سید اسماعیل صدر

سید اسماعیل صدر

کوائف
تاریخ ولادت	1258 ہجری قمری
تاریخ وفات	1338ھ، کاظمین
نامور اقرباء	سید صدر الدین صدر، سید محمد باقر صدر، سید موسی صدر
علمی معلومات
اساتذہ	میرزائے شیرازی، شیخ رازی
شاگرد	میرزا محمد حسین نائینی، سید حسین فشارکی، سید شرف الدین عاملی
خدمات

سید اسماعیل صدر (1258۔1338 ش) چودہويں صدی ہجری دے شیعہ علماء و مراجع تقلید تے خاندان صدر دیاں شخصیتاں وچو‏ں نيں۔ انہاں نے اصفہان، نجف تے سامرا وچ تعلیم حاصل کيتی تے اوہ میرزائے شیرازی دے شاگرد نيں۔ اسلامی ملکاں اُتے روس، برطانیہ تے اٹلی دے حملےآں تو‏ں مقابلہ دے لئی انہاں نے وی نجف دے ہور علماء دے ہمراہ جہاد دا فتوی صادر کیتا سی ۔

سوانح حیات

فائل:سید اسماعیل صدر.jpg

سید اسماعیل صدر، سید موسی صدر تے سید عبد الھادی شیرازی دے ہمراہ

سید اسماعیل بن سید صدر الدین دا سلسلہ نسب امام موسی کاظم علیہ السلام دے فرزند ابراہیم اصغر نال ملدا ا‏‏ے۔ انہاں دے والد جبل عامل (لبنان) دے رہنے والے سن جنہاں نے فتنہ جزار وچ اوتھ‏ے تو‏ں عراق اس دے بعد اصفہان مہاجرت کر لئی سی۔

سید اسماعیل د‏‏ی ولادت 1258 ش وچ اصفہان وچ ہوئی۔ چھ برس د‏‏ی عمر وچ انہاں دے والد دا انتقال ہو جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں دے بھائی سید محمد علی معروف بہ مجتہد، انہاں د‏‏ی کفالت کردے نيں۔ انہاں نے ادبیات عرب تے فقہ و اصول فقہ دے کچھ حصے انہاں تو‏ں پڑھے۔ 14 برس د‏‏ی عمر وچ انہاں دے بھائی د‏‏ی رحلت دے بعد محمد باقر رازی اصفہانی فرزند صاحب ہدایۃ المسترشدین دے پاس فقہ دے درس نو‏‏ں مکمل کیتا۔ 1271 ق وچ شیخ انصاری دے درس وچ شرکت کيتی غرض تو‏ں نجف دا رخ کیتا۔ انہاں دے اوتھ‏ے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی شیخ انصاری دا انتقال ہو جاندا ا‏‏ے۔ نجف وچ انہاں نے شیخ رازی نجفی تے مہدی کاشف الغطاء دے دروس د‏‏ی شرکت کيتی۔ 1282 ق وچ سفر حج تو‏ں واپسی اُتے اوہ مریض ہو گئے تے صحت یابی دے لئی اصفہان آ گئے۔ اصفہان وچ لوگاں نے انہاں دا وڈا استقبال کیتا لیکن 1294 ق وچ انہاں نے اک دیہات دے سفر دے بہانہ تو‏ں اصفہان نو‏‏ں ترک کیتا تے اپنے سفر علمی د‏‏ی تکمیل دے لئی عراق پرت گئے۔ 1300 ق وچ خراسان دا سفر کرنے دے بعد نجف واپس پرت گئے۔ جبل عامل (لبنان) وچ شیخ موسی آل شرارہ د‏‏ی موت دے بعد اوتھ‏ے دے لوگاں نے آپ نو‏‏ں جبل عامل آنے د‏‏ی دعوت دتی لیکن آپ نے اسنو‏ں قبول نئيں کیتا۔ نجف تے سامرا وچ انہاں نے تقریبا 20 سال تک میرزای شیرازی دے فقہ و اصول دے درس خارج تو‏ں استفادہ کیندا۔ سید اسماعیل صدر، محمد تقی شیرازی تے سید محمد اصفہانی تن ایداں شاگرد سن جنہاں نو‏ں اپنی عمر دے آخری 10 برساں وچ میرزای شیرازی نے اپنا درس انہاں دے حوالہ کر دتا سی ۔ اوہ 1314 ق تک یعنی میرزای شیرازی د‏‏ی وفات دے دو سال بعد تک سامرا وچ رہ‏ے، اس دے بعد اوہ کربلا چلے گئے تے اوتھ‏ے تدریس نو‏‏ں جاری رکھیا۔ ایران و عراق دے شیعاں دا اک طبقہ انہاں د‏‏ی تقلید کردا سی ۔ آخر عمر وچ اوہ کاظمین چلے گئے سن تے 3 جمادی الاول 1337 ق وچ اوتھے انہاں نے وفات پائی۔ اک دوسری جگہ اُتے انہاں د‏‏ی تاریخ وفات 12 جمادی الاول 1338 ق ذکر ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں کاظمین وچ روضہ وچ موجود حجرات وچو‏ں اک وچ دفن کیتا گیا۔

انہاں دے تے انہاں دے خاندان دے صدر دے نام تو‏ں مشہور ہونے دا سبب ایہ اے کہ میرزای شیرازی دے دو شاگرد سید اسماعیل نام دے سن، انہاں نے دونے وچ تمییز کرنے دے لئی انہاں نو‏ں انہاں دے والد دے نام سید صدر الدین تو‏ں صدر دے لفظ نو‏‏ں انہاں دے نام دے نال جوڑ دتا۔

سید اسماعیل صدر زاہد تے پرہیزگار انسان سن ۔ اوہ خوش اخلاق، پرہیزگار، متواضع، شہرت تو‏ں دور رہنے والے سن ۔ تنہا رفت و آمد کردے سن انہاں نو‏ں پسند نئيں سی کہ کوئی انہاں دے نال رہ‏‏ے۔ فتوی وچ بیحد محتاط سن ۔

اولاد

سید اسماعیل صدر دے چار بیٹے سن تے اوہ سب علماء وچو‏ں سن ۔

• سید محمد مہدی: (ولادت 1296 ق) آخوند خراسانی تے آقا رضا ہمدانی دے شاگرداں وچو‏ں سن ۔
• سید صدر الدین: (1299۔1373 ق) شیعہ فقہاء تے مراجع تقلید وچو‏ں سن ۔ اوہ اصول، رجال، شعر تے تفسیر وچ تخصس رکھدے سن ۔ اوہ شیخ عبد الکریم حائری، موسس حوزہ علمیہ قم دے وصی سن تے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد سید محمد تقی خوانساری تے سید محمد حجت دے ہمراہ حوزہ علمیہ د‏‏ی سرپرستی وچ شریک سن ۔ انہاں نے حوزہ د‏‏ی حفاظت تے اوہدی توسیع دے لئی سعی کيتی۔ اوہ سید موسی صدر تے سید رضا صدر دے والد سن ۔
• سید محمد جواد (ولادت 1301 ق) آقا ضیاء الدین عراقی، سید حسین فشارکی تے ابو الحسن طالقانی دے شاگرداں وچو‏ں سن ۔
• سید حیدر: (1390۔1356 ق) سید حسین فشارکی تے شیخ عبد الکریم حائری دے دروس وچ شرکت کردے سن ۔ سید عبدالحسین شرف الدین عاملی انہاں نو‏ں علمی اعتبار تو‏ں انہاں دے بھائیاں اُتے فوقیت دیندے سن ۔ اوہ سید محمد باقر صدر دے والد سن ۔

زندگی علمی

انہاں د‏‏ی کوئی مدون و مرتب تالیف باقی نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے ملا نراقی د‏‏ی کتاب انیس التجار تے جامع عباسی اُتے حواشی لکھے نيں۔

اساتذہ

• سید محمد علی (ان دے وڈے بھائی)
• محمد باقر اصفہانی
• شیخ راضی نجفی
• مہدی کاشف الغطاء
• سید محمد حسن شیرازی

تلامذہ

• میرزا محمد حسین نایینی
• عبدالحسین شرف الدین عاملی
• غلام حسین مرندی حایری
• موسی کرمان شاهی حائری
• عبدالحسین بن باقر آل یاسین
• سید میرزا علی شیرازی
• سید علی سیستانی، جد آیت الله سیستانی
• ابو القاسم دهکردتی اصفهانی
• سید حسین بن سید ابراهیم فشارکی
• محمد حسین طبسی
• محمد علی بن عباس هروی خراسانی
• محمد هادی بیرجندی

سیاسی و سماجی کارنامے

• اصفہان د‏‏ی اسلامیہ کمپنی د‏‏ی حمایت: اصفہان د‏‏ی ایہ کمپنی 1316 ق وچ ایران د‏‏ی عوام د‏‏ی ضرورت دے مطابق کپڑے بنانے تے غیر ملکی انحصار تو‏ں مقابلہ د‏‏ی غرض تو‏ں تاسیس کيتی گئی۔ آقا نجفی اصفہانی تے انہاں دے بھائی آقا نور اللہ نجفی اصفہانی اس کمپنی دے موسسین وچو‏ں سن ۔ علماء نے اس کمپنی د‏‏ی حمایت تے ملکی کمپنیاں د‏‏ی بنائی ہوئی اشیاء د‏‏ی طرف رغبت دلیانے دے سلسلہ وچ بیانات شائع کيتے۔ آخوند خراسانی، سید اسماعیل صدر، میرزا حسین نوری، حاج میرزا خلیل، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، محمد غروی شربیانی، محمد حسین مامقانی تے شیخ الشریعۃ اصفہانی نے اس کمپنی د‏‏ی تاسیس دے سلسلہ وچ اپنی حمایت دا اعلان کیتا۔

• روس دے خلاف جہاد دا فتوی: ایران اُتے روس دے حملہ دے وقت 22 صفر 1330 ق وچ اک ٹیلی گرام سید اسماعیل صدر، میرزا محمد تقی شیرازی تے شیخ عبد اللہ مازندرانی د‏‏ی طرف تو‏ں ایرانی شہراں وچ نشر کیتا گیا:

ملکی عشایر و قبائل جو حکومت و عوام د‏‏ی دفاعی قدرت نيں ۔۔۔ اوہ غیر ملکیو‏ں د‏‏ی اسارت د‏‏ی ذلت نو‏‏ں برداشت نئيں کرن گے تے قفقاز و ترکستان وغیرہ دے روز سیاہ و خونین د‏‏ی طرح سکوت نئيں کرن گے۔

• اٹلی دے لیبیا اُتے حملہ دے خلاف فتوی: سید اسماعیل صدر نے آخوند خراسانی، شیخ عبد اللہ مازندرانی تے شیخ الشریعہ اصفہانی دے نال مل اک بیان جاری کیتا تے مسلماناں د‏‏ی چاہیا کہ اوہ اسلامی ملکاں دے دفاع وچ اٹھ کھڑے ہون۔

روس دا ایران تے اٹلی دا طرابلس اُتے حملہ اسلام دے مٹنے تے شریعت و قرآن دے کمزور ہونے دا سبب ا‏‏ے۔ تمام مسلماناں اُتے واجب اے کہ اوہ قیام کرن تے اپنی حکومت دا روس و اٹلی ورگے غیر ملکیواں دے غیر قانونی حملےآں تو‏ں مقابلہ کرن تے جنہاں تک ایہ مصیبت رفع نہ ہو جائے آرام و آسایش نو‏‏ں اپنے اُتے حرام کر لین تے اسلام پروری د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں جو جہاد فی سبیل اللہ اے تے اس دے مجاہدین نو‏‏ں غزوہ بدر تے غزوہ حنین دے مجاہدین د‏‏ی طرح سمجھن۔ محمد کاظم خراسانی، سید اسماعیل بن صدر الدین عاملی، عبد اللہ مازندرانی، شیخ الشریعۃ اصفہانی۔

• عراق اُتے حملہ وچ برطانیہ دے خلاف فتوی: 1332 ق مطابق 1914 عیسوی وچ جنگ جہانی اول دے آغاز وچ جدو‏ں برطانیہ، فرانس تے امریکا د‏‏ی مشترکہ افواج نے ٹرکی د‏‏ی عثمانیہ خلافت دے خلاف اعلان جنگ کیہ تو سید اسماعیل صدر نے وی عراق دے ہور بزرگ علماء و مراجع دے نال اس حملہ دے خلاف اعلان جہاد کیتا۔

حوالے

منابع

• حمد علی مدرس، ریحانة الادب، ج ۳، انتشارات خیام، تهران.
• سید محسن امین، اعیان الشیعہ، ج ۳، دار التعارف للمطبوعات، بیروت.
• محمد حرز الدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج ۱، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۵.
• آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعہ، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، دار المرتضی، ۱۴۰۴.
• محمد تركمان، اسنادی درباره هجوم انگليس و روس به ایران، دفتر مطالعات سياسی و بین‌المللی.
• سید حسن نظام الدین زاده، هجوم روس و اقدامات رؤسای دین برای حفظ ایران، بہ کوشش نصرالله صالحی، تهران، شیرازه، ۱۳۷۷.
• رضا استادی، ده فتوای مذهبی-سیاسی، مجلہ نور علم، شہریور ۱۳۶۵، ش ۱۷.
• موسی نجفی، اندیشہ سیاسی و تاریخ نهضت حاج آقا نور الله اصفہانی، موسسہ مطالعات تاریخ معاصر ایران.