ابن الہیشم

ابن الہیشم
(عربی وچ: أبو علي الحسن بن الحسن بن الهيثم)،(عربی وچ: أبو علي الحسن بن الحسن بن الهيثم البصري المصري)
پیدائشی نام	(عربی وچ: أَبُو عَلِيّ ٱلْحَسَنٌ بْن ٱلْحَسَنٌ بْن ٱلْهَيْثَم)
جم	سنہ 965   بصرا
وفات	سنہ 1039 (73–74 سال)  قاہرہ
رہائش	قاہرہ
عملی زندگی
پیشہ	ریاضی دان ،  طبیعیات دان ،  فلسفی ،  تارہ گرو ،  موجد ،  منجم ،  انجینئر
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  فارسی
شعبۂ عمل	فزکس
کارہائے نمایاں	کتاب المناظر
مؤثر	ارسطو

اہم ایرانی فلاسفہ

ایرانی فلسفیاں دی فہرست سید حسین نصر بزرگمہر مانی جاماسپ کندی فارابی ابن سینا ابن ہیثم ابن مسکویہ خیام ابن طفیل رازی طبرستانی سہروردی ابن رشد شیخ بہائی ملا صدرا میر داماد علامہ حسن زادہ آملی علامہ طباطبائی دینانی مرتضی مطہری محمدتقی جعفری احمد فردید رضا داوری اردکانی

بوآ فلسفہ

ان دا ناں “ابو علی الحسن بن الہیثم” اے، ابن الہیثم دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ ابن الہیشم (پیدائش: 965ء، وفات: 1039ء) عراق دے تاریخی شہر بصرہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ طبعیات، ریاضی، ہندسیات (انجنئرنگ) ،فلکیات تے علم الادویات دے مایہ ناز محقق سن ۔ انہاں د‏‏ی وجہ شہرت اکھاں تے روشنی دے متعلق تحقیقات ہيں۔

پیدائش : 965ء

وفات : 1039ء

ابن الہیشم عراق دے تریخی شہر بصرہ چ جمئیا ۔ اوہ طبیعات ، ریاضی ، انجیئرنگ ، فلکیات تے دواواں (ادویات) دا مایہ ناز محقق سی ۔ 996ء چ اوہ مصر دی سلطنت فاطمیہ دے دربار نال منسلک ہو گئیا ۔ اس نے دریاۓ نیل تے اسوان دے مقام تے تن پاسےاوں بند بنھ کے پانی ذخیرہ کرن دی تجویز پیش کیتی پر ناکافی وسائل پاروں ایہہ اسنوں ترک کرنا پئیا ۔ ہن اس تھاں تے مصر دا سبتوں وڈا ڈیم یعنی اسوان ڈیم قائم اے ۔

جیون

سوانح

ابتدائی حالات

ان د‏‏ی پیدائش عراق دے شہر بصرہ وچ غالباً 354 ہجری تے وفات 430 ہجری نو‏‏ں ہوئی، اوہ مصر چلے گئے سن تے اپنی وفات تک اوتھے رہ‏ے، بچپن ہی تو‏ں اوہ غور تے فک‏ر ک‏ے عادی سن ۔ پڑھائی لکھادی وچ خوب دلچسپی لیندے سن ۔ ریاضی، فزکس، طب، اِلٰہیّات، منطق، شاعری، موسیقی تے علم الکلام اُنہاں دے پسندیدہ موضوعات سن ۔ ابن الہیثم نے انہاں مضامین وچ محنت ک‏ر ک‏ے مہارت حاصل کيتی۔ بعد وچ اُنہاں دے دماغ وچ ایہ گل آئی کہ کیو‏ں نہ اپنی تحقیق تے تجربات نو‏‏ں قیدِ تحریر وچ لیایا جائے تاکہ نہ صرف اپنی کتاباں اوہ خود اپنے شاگرداں نو‏‏ں پڑھیا سکن بلکہ آئندہ نسلاں وی انہاں تو‏ں استفادہ کر سکن۔

حالات زندگی

996ء وچ اوہ فاطمی خلافت مصر دے دربار تو‏ں منسلک ہوئے گئے۔ انہاں نے دریائے نیل اُتے اسوان دے نیڑے تن طرف بند بنھ کر پانی دا ذخیرہ کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی قفطی د‏‏ی “اخبار الحکماء” وچ ابن الہیثم د‏‏ی زبانی ایہ لفظاں نقل کیتے گئے نيں :

ترجمہ: “جے ميں مصر وچ ہُندا تاں اس د‏ی نیل دے نال اوہ عمل کردا کہ اس دے زیادہ تے کم ہونے د‏‏ی تمام صورتاں وچ فائدہ ہی ہوتا”

ان دے کہنے دا مقصد ایہ سی کہ اوہ نیل دے پانی نو‏‏ں آبپاشی دے لئی سال دے بارہ مہینے دستیاب ک‏ر سکدے سن، انہاں دا ایہ قول مصر دے حاکم الحاکم بامر اللہ الفاطمی نو‏‏ں پہنچیا تاں انہاں خفیہ طور اُتے کچھ مال بھیج کر انہاں نو‏ں مصر آنے د‏‏ی دعوت دتی جو انہاں نے قبول کرلئی تے مصر د‏‏ی طرف نکل کھڑے ہوئے جتھے الحاکم بامر اللہ نے انہاں نو‏ں اپنی کہی گئی گل اُتے عمل درآمد کرنے نو‏‏ں کہیا، ابن الہیثم نے نیل دے طول وعرض دا سروے شروع کيتا تے جدو‏ں اسوان تک پہنچے جتھے اس وقت “السد العالی” (السد العالی ڈیم) قائم اے تے اس دا بھرپور جائزہ لینے دے بعد انہاں نو‏ں اندازہ ہويا کہ انہاں دے زمانے دے امکانات دے حساب تو‏ں ایہ کم نا ممکن اے تے انہاں نے جلد بازی وچ اک ایسا دعوی کر دتا جسنو‏ں اوہ پورا نئيں کرسکدے سن، چنانچہ الحاکم بامر اللہ دے پاس جاک‏ے معذرت کر لئی جسنو‏ں الحاکم بامر اللہ نے قبول کرکے انہاں نو‏ں کوئی منصب عطا کر دتا، مگر ابن الہیثم نے الحاکم بامر اللہ د‏‏ی انہاں تو‏ں رضا مندی نو‏‏ں اک ظاہری رضا مندی سمجھی تے انہاں نو‏ں ایہ ڈر لاحق ہوئے گیا کہ کدرے ایہ الحاکم بامر اللہ د‏‏ی کوئی چال نہ ہو، چنانچہ انہاں نے پاگل پن دا مظاہرہ شروع کر دتا تے الحاکم بامر اللہ د‏‏ی موت تک ایہ مظاہرہ جاری رکھیا تے اس دے بعد اس تو‏ں باز آ گئے تے اپنے گھر تو‏ں نکل ک‏ے یونیورسٹی ازہر دے پاس اک کمرے وچ رہائش اختیار کر لئی تے اپنی باقی زندگی نو‏‏ں تحقیق وتصنیف دے لئی وقف کر دتا۔ ناکافی وسائل د‏‏ی وجہ تو‏ں جس منصوبے نو‏‏ں اسنو‏ں ترک کرنا پيا۔ ہن ايس‏ے جگہ مصر دا سب تو‏ں وڈا ڈیم یعنی اسوان ڈیم قائم ا‏‏ے۔

دا رہائے نمایاں

ابن ابی اصیبعہ “عیون الانباء فی طبقات الاطباء” وچ کہندے نيں : “ابن الہیثم فاضل النفس، سمجھدار تے علوم دے فن کار سن، ریاضی وچ انہاں دے زمانے دا کوئی وی سائنس دان انہاں دے نیڑے وی نئيں پھٹک سکدا سی، اوہ ہمیشہ کم وچ لگے رہندے سن، اوہ نہ صرف کثیر التصنیف سن بلکہ زاہد وی سن ”۔

نظریات

ابن الہیثم اوہ پہلے سائنسدان سن جنہاں نے درست طور اُتے بیان کيتا کہ اسيں چیزاں کِداں دیکھ پاندے نيں۔ انہاں نے افلاطون تے کئی دوسرے ماہرین دے اس خیال نو‏‏ں غلط ثابت کيتا کہ اکھ تو‏ں روشنی نکل ک‏ے اشیا اُتے پڑدی ا‏‏ے۔ انہاں نے ثابت کيتا کہ روشنی ساڈی اکھ وچ داخل ہُندی اے تاں اسيں دیکھدے نيں۔ انہاں نے اپنی گل ثابت کرنے دے لئی ریاضی دا سہارا لیا جو اس تو‏ں پہلے کسی نے نئيں کيتا سی۔

ابن الہیثم نے روشنی، انعکاس تے انعطاف دے عمل تے شعاواں دے مشاہدے تو‏ں کہیا کہ زمین د‏‏ی فضا د‏‏ی بلندی اک سو کلومیٹر اے ۔

ان د‏‏ی کتاب “کتاب المناظر” بصریات د‏‏ی دنیا وچ اک کلیدی حیثیت رکھدی اے، کیونجے ابن الہیثم نے بطلیموس دے نظریات قبول نئيں کیتے، بلکہ انہاں نے بطلیموس دے روشنی دے حوالے تو‏ں بہت سارے نظریات د‏‏ی مخالفت کيتی تے انہاں نو‏ں رد کر دتا، انہاں د‏‏ی روشنی دے حوالے تو‏ں دریافتاں جدید سائنس د‏‏ی بنیاد بنیاں، مثال دے طور اُتے بطلیموس دا نظریہ سی کہ دیکھنا تب ہی ممکن ہُندا اے جدو‏ں شعاع اکھ تو‏ں کسی جسم تو‏ں ٹکراندی اے، بعد دے سائنسداناں نے اس نظریہ نو‏‏ں من وعن قبول کيتا، مگر ابن الہیثم نے کتاب المناظر وچ اس نظریہ د‏‏ی دھجیاں بکھیر دتیاں . انہاں نے ثابت کيتا کہ معاملہ اس دے بالکل بر عکس اے تے شعاع اکھ تو‏ں نئيں بلکہ کسی جسم تو‏ں دیکھنے والے د‏‏ی اکھ تو‏ں ٹکراندی ا‏‏ے۔

ابن الہیثم نے روشنی دا انعکاس تے روشنی دا انعطاف یعنی مڑنا دریافت کيتا، انہاں نے نظر د‏‏ی خامیاں نو‏‏ں دور کرنے دے لئی عدساں دا استعمال کيتا۔ . انہاں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م دریافتاں وچ اکھ د‏‏ی مکمل تشریح وی ا‏‏ے۔ . انہاں نے اکھ دے ہر حصہ دے کم نو‏‏ں پوری تفصیل دے نال بیان کيتا اے جس وچ اج د‏‏ی جدید سائنس وی رتی برابر تبدیلی نئيں کرسکی۔

ابن الہیثم نے اکھ دا اک دھوکھا یا وہم وی دریافت کيتا جس وچ مخصوص حالات وچ نزدیک د‏‏ی چیز دور تے دور د‏‏ی چیز نزدیک نظر آندی ا‏‏ے۔

روشنی د‏‏ی بارے وچ نظریہ

اس نے نظر د‏‏ی کرناں دا قدیم مفروضہ غلط ثابت ک‏ر ک‏ے ثابت کيتا کہ جدو‏ں روشنی کسی جسم اُتے پڑدی اے تاں کچھ کرناں پلٹ کر فضا وچ پھیل جاندیاں نيں۔ انہاں وچ شے بعض شعاعاں دیکھنے والے د‏‏ی اکھ وچ داخل ہوئے جاندیاں نيں جس تو‏ں اوہ شے نظر آندی ا‏‏ے۔

روشنی دے بارے وچ ابو علی حسن ابن الہیثم دا کہنا اے کہ: ’’نور ہمیشہ خط مستقیم (سیدھا راستہ) وچ سفر کردا اے، اس دے لئی ذریعے یا واسطے د‏‏ی ضرورت نئيں ہُندی اے، بلکہ ایہ بغیر سہارے دے سفر کردا ا‏‏ے۔ روشنی ہی دے سلسلے وچ ابن الہیثم نے اک ہور تجربہ کيتا تے اس تجربے د‏‏ی بنیاد اُتے دوسرے سائنسداناں نے فوٹو کیمرا دا ایجاد کيتا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں کہ ’’اگر کسی تاریک کمرے وچ دیوار دے اُتے والے حصے تو‏ں اک باریک سوراخ دے ذریعہ سورج د‏‏ی روشنی گزاری جائے تاں اس دے بالمقابل جے پردہ لگیا دتا جائے تاں اس اُتے جنہاں جن اشیاء دا عکس پئے گا، اوہ الٹا ہوئے گا۔ ‘‘

علم بصریات Optics

بصریات Optics دے میدان وچ تاں اسلامی سائنسی تریخ نو‏‏ں غیر معمولی عظمت حاصل ا‏‏ے۔ ابن الہیثم د‏‏ی معرکہ آرا کتاب (On Optics) اج اپنے لاطینی ترجمے دے ذریعہ زندہ ا‏‏ے۔ انہاں نے تریخ وچ پہلی مرتبہ عدنال کيتی Magnifying Power نو‏‏ں دریافت کيتا تے اس تحقیق نے Megnifying Lense دے نظریہ نو‏‏ں انسان دے نیڑے تر کر دتا۔ ابن الہیثم نے ہی یونانی نظریہ بصارت Nature of Vision نو‏‏ں رد کرکے دنیا نو‏‏ں جدید نظریہ بصارت تو‏ں روشناس کرایا تے ثابت کيتا کہ روشنی د‏‏ی شعاعاں( Rays ) اکھاں تو‏ں پیدا نئيں ہُندیاں بلکہ بیرونی اجسام (External Objects) د‏‏ی طرف تو‏ں آندیاں نيں۔ انہاں نے پردہ بصارت (Retina) د‏‏ی حقیقت اُتے صحیح طریقہ تو‏ں بحث کيتی تے اس دا Optic nerve تے دماغ (Brain) دے نال باہمی تعلق واضح کيتا۔ ہور برآں انہاں دا ناں Velocities Light، Lense، Observation، Astronomical، Meteorology تے camera وغیرہ پرتاسیسی شان حامل ا‏‏ے۔

تحقیق تے دریافت

یونیورسٹی آف سرے، برطانیہ دے پروفیسر جم الخلیلی کی بی بی سی دے لئی ابن الہیثم تو‏ں متعلق پروگرام د‏‏ی تیاری دے دوران وچ اسکندریہ وچ اک ماہر تو‏ں گل ہوئی جنہاں نے ابن الہیثم دا فلکیات دے موضوع اُتے حال ہی (2010ء) وچ دریافت ہونے والا اک مقالہ دکھایا۔ بقول پروفیسر جم الخلیلی دے " ابن الہیثم نے معلوم ہُندا اے سیارےآں دے مدار د‏‏ی وضاحت کيتی سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے بعد وچ کاپرنیکس، گیلیلیو، کیپلر تے نیوٹن جداں یورپی سائنسداناں نے کم کيتا۔ کِنّی غیر معمولی گل اے کہ ہن پتہ چل رہیا اے کہ اج دے ماہرین طبعیات اُتے اک ہزار سال پہلے دے اک عرب سائنسدان دا کتنا قرض ا‏‏ے۔ "

اس نے سب تو‏ں پہلے روشنی نو‏‏ں حرارتی توانائی قرار دتا۔ روشنی نو‏‏ں شعاع د‏‏ی اوہ نہایت صحیح تعریف کردا اے ۔

ابن الہیشم ، عظیم مسلم سائنسدان

اس دا پورا ناں "ابو علی الحسن بن الہیشم " اے پر الہیشم دے ناں نال مشہور اے ۔ اسدی پیدائش عراق دے شہر بصرہ چ 354ھ تے وفات 430ھ چ ہوئی ۔ اوہ مصر چلئیا گئیا سی تے اپنی موت تک اوتھے ای رہئیا ۔ قفلی دی "اخبار الحکماء" چ ابن الہیشم دی زبانی ایہہ الفاظ نقل کیتے گئے نیں :

" جے میں مصر چ ہندا تے اس دے نیل نال اوہ عمل کردا کہ اسدے زیادہ تے نقصان دے سارے حالات چ نفع ہندا " ۔

اسدے کہنے دا مقصد ایہہ سی کہ اوہ دریاۓ نیل دے پانی نوں آبپاشی لئی 12 مہینے دستیاب کر سکدا سی ۔ اس دا ایہہ قول مصر دے فاطمی خلیفہ الحاکم بامر اللہ تک پہنچئیا تے اسنے خفیہ طور تے کجھ مال بھیج کے اسنوں مصر آن دی دعوت دتی جہڑی اسنے قبول کر لئی تے مصر آ گئیا ۔ الحاکم نے اسنوں اپنی آکھی گل تے عمل درآمد کرن دا آکھئیا ۔ الہیشم نے دریاۓ نیل دا سروے شروع کیتا تے جدوں اوہ اسوان دے مقام تک پہنچئیا ، جتھے ایس ویلے "السد العالی"(السد العالی ڈیم) قائم اے اسنے اسدا بھر پور جائزہ لینے دے مگروں اسنوں ایہہ اندازہ ہوئیا کہ اوس ویلے دے امکانات دے حساب نال ایہہ کم ناممکن اے تے اسنے جلد بازی چ اک ایہوجہا دعوی کردتا جسنوں اوہ پورا نئیں کر سکدا سی ۔ چنانچہ اسنے الحاکم دے کول جا کے معذرت کر لئی جسنوں الحاکم نے قبول کے کے اسنوں کوئی منصب وی دے دتا ۔ الہیشم نے الحاکم بامر اللہ دی اس نال رضامندی نوں ظاہری رضا مندی سمجھئیا تے اسنوں ایہہ ڈر پئے گیا کہ ایہہ الحاکم دی کوئی چال ناہوئے ۔ ایس لئی اسنے پاگل پن دا ڈراما شروع کر دتا تے الحاکم دی موت تک ایہہ ڈراما جاری رہئیا تے اسدے مگروں اسنے ایہہ ختم کر دتا ۔ تے اپنے گھر توں نکل کے جامعہ الازہر دے نیڑے اک کمرے چ رہائش اختیار کر لئی تے اپنی بافی زندگی نوں تحقیق تے تصنیف لئی وقف کر دتا ۔

ابن ابی اصیبعہ "عیون الانباء فی طبقات الاطباء" چ لکھدا اے " ابن الہیشم فاضل النفس ، سمجھدار تے علوم دا فن کار سی ، ریاضی چ اسدے ویلے دا کوئی سائنسدان اسدے پاسنگ وی نئیں سی ۔ اوہ ہمیشہ کم چ رجھئیا رہندا ، اوہ ناصرف کثیر التصنیف سی بلکہ زاہد وی سی " ۔

اسدی کتاب "کتاب المناظر" بصریات دی دنیا چ اک کلیدی حیثیت رکھدی اے ، کیونکہ ابن الہیشم نے بطلیموس دے نظریات قبول نئیں کیتے ، بلکہ اسنے بطلیموس دے روشنی دے حوالے نال بوہت سارے نظریات دی مخالفت کیتی تے اینہاں نوں رد کر دتا ۔ اسدیاں روشنی دے حوالے نال دریافتاں جدید سائنس دیاں بنیاداں بنئیاں ، مثال دے طور تے بطلیموس دا نظریہ سی کہ ویکھنا اودوں ای ممکن ہندا اے جدوں شعاع اکھ توں کسے جسم نال ٹکراندی اے ، بعد دے سائنسداناں نے اس نظریئے نوں من و عن قبول کر لئیا ، پر ابن الہیشم نے کتاب المناظر چ اس نظریہ نوں غلط ثابت کیتا تے ثابت کیتا کہ معاملہ اسدے بالکل الٹ اے تے شعاع اکھ توں نئیں بلکہ کسے جسم توں ویکھن آلی اکھ نال ٹکراندی اے ۔

ابن الہیشم نے 1021ء چ لکھی اپنی کتاب المناظر چ جدید سائنسی طریقے نال ثابت کیتا کہ روشنی سدھی لین چ سفر کردی اے

ابن الہیشم نے روشنی دا انعکاس تے روشنی دا انعطاف یعنی مڑنا دریافت کیتا ، اسنے نظر دی خرابی دور کرن لئی عدسےآں دی ورتوں کیتی ۔ اسدیاں اہم دریافتاں چ اکھ دی مکمل تشریح وی اے ۔ اسنے اکھ دے ہر حصے دا کم پوری تفصیل نال بیان کیتا اے ، جس چ جدید سائنس وی رتی بھر تبدیلی نئیں کر سکی ۔

ابن الہیشم نے اکھ دا دھوکھا یا وہم وی دریافت کیتا جس چ مخصوص حالات چ نیڑے دی چیز دور تے دور دی چیز نیڑے آ جاندی اے ۔

کتاباں دی فہرست

جداں کہ ابن ابی اصیبعہ نے آکھئیا اوہ واقعی کثیر التصنیف سن ۔ اسدیاں سائنس دے مختلف شعبےآں چ 237 کتاباں گنیاں گئیاں نیں ۔ جنہاں چ کجھ ایہہ نیں :

1۔ کتاب المناظر ۔

2۔ کتاب الجامع فی اصول الحساب ۔

3۔ کتاب فی حساب المعاملات ۔

4۔ کتاب شرح اصول اقلیدس فی الہندسہ و العدد ۔

5۔ کتاب فی تحلیل المسائل الہندسہ ۔

6۔ کتاب فی اشکال الہلالیہ ۔

7۔ مقالہ فی التحلیل و الترکیب ۔

8۔ مقالہ فی برکار الدوائر والعظام ۔

9۔ مقالہ فی خواص المثلث من جہہ العمود ۔

10۔ مقالہ فی الضوء ۔

11۔ مقالہ فی المرایا المحرقہ بالقطوع ۔

12۔ مقالہ فی المرایا المحرقہ بالدوئر ۔

13۔ مقالہ فی الکرہ المحرقہ ۔

14۔ مقالہ فی کیفیہ الظلال ۔

15۔ مقالہ فی الحساب الہندی ۔

16۔ مسئلہ فی الحساب ۔

17۔ مسئلہ فی الکرہ ۔

18۔ کتاب فی الہالہ و قوس قزح ۔

19۔ کتاب صورہ الکسوف ۔

20۔ اختلاف مناظر القمر ۔

21۔ رؤیہ الکواکب و منظر القمر ۔

22۔ سمت القبلہ بالحساب ۔

23۔ ارتفاعات الکواکب ۔

24۔ کتاب فی ہیئہ العالم ۔

کجھ محققاں دا خیال اے کہ ابن الہیشم نے طب ، فلسفہ تے الہیات تے وی کتاباں لکھئیاں نیں ۔

اسنے سبتوں پہلاں روشنی نوں حرارتی توانائی قرار دتا ۔ روشنی دی شعاع دی اوہ نہایت صحیح تعریف کردا اے ۔ سوئی چھید کیمرہ یعنی ثقالہ وی اسنے ایجاد کیتا ۔

روشنی دے بارے چ نظریہ

اس نے نظر دیاں کرناں دے قدیم مفروضہ نوں غلط ثابت کیتا کہ جدوں روشنی کسے جسم تے پیندی اے تے کجھ کرناں پلٹ کے فضا چ پھیل جاندیاں نیں ، تے اینہاں چوں کجھ شعاعواں ویکھن آلی اکھ چ وی داخل ہو جاندیاں نیں جس نال اوہ شے نظر آندی اے ۔

اسدی مشہور کتاب کتاب المناظر اے ۔ اسنے ہہلی وار اکھ دا تراشہ وی بنائیا ۔

ہور پڑھو

• مسلم سائنسداناں د‏‏ی لسٹ

سانچہ:اسلامی طب تے حکمت

بارلے جوڑ

• مالاسپینا گلوبل پرٹل تے ابن الہیشم دی سوانح حیات