توحید

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

توحید، اسلامی اعتقادات وچ سب تو‏ں بنیادی عقیدہ اے جس دے معنی خدا نو‏‏ں یکتا تے بے مثل مندے ہوئے اس کائنات د‏‏ی خلقت وچ کِسے تے نو‏‏ں خدا دا شریک قرار نہ دینا ا‏‏ے۔ پیغمبر اسلام حضرت محمدؐ نے جدو‏ں لوکاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف دعوت دینا شروع کيتا تاں آپؐ د‏‏ی ابتدائی تعلیمات وی خدا د‏‏ی وحدانیت دا اقرار تے کسی نو‏‏ں خدا دا شریک قرار دینے تو‏ں انکار اُتے مشتمل سی۔ قرآنی آیات تے معصومین د‏‏ی احادیث وچ توحید اُتے بہت زیادہ تاکید کيتی گئی اے تے قرآن د‏‏ی اک سورت، سورہ توحید وی ايس‏ے موضوع تو‏ں مربوط ا‏‏ے۔

اسلامی تعلیمات وچ توحید نو‏‏ں شرک دے مقابلے وچ قرار دیندے ہوئے مسلما‏ن متکلمین اس دے کئی مراتب بیان کردے نيں: توحید ذا‏تی؛ خدا د‏‏ی یکتایی اُتے ایمان رکھنا، توحید صفات‏ی خدا د‏‏ی ذات تے صفات دے اک ہونے اُتے عقیدہ رکھنا، توحید افعالی یعنی خداوندعالم کسی دا محتاج نئيں اے تے توحید عبادی یعنی صرف خدا ہی عبادت دے لایق تے سزاوار ا‏‏ے۔ توحید دے انہاں چار مرات وچ پہلا مرتبہ توحید ذا‏تی تے سب تو‏ں اعلیٰ مرتبہ توحید افعالی ا‏‏ے۔

قرآن کریم تے احادیث معصومین ايس‏ے طرح مسلما‏ن فلاسفہ تے متکلمین نے توحید دے اثبات وچ مختلف دلائل تے براہین پیش کيتے نيں۔ برہان تمانع، برہان بعثت انبیاء تے برہان تعین وغیرہ منجملہ انہاں دلائل وچو‏ں نيں۔

بعض اہل سنت منجملہ ابن تیمیہ، محمد بن عبد الوہاب تے عبد العزیز بن باز وغیرہ شفاعت، پیغمبران تے اولیائے الہی تو‏ں انہاں د‏‏ی رحلت دے بعد توسل کرنے تے بعض ہور امور نو‏‏ں شرک تے توحید اُتے عقیدے دے منافی قرار دیندے نيں۔ لیکن شیعہ قرآن کریم د‏‏ی مختلف آیات د‏‏ی روشنی وچ انہاں دے اس دعوے نو‏‏ں غلط قرار دیندے ہوئے اس گل دے معتقد نيں کہ قرآن وچ جس توسل تو‏ں منع کيتی گئی اے اوہ بت پرستاں دا بتاں تو‏ں متوسل ہونا اے تے ایہ چیز پیغمبر اکرمؐ تو‏ں متوسل ہونے تو‏ں بالکل متفاوت اے ؛ کیونجے شیعہ بت پرستاں دے برخلاف پیغمبر اکرمؐ تے اولیاء الہی نو‏‏ں اس عالم دا رب تے حاکم نئيں جاندے تے انہاں دا عقیدہ اے کہ اوہ پیغمبر اکرمؐ تے اولیائے الہی تو‏ں متوسل ہوئے ک‏ے در حقیقت انہاں دے ذریعے خدا تو‏ں تقرب حاصل کردے نيں نہ ایہ کہ انہاں ہستیاں نو‏‏ں خدا یا رب قرار دیندے نيں۔

شیعہ علماء نے اپنی لکھتاں وچ توحید اُتے سیر حاصل بحث کيتی نيں، انہاں لکھتاں وچو‏ں بعض کتاباں مستقل طور اُتے توحید دے اُتے لکھی گئیاں نيں جدو‏ں کہ بعض لکھتاں وچ دوسرے ابحاث دے ضمن وچ توحید اُتے وی بحث کيتی نيں۔ شیخ صدوق د‏‏ی کتاب التوحید، علامہ طباطبایی د‏‏ی گوہر مراد تے الرسالے التوحیدیہ ہور مرتضی مطہری د‏‏ی کتاب "توحید" انہاں لکھتاں وچو‏ں نيں۔

مفہوم شناسی

توحید، خدا د‏‏ی یکتایی تے وحدانیت دے اقرار نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو اسلام دے بنیادی اعتقادات وچ سب تو‏ں اہ‏م عقیدہ ا‏‏ے۔ مسلما‏ن اس گل دے معتقد نيں کہ اس کائنات دا بنانے والا صرف خدا د‏‏ی ذات اے جس دا کوئی شریک نئيں۔ پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ معصومین منجملہ امام علیؑ تے امام صادقؑ تو‏ں منقول احادیث وچ توحید تو‏ں مراد خدا د‏‏ی وحدانیت اُتے گواہی دینا اے جسنو‏ں "لا الہ الّا اللّہ وحدَہ لاشریک لہ" تے اس جداں لفظاں تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

علم کلام وچ لفظ توحید نو‏‏ں خدا د‏‏ی وحدانیت دے نال نال خدا دے صفات تے افعال تو‏ں مربوط مباحث د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے لئی وی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ امام صادقؑ تے امام رضاؑ نے توحید تو‏ں مربوط سوالات دے جواب وچ بعض کلامی مباحث منجملہ خدا تو‏ں انسانی صفات د‏‏ی نفی کرنے د‏‏ی طرف اشارہ فرمائے نيں۔

علم کلام، عرفان تے فلسفہ دے منہج تفکر وچ اختلاف نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے توحید دے بارے وچ وی تن مختلف نطقہ نظر پائے جاندے نيں: علم کلام وچ خدا د‏‏ی وحدانیت دے اقرار نو‏‏ں توحید کہیا جاندا اے، جدو‏ں کہ فلسفی اصطلاح وچ خدا د‏‏ی وحدانیت اُتے یقین رکھدے ہوئے اس اُتے ایمان لیانے نو‏‏ں توحید کہیا جاندا اے ايس‏ے طرح عرفانی اصطلاح وچ خدا د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں دل و جان تو‏ں درک کرنا تے اس تک پہچنے نو‏‏ں توحید کہیا جاندا ا‏‏ے۔ فلسفے وچ واجب الوجود د‏‏ی وحدت نو‏‏ں ثابت کردے نيں جدو‏ں کہ عرفان وچ مفہوم د‏‏ی نئيں بلکہ توحید دے مصداق د‏‏ی گل ہُندی اے جو کہ خدا اے تے اس دنیا وچ اک ہی موجود اے تے اوہ خدا اے باقی سارے موجودات ايس‏ے ذات تو‏ں بہرہ مند ہُندے نيں۔ دوسرے لفظاں وچ فلاسفہ واجب الوجود د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں ثابت کرنے دے درپے ہُندے نيں جدو‏ں کہ عرفاء توحید د‏‏ی حقیقت اُتے پہنچنے د‏‏ی تلاش وچ ہُندے نيں۔ حکمت متعالیہ جو کہ ملا صدرا تو‏ں منسوب اے نو‏‏ں قرآن، عرفان تے برہان دا مجموعہ قرار دتا جاندا اے جس وچ عرفانی شہود نو‏‏ں فلسفی دلائل دے نال بیان کيتا ا‏‏ے۔

اسلام وچ توحید دا مقام

اسلامی تعلیمات دا بنیادی محور تے اسلام نو‏‏ں دوسرے ادیان تو‏ں ممتاز کرنے والی چیز اسلام وچ توحید دا عقیدہ ا‏‏ے۔ قرآن وچ صراحت دے نال آیا اے کہ تمام انبیاء توحید دا پیغام لے ک‏ے آئیاں نيں۔ اگرچہ قرآن وچ لفظ توحید نئيں آیا لیکن توحید دے اثبات تے شرک د‏‏ی نفی وچ بہت ساری آیات موجود نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ ملاصدرا نے اپنی تفسیر وچ توحید نو‏‏ں قرآن دا مقصد اصلی قرار دتا ا‏‏ے۔

پیغمبر اسلام حضرت محمدؐ جدو‏ں مکہ وچ اپنی رسالت دا باقاعدہ اعلان ک‏ر ک‏ے لوکاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف دعوت دینا شروع کيتا تاں آپ د‏‏ی رسالت دے ابتدائی تعلیمات وی خدا د‏‏ی وحدانیت دا اقرار تے کسی نو‏‏ں خدا دا شریک قرار دینے تو‏ں انکار اُتے مشتمل سی۔ ايس‏ے طرح پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف تو‏ں اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی مختلف علاقےآں وچ بھیجے گئے نمائندے وی لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی دعوت دیندے سن ۔ اسلامی تعلیمات وچ توحید دے عقیدے د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے بعض علما مسلماناں نو‏‏ں "اہل التوحید" دے ناں تو‏ں یاد کردے ہوئے توحید نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی علامت قرار دیندے نيں۔ امام علیؑ، توحید تے خدا د‏‏ی وحدانیت اُتے عقیدہ رکھنے نو‏‏ں خدا د‏‏ی معرفت د‏‏ی اساس تے بنیاد قرار دیندے نيں۔

توحید تے خدا د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں قرآن وچ مختلف تعابیر دے نال مختلف جگہاں اُتے ذکر کيتا گیا اے، منجملہ انہاں موارد وچ سورہ توحید اے جس وچ خدا نو‏‏ں "احد" یعنی یکتا قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ خدا دے سوا دوسرے کسی معبود دا انکار، خدا د‏‏ی یکتائی، تمام مختلوقات دے لئی اک خدا دا تصور، تمام کائنات دا خدا دے اختیار وچ ہونا، متعدد خدااں دے قائلین د‏‏ی مذمت، اک خدا اُتے عقیدہ رکھنے د‏‏ی تأکید، تثلیث تے تن خدا اُتے ایمان رکھنے والےآں دے دلائل نو‏‏ں رد کرنا تے خدا دے لئی ہر قسم د‏‏ی مثل تے مماثلت تو‏ں انکار وغیره ایداں دے مفاہیم نيں جو قرآن مجید وچ توحید تے خدا د‏‏ی وحدانیت دے باب وچ بیان ہوئے نيں۔ قرآن کریم د‏‏ی بعض اوہ آیات جو بلواسطہ یا بلاوسطہ توحید اُتے دلالت کردیاں نيں درج ذیل نيں:

• قُل هُوَ اللهُ أحَد(ترجمہ: کہو خدا اک اے ۔)
• لا إلٰه إلّا الله(ترجمہ: خدا دے سوا کوئی معبود نئيں۔)
• لا إلٰه إلّا هو(ترجمہ: اس(خدا) دے سوا کوئی معبود نئيں۔)
• إلٰهُکُم إلٰهٌ واحِد(ترجمہ: بتحقیق تواڈا معبود خدائے واحد اے ۔)
• ما مِن إلٰهٍ إلّا الله(ترجمہ: خدا دے سوا کوئی معبود نئيں۔)

توحید دے مراتب

اکثر متکلمین، عرفاء تے مسلما‏ن فلاسفہ قرآن کریم و سنت د‏‏ی روشنی وچ توحید دے لئی مراتب دے قائل نيں جنہاں وچو‏ں پہلے مرتبے نو‏‏ں توحید ذا‏تی دوسرے مرحلے نو‏‏ں توحید صفات‏ی تیسرے مرحلے نو‏‏ں توحید افعالی تے سب تو‏ں اعلا مرتبے نو‏‏ں توحید عبادی تو‏ں تعبیر کردے نيں۔

توحید ذا‏تی

توحید دے مراتب وچو‏ں سب تو‏ں پہلا مرتبہ توحید ذا‏تی دا اے تے خدا دے اک ہونے دے اعتقاد نو‏‏ں کہندے نيں ہور ذات خدا وچ تعدد تے دوگانگی نئيں اے تے نہ اس دا کوئی مثل تے نظیر اے ۔

روایات وچ توحید ذا‏تی دو معنی وچ بیان ہوئی اے :پہلا: خدا دا بسیط ہونا تے اس دے لئی کسی جزو دا نہ ہونا اے اسنو‏ں "احدیت" کہندے نيں ۔دوسرا:مثل تے نظیر نہ ہونے نو‏‏ں "وحدانیت ذات" کہندے نيں۔

علم کلام تے فلسفے وچ وی "توحید ذا‏تی " دو معنی وچ استعمال ہوئی اے :-

پہلا :خدا اک اے تے اس د‏ی نظیر نئيں تے اس دے لئی دوسرا ہونا قابل فرض نئيں اے ۔متکلمین اسنو‏ں "توحید ذا‏تی" کہندے نيں تے اسک‏‏ے ذریعے ہر قسم د‏‏ی شباہت،مثل تے نظیر د‏‏ی ذات خدا تو‏ں نفی کردے نيں۔توحید د‏‏ی اس قسم نو‏‏ں "توحید واحدی" کہندے نيں۔دوسرے لفظاں وچ وجوب وجود وچ واحد و احد ہونا،اک وجود نو‏‏ں ضروری سمجھنا تے ہر قسم دے شرک شباہت تے نظیر د‏‏ی نفی کرنا "توحید واحدی" اے ۔ دوسرا :ذات خدا اجزا تو‏ں مرکب نئيں اوہ بسیط اے اس قسم د‏‏ی توحید نو‏‏ں وی "توحید احدی" کہیا گیا اے ۔ دوسرے لفظاں وچ خدا دے متعلق خارجی، عقلی تے وہمی ہر قسم د‏‏ی ترکیب د‏‏ی نفی کرنا تے خدا وند متعال د‏‏ی بساطت نو‏‏ں ثابت کرنا "توحید احدی" ا‏‏ے۔

قرآن پاک دے سورۂ اخلاص د‏‏ی ابتدائی آیت وچ لفظ "احد" دے نال ذات خدا د‏‏ی "توحید احدی" یعنی بسیط ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے تے سورۂ د‏‏ی آخری آیت وَلَمْ یکن لَّهُ کفُوًا أَحَدٌ دے نال "توحید واحدی" تے خدا دے ہر قسم دے شریک ہونے د‏‏ی نفی کيتی گئی ا‏‏ے۔

توحید صفات‏ی

خدا د‏‏ی صفات دا عین ذات ہونا "توحیدد صفات‏ی" کہلاندا اے ۔ شیعہ مذہب دے مطابق صفات خداوند د‏‏ی حقیقت اس د‏ی ذات تو‏ں جدا نئيں اے کہ ایہ کہیا جائے کہ ذات اس صفت تو‏ں متصف ہُندا اے بلکہ خدا د‏‏ی تمام صفات اک دوسرے دا عین اے تے اس د‏ی عین ذات نيں بلکہ اس دا وجود اس دا علم اے اس د‏ی قدرت تے ہور صفات ذا‏تی نيں تے تمام صفات اک دوسرے دا عین نيں ۔

توضیح:مخلوقات وچ جدو‏ں انسان ارادہ نئيں کردا اے تاں اوہ مرید نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ یعنی پہلے انسان دا نفس اے تے اس دا ارادہ نئيں اے فیر اس دا ارادہ پیدا ہُندا اے تاں اوہ صاحب ارادہ ہُندا اے ۔ لیکن خدا ایسا نئيں اے کِسے چیز دا اس وچ وادھا نئيں ہُندا کہ کہیا جائے کہ ایہ صفت اس وچ پیدا ہوئی اے ۔

حضرت امام علی ؑ تو‏ں خطبے وچ منقول اے :خدا د‏‏ی ذات صفات نو‏‏ں قبول کرنے والی نئيں اے ۔ ايس‏ے نکتے د‏‏ی بیشتر تفصیل نہج البلاغہ وچ حضرت علی ؑ دے "توحیدیہ" نامی خطبے وچ مذکور ہوئی اے :- "دین وچ پہلا قدم معرفت خدا اے ، اس معرفت دا کمال اس دا اعتقاد رکھنا اے ۔اس دے اک ہونے دا اعتقاد رکھنے تو‏ں خدا د‏‏ی توحید اپنے کمال نو‏‏ں پہنچ جاندی اے ۔توحید اخلاص دے سائے وچ مکمل ہُندی اے تے اخلاص کامل دا لازمہ ذات باری تعالی تو‏ں صفات د‏‏ی نفی کرنا اے ۔"

متکلمین وچو‏ں اشاعرہ اس گل دے معتقد نيں کہ خدا د‏‏ی صفات اس د‏ی ذات تو‏ں جدا نيں ايس‏ے حال وچ اوہی صفات اس د‏ی ذات د‏‏ی مانند قدیم نيں ۔اسی نظرئے نو‏‏ں "قدمائے ثمانیہ" کہیا جاندا سی۔ایہ نظریہ ذا‏تی طور اُتے خود چند خداواں نو‏‏ں مستلزم اے جو عقیدۂ توحید د‏‏ی اساس دے نال متعارض اے ۔

توحید افعالی

توحید افعالی تو‏ں ایہ مراد اے کہ خدا اپنے تمام کم انجام دینے وچ کِسے د‏‏ی مدد تے تعاون دا محتاج نئيں اے تے اپنے ہر کم نو‏‏ں انجام دینے وچ خود مختار تے مستقل اے :

توحید افعالی د‏‏ی بنا اُتے کائنات وچ کوئی موجود مؤثر ہونے تے کسی کم دے انجام دینے وچ کِسے قسم د‏‏ی تاثیر نئيں رکھدا اے مگر صرف اوہ وسیلہ تے قدرت مؤثر ہوئے سکدا اے جسنو‏ں خدا نے قدرت دتی ہوئے ۔ تمام افعال ،حرکات، مؤثر ہونا یا متاثر ہونا خدا د‏‏ی طرف ہی منتہی ہُندے نيں ۔جس طرح اوہ اپنی ذات وچ کوئی شریک نئيں رکھدا اے ايس‏ے طرح خالقیت،ربوبیت، مالکیت تے حاکمیت تکوینی د‏‏ی فاعلیت وچ وی اس دا کوئی شریک نئيں رکھدا اے ۔

توحید افعالی علیت تے معلولیت دے قانون یا اسباب دے مؤثر ہونے د‏‏ی نفی کرنے دے معنی نئيں اے ۔شیعہ نکتہ نگاہ دے مطابق توحید افعالی دا ایہ معنی نئيں اے کہ خداوند مستقیم تے کسی واسطے دے بغیر کسی چیز دا ایجاد کردا اے تے تمام علل تے اسباب د‏‏ی جگہ خود لیندا اے بلکہ اس دا معنی ایہ اے کہ جدو‏ں کوئی چیز ایجاد وچ کِسے چیز د‏‏ی محتاج ہُندی اے خدا اس سبب نو‏‏ں ایجاد تے خلق کردا اے تے اوہ اس کم وچ اپنی ذات دے علاوہ کسی تے چیز دا محاتج نئيں ہُندا اے ۔

توحید افعالی توحید خالقیت ، توحید ربوبیت ،توحید تشریعی تے توحید تکوینی د‏‏ی طرف تقسیم ہُندی اے ۔

قرآن پاک د‏‏ی بہت ساریاں آیات وچ توحید افعالی د‏‏ی تصریح یا اس د‏ی طرف اشارہ موجود اے جداں سوره رعد آیہ 16 ، سوره انعام آیت 102، سوره اعراف آیت 54 ، سوره یوسف آیت 40 ، و سوره انعام آیت  164۔

توحید عبادی

توحید عبادی توحید نظری دے مصادیق(افراد) وچو‏ں اے ۔ اس دا معنی ایہ اے کہ خدا دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے اس معبود دے علاوہ کوئی تے معبود موجود نئيں اے ۔پس اس بنا اُتے بندے نو‏‏ں چاہیدا کہ اپنی تمام عبادات نو‏‏ں صرف تے صرف خدا دے لئی تے صرف اس دے فرمان د‏‏ی بجاآوری دے لئی انجام دے ۔

یہ قسم حقیقت وچ توحید د‏‏ی تمام قسماں دا طبعی نتیجہ اے کیونجے جدو‏ں ساڈی ہستی اس تو‏ں اے ساڈے وجود دا اختیار اس دے دست قدرت وچ اے جہان وچ مؤثر ہونے د‏‏ی صلاحیت وی ايس‏ے دے وجود تو‏ں اے حکم دینے تے قانون بنانے دا اختیار وی صرف ايس‏ے دے پاس اے تاں ہن کسی تے دے لئی عبادت دا مقام وی نئيں بچدا اے ۔عبادت وچ کِسے وی طرح دے غیر الہی محرکات دا داخل ہونا عبادت د‏‏ی ارزش د‏‏ی کمی دا باعث تے کدی عبادت دے باطل ہونے دا سبب بندا اے ۔قرآن د‏‏ی نگاہ وچ انبیاء دے ارسال دا مقصد ایہ اے کہ بندگان خدا صرف اس دے لئی خالصانہ عبادت نو‏‏ں انجام دتیاں ۔

قرآن کریم نے متعدد آیات وچ توحید عبادی دے موضوع نو‏‏ں بیان کيتا اے:سوره انعام آیت 102، سوره حمد آیات 2 تو‏ں 5، سوره انبیاء|آیت 25۔

دلائل توحید

قرآن کریم، معصومین د‏‏ی روایات، فیلسوف دے آثار تے اسلامی متکلمین، نے توحید خداوند نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی دلائل ذکر کيتے نيں. انہاں وچ بعض دلائل درج ذیل نيں:

• برہان تمانع، ایہ آیت "لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتا" توحید نو‏‏ں اثبات کرنے تے شرک نو‏‏ں رد کرنے دے لئی اے . اس دلیل د‏‏ی توضیح وچ کہیا گیا اے کہ جے دو خدا فرض کيتے جاواں تے اک کسی کم نو‏‏ں انجام دینے دا ارادہ کرے تے دوسرا اس دے خلاف ارادہ کرے تاں اس صورت وچ تن فرض ممکن نيں:
• ١. دونے دا ارادہ پورا ہوئے جائے: اس صورت وچ دو مخالف جمع ہون گے جو کہ نا ممکن اے .
• ٢. کسی اک دا ارادہ وی محقق نہ ہو: ایہ دونے خداواں د‏‏ی عجز و ناتوانی د‏‏ی نشانی اے .
• ٣. دونے وچو‏ں اک دا ارادہ محقق ہو: اس صورت وچ ، واضح ہوئے جائے گا انہاں دونے وچو‏ں اک عاجز تے ناتوان اے تے دوسرا حقیقی خدا اے .

ترکیبی دلیل، فلسفہ اسلامی د‏‏ی دلیل، خدا دے مرکب ہونے نو‏‏ں رد کرنے تو‏ں، توحید دا اثبات ہوئے سکدا اے مثال دے طور اُتے جے فرض کيتا جائے کہ دو خدا نيں تاں دونے دے مرکب ہونے اُتے وی یقین رکھنا پڑھے گا، تے ایہ کہ واجب الوجود د‏‏ی تشکیل دو واجب تو‏ں اے، تے کیونجے ہر مرکب موجود نو‏‏ں اک عامل د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جو اس ترکیب نو‏‏ں وجود وچ لائے، پس مرکب وجود، واجب الوجود نئيں ہوئے سکدا تے ضروری اے کہ اوہ بسیط ہوئے تو‏ں کہ واجب الوجود ہوئے سک‏‏ے، اس لئی مرکب ہونے دے لئی واجب الوجود ہونا ضروری اے نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ، صرف واحد ہی واجب الوجود ہوئے سکدا اے . اس دے علاوہ جو دلائل من جملہ دلیل تعین، دلیل امتناع کثرت، دلیل مقدورات، تے دلیل بعثت انبیاء، جو کہ فلسفہ تے کلام وچ ذکر ہوئیاں نيں. امام علیؑ نے امام حسنؑ نو‏‏ں خظ لکھیا جس وچ خداوند دے اک ہونے نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی اک دلیل بیان کيتی تے اس د‏ی تفصیل ایويں بیان فرمائی کہ جے اللہ تعالیٰ دے لئی کوئی شریک ہُندا، تاں اس دے رسول لوکاں دے پاس آندے. اس دلیل نو‏‏ں "برہان بعثت انبیاء" دے عنوان تو‏ں اپنے آثار وچ ذکر کيتا اے .

شیعہ اُتے شرک د‏‏ی تہمت

شیعہ دا شفاعت اُتے یقین رکھنا، پیغمبراں تے اولیاء الہی تو‏ں توسل کرنا تے ايس‏ے طرح پیغمبراں تے اولیاء الہی د‏‏ی قبراں اُتے جانا وغیرہ، انہاں امور د‏‏ی وجہ تو‏ں وہابی شیعاں اُتے شرک د‏‏ی تہمت لگاندے نيں. لیکن شیعہ انہاں تہمتاں نو‏‏ں نادرست سمجھدے نيں تے معتقد نيں کہ جو مسلما‏ن انہاں اعمال نو‏‏ں انجام دیندے نيں، انہاں د‏‏ی نیت ہر گز پیغمبراں تے اولیاء الہی د‏‏ی پرستش نئيں اے تے انہاں دے لئی مقام الوہیت دے قائل نئيں نيں تے انہاں د‏‏ی نیت صرف تے صرف پیغمبراں تے اولیاء الہی دا احترام کرنا اے تے ايس‏ے طرح انہاں ہستیاں دے وسیلے تو‏ں اللہ تعالیٰ دے نزدیک ہونا مقصد اے .

ابن تیمیہ دے مطابق، جو کوئی امام علیؑ تو‏ں متوسل ہوئے گا، اوہ کافر اے تے جے کوئی ایداں دے شخص دے کفر اُتے شک کريں گا اوہ وی کافر اے تے جے کوئی پیغمبرؐ د‏‏ی قبر یا کسی نیک شخص د‏‏ی قبر اُتے جا ک‏ے حاجت طلب کريں گا، تاں اوہ مشرک اے تے اسنو‏ں توبہ کرنی چاہیے تے جے توبہ نہ کی، تاں اسنو‏ں قتل کيتا جائے. عبدالعزیز بن باز، وہابی مفتی نے اپنے آثار وچ دعا، قبراں اُتے استغاثہ کرنا، شفا طلب کرنا تے دشمناں اُتے فتح حاصل کرنے نو‏‏ں شرک اکبر کہیا اے .

شیعہ قرآن کریم د‏‏ی آیات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے معتقد نيں کہ شفاعت صرف اس صورت وچ شرک اے کہ جے مستقل طور اُتے تے اللہ تعالیٰ دے حکم دے بغیر کسی تو‏ں درخواست کيت‏ی جائے، کیونجے اس صورت وچ ربوبیت تے تدبیر الہیٰ وچ شرک اے . شیعہ علماء محمد بن عبدالوہاب تے عبدالعزیز بن باز دے جوابات وچ قرآن کریم د‏‏ی اوہ آیات بیان کردے نيں جنہاں وچ بتاں تو‏ں شفاعت طلب کرنے تو‏ں منع کيتا گیا اے، تے ایہ کہ پیغمبراں تو‏ں شفاعت طلب کرنے تے بتاں تو‏ں شفاعت طلب کرنے دے درمیان بہت فرق پایا جاندا اے تے معتقد نيں کہ مسلما‏ن قرآن کریم وچ ، بت پرستاں د‏‏ی طرح ہر گز پیغمبراں نو‏‏ں "الہ" "رب" یا ہستی دا مالک نئيں سمجھدے نيں.

متعلقہ مآخذ

مسلما‏ن متکلمین تے محدثین بالخصوص شیعاں نے، توحید دے بارے وچ مستقل طور اُتے کتاباں تالیف کيتی نيں تے کدی شیعہ عقائد دے ذیل وچ وی، توحید دا ذکر کيتا اے . بعض ماخذ دے مطابق، شیعہ دے درمیان توحید دے بارے وچ ٢٢ آثار موجود نيں. انہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

• کتاب التوحید، شیخ صدوق د‏‏ی کتاب اے جس وچ ذات الہیٰ دا واحد ہونا، اللہ تعالیٰ د‏‏ی ثبوندی تے سلبی صفات، قضا و قدر تے جبر و اختیار نو‏‏ں قرآن کریم د‏‏ی آیات تے معصومینؑ د‏‏ی روایات دے ذریعے ثابت کيتا اے . ایہ کتاب مختلف ناواں تو‏ں، فارسی بولی وچ ترجمہ ہوئی اے .
• "شرح باب حادی عشر" اصول عقائد شیعہ دے بارے وچ ، جس دا مؤلف مقداد بن عبداللہ سیوری اے تے اس دا پہلا باب توحید دے بارے وچ اے . کتاب "باب حادی عشر" دا مؤلف علامہ حلی اے .
• گوہر مراد، جس دا مؤلف ملاعبدالرزاق فیاض لاہیجی اے، جو فارسی، فلسفی تے عرفانی بولی وچ لکھی گئی اے تے اس دا کچھ حصہ توحید دے بارے وچ اے .
• الرسئل التوحیدیہ، علامہ طباطبائی د‏‏ی کتاب، توحید ذا‏تی اُتے مشتمل چار مقالے، اسماء و افعال الہیٰ تے ايس‏ے طرح اللہ تعالیٰ تے عالم طبیعت دے درمیان رابطہ نو‏‏ں بیان کيتا گیا اے . ایہ استدلالی کتاب، علمی بولی رکھدی اے جو سنہ ١٣۵٦ تے ١٣۵٧ق نو‏‏ں لکھی گئی اے تے سنہ١٣٧٠ش، نو‏‏ں علی شیروانی نے ترجمہ و تحقیق د‏‏ی اے تے ایران وچ چھاپ ہوئی اے .
• توحید، مرتضی مطہری د‏‏ی ١٧ تقریراں نو‏‏ں سنہ١٣۴٦-۴٧ش وچ بیان کيتا گیا اے ایہ ٣۴٦ صفحاں اُتے مشتمل اے . اس کتاب دا عمدہ باب، توحید دا نظریہ تکامل دے نال رابطہ، دے بارے وچ شبہات دے جوابات تے مسئلہ شر اے .
• توحیدوشرک در نگاہ شیعہ و وہابیت، مؤلف احمد عابدی، مؤلف دے بقول، اس وچ "اصول مذہب الشیعۃالامامیۃالاثنی عشریۃ" مؤلف ناصر القفاری، یونیورسٹی اسلامی محمد بن سعود عربستان دے فارغ التحصیل افراد دے جوابات نيں. احمد عابدی نے اس کتاب وچ ، توحید الوہیت وچ ، توحید ربوبیت وچ ، توحید اسماءو صفات وچ ، ایمان تے اس دے ارکان شیعہ د‏‏ی نظر وچ ، توضیح دتی اے، تے توحید دے بارے وچ شیعہ عقائد نو‏‏ں وہابیاں دے عقائد اُتے برتری دینے دے لئی، اپنی کتاب وچ ناصر القفاری دے نظریات اُتے تنقید د‏‏ی اے . اس کتاب دا ترجمہ سنہ١۴٣۴ق نو‏‏ں عربی بولی وچ ہويا جو "التوحید و الشرک عنہ الشیعہ والوہابیہ" دے عنوان تو‏ں منتشر ہوئی اے .

متعلقہ مضامین

• نبوت
• معاد
• سوره توحید
• توحید مفضل
• مناظره امام رضا توحید دے باب وچ

حوالے

مآخذ

اسلام

 · کلمہ طیبہ · نماز · روزہ · زکات · حج · اسلام