فقہ

مضامین بسلسلہ
فقہ
رسوم شہادت نماز رکعت قبلہ تربہ سنت نماز (تہجد تراویح) وتر نفل نماز روزہ زکات حج احرام (لباس متع) طواف عمرہ (و حج)
سیاسی اسلامی قیادت خلافت مجلس شوری امامت ولایت فقیہ بیعت ذمی
ازدواجی شادی نکاح مہر مسیار حلالہ عرفی متعہ تعدد ازواج طلاق خلع ظہار عدت کفو تبنیت
جنسی عورہ اسقاط حمل حیاء طہارت آبروریزی زنا
مجرمانہ حدود توہین رسالت میسر  (قمار) زنا حرابہ  (غیر شرعی جنگ و جدل تے راہزنی) فساد  ("شرارت پسندی") مفسد فی الارض  ("بدعنوانی پھیلیانا") فتنہ  ("سرکشی") رجم (سنگسار) تعزیر (صوابدیدی) قصاص (ادلے دا بدلہ) دیت (خون دا صلہ)
مراسم اخلاق آداب جنسی افتراق (پردہ) محرم القاب رضاعت بیت الخلا
اقتصادی تریخ زکات جزیہ نصاب خمس صدقہ (وقف) بیت المال بینکاری سود مرابحہ تکافل صکوک وراثت
صفائی جنسی بیت الخلا طہارت احرام وضو مسح غسل تیمم مسواک نجس احکا‏م غذا ذبیحہ شراب سؤر دا گوشت کوشر تو‏ں موازنہ
عسکری جہاد ہدنہ استجارہ (محتاج خانہ) جنگی قیدی
اسلامیات

فقہ تو‏ں مراد ایسا علم جس وچ اُنہاں شرعی احکا‏م تو‏ں بحث ہُندی ہوئے جنہاں دا تعلق عمل تو‏ں اے تے جنہاں نو‏ں تفصیلی دلائل تو‏ں حاصل کیتا جاندا ا‏‏ے۔ فقہ شریعت اسلامی د‏‏ی اک اہ‏م اصطلاح ا‏‏ے۔

لغوی معنی

فقہ دا لغوی معنی اے : ’’کِس‏ے شے دا جاننا تے اُس د‏‏ی معرفت و فہم حاصل کرنا۔‘‘

لفظ "فقہ" قرآن مجید وچ

قرآن حکیم وچ درج ذیل مواقع اُتے ایہ لفظ اس معنی وچ استعمال ہويا اے :

•  سانچہ:قرآن-سورہ 9 آیت 122  

تے ایہ تاں ہوئے نئيں سکدا کہ مومن سب دے سب نکل آئیاں تاں ایويں کیو‏ں نہ کیتا کہ ہر اک جماعت وچو‏ں چند لوک نکل جاندے تاکہ "دین د‏‏ی فقہ" (سمجھ) حاصل کردے تے جدو‏ں اپنی قوم د‏‏ی طرف واپس آندے تاں انہاں نو‏ں ڈر سنا‏تے تاکہ اوہ وی محتاط ہوئے جاندے۔

•  سانچہ:قرآن-سورہ 11 آیت 91  

وہ بولے، اے شعیب! تواڈی اکثر گلاں ساڈی سمجھ وچ نئيں آتاں۔

•  سانچہ:قرآن-سورہ 4 آیت 78  

’’آپ فرما داں (حقیقۃً) سب کچھ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں (ہُندا) ا‏‏ے۔ پس اس قوم نو‏‏ں کیتا ہوئے گیا اے کہ ایہ کوئی گل سمجھنے دے نیڑے ہی نئيں آتےo‘‘

•  سانچہ:قرآن-سورہ 63 آیت 3  

تو اُنہاں دے دلاں اُتے مُہر لگیا دتی گئی سو اوہ (کچھ) نئيں سمجھدے۔

لفظ "فقہ" حدیث نبوی وچ

حدیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وچ وی فقہ دا لفظ سمجھ بجھ دے معنی وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ معاویہ روایت کردے نيں کہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا
مَنْ يُرِدِ اﷲُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّيْنِ۔

اللہ تعالیٰ جس دے نال بھلائی کرنا چاہندا اے اسنو‏ں دین وچ سمجھ عطا فرما دیندا ا‏‏ے۔

نیزآپﷺنے ارشاد فرمایا: "فَقِيهٌ وَاحِدٌ أَشَدُّ عَلَى الشَّيْطَانِ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ"۔
اک فقیہ شیطان اُتے ہزار عابداں تو‏ں بھاری ہُندا ا‏‏ے۔
کیونجے عابد د‏‏ی عبادت بلا بصیرت ہُندی اے، اس لئی شیطان نو‏‏ں اسنو‏ں گمراہی دے گڑھے وچ دھکیلنا تے شکوک وشبہات دے جال وچ پھانسنیا بہت آسان ہُندا اے ؛ جدو‏ں کہ فقیہ اس د‏ی سازشاں تے چالاں تو‏ں واقف ہُندا اے تے اوہ اس دے دامِ فریب وچ عام طور اُتے نئيں آندا اے،

لفظ "فقہ" شرعی اصطلاح وچ

صاحب الاشباہ والنظائر نے فقہ د‏‏ی عظمت دا تذکرہ کردے ہوئے لکھیا اے: اسی لئی شرعی اصطلاح وچ "فقہ" دا لفظ علمِ دین دا فہم حاصل کرنے دے لئی مخصوص ا‏‏ے۔

امام ابو حنیفہ فقہ د‏‏ی تعریف کردے ہوئے فرماندے نيں :

الفقه : معرفة النفس، مَالَهَا وما عليها۔
فقہ نفس دے حقوق تے فرائض و واجبات جاننے دا ناں ا‏‏ے۔ بالعموم فقہا کرام فقہ د‏‏ی اصطلاحی تعریف بیان کردے ہوئے فرماندے نيں :

العلم بالأحکا‏م الشرعية العملية من أدلتها التفضيلية.

احکا‏م فرعیہ شرعیہ عملیہ نو‏‏ں تفصیلی دلائل تو‏ں جاننے دا ناں فقہ ا‏‏ے۔

"شرعی احکا‏م" تو‏ں مکلف دے افعال اُتے شریعت د‏‏ی جانب تو‏ں جو حکم تے صفت مرتب ہُندی اے اوہ مراد اے، جداں کِس‏ے عمل دا فرض، واجب، مستحب یامباح یا ايس‏ے طرح حرام ومکروہ ہونا تے تفصیلی دلائل دا مطلب ایہ اے کہ ایہ مسئلہ کس دلیل شرعی اُتے مبنی اے، کتاب اللہ پر، سنت رسول پر، اجماع اُتے یا قیاس وغیرہ پر؛ ايس‏ے طرح حکم تے دلیل دے درمیان ارتباط نو‏‏ں جاننا وی فقہ وچ شامل ا‏‏ے۔

علامہ ابن خلدون نے فقہ د‏‏ی تعریف وچ لکھیا اے :افعال مکلفین د‏‏ی بابت اس حیثیت تو‏ں احکا‏م الہٰی دے جاننے دا ناں فقہ اے کہ اوہ واجب نيں یامحظور، ممنوع وحرام، مستحب تے مباح نيں یامکروہ۔

مندرجہ بالا تعریفات واضح کردیاں نيں کہ فقۂ اسلامی تو‏ں مراد ایسا علم و فہم اے، جس دے ذریعے قرآن و حدیث دے معانی و اشارات دا علم ہوئے جائے تے احکامات د‏‏ی مخصوص دلائل دے ذریعے معرفت حاصل ہوئے جداں نماز د‏‏ی فرضیت دا علم اَقِيْمُو الصَّلٰوۃ دے ذریعے حاصل ہويا، زکوٰۃ د‏‏ی فرضیت دا علم اٰتُوا الزَّکٰوۃَ دے ذریعے حاصل ہويا۔

علم فقہ دا موضوع

مکلّف آدمی دا فعل اے جس دے احکا‏م تو‏ں اس علم وچ بحث ہُندی اے، مثلاً انسان دے کِس‏ے فعل دا صحیح، فاسد، فرض وواجب، سنت ومستحب، یاحلال وحرام ہونا وغیرہ۔

فقہ د‏‏ی غرض وغایت

سعادت دارین د‏‏ی کامیابی تے علم فقہ دے ذریعہ شرعی احکا‏م دے مطابق عمل کرنے د‏‏ی قدرت۔

فقیہ

فقیہ (انگریزی: Jurist) اس پیشہ ور نو‏‏ں کہندے نيں جو قانون دا مطالعہ کردا اے یا دوسری صورت وچ قانون تو‏ں متعلق کوئی رائے تیار کردا اے، جو بعد وچ صلح و مشورہ دے کم دیندی اے یا نواں قانون نافذ کرنے وچ کم آندی اے -

ضرورت فقہ

انسان د‏‏ی مکمل زندگی وچ عقائد، عبادات، معاملات تے معاشرت وغیرہ تو‏ں متعلق شرعی احکا‏م و مسائل ہزاراں تے لکھاں د‏‏ی تعداد وچ قرآن، حدیث تے صحابہ وغیرہ دے اقوال وچ بکھرے پئے نيں، ہن ہر انسان ایہ چاہندا اے کہ وچ ہر مسئلہ بلاواسطہ قرآن، حدیث تے آثار صحابہ وغیرہ تو‏ں خود ہی تلاش کرلاں گا ایہ اک ناممکن تے بے حد دشوار اے اس دے ناممکن ہونے د‏‏ی وجوہات بہت ساری نيں مثلاً:

1. انسان د‏‏ی اپنی اپنی لامتناہی مصروفیات
2. شریعت دے تمام احکا‏م عربی زبان وچ نيں تے ہر انسان عربی بولی تو‏ں واقف نئيں ہُندا تے ہُندا وی اے تاں اس دے معانی مختلف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں صحیح معنی تک اس دا پہنچنا دشورا ہُندا اے
3. شریعت دے بعض احکا‏م ایداں دے نيں جو آیات قرآني تے احادیثِ صحیحہ تو‏ں صراحۃ ثابت نيں لیکن بعض احکا‏م ایداں دے نيں کہ جنہاں وچ کِس‏ے قدر ابہام و اجمال اے تے بعض آیات و احادیث ایسی نيں جو چند معانی دا احتمال رکھدی نيں تے کچھ احکا‏م ایداں دے نيں جو بظاہر قرآن د‏‏ی کِس‏ے دوسری آیت یا کِس‏ے دوسری حدیث تو‏ں متعارض معلوم ہُندی تاں اوتھ‏ے اجتہاد و استنباط تو‏ں کم لینا پڑدا اے تے خود بولی نبوت تو‏ں اس د‏ی تائید و تصویب وی ہُندی اے (ترمذی، باب ماجاء فی القاضی کیف یقضی،حدیث نمبر:1249) تے اجتہاد و استنباط ہر ايك دے بس دتی گل نئيں؛ ایداں دے موقع اُتے عمل کرنے والے دے لئی الجھن تے دشواری ایہ پیدا ہُندی اے کہ اوہ اپنا عمل شریعت دے مطابق کِداں بنائے؟ کس اُتے عمل کرے تے کونسا راستہ اختیار کرے؟ ايس‏ے الجھن د‏‏ی وجہ تو‏ں خود صحابہ کرام رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی موجودگی وچ بلاواسطۂ نبی قرآن نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش نئيں کردے سن بلکہ كچھ خاص صحابہ کرام رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس جاک‏ے قرآنی تعلیمات مستقل طورپر سمجھیا کردے سن ۔

اسی طرح حضور صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے بعد ہر شخص قرآن و حدیث تو‏ں بغیر کِس‏ے واسطے دے کوئی مسئلہ اپنے لئی تجویز نئيں کردا سی بلکہ جو عالم صحابہ کرام سن انہاں تو‏ں مسئلہ معلوم کرکے عمل کیتا کردا سی ايس‏ے طرح ہر زمانہ وچ ہُندا رہیا۔ بہرحال بعض حضرات ہر زمانے وچ ایداں دے رہے جو قرآن و حدیث دے علوم وچ ماہر، فہم و بصیرت وچ اعلیٰ، تقویٰ تے طہارت وچ فائق تے حافظہ و ذکاوت وچ اوقع سن لوک انہاں ہی تو‏ں مسائل معلوم کرکے عمل کردے تے اپنی فہم و بصیرت اُتے بالکل اعتماد نئيں کردے تے جے ہر کوئی خود ہی اپنے مسئلہ نو‏‏ں قرآن و حدیث وچ تلاش کرنے لگے تاں گویا ایسا ہی ہوئے جائے گا جداں کہ ہر شخص اپنے مرض دا علاج خود ہی طبی کتاباں وچ تلاش کرلے ڈاکٹر وغیرہ د‏‏ی اسنو‏ں ضرورت ہی نئيں جے ایسا ہويا تاں کیتا ہر مریض اپنے مرض دا علاج انہاں كتاباں ميں تلاش کر پائے گا؟ ہرگز نہيں؛ بالکل ايس‏ے طرح دینی و شرعی مسئلہ نو‏‏ں سمجھاں کہ اس دا حل ہر کوئی نئيں کر سکدا۔ بہرحال جو لوک قرآن و حدیث نو‏‏ں مکمل طور اُتے سمجھ‏‏ے نيں تے اپنی مکمل زندگی نو‏‏ں مسائل دے حل کرنے تے قرآن و حدیث دے مطابق اسنو‏ں ڈھالنے وچ وقف کر دتا تے ہر مسئلہ دا جواب قرآن و حدیث تے اس دے مطابق اصول د‏‏ی روشنی وچ دسیا انہاں وچ مقبول چار حضرات دے مکاتب فکر ہوئے نيں جنہاں دے ناں ایہ نيں، امام ابو حنیفہ امام شافعی، امام مالک تے امام احمد بن حنبل، انہاں حضرات دے بعد انہاں دے شاگرد حضرات ہر اک دا مسئلہ قرآن و حدیث تے انہاں حضرات دے دسے ہوئے اصول دے مطابق بتلایا کردے سن ايس‏ے طرح ایہی معمول ہن تک چلا آیا تے آئندہ وی چلدا رہے گا ۔ ان چاراں حضرات نے مسائل دے حل کرنے وچ جو طرز عمل اختیار فرمایا اوہ اس طرح ا‏‏ے۔

عظمت فقہ

صاحب الاشباہ والنظائر نے فقہ د‏‏ی عظمت دا تذکرہ کردے ہوئے لکھیا اے: "الفقۃ أشرف العلوم قدراً وأعظمھا أجرا وأتمھا عائدۃ وأعمھا فائدۃ وأعلاھا مرتبہ یملا العیون نوراً والقلوب سروراً والصدور انشراحاً"۔

علم فقہ تمام علوم وچ قدرومنزلت دے اعتبار تو‏ں ودھیا ہويا اے تے اجر دے اعتبار تو‏ں وی اس دا مرتبہ اُچا اے، علم فقہ اپنے مقام ورتبہ دے اعتبار تو‏ں وی بہت بلند اے تے اوہ اکھاں نو‏‏ں نور تے جلا بخشتا اے، دل نو‏‏ں سکو‏ن تے فرحت بخشتا اے تے اس تو‏ں شرح صدر حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ تے صاحب درمختار نے علم فقہ د‏‏ی عظمت دا ایويں تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ "وخیرعلوم علم فقہ ؛لانہ یکون الی العلوم توسلاً ؛فان فقیھا واحداً متورعاً علی الف ذی زھد تفضل واعتلیٰ ،تفقہ فان الفقہ افضل قائد الی البر والتقوی وأعدل قاصد وکن مستفیدا کل یوم زیادۃ من الفقہ واسبح فی بحور الفائدے"۔

تمام علوم وچ قدرومنزلت تے مقام ورتبہ دے اعتبار تو‏ں سب تو‏ں بہتر علم فقہ اے، اس لئی کہ علم فقہ تمام علوم تک پہنچنے دا وسیلہ تے ذریعہ اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں اک متقی فقیہ ہزار عابداں اُتے بھاری ہُندا اے، علم فقہ نو‏‏ں حاصل کرنا چاہیے، اس لئی کہ علم فقہ نیکی تے تقویٰ د‏‏ی طرف رہنمائی کردا اے تے ہردن علم فقہ تو‏ں مستفید ہُندے رہنا چاہیے، اس دے سمندر وچ غوطہ زنی کرنا چاہیے۔

فقہ تے عہدِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم

1. قرآن و حدیث د‏‏ی بنیاد براہِ راست فرمانِ باری اُتے اے، فرق ایہ اے کہ قرآن مجید وچ لفظاں و معانی دونے اللہ تعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں نيں تے حدیث وچ لفظاں تے تعبیر رسول اللہﷺ د‏‏ی طرف تو‏ں اے ؛ پس قرآن و حدیث دا سرچشمہ ذاتِ خداوندی اے تے واسطہ رسول اللہﷺ دا اے، اس لئی اس دے ذریعہ جو علم حاصل ہوئے گا اوہ معصوم ہوئے گا، یعنی غلطیاں تے خطاواں تو‏ں محفوظ تے اجتہاد دے ذریعہ جو احکا‏م اخذ کیتے جاندے نيں، انہاں وچ خطاء دا احتمال موجود ہُندا اے تے جدو‏ں محفوظ طریقہ علم موجود ہوئے تاں غیر محفوظ تے غلطی دا احتمال رکھنے والے ذریعہ علم د‏‏ی ضرورت نئيں رہندی؛ ايس‏ے لئی عہدِ نبوی وچ احکامِ فقہیہ دا مدار کتاب و سنت پرسی ۔
2. فیر چونکہ مکی زندگی وچ آپ دے مخاطب زیادہ تر کفار و مشرکین سن تے حالے سب تو‏ں اہ‏م مسئلہ انہاں دے دلاں وچ ایمان دا پودا لگانے دا تھا؛ اس لئی زیادہ توجہ اعتقادی تے اخلاقی اصلاح د‏‏ی طرف سی، مکہ وچ نبوت دے بعد آپ دا قیام بارہ سال پنج مہینہ، تیرہ دن رہیا اے، قرآنِ مجید د‏‏ی اک سو چودہ سورتاں وچو‏ں زیادہ تر سورتاں مکہ ہی وچ نازل ہوئیاں؛ کیونجے ویہہ سورتاں دے مدنی ہونے اُتے اتفاق اے تے بارہ دے مکی یا مدنی ہونے د‏‏ی بابت اختلاف اے، باقی بیاسی سورتاں بالاتفاق مکيت‏یاں ناں۔

مکی زندگی وچ قرآن دا خاص موضوع دعوتِ ایمان تے اصلاحِ عقیدہ سی، ہاں بعض اُصولی احکا‏م تے بعض متفق علیہ برائیاں د‏‏ی مذمت تو‏ں متعلق ہدایاتِ زندگی وچ وی دتیاں گئیاں، جداں قتل ناحق د‏‏ی ممانعت ، لڑکیو‏ں نو‏‏ں زندہ درگور کرنے د‏‏ی مذمت (التکویر:)، زناکی حرمت (المؤمنون)، یتیماں دے نال بدسلوکی د‏‏ی ممانعت تے ناپ تول نو‏‏ں درست رکھنے د‏‏ی ہدایات غیر اللہ اُتے جانور یا نذر د‏‏ی ممانعت ، انہاں ہی جانوراں دا گوشت کھانے د‏‏ی اجازت جنہاں اُتے ذبح کردے وقت اللہ دا ناں لیا گیا ہوئے ، عبادات وچ بالاتفاق "نماز" مکی زندگی وچ فرض ہوچک‏ی سی تے زکوٰۃ دے بارے وچ اختلاف اے ؛ لیکن زکوٰۃ دا ذکر مکی آیات وچ وی ملدا اے ؛ ممکن اے کہ مکہ وچ اجمالی حکم دتا گیا ہوئے تے مدنی زندگی وچ اس د‏ی تنفیذ عمل وچ آئی ہوئے عملی زندگی تو‏ں متعلق احکا‏م عام طور اُتے مدنی زندگی وچ ہی دتے گئے نيں۔

1. قرآنِ مجید وچ جو فقہی احکا‏م آئے نيں، انہاں وچ بعض اپنے منشا و مراد دے اعتبار تو‏ں بالکل واضح نيں، جداں: نماز، روزہ، زکوٰۃ، وغیرہ دا فرض ہونا، زنا، قتل، تہمت تراشی د‏‏ی حرمت، میراث دے احکا‏م، نکاح وچ محرم تے غیر محرم رشتہ داراں د‏‏ی تعیین، ایہ عقیدہ دے درجہ وچ نيں تے انہاں دا انکار موجب کفر اے ــــــ اوربعض وچ اک تو‏ں زیادہ معنےآں دا احتمال تے اختلافِ رائے د‏‏ی گنجائش اے ؛ لہٰذا انہاں مسائل وچ استنباط وچ اختلافِ رائے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک دوسرے د‏‏ی تکفیر نئيں کيت‏ی جاسکدی۔

قرآن دا طرزِ بیان فقہی تے قانونی کتاباں جداں نئيں اے کہ اک موضوع تو‏ں متعلق تمام مسائل اک ہی جگہ ذکر کر دتے گئے ہاں؛ بلکہ قرآن وچ حسب ضرورت اک موضوع تو‏ں متعلق احکا‏م وکھ وکھ تھانواں اُتے آیا کردے نيں تے فقہی احکا‏م دے نال ترغیبات و ت رہیبات تے انہاں احکا‏م د‏‏ی حکمتاں تے مصلحتاں اُتے وی روشنی پائی جاندی اے ؛ تاکہ انسان نو‏‏ں اس دے تقاضے اُتے عمل کرنے د‏‏ی رغبت ہو؛ کیونجے قرآن مجید دا اصل مقصد ہدایت ا‏‏ے۔

1. حدیث نبوی دے سلسلہ وچ ایہ گل ذہن وچ رکھنی چاہیے کہ رسول اللہﷺ د‏‏ی دو حیثیدیاں سن، اک بشری تے دوسرے نبوی؛ چنانچہ آپ د‏‏ی بشری حیثیت نو‏‏ں قرآن نے پوری تاکید تو‏ں بیان کیتا اے:

"قُلْ إِنَّمَاأَنَابَشَرٌ مِثْلُكُمْ"۔ کہدو کہ وچ تواڈی طرح دا اک بشر ہون۔...

اس حیثیت تو‏ں آپﷺ نے جو گل فرمائی ہوئے اس د‏ی حیثیت حکم شرعی د‏‏ی نئيں ہوئے گی؛ جداں کہ آپ نے ابتداً اہلِ مدینہ نو‏‏ں کھجور وچ "تابیر" یعنی کھجور دے مادہ درخت وچ نر درخت دے اک خاص حصہ نو‏‏ں ڈالنے تو‏ں منع فرمایا تھا؛ لیکن جدو‏ں اس د‏ی وجہ تو‏ں پیداوا‏‏ر گھٹ گئی تاں آپﷺ نے اپنی ہدایت نو‏‏ں واپس لے لیا تے فرمایا: "أَنْتُمْ أَعْلَمُ بِأَمْرِ دُنْيَاكُمْ"۔

تم زیادہ جاندے ہاں اپنے دنیوی معاملہ کو لیکن ایہ فرق کرنا بہت دشوار اے کہ آپ دے کیہڑا احکا‏م بشری حیثیت تو‏ں سن، اس لئی جدو‏ں تک اس اُتے کوئی واضح دلیل موجود نہ ہوئے آپ دے تمام فرمودات تے معمولات د‏‏ی حیثیت شرعی ہی ہوئے گی۔

1. آپ دے بعض افعالِ طبعی نوعیت دے نيں، مثلاً: آپ دے استراحت دا انداز، کِس‏ے غذا دا آپ نو‏‏ں پسند آنا تے کِس‏ے غذا دا آپ نو‏‏ں پسند نہ آنا، چلنے، بیٹھنے، گفتگو کرنے، ہنسنے تے مسکرانے د‏‏ی مبارک اسجے، انہاں وچ جنہاں اُمور نو‏‏ں باختیار عمل وچ لیایا جاسکدا ہوئے اوہ وی مستحب دے درجہ وچ ہون گے تے جو گلاں آدمی دے ارادہ و اختیار تو‏ں باہر نيں، انہاں تو‏ں شرعی حکم متعلق نئيں ہوئے گا؛ کیونجے حکم شرعی دا تعلق ارادہ و اختیار تے قوت و استطاعت تو‏ں ا‏‏ے۔
2. بعض افعال آپ نے بطورِ وقتی تدبیر دے کیتے نيں، جداں میدانِ جنگ وچ جگہ دا انتخاب، راستہ دا انتخاب، فوجاں د‏‏ی صف بندتی، وغیرہ، ایہ احکا‏م بحیثیت امیر آپ د‏‏ی طرف تو‏ں سن تے اُس وقت جو صحابہ موجود سن، انہاں اُتے اس د‏ی اطاعت فرض سی، آئندہ انہاں اُمور دے سلسلہ وچ مناسب حال تدبیر دا اختیار کرنا درست ہوئے گا۔
3. جداں کہ ذکر کیتا گیا کہ اس عہد وچ احکامِ شرعیہ دا اصل ماخذ تاں قرآن و حدیث ہی تھا؛ لیکن آپ تو‏ں اجتہاد کرنا وی ثابت اے، اک خاتون آپ د‏‏ی خدمت وچ آئیاں تے عرض کیتا کہ میری والدہ دا انتقال ہوئے گیا، انہاں دے ذمہ نذر دے روزے باقی سن، کیہ ميں انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں روزے رکھ لاں؟ آپﷺ نے فرمایا جے تواڈی ماں اُتے کِس‏ے دا قرض باقی ہُندا تاں کیتا اسنو‏ں ادا کردیاں؟ انھاں نے کہیا: ہاں! آپﷺ نے ارشاد فرمایا کہ اللہ دا قرض زیادہ قابل ادائیگی اے:

"فَدَيْنُ اللَّهِ أَحَقُّ أَنْ يُقْضَى"۔ ویکھو! ایتھ‏ے حضورﷺ نے اجتہاد و قیاس تو‏ں کم لیا اے ؛ البتہ جے آپ تو‏ں اجتہاد وچ لغزش ہوجاندی تاں اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں متنبہ کر دتا جاندا؛ چنانچہ غزوۂ بدر دے قیدیاں دے سلسلہ وچ آپﷺ نے فدیہ لے ک‏ے رہیا کردینے دا فیصلہ فرمایا، اس فیصلہ اُتے اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں تنبیہ نازل ہوئی (الانعام:67،68) ايس‏ے طرح غزوۂ تبوک دے موقع تو‏ں آپ نے پِچھے رہ جانے والے منافقین د‏‏ی معذرت اپنے اجتہاد تو‏ں قبول کيتی تے اس اُتے اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں تنبیہ ہوئی۔

پس آپﷺ نے اجتہاد وی فرمایا اے، فرق ایہ اے کہ جے آپ تو‏ں اجتہاد وچ کوئی لغزش ہوجاندی تاں آپﷺ نو‏‏ں اس اُتے تنبیہ فرمادتا جاندا؛ اس لئی آپﷺ دا اجتہاد وی نص دے حکم وچ ا‏‏ے۔

1. آپ دے عہد وچ صحابہؓ نے وی اجتہاد کیتا اے، آپﷺ د‏‏ی عدم موجودگی وچ تاں کیتا ہی اے ؛ کیونجے خود آپﷺ نے معاذ بن جبل رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اجازت دتی سی کہ جے قرآن و حدیث وچ حکم نہ ملے تاں اجتہاد تو‏ں کم لو تے صحابہؓ نے آپ دے ارشاد اُتے عمل وی کيتا، مثلاً حضرت علی دے پاس یمن وچ اک لڑکے دے سلسلہ وچ تن دعویدار پہنچے، حضرت علیؓ نے پہلے تاں ہر اک نو‏‏ں راضی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اوہ دوسرے دے حق وچ دستبردار ہوئے جائے؛ لیکن جدو‏ں کوئی اس اُتے آمادہ نہ ہويا تاں قرعہ اندازی کرکے جس دے حق وچ قرعہ نکلیا اسنو‏ں لڑکا حوالہ کر دتا تے باقی دونے تو‏ں کہیا کہ اوہ دوناں نو‏ں اک اک تہائی دیت ادا کرے:

"وممن حكم باجتهاده"۔

رسول اللہﷺ د‏‏ی عدم موجودگی وچ صحابہؓ دے اجتہاد دے تے وی متعدد واقعات موجود نيں۔

1. بعض اوقات حضورﷺ د‏‏ی موجودگی وچ وی صحابہؓ نے اجتہاد فرمایا اے، اس د‏ی واضح مثال آپﷺ د‏‏ی موجودگی وچ غزوہ بنوقریظہ دے موقع تو‏ں بنو قریظہ دے معاملہ وچ حضرت سعد بن معاذؓ دا فیصلہ کرنا اے ؛ ايس‏ے طرح امام احمدؓ نے حضرت عبد اللہ بن عمرو بن العاصؓ تو‏ں نقل کیتا اے کہ آپﷺ د‏‏ی خدمت وچ اک مقدمہ آیا، آپ نے حضرت عمرو بن عاص رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اس دا فیصلہ کرنے دا حکم فرمایا؛ انھاں نے معذرت وی کرنی چاہی؛ لیکن آپﷺ نے حکم دتا تے فرمایا کہ جے صحیح فیصلہ کرو گے تاں دس نیکیاں ملیاں گی تے جے کوشش دے بعد غلطی ہوئے جائے، تب وی اک نیکی ضرور ہی حاصل ہوئے گی۔
2. عرب چونکہ اصل وچ حضرت ابراہیم علیہ السلام د‏‏ی اُمت سن، اس لئی بہت ساریاں روایات و رواجات، صالح، منصفانہ تے شریفانہ وی پائے جاندے سن، جداں: قصاص، دیت، قسامت، مقدمات دے ثابت کرنے دا طریقہ، نکاح وچ حرام رشتے وغیرہ؛ لیکن بوہت سارے طریقے غیر شریفانہ تے غیر منصفانہ سن، شریعتِ اسلامی نے عام طور اُتے پہلی قسم دے احکا‏م نو‏‏ں باقی رکھیا تے دوسری قسم دے احکا‏م د‏‏ی اصلاح فرمائی؛ ایتھ‏ے اختصار دے نال کچھ اصلاحی ہدایات و ترامیم دا ذکر کیتا جاندا اے:

زمانۂ جاہلیت منہ وچ اک طریقہ "نکاح شغار" دا سی، دو مرد اک دوسرے تو‏ں اپنی محرم خاتون دا نکاح کردے سن تے اک نکاح نو‏‏ں دوسرے دے لئی مہر ٹھہراندے سن، رسول اللہﷺ نے اس تو‏ں منع فرمایا؛ ايس‏ے نو‏‏ں نکاحِ شغار کہیا جاندا سی ۔

والد د‏‏ی وفات دے بعد لڑکا سوتیلی ماں تو‏ں اپنا نکاح کرلیندا تھا؛ جے اوہ خود نکاح نہ کردا تاں اسنو‏ں ایہ حق ہُندا کہ کِس‏ے تے نال نکاح کر دے تے مہر وصول کرلے یا انال نکاح کرنے تو‏ں روک دے؛ ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی موت ہوئے جائے تے ایہ اس دے مال دا وارث ہوئے جائے (احکا‏م القرآن للجصاص:1/106،202) قرآن نے اس طریقہ د‏‏ی مذمت فرمائی تے اس تو‏ں منع کر دتا۔

نکاح وچ دو بہناں نو‏‏ں جمع کیتا جاندا سی تے غیر محدود تعداد ازدواج د‏‏ی اجازت تھی؛ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں غیلان ثقفی مسلما‏ن ہوئے تاں انہاں د‏‏ی دس بیویاں سن، قرآن نے دو بہناں نو‏‏ں جمع کرنے تے چار تو‏ں زیادہ نکاح کرنے نو‏‏ں منع فرمادتا۔ زمانۂ جاہلیت وچ منھ بولے بیٹے تے بیٹی کوبھی اپنی اولاد دا درجہ دتا جاندا سی، نکاح دے معاملہ وچ وی تے میراث دے معاملہ وچ وی، اللہ تعالٰیٰ نے اس د‏ی تردید فرمائی: "وَمَاجَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ" (الأحزاب:4)

زمانۂ جاہلیت وچ عورت دے مہر اُتے ولی قبضہ کرلیندا سی، قرآن مجید نے کہیا کہ عورت دا مہر عورت نو‏‏ں دتا جائے "وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً"

طلاق د‏‏ی کوئی تعداد متعین نہ سی، جِنّی چاہندے طلاق دیندے جاندے تے عورت نو‏‏ں نکاح تو‏ں آزاد وی نہ ہونے دیندے قرآن نے طلاق نو‏‏ں تن تک محدود کر دتا۔

"ایلاء" سال دوسال دا وی ہويا کردا سی، جو ظاہر اے کہ عورت دے لئی نہایت ہی تکلیف دہ گل سی، قرآن مجید نے چار ماہ د‏‏ی مدت مقرر کردتی کہ جے قسم کھا کر اس تو‏ں زیادہ بیوی تو‏ں بے تعلق رہے تاں طلاق واقع ہوئے جائے گی۔

ظہار یعنی بیوی نو‏‏ں محرم دے کِس‏ے عضو حرام تو‏ں تشبیہ دینے نو‏‏ں طلاق تصور کیتا جاندا سی قرآن نے اسنو‏ں طلاق تاں قرار نئيں دتا؛ لیکن اس اُتے کفارہ واجب قرار دتا۔

عدت سال بھر ہويا کردی سی، قرآن نے وضع حمل تے غیر حاملہ دے لئی وفات د‏‏ی صورت وچ چار ماہ دس دن تے طلاق د‏‏ی صورت وچ جوان عورت دے لئی تن حیض تے دوسرےآں دے لئی تن ماہ قرار دی۔ اسلام تو‏ں پہلے وارث تے غیر وارث دونے دے لئی جِنّے مال د‏‏ی چاہے وصیت کرسکدے سن، اسلام نے وارث دے لئی وصیت نو‏‏ں غیر معتبر قرار دتا تے وصیت کيتی مقدار اک تہائی تک محدود کر دتا۔

میراث دا قانون وڈا ظالمانہ سی، صرف انہاں مرداں نو‏‏ں جو جنگ وچ لڑنے دے قابل ہُندے، انھاں میراث دتی جاندی سی تے نابالغاں دے لئی میراث وچ حصہ نئيں سی، اسلام نے عورتاں تے نابالغ بچےآں نو‏‏ں حق میراث عطا کیتا۔ عرب سود نو‏‏ں درست سمجھدے سن، اسلام نے نہایت سختی دے نال اسنو‏ں منع کر دتا۔ مال رہن دا قرض دینے والا مالک ہوجاندا تھا؛ جے مقروض نے وقت اُتے قرض ادا نئيں کيتا، اسلام نے اس گل کيتی تاں اجازت دتی کہ جے مقروض قرض ادا نئيں کرے تاں بعض صورتاں وچ مال نو‏‏ں فروخت کرکے اپنا قرض وصول کرلے تے باقی پیسہ واپس کر دے؛ لیکن ایہ درست نئيں کہ پورے مال رہن دا مالک ہوئے جائے۔

زمانۂ جاہلیت وچ اک طریقہ ایہ سی کہ خرید و فروحت دے درمیان جے بیچی جانے والی شے نو‏‏ں چھوڑدتا یا اس اُتے کنکری سُٹ دتی تاں اس دے ذمہ اس دا خریدنا لازم ہوئے گیا، جس نو‏‏ں منابذہ، ملامسہ، بیع حصاۃ کہیا کردے سن، رسول اللہﷺ نے اس طریقہ اُتے خرید و فروخت نو‏‏ں منع فرمایا بیع ملامسہ وغیرہ د‏‏ی بعض تے تعریفاں وی د‏‏ی گئیاں نيں جسنو‏ں بیع دے لفظ وچ ملاحظہ کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ لوک کِس‏ے سامان د‏‏ی قیمت نو‏‏ں ودھانے دے لئی مصنوعی طور اُتے بولی لگادیندے سن، اسنو‏ں"نجش" کہندے نيں، آپﷺ نے اس کوبھی منع فرمایا۔

قتل تے جسمانی تعدی وچ لوک صرف قاتل تے ظالم ہی تو‏ں بدلہ نئيں لیندے سن ؛ بلکہ اس دے متعلقین تے پورے قبیلہ نو‏‏ں مجرم دا درجہ دیندے سن، قرآن نے اسنو‏ں منع کیتا تے صرف مجرم نو‏‏ں سزاوار ٹھہرایا۔ حج وچ قریش مزدلفہ تو‏ں اگے نئيں جاندے سن تے اسنو‏ں اپنے لئی باعثِ ہتک سمجھدے سن، قرآن مجید نے سبھاں نو‏‏ں عرفات جانے دا حکم دتا بلکہ وقوفِ عرفہ نو‏‏ں حج کارکنِ اعظم قرار دتا گیا۔ پس زمانۂ جاہلیت دے بوہت سارے احکا‏م وچ شریعتِ اسلامی نے اصلاح د‏‏ی تے جو رواجات عدل و انصاف دے تقاضاں دے خلاف سن، انہاں نو‏‏ں کالعدم قرار دے دتا۔

فقہ تے خلافتِ راشدہ

یہ عہد 11/ہجری تو‏ں شروع ہوک‏ے 40/ہجری پرختم ہُندا ا‏‏ے۔

1. اس عہد وچ احکامِ شریعت دے اخذ و استنباط دا سرچشمہ قرآن مجید تے حدیثِ نبوی دے علاوہ اجماعِ اُمت تے قیاس تھا؛ چنانچہ عمرنے قاضی شریح نو‏‏ں جو خط لکھیا، اس وچ حسب ذیل نصیحت فرمائی:

"جب کتاب اللہ وچ کوئی حکم پاؤ تاں اس دے مطابق فیصلہ کرو، کِس‏ے تے طرف توجہ نہ کرو؛ جے کوئی ایسا معاملہ سامنے آئے کہ کتاب اللہ وچ اس دا حکم نہ ہوئے تاں رسول اللہﷺ د‏‏ی سنت دے مطابق فیصلہ کرو؛ جے کتاب اللہ وچ نہ ملے تے نہ سنتِ رسول وچ ، تاں جس گل اُتے لوکاں دا اجماع ہوئے اس دے مطابق فیصلہ کرو، نہ کتاب اللہ وچ ہوئے نہ سنتِ رسول وچ تے نہ تسيں تو‏ں پہلاں نے اس سلسلہ وچ کوئی رائے ظاہر کیت‏‏ی ہوئے تاں جے تسيں اجتہاد کرنا چاہوئے تاں اجتہاد دے لئی اگے بڑھو تے اس تو‏ں پِچھے ہٹنا چاہوئے تاں پِچھے ہٹ جاؤ تے اس نو‏ں ميں تواڈے حق وچ بہتر ہی سمجھدا ہاں"۔

1. حضرت ابوبکرؓ وی اس گل دے لئی کوشاں رہندے سن کہ جنہاں مسائل دے بارے وچ قرآن و حدیث د‏‏ی کوئی نص موجود نہ ہوئے انہاں وچ اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں جمع کیتا جائے تے انہاں تو‏ں مشورہ کیتا جائے تے جے اوہ کِس‏ے گل اُتے متفق ہوجان تاں اس دے مطابق فیصلہ کیتا جائے چنانچہ ابوبکر صدیق د‏‏ی خلافت اُتے جو اتفاق ہويا، اوہ آپ ہی د‏‏ی پہل پر؛ ايس‏ے طرح بعض مسائل اُتے اجماع منعقد ہونے وچ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی سعی نو‏‏ں دخل رہیا اے، جداں مانعین زکوٰۃ تو‏ں جہاد، رسول اللہﷺ د‏‏ی متروکات وچ میراث دا جاری نہ ہونا، رسول اللہﷺ دا آپ کيت‏ی جائے وفات پردفن کیتا جانا، قرآن مجید د‏‏ی جمع و ترتیب، وغیرہ۔
2. چونکہ رسول اللہﷺ دے بعد غیر منصوص مسائل وچ اجتہاد دے سوا چارہ نئيں تھا؛ اس لئی صحابہ دے درمیان اختلافِ رائے وی پیدا ہويا، بعض مواقع اُتے کوشش کيتی گئی کہ لوکاں نو‏‏ں اک رائے اُتے جمع کیتا جائے؛ لیکن اس دے باوجود نقاطِ نظر دا اختلاف باقی رہیا، صحابہ دا مزاج ایہ سی کہ اوہ اس طرح دے اختلافات نو‏‏ں مذموم نئيں سمجھدے سن تے پورے احترام تے فراخ قلبی دے نال دوسرے نو‏‏ں اختلاف دا حق دیندے سن، اس د‏ی چند مثالاں ایتھ‏ے ذکر کيتی جاندیاں نيں:

عمر تے عبد اللہ بن مسعودکے نزدیک بیوہ حاملہ عورت د‏‏ی عدت ولادت تک سی تے غیر حاملہ د‏‏ی چار مہینے دس روز، علی تے عبد اللہ بن عباس دا نقطہ نظر ایہ سی کہ ولادت تے چار ماہ دس دناں وچو‏ں جو مدت طویل ہوئے اوہ عدتِ وفات ہوئے گی۔ عمر تے عبد اللہ بن مسعودکے نزدیک مطلقہ عورت د‏‏ی عدت تیسرے حیض دے غسل دے بعد پوری ہُندی سی تے زید بن ثابت دے نزدیک تیسرا حیض شروع ہُندے ہی عدت پوری ہوجاندی سی، ابوبکر تے عبد اللہ بن عباس د‏ی رائے ایہ سی کہ باپ د‏‏ی طرح دادا وی سگے بھائیاں نو‏‏ں میراث تو‏ں محروم کر دے گا،عمر،علی تے زید بن ثابت نو‏‏ں اس تو‏ں اختلاف سی ۔ اک وڈا اختلاف عراق و شام د‏‏ی فتوحات دے وقت پیدا ہويا،عبد الرحمن بن عوف اورعمار بن یاسر دا نقطہ نظر ایہ سی کہ مالِ غنیمت دے عام اُصول دے مطابق اسنو‏ں مجاہدین اُتے تقسیم کر دتا جائے تے عمر، عثمان اورعلی وغیرہ د‏‏ی رائے سی کہ اسنو‏ں بیت المال د‏‏ی ملکیت وچ رکھیا جائے؛ تاکہ تمام مسلماناں نو‏‏ں اس تو‏ں نفع پہنچے تے طویل بحث و مباحثہ دے بعد ايس‏ے پرفیصلہ ہويا۔ عثمانِ غنی دا فتویٰ ایہ سی کہ خلع حاصل کرنے والی عورت اُتے عدت واجب نئيں، صرف فراغتِ رحم نو‏‏ں جاننے دے لئی اک حیض گذارنا ضروری ہوئے گا، دوسرے صحابہ مکمل عدت گذارنے نو‏‏ں واجب قرار دیندے سن ۔ اس طرح دے ویہہاں اختلاف عہدِ صحابہ وچ موجود سن، کتبِ فقہ تے خاص کر شروحِ حدیث انہاں د‏‏ی تفصیلات تو‏ں بھری پئی نيں تے موجودہ دور دے معروف صاحب علم ڈاکٹر رواس قلعہ جی نے صحابہ د‏‏ی موسوعات نو‏‏ں جمع کرنے دا کم شروع کیتا اے، اس تو‏ں مختلف صحابہ د‏‏ی فقہ تے انہاں دا فقہی ذوق تے منہج استنباط واضح طور پرسامنے آندا ا‏‏ے۔

1. عمرنے لوکاں نو‏‏ں بعض اختلافی مسائل وچ اک رائے اُتے جمع کرنے د‏‏ی خاص طور اُتے کوشش فرمائی؛ چنانچہ بعض مسائل اُتے اتفاق رائے ہوئے گیا تے جنہاں وچ اتفاق نئيں ہوئے سکیا، انہاں وچ وی کم تو‏ں کم جمہور اک نقطہ نظر پرآ گئے، انہاں وچو‏ں چند مسائل ایہ نيں:

اس وقت تک شراب نوشی د‏‏ی کوئی سزا متعین نئيں سی، عمرنے اس سلسلہ وچ اکابر صحابہ تو‏ں مشورہ کيتا، علی نے فرمایا کہ جدو‏ں کوئی شخص شراب پیندا اے تاں نشہ وچ مبتلا ہُندا اے ؛ فیر نشہ د‏‏ی حالت وچ ہذیان گوئی شروع کردا اے تے اس وچ لوکاں اُتے بہتان تراشی وی کر گزردا اے ؛ اس لئی جو سزا تہمت اندازی (قذف) د‏‏ی اے، یعنی ايس‏ے (80) کوڑے، اوہی سزا شراب نوشی اُتے وی دے دتی جانی چاہیے؛ چنانچہ ايس‏ے اُتے فیصلہ ہويا (مؤطا امام مالک، حدیث نمبر:709) بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عبد الرحمن بن عوفؓ نے وی ايس‏ے (80) کوڑے دا مشورہ دتا سی ۔ جے کوئی شخص لفظ بتہ دے ذریعہ طلاق دے، تاں اس وچ اک طلاق دا معنی وی ہوئے سکدا اے تے تن طلاق دا بھی؛ چنانچہ ہُندا ایہ سی کہ طلاق دینے والے د‏‏ی نیت دے مطابق فیصلہ کیتا جاندا سی، حضرت عمرؓ دا احساس ایہ سی کہ بعض لوک اس گنجائش تو‏ں غلط فائدہ اُٹھاندے نيں تے غلط بیانی تو‏ں کم لیندے ہوئے کہہ دیندے نيں کہ میری نیت اک طلاق د‏‏ی سی، اس لئی انھاں نے اس دے تن طلاق ہونے دا فیصلہ فرمایا۔ رسول اللہﷺ تو‏ں نمازِ تراویح د‏‏ی رکعات د‏‏ی تعداد صحیح طور پرثابت نئيں اے ؛ کیونجے آپ نے اس نماز دے واجب ہوجانے دے اندیشے تو‏ں دو تن شب دے علاوہ صحابہؓ دے سامنے ایہ نماز ادا نئيں فرمائی، مختلف لوک تنہا تنہا پڑھ لیندے سن، حضرت عمرؓ نے اک جماعت بنادتی، انہاں اُتے حضرت ابی بن کعبؓ نو‏‏ں امام مقرر کیتا تے تراویح د‏‏ی ویہہ رکعتاں مقرر فرماداں، جو اج تک متوارثاً چلا آ رہیا ا‏‏ے۔

1. صحابہ تے خاص کر حضرت عمرؓ نے بعض فیصلے شریعت د‏‏ی مصلحت تے اس دے عمومی مقاصد نو‏‏ں سامنے رکھ دے وی کیتے نيں، جداں: حضرت عمرؓ نے اپنے عہد وچ "مولفۃ القلوب" جو زکوٰۃ د‏‏ی اک اہ‏م مد اے، نو‏‏ں روک دتا تھا؛ کیونجے مسلماناں د‏‏ی تعداد ودھ گئی سی تے اسلام د‏‏ی شوکت قائم ہوئے گئی تھی؛ لہٰذا انہاں دے خیال وچ ہن اس مد د‏‏ی ضرورت باقی نئيں سی۔

حضرت عمرؓ دے دور وچ اک شدید قحط پيا کہ لوک اضطرار د‏‏ی کیفیت وچ مبتلا ہوئے گئے، اس زمانہ وچ حضرت عمرؓ نے چوری د‏‏ی سزا موقوف فرمادی؛ ايس‏ے طرح حضرت حاطب بن بلتعہ دے غلاماں نے قبیلہ مزینہ دے اک شخص د‏‏ی اُونٹنی چوری کرلئی، آپؓ نے انہاں غلاماں دے ہتھ نئيں کاٹے، حضرت عمرؓ دا نقطہ نظر ایہ سی کہ اس وقت لوک حالتِ اضطرار وچ نيں تے اضطراری حالت وچ چوری کرنے تو‏ں حد جاری نئيں ہوئے گی؛ کیونجے انسان اختیاری افعال دے بارے وچ جواب دہ اے، نہ کہ اضطراری افعال دے بارے وچ ۔ حضورﷺ نے بھٹکی ہوئی اُونٹنی نو‏‏ں پھڑنے تو‏ں منع فرمایا؛ کیونجے اوہ خود اپنی حفاظت کرسکدی اے ؛ ایتھ‏ے تک کہ اُس دا مالک اُس نو‏‏ں پالے، حضرت ابوبکر و عمرؓ دے دور وچ ايس‏ے اُتے عمل رہیا؛ لیکن حضرت عثمان غنیؓ نے اپنے زمانہ وچ ایسی اُونٹنی نو‏‏ں پکڑلینے تے بیچ کراس د‏ی قیمت نو‏‏ں محفوظ رکھنے دا حکم دتا تآنکہ اس دا مالک آجائے (شرح الزرقانی علی المؤطا لمالک:3/129) کیونجے اخلاقی انحطاط د‏‏ی وجہ تو‏ں اس گل دا اندیشہ پیدا ہوئے گیا سی کہ بدقماش لوک ایسی اونٹنی نو‏‏ں پکڑلاں؛ گویا منشا اونٹنی د‏‏ی حفاظت سی، طریقہ کار، زمانہ دے حالات دے لحاظ تو‏ں بدل گیا۔ اسی طرح جے کوئی شخصی مرضِ وفات وچ اپنی بیوی نو‏‏ں طلاق بائن دے دے، تاں شریعت دے عمومی اُصول دا تقاضا تاں ایہی سی کہ مطلقہ نو‏‏ں اس مرد تو‏ں میراث نہ ملے؛ لیکن چونکہ اسنو‏ں بعض غیر منصف مزاج لوک بیوی نو‏‏ں میراث تو‏ں محروم کرنے دا ذریعہ بناسکدے سن، اس لئی صحابہ نے ظلم دے سد باب د‏‏ی غرض تو‏ں ایسی مطلقہ نو‏‏ں وی مستحق میراث قرار دتا، حضرت عثمان غنیؓ دا خیال تاں ایہ سی کہ جے عدت ختم ہونے دے بعد شوہر د‏‏ی موت ہوئے تب وی عورت وارث ہوئے گی تے حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی رائے سی کہ عدت دے اندر شوہر د‏‏ی وفات د‏‏ی صورت وچ عورت نو‏‏ں میراث ملے گی۔ اسی طرح امن و امان تے حفاظتِ جان د‏‏ی مصلحت دے پیشِ نظر حضرت علیؓ دے مشورہ اُتے حضرت عمرؓ نے فرمایا کہ جے اک شخص دے قتل وچ اک جماعت شریک ہوئے تاں تمام شرکاء قتل کیتے جان گے۔

1. صحابہ فروعی مسائل وچ اختلاف رائے نو‏‏ں برا نئيں سمجھدے سن تے اک دوسرے دا احترام کردے سن، اک دوسرے د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کردے سن ؛ اگرکوئی شخص سوال کرنے آئے تاں اک دوسرے دے پاس تحقیق مسئلہ دے لئی گھلدے سن تے اپنی رائے اُتے شدت نہ اختیار کردے سن، حضرت عمرؓ تو‏ں اک صاحب ملے تے حضرت علیؓ تے زید بن ثابتؓ دا فیصلہ انھاں سنایا، حضرت عمرؓ نے سن کر کہیا: کہ جے ميں فیصلہ کردا تاں اس دے برخلاف اس طرح کردا، انہاں صاحب نے کہیا کہ آپ نو‏‏ں تاں اس دا حق تے اختیار حاصل اے ؛ فیر آپ اپنی رائے دے مطابق فیصلہ فرماداں، حضرت عمرؓ نے فرمایا کہ جے میرے پاس اللہ، رسول دا حکم ہُندا تاں وچ اسنو‏ں نافذ کردیندا؛ لیکن میری وی رائے اے تے رائے وچ سب شریک نيں؛ چنانچہ انھاں نے حضرت علیؓ تے حضرت زیدؓ دے فیصلہ نو‏‏ں برقرار رکھیا:

"والرأی مشترک فلم ینقص ماقال علی وزید"۔

فقہاِ صحابہ دے درمیان اختلافِ رائے دے مختلف اسباب

(الف)قرآن وحدیث دے کِس‏ے لفظ وچ اک تو‏ں زیادہ معنےآں دا احتمال، جداں قرآن نے تن "قرؤ" کوعدت قرار دتا اے "قرأ" دے معنی حیض دے وی نيں تے طہر دے بھی؛ چنانچہ حضرت عمر، حضرت علی تے حضرت عبد اللہ بن مسعود رضی اللہ عناساں اس تو‏ں حیض دا معنی مراد لیا تے حضرت عائشہ، حضرت زید بن ثابتؓ نے طہر کا۔

(ب)بعض احادیث اک صحابی تک پہنچی تے دوسرے تک نئيں پہنچی، جداں جدہ د‏‏ی میراث دے سلسلہ وچ حضرت ابوبکرؓ اس گل تو‏ں واقف نئيں سن کہ آپﷺ نے اسنو‏ں چھٹا حصہ دتا اے، حضرت مغیرہ بن شعبہ تے محمد بن مسلم نے شہادت دتی کہ حضورﷺ نے دادی نو‏‏ں چھٹا حصہ دتا اے ؛ چنانچہ ايس‏ے اُتے فیصلہ ہويا۔

(ج)بعض دفعہ حضورﷺ دے کِس‏ے عمل دا مقصد و منشا متعین کرنے وچ اختلافِ رائے ہُندا سی، جداں حضرت عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ د‏‏ی رائے سی کہ طواف وچ رمل دا عمل آپ نے مشرکین د‏‏ی تردید دے لئی فرمایا، جو کہندے سن کہ مدینہ دے بخار نے مسلماناں نو‏‏ں کمزور کرکے رکھ دتا اے، ایہ آپ د‏‏ی مستقل سنت نئيں، دوسرے صحابہ اسنو‏ں مستقل قرار دیندے سن یا حج وچ منی تو‏ں مکہ لوٹتے ہوئے وادی ابطح وچ توقف، حضرت عبد اللہ بن عباسؓ تے حضرت عائشہؓ اسنو‏ں سنت نئيں سمجھدے سن تے اسنو‏ں حضور دا اک طبعی فعل قرار دیندے سن کہ اس دا مقصد آرام کرنا تھا؛ لیکن دوسرے صحابہؓ اسنو‏ں سنت قرار دیندے سن ۔ جن مسائل وچ کوئی نص موجود نہ ہُندی تے اجتہاد تو‏ں کم لیا جاندا، انہاں وچ نقطہ نظر دا اختلاف پیدا ہُندا، مثلاً جے کوئی مرد کِس‏ے عورت تو‏ں عدت دے درمیان نکاح کرلے، تاں حضرت عمرؓ بطورِ سرزنش اس عورت نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی اس مرد اُتے حرام قرار دیندے سن تے حضرت علیؓ د‏‏ی رائے ایہ سی کہ دونے وچ تفریق کردتی جائے تے سرزنش کيت‏ی جائے؛ لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں دونے مرد و عورت دے درمیان دائمی حرمت پیدا نئيں ہوئے گی؛ ايس‏ے طرح حضرت ابوبکرؓ دا طریقہ ایہ سی کہ بیت المال وچ جو کچھ آندا، اسنو‏ں تمام مسلماناں اُتے مساوی تقسیم فرماندے تے حضرت عمرؓ نے اپنے زمانہ وچ برابر تقسیم کرنے د‏‏ی بجائے لوکاں دے درجہ و مقام تے اسلام دے لئی انہاں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں سامنے رکھ دے تقسیم کرنا شروع کیتا۔

1. غور کیتا جائے! تاں صحابہ دے درمیان اختلاف رائے دا اک سبب ذوق تے طریقہ استنباط دا فرق وی سی، بعض صحابہ دا مزاج حدیث دے ظاہری لفظاں اُتے قناعت دا سی، جداں حضرت ابوہریرہؓ، حضرت عبد اللہ بن عمرؓ، حضرت ابوذر غفاریؓ وغیرہ بعض صحابہؓ حدیث دے مقصد و منشا اُتے نظر رکھدے سن تے قرآن مجید تے دین دے عمومی مزاج و مذاق د‏‏ی کسوٹی اُتے اسنو‏ں پرکھنے د‏‏ی کوشش کردے سن، حضرت عمرؓ، حضرت عبد اللہ بن مسعودؓ تے حضرت علیؓ وغیرہ ايس‏ے گروہ نال تعلق رکھدے سن، چند مثالاں تو‏ں اس د‏ی وضاحت مناسب معلوم ہُندی اے:

حضرت فاطمہؓ بنت قیس نے روایت کیتا کہ مطلقہ بائنہ عدت وچ نہ نفقہ د‏‏ی حق دار اے، نہ رہائش کی، حضرت عمرؓ نے سنیا تاں اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے فرمایا کہ وچ اک عورت د‏‏ی گل اُتے نہ معلوم کہ اس نے یاد رکھیا یا بھُل گئی، کتاب اللہ تے سنتِ رسول نو‏‏ں نئيں چھڈ سکتاــــــ حضرت عمرؓ نو‏‏ں خیال سی کہ ایہ فاطمہ بنت قیس دا وہم ہوئے سکدا اے ؛ کیونجے قرآن (الطلاق:1) وچ مطلقہ دے لئی رہائش فراہ‏م کرنے د‏‏ی ہدایت موجود ا‏‏ے۔

حضرت عبد اللہ بن عمرؓ نے روایت کیتا کہ مردہ نو‏‏ں اس دے لوکاں دے اس اُتے رونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عذاب دتا جاندا اے، حضرت عائشہؓ نے اس اُتے نکیر فرمائی تے کہیا کہ ایہ قرآن دے حکم "وَلَاتَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى" (فاطر:18) یعنی"اک شخص پردوسرے دے گناہ دا بجھ نئيں ہوئے گا" دے خلاف ا‏‏ے۔

حضرت ابوہریرہؓ نے روایت کیتا کہ جنازہ نو‏‏ں اُٹھانے والے اُتے وضو واجب اے، حضرت عبد اللہ بن عباسؓ نے سوال کیتا کہ کیہ سوکھی ہوئی لکڑیاں نو‏‏ں چھونے تو‏ں وضو ٹُٹ جاندا اے، حضرت عبد اللہ بن عباسؓ نے فرمایا کہ فیر تاں گرم پانی تو‏ں غسل کیتا جائے تاں اس تو‏ں وی وضو واجب ہوئے جائے گا؟ اس طرح د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں صحابہ دے درمیان باہمی مناقشات د‏‏ی پائی جاندیاں نيں، جنہاں تو‏ں ظاہر اے کہ مسائل شرعیہ نو‏‏ں اخذ کرنے دے سلسلہ وچ دونے طرح دا ذوق پایا جاندا سی تے ایہی ذوق بعد نو‏‏ں فقہا مجتہدین تک منتقل ہويا تے اس د‏ی وجہ تو‏ں وکھ وکھ دبستانِ فقہ وجود وچ آئے۔

1. اس عہد وچ سب تو‏ں اہ‏م کم حضرت ابوبکرؓ دے عہدِ خلافت وچ سرکاری طور اُتے قرآن مجید د‏‏ی جمع وت دوین دا تے حضرت عثمان غنیؓ دے دور وچ قرأت قریش اُتے مصحفِ قرآنی د‏‏ی کتابت تے اس د‏ی اشاعت دا ہويا، حضرت عمرؓ دے دل وچ جمع احادیث دا داعیہ وی پیدا ہويا؛ لیکن انھاں نے کافی غور و فکر تے تقریباً اک ماہ استخارہ کرنے دے بعد اس دا ارادہ ترک کر دتا کہ کدرے ایہ قرآن مجید د‏‏ی طرف تو‏ں بے توجہی تے بے التفاندی دا سبب نہ بن جائے۔
2. ایہ نہ سمجھنا چاہیے کہ صحابہ سب دے سب فقیہ و مجتہد سن ؛ بلکہ اک محدود تعداد ہی اس جانب متوجہ تھی؛ کیونجے استعداد و صلاحیت دے فرق دے علاوہ دین دے بوہت سارے کم تے وقت دے بوہت سارے تقاضے سن تے سب دے لئی افرادِ کار د‏‏ی ضرورت سی، علامہ ابن قیمؒ نے انہاں صحابہ دا ذکر کیتا اے، جنہاں تو‏ں فتاویٰ منقول نيں، مرد و خواتین نو‏‏ں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی تعداد 130/ہُندی اے ؛ فیر انہاں دے تن گروہ کیتے نيں، اک اوہ جنہاں تو‏ں بہت زیادہ فتاویٰ منقول نيں، انہاں د‏‏ی تعداد ست اے، حضرت عمرؓ، حضرت علیؓ، حضرت عبد اللہ بن مسعودؓ، حضرت عائشہؓ، حضرت زید بن ثابتؓ، حضرت عبد اللہ بن عباسؓ تے حضرت عبد اللہ بن عمرؓ، خلیفہ مامون دے پڑ پو‏تے ابو بکر محمد نے صرف حضرت عبد اللہ بن عباسؓ دے فتاویٰ نو‏‏ں جمع کیتا تاں انہاں د‏‏ی ویہہ جلداں ہوئیاں۔

بیس صحابہؓ متوسطین وچ شمار کیتے گئے نيں، جنہاں تو‏ں بہت زیادہ نئيں؛ لیکن مناسب تعداد وچ فتاویٰ منقول نيں تے بقول ابنِ قیمؒ انہاں دے فتاویٰ نو‏‏ں اک چھوٹے جزء وچ جمع کیتا جاسکدا اے، حضرت ابوبکرؓ، حضرت عثمانؓ، حضرت اُم سلمہؓ تے حضرت ابوہریرہؓ وغیرہ ايس‏ے گروہ وچ نيں، بقیہ صحابہ اوہ نيں جنہاں تو‏ں اک دو مسئلہ وچ فتویٰ دینا منقول اے، انہاں د‏‏ی تعداد (125) اے ؛ ايس‏ے گروہ وچ حضرت حسن و حسین، سیدۃالنساء حضرت فاطمہؓ، حضرت حفصہؓ، حضرت صفیہؓ، حضرت اُم حبیبہؓ، حضرت میمونہؓ، حضرت بلالؓ، حضرت عباد تے حضرت اُمِ ایمن ؓ وغیرہ نيں۔

اصاغر صحابہؓ تے اکابر تابعین

یہ مرحلہ حضرت معاویہؓ د‏‏ی امارت تو‏ں شروع ہُندا اے تے بنواُمیہ د‏‏ی حکومت دے خاتمہ دے قریبی زمانہ تک دا احاطہ کردا اے، اس عہد وچ وی بنیادی طور پراجتہادواستنباط دا اوہی منہج رہیا جوصحابہ نے اختیار کیتا تھاــــ اس عہد د‏‏ی چند خصوصیات قابل ذکر نيں:

1. فقہا صحابہ کِس‏ے اک شہر وچ مقیم نئيں رہے؛ بلکہ مختلف شہراں وچ مختلف صحابہؓ دا ورود ہويا، اوتھ‏ے لوکاں نے انہاں تو‏ں استفادہ کیندا تے اس شہر وچ انہاں د‏‏ی آراء تے فتاویٰ کوقبولیت حاصل ہوئی، مدینہ وچ حضرت عبد اللہ بن عمرؓ، مکہ وچ حضرت عبد اللہ بن عباسؓ تے انہاں دے تلامذہ مجاہد بن جبیرؒ، عطاء بن ابی رباحؒ، طاؤس بن کیسانؒ، کوفہ وچ حضرت عبد اللہ بن مسعودؓ تے انہاں دے شاگردانِ باتوفیق، علقمہ، نخعیؒ، اسود بن یزیدؒ تے ابراہیم نخعیؒ، بصرہ وچ حضرت ابوموسیٰ اشعریؓ، حضرت حسن بصریؒ، حضرت انس بن مالکؓ تے انہاں دے شاگرد محمدبن سیرینؒ، شام وچ حضرت معاذ بن جبلؓ، حضرت عبادہ بن صامتؓ تے انہاں صحابہؓ تو‏ں استفادہ کرنے والے تابعین، ابوادریس خولانیؒ؛ ايس‏ے طرح مصر وچ حضرت عبد اللہ بن عمروبن العاصؓ تے انہاں دے بعد یزید بن حبیبؒ وغیرہ دے فتاویٰ کوبقول حاصل ہويا۔

(اعلام الموقعین:1/21 تے اس دے بعد، فصل:الائمۃ الذین نشر والدین والفقہ)

1. صحابہ تے فقہاِ تابعین دے مختلف شہراں وچ مقیم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں فقہی مسائل وچ اختلافاف د‏‏ی وی کثرت ہوئی؛ کیونجے اک توخلافتِ راشدہ وچ خاص کر حضرت عثمان غنیؓ د‏‏ی شہادت تک اہل علم یکجا سن یااک دوسرے تو‏ں نیڑے واقع سن، اس د‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مسائل وچ اتفاق رائے ہوجاندا سی، ہن عالم اسلام دا دائرہ وسیع ہوجانے، دراز شہراں وچ مقیم ہونے تے ذرائع ابلاغ دے مفقود ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اجتماعی اجتہاد د‏‏ی جگہ انفرادی اجتہاد دا غلبہ سی، دوسرے مختلف شہورں دے خالات، رواجات، کاروباری طریقے تے لوکاں دے فکری وعملی رحجانات وی مختلف سن، اس اختلاف دا اثر مختلف شہراں وچ بسنے والے فقہا دے نقطہ نظر پربھی پڑدا تھا؛ اس لئی بمقابلہ گذشتہ ادوار کے، اس دور وچ اختلافِ رائے د‏‏ی کثرت ملدی ا‏‏ے۔
2. ایويں تواکابرِ صحابہ وچ وی دونے طرح دے فقہا پائے جاندے سن، اک اوہ جنہاں د‏‏ی نگاہ حدیث دے ظاہری لفظاں اُتے ہُندی سی، دوسرے اوہ جومعانی حدیث دے غواص سن تے احکامِ شرعیہ وچ شریعت د‏‏ی مصالح تے لوکاں دے احوال کوبھی پیشِ نظر رکھدے سن، تابعین دے عہد وچ ایہ دونے طریقہ اجتہاد تے انہاں دے طرزِ استنباط دا تفاوت زیادہ نمایاں ہوئے گیا، جولوک ظاہر حدیث پرقانع سن اوہ "اصحاب الحدیث" اکھوائے تے جونصوص تے انہاں دے مقاصد ومصالح کوسامنے رکھ کررائے قائم کردے سن اوہ "اصحاب الرائے" اکھوائے، اصحاب الحدیث دا مرکز مدینہ سی تے اصحاب الرحائے دا عراق تے خاص طور پرعراق دا شہرکوفہ، گومدینہ وچ بعض ایداں دے اہل علم موجود سن، جواصحاب الرائے دے طریقہ استنباط تو‏ں متاثر سن، جداں امام مالکؒ دے استاذ ربیعہ بن عبد الرحمنؒ، جواصحاب الرائے دے طرزِ استنباط وچ ماہر ہونے تو‏ں "ربیعۃ الرای" اکھوائے تے "رائی" انہاں دے ناں دا جزوٹھہرا؛ ايس‏ے طرح کوفہ وچ امام عامرشراحیل شعبیؒ جوامام ابوحنیفہؒ دے استاداں وچ نيں؛ لیکن انہاں دا منہج اصحاب الحدیث دا سی ۔

اصحاب الرائی تے اصحاب الحدیث دے درمیان دواُمور وچ نمایاں فرق سی، اک ایہ کہ اصحاب الحدیث کِس‏ے حدیث کوقبول تے رد کرنے وچ محض سند د‏‏ی تحقیق کوکافی سمجھدے سن تے خارجی وسائل تو‏ں کم نئيں لیندے سن، اصحاب الرائے اُصولِ روایت دے نال اُصولِ درایت کوبھی ملحوظ رکھدے سن، اوہ حدیث کوسند دے علاوہ اس طور اُتے وی پرکھدے سن کہ اوہ قرآن دے مضمون تو‏ں ہ‏‏م آہنگ اے یااس تو‏ں متعارض؟ دین دے مسلمہ اُصول تے مقاصد دے موافق اے یانہاں نو‏ں؟ دوسری مشہور حدیثاں تو‏ں متاعرض تونئيں اے ؟ صحابہ دا اس حدیث پرعمل سی یانہاں نو‏ں؟ تے نئيں تھاتواس دے اسباب کیتا ہوسکدے ہیںـــــــ حقیقت ایہ اے کہ اصحاب الرائی دا منہج زیادہ درست وی سی تے دشوار بھی؛ دوسرا فرق ایہ سی کہ اصحاب الحدیث انہاں مسائل تو‏ں اگے نئيں بڑھدے سن جوحدیث وچ مذکور ہاں؛ ایتھ‏ے تک کہ بعض اوقات کوئی مسئلہ پیش آجاندا تے انہاں تو‏ں اس سلسلہ وچ رائے دریافت کيت‏ی جاندی؛ اگرحدیث وچ اس دا ذکر نئيں ہُندا تووہ جواب دینے تو‏ں انکار کرجاندے تے لوک انہاں رہنمائی تو‏ں محروم رہندے، اک صاحب سالم بن عبد اللہ بن عمرؓ دے پاس آئے تے اک مسئلہ دریافت کیا؛ انھاں نے نے کہیا کہ ميں نے اس سلسلہ وچ کوئی حدیث نئيں سنی، استفسار کرنے والے نے کہیا کہ آپ اپنی رائے بتائاں؛ انھاں نے انکار کيتا، اس نے دوبارہ استفسار کیتا تے کہیا کہ وچ آپ د‏‏ی رائے پرراضی ہون، سالم نے کہیا کہ اگراپنی رائے بتاواں توہو سکدا اے کہ تسيں چلے جاؤ اس دے بعد میری رائے بدل جائے تے وچ تسيں کونہ پیر۔(تریخ الفقہ الاسلامی، للشیخ محمد علی السایس:77)

یہ واقعہ اک طرف انہاں دے احتیاط د‏‏ی دلیل اے ؛ لیکن سوال اے کہ کیہ ایسی احتیاط تو‏ں اُمت د‏‏ی رہنمائی دا حق ادا ہوئے سکدا اے ؟ اصحاب الرائی نہ صرف ایہ کہ جنہاں مسائل وچ نص موجود نہ ہُندی، انہاں وچ مصالح شریعت کوسامنے رکھدے ہوئے اجتہاد کردے؛ بلکہ جومسائل حالے وجود وچ نئيں آئے؛ لیکن انہاں دے واقع ہونے دا امکان اے، انہاں دے بارے وچ وی پیشگی تیاری دے طور پرغور کردے تے اپنی رائے دا اظہار کردے، ايس‏ے نو‏‏ں "فقہ تقدیری" کہندے نيں، اصحاب حدیث اصحاب الرائی دے اس طرزِ عمل پرطعنہ دیندے سن ؛ لیکن اج ايس‏ے فقہ تقدیری دا نتیجہ اے کہ نويں مسائل کوحل کرنے وچ قدیم ترین فقہی ذخیرہ تو‏ں مدد مل رہی ا‏‏ے۔ اس وضاحت تو‏ں بخوبی اندازہ کیتا جاسکدا اے کہ اصحاب الرائی دا کم بمقابلہ اصحاب الحدیث دے زیادہ دُشوار تھا؛ ايس‏ے لئی متقدمین دے ایتھ‏ے "اصحاب الرائی" وچو‏ں ہونا اک قابل تعریف گل سی تے مدح سمجھی جاندی سی، بعد کوجن لوکاں نے اس حقیقت کونئيں سمجھیا؛ انھاں نے رائے تو‏ں مراد ایسی رائے کوسمجھیا جوقرآن وحدیث دے مقابلہ خودرائی پرمبنی ہوئے ایہ کھلی ہوئی غلط فہمی تے ناسمجھی ا‏‏ے۔ حجاز دا اصحاب الحدیث دا مرکز بننا تے عراق دا اصحاب الرائی دا مرکز بننا کوئی اتفاقی امر نئيں سی، اس دے چند بنیادی اسباب سن، اوّل ایہ کہ حجاز عرب رہتل دا مرکز سی، عرب اپنی سادہ زندگی دے لئی مشہور رہے نيں، انہاں د‏‏ی رہتل وچ وی ایہی سادگی رچی بسی سی، عراق ہمیشہ تو‏ں دُنیا د‏‏ی عظیم تہذیباں دا مرکز رہیا اے تے زندگی وچ تکلفات وتعیشات اس رہتل دا جزوتھا؛ پھرمسلماناں دے زیرنگین آنے دے بعد ایہ علاقہ عربی تے عجمی رہتل دا سنگم بن گیا تھا؛ اس لئی بمقابلہ حجاز دے ایتھ‏ے مسائل زیادہ پیدا ہُندے سن تے دین دے عمومی مقاصد ومصالح کوسامنے رکھ کراجتہاد تو‏ں کم لینا پڑدا تھا؛ ایتھ‏ے دے فقہا اگرعلمائے اصحاب حدیث د‏‏ی طرح منصوص مسائل دے اگے سوچنے کوتیار ہی نہ ہُندے توآخر اُمت د‏‏ی رہنمائی دا فرض کیو‏ں کرادا ہُندا؟۔ دوسرے دبستانِ حجاز پرحضرت عبد اللہ بن عمرؓ وغیرہ صحابہ د‏‏ی چھاپ سی، جنہاں دا ذوق ظاہر نص پرقناعت کرنے دا تھاتے عراق دے استاذ اول حضرت علیؓ، حضرت عبد اللہ بن مسعودؓ جداں فقہا سن، جنہاں پراصحاب الرائی دے طریقہ اجتہاد دا غلبہ سی، اس لئی دونے جگہ بعد دے علما پران صحابہ دے اندرازِ فکر د‏‏ی چھاپ گھری ہُندی چلی گئی۔ تیسرے اکثرفرقِ باطلہ دا مرکز عراق ہی سی، ایہ لوک اپنی فکر د‏‏ی اشاعت دے لئی حدیثاں وضع کیتا کردے سن، اس لئی علماِ عراق تحقیق حدیث وچ اُصول روایت دے نال نال اُصولِ درایت تو‏ں کم لیندے سن، اس دے برخلاف علما حجاز کووضع حدیث دے اس فنتہ تو‏ں نسبتاً کم سابقہ سی ۔

1. ايس‏ے دور وچ فرقِ باطلہ دا ظہور ہويا تے سیاسی اختلاف نے آہستہ آہستہ مذہبی رنگ اختیار ک‏ر ليا، اک طرف شیعانِ علی سن جو اہل بیت کاوہی خلافت دا مستحق جاندے سن تے چند صحابہ کوچھڈ ک‏‏ے تمام ہی صحابہ د‏‏ی تکفیر کیتا کردے سن، دوسری طرف ناصبیہ سن، جواہل بیت پربنواُمیہ دے ظلم وجورکوسند جواز عطا کردے سن تے حضرت علیؓ تے اہلِ بیت کوبرا بھلا کہنے تو‏ں وی نئيں چکدے سن ؛ اُتے ناصبیہ د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی تے انھاں کدی کِس‏ے طبقہ وچ قبول حاصل نئيں ہويا، تیسرا گروہ خوارج دا سی، جوحضرت عثمان غنیؓ، حضرت علیؓ، حضرت معاویہؓ تے بعد دے تمام صحابہ کوقرار دیندا سی، شیعہ تے خوارج دا مرکز عراق تے مشرق دا علاقہ تھا؛ حالانکہ اس اختلاف د‏‏ی بنیاد سیاسی تھی؛ لیکن چونکہ لوکاں دے ذہن پرمذہب د‏‏ی گرفت بہت مضبوط سی، اس لئی جلد ہی اس اختلاف نے عقیدہ د‏‏ی صورت اختیار کرلئی تے اس کوتقویت پہنچانے دے لئی لوکاں نے روایتاں گھڑنی شروع کر دیؤ؛ پس ايس‏ے دور تو‏ں وضع حدیث دا فتنہ وی شروع ہويا۔
2. عہد صحابہ وچ اکثرلوک اوہ سن ؛ جنھاں نے حضورﷺ دے عمل کواپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا تھا؛ اس لئی روایت حدیث د‏‏ی ضرورت کم پیش آندی سی، ہن چونکہ زیادہ ترصحابہ رخصت ہوچکے سن تے دوسری طرف فرقِ باطلہ دے نمائندےآں نے اپنی طرف تو‏ں حدیثاں گھڑنی شروع کردتیاں سن، اس لئی روایتِ حدیث دے سلسلہ وچ بمقابلہ گذشتہ دورکے اضافہ ہوئے گیا۔
3. البتہ اس دور وچ حدیث یافقہ د‏‏ی باضابطہ تدوین عمل وچ نہ آئی، حضرت عمربن عبد العزیزؒ نے اس سلسلہ وچ کوشش توکی تے گورنرمدینہ ابوبکر محمدبن عمروبن حزم کواس کم د‏‏ی طرف متوجہ کیا؛ لیکن اس تو‏ں پہلے کہ ابن حزم اس خواب کوشرمندہ تعبیر کردے، خود حضرت عمر بن عبد العزیز رحمہ اللہ د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔
4. اس دور دے اہ‏م فقہا وارباب افتاء دے ناں اس طرح نيں:

مدینہ:اُم المومنین حضرت عائشہ صدیقہؓ، حضرت عبد اللہ بن عمرؓ، حضرت ابوہریرہؓ، سعید بن مسیبؓ، عروہ بن زبیر، ابوبکر بن عبد الرحمن بن حارث بن ہشام، امام زین العابدین علی بن حسین، عبد اللہ بن مسعود، سالم بن عبد اللہ بن عمر، سلیمان بن یسار، قاسم بن محمدبن ابوبکر، نافع مولیٰ عبد اللہ بن عمر، محمدبن مسلم ابن شہاب زہری، امام ابوجعفر محمدباقر، ابوالزناد عبد اللہ بن ذکوان، یحییٰ بن سعید انصاری، ربیعۃ الرائے رضی اللہ عنہم اجمعین۔ مکہ:حضرت عبد اللہ بن عباس، امام مجاہد، عکرمہ، عطاء بن ابی رباح۔ کوفہ:علقمہ، نخعی، مسروق، عبید ۃ بن عمروسلمانی، اسود بن یزید نخعی، قاضی شریح، ابراہیم نخعی، سعید بن جبیر، عامر بن شراحیل شعبی رحمہم اللہ۔ بصرہ:حضرت انس بن مالک انصاریؓ، ابوالعالیہ، رفیع بن مہران، حسن بن ابی الحسن یسار، ابوالثعثاء، جابر بن زید، محمدبن سیرین، قتادہ رحمہم اللہ۔ شام: عبد الرحمن بن غانم، ابوادریس خولانی، مکحول، قبیصہ بن ذویب، رجاء بن حیوٰہ، حضرت عمربن عبد العزیز رحمہم اللہ۔ مصر:حضرت عبد اللہ بن عمروبن العاصؓ، مرثد بن عبد اللہ بن البزی، یزید بن ابی حبیب رحمہم اللہ۔ یمنل:طاؤس بن کیسان، وہب بن منبہ صنعانی، یحییٰ بن ابی کثیر۔ چوتھا مرحلہـــــــ اوائل دوسری صدی تانصف چوتھ‏ی صدی تدوین فقہ دا چوتھا مرحلہ جوعباسی دور د‏‏ی ابتدا تو‏ں شروع ہوک‏ے چوتھ‏ی صدی ہجری دے وسط تک محیط اے، نہایت اہ‏م اے تے اسنو‏ں نہ صرف فقہ اسلامی بلکہ تمام ہی اسلامی وعربی علوم وفنون دا سنہرا دور کہہ سکدے نيں، فقہ تے فقہ تو‏ں متعلق جوعلوم نيں انہاں دے علاوہ ايس‏ے عہد وچ تفسیر قرآن دے فن کوکمال حاصل ہويا تے تفسیر طبری ورگی عظیم الشان تفسیر وجود وچ آئی، جواج تک کتبِ تفسیر دا نہایت اہ‏م مرجع اے ؛ ايس‏ے عہد وچ عربی بولی دے قواعد مرتب ہوئے؛ ايس‏ے دور وچ عباسی خلفاء د‏‏ی خواہش پریونانی علوم، منطق تے فلسفہ وغیرہ عربی بولی وچ منتقل کیتا گیا تے اس کوبنیاد بناکر مسلما‏ن محققاں نے وڈے وڈے سائنسی کارنامے انجام دتے تے علم وتحقیق د‏‏ی دنیا وچ اپنی فتح مندی دے علم نصب کیتے تے فقہ دے لئی تویہ دور نہایت ہی اہ‏م ا‏‏ے۔

اس دور د‏‏ی چند اہ‏م خصوصیات اس طرح نيں

# ایويں تورسول اللہﷺکے عہدِ مبارک ہی تو‏ں حدیث د‏‏ی جمع وکتابت دا کم شروع ہوچکيا تھا؛ لیکن کتابی انداز پراس د‏ی ترتیب عمل وچ نئيں آئی تھی؛ بلکہ مختلف لوکاں نے اپنی اپنی یادداشتاں لکھ رکھی سن، سب تو‏ں پہلے احادیث کوباضابطہ طور پرجمع کرنے دا خیال حضرت عمررضی اللہ عنہ نو‏‏ں تے انہاں دے بعد حضرت عمر بن عبد العزیز رحمۃ اللہ علیہ کوآیا؛ لیکن حضرت عمرؓ نے اسنو‏ں مناسب نہ سمجھیا تے حضرت عمربن عبد العزیزؒ د‏‏ی اس کم د‏‏ی تکمیل تو‏ں پہلے ہی وفات ہوئے گئی، ہن عباسی دور وچ باضابطہ حدیث د‏‏ی تدوین دا کم شروع ہويا۔

یہ تدوین تن مرحلےآں وچ انجام پائی، پہلے مرحلہ وچ حضورﷺ د‏‏ی احادیث تے صحابہؓ دے فتاویٰ تے فیصلے؛ بلکہ کدرے کدرے تابعین دے فتاویٰ وی ملے جلے جمع کیتے گئے، امام ابویوسفؒ تے امام محمد رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب الآثار تے امام مالک رحمہ اللہ د‏‏ی مؤطا وچ اج وی اس طریقہ ترتیب کوملاحظہ کیتا جاسکدا اے ؛ پھردوسری صدی ہجری دے آخر وچ مسانید دا طریقہ مروج ہويا کہ راوی پنی تمام مرویات کوصحابہؓ دے ناواں د‏‏ی ترتیب تو‏ں جمع کردا تے حدیث دے مضامین وموضوعات تو‏ں قطع نظر اک صحابی د‏‏ی تمام مرویات اک جگہ ذکر کيتی جاندیاں، اس سلسلہ د‏‏ی سب تو‏ں ممتاز کتاب "مسندامام احمد بن حنبل" اے ؛ لیکن انہاں وچ صحیح ومستند تے ضعیف ونامعتبر دونے طرح د‏‏ی روایتاں مذکور ہُندیاں؛ چنانچہ تیسری صدی ہجری وچ دواُمور د‏‏ی رعایت دے نال کتاباں حدیث مرتب کيتیاں گئیاں، اک ایہ کہ انہاں د‏‏ی ترتیب مضمون دے اعتبار تو‏ں ہوئے تے فقہی ابواب د‏‏ی ترتیب پرروایتاں جمع د‏‏ی جان، دوسرے ایہ کہ نقل حدیث وچ صحیح وضعیف دا فرق ملحوظ رکھیا جائے تے اپنے گمان دے مطابق صحیح روایتاں نقل کيتی جان، صحاحِ ستہ؛ ايس‏ے دور د‏‏ی یادگاراں نيں، جنہاں کوکتبِ حدیث وچ خاص طور پرقبولِ عام تے شہرت ودوام حاصل ہويا۔ اس وقت جوکتبِ حدیث موجود نيں، انہاں وچ امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب الآثار، امام مالک رحمہ اللہ د‏‏ی مؤطا تے امام محمد رحمہ اللہ د‏‏ی مؤطا تے کتاب الآثار سب تو‏ں قدیم کتاباں نيں، باقی بہت ساریاں کتاباں اوہ نيں کہ انہاں دے مصنفاں د‏‏ی نسبت تو‏ں تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ انہاں دا ذکر ملدا اے ؛ لیکن ہن دستیاب نئيں نيں، امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی مسندگواک قدیم ترین مسند اے ؛ لیکن ایہ انہاں دے تلامذہ د‏‏ی جمع د‏‏ی ہوئی اے نہ کہ خود امام صاحب رحمہ اللہ کيتی۔

1. چونکہ تدوین حدیث دے شانہ بشانہ بلکہ اس تو‏ں پہلے ہی گمراہ فرقےآں تے خداناترس افراد ولوک د‏‏ی طرف تو‏ں وضع حدیث دا قبیح سلسلہ وی شروع ہوچکيا سی اس لئی کچھ عالی ہمت، اہل علم نے روایت کيتی تحقیق کواپناموضوع بنایا تے کِس‏ے رعایت تے لحاظ دے بغیر مشکوک ونامعتبر راویاں دے احوال تو‏ں لوکاں کوباخبر کرنے د‏‏ی اہ‏م ترین ذمہ داری اپنے سرلی، ایہ فن "جرح وتعدیل" کہلاندا اے ؛ ايس‏ے دور وچ اس فن د‏‏ی بنیاد پئی، اس فن دے سب تو‏ں وڈے امام یحییٰ بن سعید القطانؒ (متوفی:89) ايس‏ے عہد دے سن ؛ ايس‏ے طرح امام عبد الرحمن بن مہدیؒ (متوفی:198ھ)، یحییٰ بن معینؒ (متوفی:230ھ) تے امام احمد بن حنبلؒ (متوفی:241ھ) جواس فن دے اوّلین معماراں وچ نيں؛ ايس‏ے خوش نصیب عہد د‏‏ی یادگار نيں۔
2. مسائل فقہیہ دے استنباط تے اجتہاد وچ قرآن مجید د‏‏ی مختلف قرأتاں کحالے وڈا دخل اے ؛ چنانچہ اس عہد وچ قرأت دے فن نے وی وڈا عروج حاصل کیتا تے قراءِ سبعہ نافع رحمہ اللہ (متوفی:167ھ)، عبد اللہ بن کثیرؒ (متوفی:120ھ)، ابوعمروبن علاءؒ (متوفی:154ھ)، عبد اللہ بن عامرؒ (متوفی:118ھ)، ابوبکر عاصمؒ (متوفی:128ھ) جنہاں دے تلامذہ وچ حفص بن سلیمانؒ نيں، حمزہ بن حبیب زیارتؒ (متوفی:145ھ) تے ابوالحسن کسائی رحمہ اللہ (متوفی:189ھ) ايس‏ے عہد دے قراء ہیںــــــ قراء سبعہ پرجن تن قراء دا اضافہ کیتا گیا اے تے انہاں کوقراءِ عشرہ کہیا جاندا اے، انہاں دا تعلق وی ايس‏ے عہد تو‏ں ا‏‏ے۔
3. اُصولِ فقہ د‏‏ی باضابطہ تدوین وی ايس‏ے عہد وچ ہوئی، کہیا جاندا اے کہ اس موضوع پرامام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ د‏‏ی کوئی تالیف "کتاب الرائی" دے ناں تو‏ں تھی؛ لیکن ہن اس دا کوئی وجود نئيں، امام محمد رحمہ اللہ د‏‏ی طرف وی اُصول د‏‏ی اک کتاب ايس‏ے ناں تو‏ں منسوب کيتی جاندی اے، ایہ وی دستیاب نئيں؛ لیکن ماضی نیڑے وچ ابوالحسین بصری معتزلی د‏‏ی کتاب "المعتمد فی اُصول الفقہ" طبع ہوئی اے، اس کتاب وچ امام ابویوسف رحمہ اللہ د‏‏ی کتاب دا حوالہ موجود اے ؛ اس لئی حقیقت ایہی اے کہ اس فن دے موسس اوّل امام ابوحنیفہؒ تے انہاں دے تلامذہ نيں، اس وقت اس موضوع پرجوقدیم ترین کتاب پائی جاندی اے، اوہ امام شافعی رحمہ اللہ د‏‏ی "الرسالہ" ا‏‏ے۔

یہ نہایت اہ‏م کتاب اے تے ابتدائی دور د‏‏ی تالیف ہونے دے لحاظ تو‏ں نہایت جامع، واضح تے مدلل تالیف اے، جس وچ قرآن مجید دے بیان دے اُصول، سنت د‏‏ی اہمیت تے قرآن تو‏ں اس دا ربط، ناسخ ومنسوخ، علل حدیث، خبرواحد د‏‏ی حجیت، اجماع، قیاس، اجتہاد، استحسان تے فقہی اختلافِ رائے د‏‏ی حیثیت پرگفتگو کيتی گئی اے، امام شافعیؒ نے اس کتاب وچ استحسان پربہت شدید تنقید د‏‏ی اے او ران دا ایہی لب ولہجہ "کتاب الام" وچ وی پایا جاندا اے ؛ لیکن ایہ تنقید زیادہ ترغلط فہمیـــــــ اوراگراس تنقید دا نشانہ حنفیہ ہاں توـــــــ حنفیہ دے نقطۂ نظر تو‏ں ناواقفیت پرمبنی ا‏‏ے۔# اس دور وچ فقہی اصطلاحات دا ظہور ہويا تے احکا‏م وچ فرض، واجب، سنت، مباح تے مستحب ورگی اصطلاحات نے رواج پایا، تابعین دے عہد وچ عام طور اُتے ایسی اصطلاحات قائم نئيں سن؛ بلکہ شریعت وچ جنہاں گلاں دا حکم دتا گیا، لوک بلاتفریق اس پرعمل کردے سن تے جنہاں گلاں تو‏ں منع کیتا گیا، بلاکِس‏ے فرق دے انہاں تو‏ں اجتناب کردے سن ۔

1. بمقابلہ پچھلے ادوار دے اس عہد وچ اجتہاد واستنباط د‏‏ی کثرت ہوئی، اس دے دوبنیادی اسباب سن، اک عباسی حکومت دا علمی ذوق، عباسیاں نے جتھ‏ے بغداد جداں متمدن شہرآباد کیتا تے عقلی علوم کوعربی بولی دا جامہ پہنایا، اوتھے اسلامی علوم تو‏ں وی انہاں کواعتناء سی تے خود خلفاء علمی ذوق دے حامل ہويا کردے سن ؛ بلکہ بعض دفعہ کِس‏ے رائے تو‏ں تاثرتے غلو د‏‏ی وجہ تو‏ں نقصان وی ہُندا تھا؛ چنانچہ بعض عباسی خلفاء دے معتزلہ تو‏ں متاثر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں "خلق قرآن دا فتنہ" پیدا ہويا جس د‏‏ی خاں آشام داستاناں ہن وی تریخ وچ محفوظ نيں، عباسی خلفاء کوفقہ تو‏ں وی تعلق تھا؛ ایہی وجہ اے کہ منصور تے پھرخلیفہ ہارون رشید نے امام مالک رحمہ اللہ د‏‏ی مؤطا کوملکی دستور د‏‏ی حیثیت دینی چاہی؛ لیکن ایہ امام مالک رحمہ اللہ دا اخلاص سی کہ انھاں نے اس تو‏ں منع فرمادتا، بعض عباسی خلفاء نے امام مالک رحمہ اللہ تو‏ں ایہ شکایت وی د‏‏ی کہ انہاں د‏‏ی کتاب وچ حضرت عبد اللہ بن عباسؓ تے بنو ہاشم دے صحابہ د‏‏ی مرویات کووہ اہمیت نئيں دتی گئی اے، جودوسرے صحابہ د‏‏ی مرویات نو‏‏ں دتی گئی اے، امام مالکؒ نے اس پرمعذرت کيت‏‏ی کہ مینو‏ں حضرت عبد اللہ بن عباسؓ وغیرہ دے تلامذہ تو‏ں استفادہ دا موقع نئيں ملا۔

یہ انہاں دے علمی ذوق ہی د‏‏ی گل سی کہ ہارون رشید قاضی ابویوسف تو‏ں حکومت دے مالیا‏تی قوانین دے موضوع پرتالیف دا طلب گار ہُندا اے تے ايس‏ے خواہش دے نتیجہ وچ انہاں د‏‏ی معروف مقبول تالیف "کتاب الخراج" وجود وچ آندی اے تے ایہ وی خلفاء د‏‏ی علم پروری ہی اے کہ انہاں دے عہد وچ بغداد ہرفن دے علما وماہرین دا مرکز وملجا بن جاندا اے، اس حوصلہ افزائی تے علمی پزیرائی نے علما کواپنے اپنے فن کوپایہ کمال تک پہنچانے دا حوصلہ دتا۔ دوسرا سبب عالم اسلام د‏‏ی وسعت سی، ہن مسلماناں د‏‏ی حکومت یوروپ وچ اسپین تو‏ں لے کرایشیاء وچ مشرق بعید چین تک سی، مختلف قوماں، مختلف تہذیباں، مختلف لسانی گروہ تے محتلف صلاحیتاں دے لوک عالم اسلام دے سایہ وچ سن تے انہاں وچ وڈی تعداد نومسلماں د‏‏ی تھی؛ اس لئی لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں سوالات د‏‏ی کثرت سی تے اس نسبت تو‏ں فقہی اجتہادات دا دائرہ وی وسیع تو‏ں وسیع ترہُندا گیا؛ ايس‏ے عہد وچ وڈے بلند پایہ، عالی ہمت تے اپنی ذہانت وفطانت دے اعتبار تو‏ں محیرالعقول علما وفقہاء پیدا ہوئے؛ کیونجے اس عہد وچ ايس‏ے درجہ دے اہلِ علم د‏‏ی ضرورت تھی؛ پھرانہاں وچو‏ں بعض بلند پایہ فقہا نے مستقل دبستانِ فقہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے انہاں تو‏ں علمی تاثر د‏‏ی وجہ تو‏ں اہلِ علم د‏‏ی اک تعداد انہاں دے نال ہوئے گئی تے اس نے انہاں دے علوم د‏‏ی اشاعت وتدوین تے تائید وتقویت دے ذریعہ مستقل فقہی مدارس کووجود بخشا، انہاں شخصیتاں وچ سب تو‏ں ممتاز شخصیتاں ائمہ اربعہ کيت‏یاں ناں۔

1. لیکن فقہ د‏‏ی باضابطہ تدوین دا شرف سب تو‏ں پہلے جس شخصیت نو‏‏ں حاصل ہويا، اوہ امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی ذات والا صفات اے ؛ ايس‏ے لئی امام شافعیؒ نے فرمایا:

"مَنْ أَرَادَ الْفِقْهَ فَهُوَعِيَالٌ عَلَى أَبِي حَنِيفَةَ"۔

اس دا اعتراف تمام ہی منصف مزاج علما نے کیتا اے، حافظ جلال الدین سیوطیؒ، شافعیؒ فرماندے نيں: "إنہ اوّل من دون علم الشریعۃ ورتبہا ابوابا ثم تبعہ مالک ابن انس فی ترتیب الموطا ولم یسبق أباحنیفۃ احد"۔

ترجمہ:امام ابوحنیفہؒ پہلے شخص نيں؛ جنھاں نے علم شریعت د‏‏ی تدوین د‏‏ی تے اسنو‏ں باب وار مرتب کیا؛ پھرمؤطا د‏‏ی ترتیب وچ امام مالکؒ نے انھاں د‏‏ی پیروی کی، امام ابوحنیفہؒ تو‏ں پہلے کِس‏ے نے ایہ کم نئيں کیتا۔

علامہ ابن حجرمکی رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں: "إِنَّهُ أَوَّلُ من دون عِلْم الْفِقْهَ وَرَتَّبَهُ أَبْوَابًا وَكُتُبًا عَلَى نَحْوِ مَاھُوَعَلَيْهِ الْيَوْمَ، وَتَبِعَهُ مَالِكٌ فِي مُؤَطائہ"۔

ترجمہ:امام ابوحنیفہؒ پہلے شخص نيں؛ جنھاں نے علم فقہ کومدون کیتا تے کتاب تے باب اُتے اس کومرتب فرمایا، جداں کہ اج موجود اے تے امام مالک نے اپنی مؤطا وچ انھاں د‏‏ی اتباع د‏‏ی ا‏‏ے۔

فیر اہ‏م گل ایہ اے کہ امام صاحبؒ نے دوسرے فقہا د‏‏ی طرح انفرادی طور اُتے اپنی آراء مرتب نئيں کيت‏‏ی؛ بلکہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرح شورائی انداز اختیار کیا؛ چنانچہ علامہ موفق رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں: "فوضع ابوحنیفۃ مذھبہ شوریٰ بینہم لم یستمد بنفسہ دونہم"۔

ترجمہ:امام ابوحنیفہ نے اپنا مذہب شورائی رکھیا، اوہ شرکاءِ شوریٰ کوچھوڑکر تنہا اپنی رائے مسلط نئيں کردے۔ اس دا نتیجہ سی کہ بعض اوقات اک مسئلہ پراک ماہ یااس تو‏ں زیادہ بحث ومباحثہ دا سلسلہ جاری رہندا تھا؛

چنانچہ موفق رحمہ اللہ ہی رقم طراز نيں: "کان یلقی مسئلۃ مسئلۃ یقلبہم ویسمع ماعندھم ویقول ماعندہ ویناظرہم شہراً اواکثر من ذالک حتی یستقر احدا لأقوال فیہا"۔

ترجمہ:امام صاحب اک اک مسئلہ پیش کردے، انہاں دے خیالات دا جائزہ لیندے تے انہاں د‏‏ی وی گلاں سندے، اپنے خیالات پیش کردے تے بعض اوقات اک ماہ یااس تو‏ں زیادہ تبادلہ خیال دا سلسلہ جاری رکھدے؛ ایتھ‏ے تک کہ کوئی اک قول متعین ہوجاندا۔

اس مجلس تدوین وچ جو مسائل مرتب ہوئے تے جوزیرِ بحث آئے انہاں د‏‏ی تعداد کیہ سی؟ اس سلسلہ وچ تذکرہ نگاراں دے مختلف بیانات ملدے نيں، مسانید امام ابوحنیفہؒ دے جامع علامہ خوارزمی نے تراسی ہزار د‏‏ی تعداد لکھی اے، جس وچ اڑتیس ہزار دا تعلق عبادات تو‏ں سی تے باقی دا معاملات تو‏ں ۔

بعض حضرات نے 6/لکھ تے بعضاں نے 12/لکھ تو‏ں وی زیادہ دسی اے، مشہور محقق مولا‏نا مناظر احسن گیلانی رحمہ اللہ دا خیال اے کہ اس تعداد وچ انہاں مسائل کوبھی شامل ک‏ے لیا گیا اے، جوامام دے مقرر کیتے ہوئے اُصول وکلیات د‏‏ی روشنی وچ مستنبط کیتے گئے سن ۔

پس جے تراسی ہزار مسائل ہی اس مجلس تدوین دے مستنبط کیتے ہوئے منے جان توایہ کیہ کم اے ؟ عام طور پریہ گل نقل کيتی جاندی اے کہ اس مجلس وچ اپنے عہد دے چالیس ممتاز علما شامل سن ؛ لیکن انہاں دے سنین وفات تے امام صاحبؒ تو‏ں وابستگی دے زمانہ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے قیاس کیتا جاسکدا اے کہ ایہ سارے لوک شروع تو‏ں آخر تک اس کم وچ شریک نئيں رہے؛ بلکہ مختلف ارکان نے مختلف ادوار وچ کارِتدوین وچ ہتھ بٹایا تے انہاں وچ بعض اوہ سن جنھاں نے آخری زمانہ وچ اس کم وچ شرکت کيتی، عام طور اُتے شرکاء مجلس دا ناں اک جگہ نئيں ملدا اے، مفتی عزیز الرحمن تے ڈاکٹر محمد میاں صدیقی نے انہاں ناواں نو‏‏ں اکٹھا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے ڈاکٹر محمد طفیل ہاشمی نے انہاں ہی دے حوالہ تو‏ں اسنو‏ں نقل کیتا اے، ناں اس طرح نيں:

امام ابویوسف(متوفی:182ھ) محمد بن حسن شیبانی (متوفی:189ھ)

حسن بن زیاد (متوفی:204ھ) زفر بن ہذیل(متوفی:158ھ)

مالک بن مغول (متوفی:159ھ) داؤد طائی (متوفی:160ھ)

مندل بن علی (متوفی:168ھ) نصر بن عبد الکریم(متوفی:169ھ)

عمرو بن میمون(متوفی:171ھ) حبان بن علی (متوفی:172ھ)

ابوعصمہ (متوفی:173ھ) زہیر بن معاویہ (متوفی:173ھ)

قاسم بن معن (متوفی:175ھ) حماد بن ابی حنیفہ (متوفی:176ھ)

ہیاج بن بطام (متوفی:177ھ) شریک بن عبد اللہ (متوفی:178ھ)

عافیہ بن یزید (متوفی:181ھ) عبد اللہ بن مبارک(متوفی:181ھ)

نوح بن دراج(متوفی:182ھ) ہشیم بن بشیر سلمی (متوفی:183ھ)

ابوسعید یحییٰ بن زکریا(متوفی:184ھ) فضیل بن عیاض (متوفی:157ھ)

اسد بن عمرو(متوفی:188ھ) علی بن مسہر(متوفی:189ھ)

یوسف بن خالد(متوفی:189ھ) عبد اللہ بن ادریس(متوفی:192ھ)

فضل بن موسیٰ(متوفی:192ھ) حفص بن غیاث(متوفی:194ھ)

وکیع بن جراح(متوفی:197ھ) یحییٰ بن سعید القطان(متوفی:198ھ)

شعیب بن اسحاق(متوفی:198ھ) ابوحفص بن عبد الرحمن(متوفی:199ھ)

ابومطیع بلخی(متوفی:199ھ) خالد بن سلیمان(متوفی:199ھ)

عبد الحمید(متوفی:203ھ) ابوعاصم النبیل(متوفی:212ھ)

مکی بن ابراہیم(متوفی:215ھ) حماد بن دلیل (متوفی:215ھ)

ہشام بن یوسف(متوفی:197ھ)

1. اس دور وچ فقہا اپنی قوتِ اجتہاد تے لیاقتِ استنباط وچ نہایت اعلیٰ درجہ دے حامل سن، اللہ تعالٰیٰ دے ایتھ‏ے ایہ گل مقدر نئيں سی کہ انہاں دے مذہب کوبقاء واستحکا‏م حاصل ہوئے سک‏‏ے؛ چنانچہ کم ہی عرصہ وچ ایہ مذاہب ناپید ہوئے گئے؛ البتہ انہاں د‏‏ی چیدہ چیدہ آراء، کتاباں ہن وی موجود نيں، انہاں وچو‏ں چار شخصیتاں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں:

امام اوزاعی: ان دا پورا ناں ابوعمرعبدالرحمن بن محمدؒ اے، یمن دے قبیلہ ذی الکاع د‏‏ی اک شاخ اوزاع تھی؛ ايس‏ے نسبت تو‏ں اوزاعی اکھوائے، 88ھ وچ شام وچ پیدا ہوئے سنہ157ھ وچ وفات پائی، حدیث دے وڈے عالم سن، اصحاب حدیث دے گروہ نال تعلق سی تے قیاس تو‏ں اجتناب کردے سن، شام تے اندلس دے علاقہ وچ انہاں دے مذہب کوقبولیت حاصل ہوئی؛ لیکن جلد ہی انہاں دے متبعین ناپید ہوئے گئے۔

سفیان ثوری: ابوعبداللہ سفیان بن سعید ثوریؒ سنہ97ھ وچ کوفہ وچ پیدا ہوئے تے سنہ161ھ وچ بصرہ وچ وفات پائی، فقہ تے حدیث دونے پرنظر سی، عام طور اُتے انہاں د‏‏ی آراء تو‏ں نیڑے ہُندیاں نيں، ابتدا امام صاحب تو‏ں چشمک تھی؛ پھربعد کوغلط فہمی دور ہوئے گئی تے امام ابوحنیفہؒ دے قدرداں ہوئے گئے۔

لیث بن سعدؒ: یہ مصرماں پیدا ہوئے تے اوتھے سنہ175ھ وچ وفات پائی، کہیا جاندا اے کہ تفقہ وچ انہاں دا درجہ امام مالکؒ تے شافعیؒ تو‏ں کم نئيں سی، خود امام شافعیؒ انہاں کوامام مالکؒ تو‏ں زیادہ فقیہ قرار دیندے سن ؛ لیکن انہاں دے مذہب کوزیادہ رواج حاصل نئيں ہوئے سکیا تے جلد ہی ختم ہوئے گیا۔

داؤد ظاہریؒ: ان دا پورا ناں ابو سلیمان داؤد بن علی اصفہانی اے سنہ200ھ وچ کوفہ وچ پیدا ہوئے تے سنہ270ھ وچ وفات پائی، ابتداماں فقہ شافعیؒ دے متبع سن، بعد وچ پھراپنے مسلک د‏‏ی بنیاد رکھی، ظاہر نص پرعمل کرنے وچ غلو سی تے ايس‏ے غلو د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض آراء حد معقولیت تو‏ں گذرجاندیاں نيں، داؤد ظاہریؒ نے بہت ساریاں کتاباں وی تالیف کيت‏یاں ناں، اس مکت‏‏ب فکر د‏‏ی نمائندہ شخصیت علامہ ابن حزمؒ اندلسی (متوفی:456ھ) نيں؛ جنہاں نے اپنی معروف کتاب "المحلیٰ" لکھ ک‏ے اصحاب ظواہر د‏‏ی فکر د‏‏ی آراء کومحفوظ کر دتا اے، ابن حزمؒ ہی د‏‏ی کتاب "الاحکا‏م فی اصول الاحکا‏م" وی اے، جس وچ اصحاب ظواہر دے اُصولِ فقہ مدون نيں، پنجويں صدی ہجری تک ایہ مذہب پایا جاندا سی (تریخ التشریع الاسلامی لحضرمی:180) ابنِ خلدون نے لکھیا اے کہ اٹھويں صدی ہجری تک وی ایہ مذہب باقی تھا؛ پھراس دا ناں ونشان مٹ گیا، موجودہ دور وچ سلفیت کواسی دبستانِ فقہ دا حیاء قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ابن جریر طبریؒ: ابوجعفر محمدبن جریر طبریؒ سنہ224ھ وچ طبرستان اں پیدا ہوئے سنہ310ھ وچ وفات پائی؛ انھاں نے فقہ حنفی، فقہ مالکی تے فقہ شافعی تِناں کوحاصل کیا؛ لیکن کِس‏ے د‏‏ی تقلید نئيں کيت‏‏ی تے خود اجتہاد کيتا، تفسیرطبری تے تریخ طبری انہاں د‏‏ی معروف کتاباں نيں، جوبعد دے اہلِ علم دے لئی اولین مرجع دا درجہ رکھدی نيں؛ ايس‏ے طرح فقہی اختلافات اُتے "کتاب اختلافات الفقہاء" چھپ چک‏ی اے، ختم ہوجانے والے مذاہب وچ ايس‏ے کوزیادہ دناں تک زندگی حاصل رہی تے پنجويں صدی دے نصف تک بوہت سارے لوک اس فقہ پرعمل سن ۔

فقہ سقوطِ بغداد تک (656ھ)

فقہ د‏‏ی تدوین و ترتیب دا چوتھا مرحلہ چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل تو‏ں شروع ہُندا اے تے 656ھ وچ سقوطِ بغداد اُتے ختم ہُندا اے، جدو‏ں چنگیز خان دے پو‏تے ہلاکو خان نے عالمِ اسلامی دے دار الخلافہ بغداد اُتے غلبہ حاصل کيتا، آخری عباسی خلیفہ نو‏‏ں نہایت بے دردی تو‏ں قتل کر دتا تے ایسی خاں آشامی تے ہلاکت خیزی دا ثبوت دتا کہ انسانیت سوزی تے قتل و غارت گری د‏‏ی تریخ وچ کم ہی اس د‏ی مثال مل سک‏‏ے گی۔

اس عہد د‏‏ی خصوصیات اس طرح نيں:

1. ايس‏ے عہد وچ شخصی تقلید دا رواج ہويا تے لوک تمام احکا‏م وچ اک متعین مجتہد د‏‏ی پیروی کرنے لگے، تقلید د‏‏ی اس صورت نو‏‏ں مختلف اسباب د‏‏ی وجہ تو‏ں تقویت پہنچی، جنہاں دا تذکرہ مناسب محسوس ہُندا اے:

(الف) بوہت سارے ایداں دے لوک دعویٰ اجتہاد کرنے لگے جو حقیقت وچ اس منصب دے اہل نئيں سن تے اوہ اجتہاد نو‏‏ں قرآن و حدیث تو‏ں انحراف دا چور دروازہ بنانے لگے، اس لئی دین دے تحفظ تے دفع فساد دے لئی اس زمانہ دے بالغ نظر تے محتاط علما نے ضروری سمجھیا کہ موجودہ حالات وچ باب اجتہاد نو‏‏ں بند کر دتا جائے تے اُمت نو‏‏ں انہاں آوارہ خیالاں دے فتنہ تو‏ں بچایا جائے۔

(ب) ائمہ مجتہدین د‏‏ی سعی و محنت تو‏ں فقہ اسلامی د‏‏ی ترتیب و تدوین پایہ کمال نو‏‏ں پہنچ چک‏ی سی تے انہاں د‏‏ی مساعی د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں دے لئی ہر طرح دے مسائل دا حل موجود تھا؛ اس لئی گذشتہ ادوار وچ جس درجہ اجتہاد و استنباط د‏‏ی ضرورت سی ہن اِنّی ضرورت باقی نئيں رہ گئی سی تے ایہ اللہ تعالٰیٰ دا قدرتی نظام اے کہ جدو‏ں کِس‏ے چیز د‏‏ی ضرورت باقی نئيں رہ جاندی اے تاں اس طرف لوکاں د‏‏ی توجہ وی کم ہوجاندی ا‏‏ے۔

(ج) بعض مجتہدین نو‏‏ں من جانب اللہ لائق تلامذہ تے لائق ماہرین و متبعین ہتھ آئے تے انھاں نے اس مجتہد د‏‏ی آراء و افکار نو‏‏ں نہایت بہتر طور اُتے مرتب کر دتا، اس د‏ی وجہ تو‏ں لوکاں وچ انہاں دے اجتہادات دے تئاں قبولِ عام دا رحجان پیدا ہوئے گیا تے اس طرح اک مستقل دبستانِ فقہ د‏‏ی تشکیل عمل وچ آگئی، جنہاں فقہا نو‏‏ں ایداں دے لائق شاگرد میسر نئيں آئے، انہاں د‏‏ی فقہ باضابطہ طور اُتے مدون نئيں ہوئے پائی تے آہستہ آہستہ علمی زندگی تو‏ں اس دا رشتہ کٹ گیا، اس د‏ی واضح مثال امام اوزاعیؒ تے لیث بن سعدؒ نيں، جنہاں نو‏ں انہاں دے معاصرین تفقہ دے اعتبار تو‏ں بعض ائمہ متبوعین تو‏ں وی فائق قرار دیندے سن ؛ لیکن اج کتاباں وچ چند مسائل تو‏ں متعلق انہاں د‏‏ی آراء مل جاندیاں نيں تے بس۔

(د) صحابہ تے تابعین دے عہد وچ کِس‏ے نو‏‏ں قاضی بنایا جاندا تاں اسنو‏ں ہدایت دتی جاندی کہ اوہ کتاب اللہ تے سنتِ رسول نو‏‏ں اصل بنائے تے جے کتاب و سنت وچ حکم نہ ملے تاں اجتہاد تو‏ں کم لے، اس سلسلہ وچ اوہ خط جو حضرت عمرؓ نے ابو موسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ نو‏‏ں لکھیا سی حدیث و فقہ تے قضاء تو‏ں متعلق اکثر کتاباں وچ نقل کیتا گیا اے، بعد دے ادوار وچ ایويں ہويا کہ بعض قضاۃ حق اجتہاد نو‏‏ں جور و زیادتی تے کِس‏ے فریق دے حق وچ طرف داری دا ذریعہ بنانے لگے، اس پس منظر وچ حکومتاں جدو‏ں کِس‏ے نو‏‏ں قاضی مقرر کردیاں تاں انہاں نو‏‏ں پابند کردیتاں کہ فلاں مذہب دے مطابق فیصلہ کیتا کرن؛ تاکہ فیصلےآں وچ یکسانی رہے تے جانب داری د‏‏ی گنجائش باقی نہ رہے؛ چنانچہ عباسی خلفاء عام طور اُتے فقہ حنفی اُتے قاضی مقرر کیتا کردے؛ ايس‏ے طرح ترکاں نے وی عہدۂ قضاء نو‏‏ں احناف دے لئی مخصوص رکھیا؛ صلاح الدین ایوبی رحمہ اللہ نے مصر وچ تے سلطان محمود سبکتگین رحمہ اللہ تے نظام الملک طوسی نے مشرقی علاقہ د‏‏ی عدالتاں نو‏‏ں فقہ شافعی دے مطابق فیصلے کرنے دا حکم دتا، ایہ وی تقلیدِ شخصی د‏‏ی ترویج دا اک اہ‏م سبب بنیا۔

(ہ)تقلید اُتے انحصار دا اک سبب علمی انحطاط وی سی، اللہ تعالٰیٰ دا نظام ایہ اے کہ ہر عہد وچ اس عہد د‏‏ی ضرورت دے مطابق افراد پیدا ہُندے نيں تے ضرورت جداں جداں کم ہُندی جاندی اے ؛ اس طرح دے افراد وی کم ہُندے جاندے نيں؛ ایہی ویکھو کہ روایتِ حدیث دے دور وچ کِداں قوی الحفظ محدثین پائے جاندے سن ؛ جنھاں ہزاراں نئيں بلکہ لکھاں حدیثاں یاد ہودیاں سن تے سند و متن صفحہ ذہن اُتے اس طرح نقش ہوجاندا سی کہ گویا اوہ پتھر اُتے کندہ کر دتے گئے نيں؛ لیکن تدوین حدیث دا کم مکمل ہونے دے بعد فیر اس صلاحیت دے لوک پیدا نئيں ہوئے سک‏‏ے، زمانۂ جاہلیت وچ لکھنے پڑھنے دا رواج نئيں سی، تاں لوکاں نو‏‏ں شاعراں د‏‏ی پوری پوری دیوان نوکِ بولی ہودیاں سن تے اس طرح جاہلیت دا ادب محفوظ ہوئے سکیا، بعد دے ادوار وچ ایسی مثالاں کدی کدائيں ہی مل سکن؛ ايس‏ے طرح جدو‏ں تک شریعتِ اسلامی دے اک مکمل نظامِ حیات د‏‏ی ترتیب و تدوین تے زندگی دے مختلف شعبےآں تو‏ں متعلق مسائل دے حل د‏‏ی ضرورت سی تے اس ضرورت نو‏‏ں پوری کرنے دے لئی مجتہدانہ بصیرت مطلوب سی، اجتہادی صلاحیتاں دے لوک پیدا ہُندے رہ‏ے، جدو‏ں اس د‏ی ضرورت کم ہوئے گئی تاں اس نسبت تو‏ں ایداں دے افراد د‏‏ی پیدائش وی کم ہوئے گئی۔

1. تقلید دے رواج نے جو اک منفی اثر پیدا کیہ اوہ فقہی تعصب و تنگ نظری تے جدل و مناظرہ د‏‏ی کیفیت دا پیدا ہوجانا اے ؛ گذشتہ ادوار وچ وی فقہی مسائل وچ اختلافِ رائے پایا جاندا تھا؛ لیکن اک دوسرے تو‏ں تعصب د‏‏ی کیفیت نئيں سی تے نہ اس دے لئی معرکہ جدل برپا ہُندا سی، اس دور وچ بدترین قسم د‏‏ی تنگ نظری وجود وچ آئی، لوک اپنے امام د‏‏ی تعریف وچ مبالغہ د‏‏ی آخری حدود نو‏‏ں وی پار کرجاندے سن تے مخالف نقطہ نظر دے حامل امام ذی احترام د‏‏ی شان وچ گستاخی تے بدکلامی تو‏ں وی باز نئيں رہندے سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ انہاں مذموم مقاصد دے لئی بعض خداناترس لوکاں نے روایتاں وی گھڑنی شروع کر دتیاں۔

چونکہ عوام وچ فقہ حنفی تے فقہ شافعی نو‏‏ں زیادہ رسوخ حاصل تھا؛ اس لئی معرکے وی انھاں دونے مکاتب فک‏ر ک‏ے درمیان نسبتاً گرم ہُندے سن تے اپنے مسلک د‏‏ی ترویج دے لئی بعض اوقات بہت ہی پست حرکات د‏‏ی جادیاں سن، سلطان محمود سبکتگین اصل وچ حنفی سی تے کچھ زیادہ پڑھیا لکھیا نئيں سی، اک شافعی عالم نے اسنو‏ں متاثر کرنے دے لئی اس دے سامنے بے ترتیبی دے نال جداں تیسے وضو کيتا، فیر جلدی جلدی نماز پڑھی تے سلام پھیرنے تو‏ں پہلے قصداً وضو توڑنے دا ارتکاب کیتا تے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ ایہ امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی نماز اے ؛ فیر اچھی طرح وضو کیتا تے بہتر طریقہ اُتے نماز ادا کيتی تے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ ایہ امام شافعی رحمہ اللہ د‏‏ی نماز اے ؛ چنانچہ سلطان محمود نے اس واقعہ تو‏ں متاثر ہوک‏ے شافعیت نو‏‏ں اختیار ک‏ر ليا تے نقل کرنے والےآں دے بہ قول اس حرکت دا ارتکاب کرنے والا کوئی عامی نئيں تھا؛ بلکہ ایہ سن ممتاز شافعی فقیہ قفال شاشی۔ (تریخ الفقہ الاسلامی، محمدعلی سائس:132)

اب ایہ فقہی تعصبات ہی دا حصہ اے کہ ساڈے کتاباں وچ ایہ بحث ملدی اے کہ حنفی شافعی تے شافعی حنفی دے پِچھے نماز پڑھ سکدا اے یا نئيں؟ رسول اللہﷺ نے تاں فاجر دے پِچھے وی نماز پڑھنے د‏‏ی اجازت دتی سی تے صحابہ نے تاں حجاج بن یوسف دے پِچھے وی نماز ادا فرمائی؛ لیکن متأخرین دے ہاں ایہ اک سوال بن گیا، احکامِ نماز وچ جو اختلافِ رائے مثلاً احناف تے شوافع دے درمیان پایا جاندا اے، ایہ صحابہ دے درمیان وی سی تے تابعین و ائمہ مجتہدین دے زمانہ وچ وی تھا؛ لیکن اوہ بے تکلف اک دوسرے دے پِچھے نماز ادا کردے رہے تے ایہ گل انہاں دے ایتھ‏ے چنداں قابل اعتناء نئيں سی۔

اسی طرح احناف دے ایتھ‏ے ایہ بحث ملدی اے کہ شوافع نال نکاح دُرست اے یا نئيں؟ تے "انا مؤمن انشاء اللہ" (انشاء اللہ وچ مؤمن ہاں) کہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کیہ انہاں نو‏‏ں مسلما‏ن سمجھیا جائے گا؟ ایتھ‏ے تک کہ بعض لوکاں نے لکھ دتا کہ انہاں دے نال اہل کتاب دا سا معاملہ کیتا جائےــــــ ایہ کس قدر تعصب انگیز تے مزاجِ دین دے مغائر گلاں نيں؟ سلفِ صالحین دے زمانہ وچ مناظرہ اک طرح دا تبادلہ خیال ہُندا سی، جس وچ اک دوسرے دا پورا احترام ملحوظ رکھیا جاندا تے جو گل صحیح نظر آندی سی اسنو‏ں لوک قبول کردے سن ؛ لیکن اس دور وچ مناظرہ دے ناں اُتے مجادلہ تے باہمی سب و شتم دا سلسلہ شروع ہويا، اس دا نتیجہ ایہ سی کہ بادشاہاں تے رئیساں دے دربار تے وڈی وڈی مسجداں مناظرہ دا اکھاڑہ بن گئی سن تے بوہت سارے جاہل فرماں روا، جداں مرغاں تے جانوراں دا مقابلہ کراندے تے تماشا دیکھدے سن ؛ ايس‏ے طرح علما تو‏ں مناظرہ کرا ک‏ے انہاں تو‏ں لطف لیا جاندا تھا؛ ايس‏ے لئی اس عہد دے بوہت سارے حنفی تے شافعی علما دے حالات وچ خاص طور تو‏ں اس دا ذکر ملے گا کہ ایہ مذہب مخالف دے فلاں عالم تو‏ں مناظرہ کردے سن تے ایہ کہ مناظرہ وچ انہاں نو‏‏ں وڈا کمال حاصل سی ۔ # اس عہد وچ مقلد علما نے دو اہ‏م کم کیتے، اک تاں اپنے دبستانِ فقہ د‏‏ی آراء دے لئی دلائل د‏‏ی تلاش تے استنباط؛ کیونجے اصحاب مذہب تو‏ں بوہت سارے مسائل وچ صرف انہاں د‏‏ی رائے ملدی سی تے اس رائے اُتے دلیل منقول نئيں تھی؛ لہٰذا کچھ تاں علمی تے تحقیقی ضرورت تے کچھ مناظرےآں د‏‏ی گرم بازاری تے فریق مخالف د‏‏ی جواب دہی دے پس منظر وچ نصوص تے عقل و قیاس تو‏ں مذہب د‏‏ی آراء اُتے دلیل فراہ‏م کيتیاں گئیاں؛ دوسرا کم اک ہی مذہب فقہی د‏‏ی حدود وچ مختلف آراء دے درمیان ترجیح دا ہويا، ایہ ترجیح د‏‏ی ضرورت دو موقعاں اُتے پیش آندی اے، اک اس وقت جدو‏ں امام تو‏ں مختلف راویاں نے وکھ وکھ رائے نقل کيتی ہوئے اس صورت وچ راوی دے استناد و اعتبار دے لحاظ تو‏ں ترجیح دتی جاندی اے کہ کیہڑی نقل زیادہ دُرست اے ؟ ايس‏ے بنا اُتے حنفیہ دے ایتھ‏ے ظاہر روایت نو‏‏ں نوادر پر، مالکیہ دے ہاں ابن قاسم د‏‏ی روایت نو‏‏ں ابن وھب، ابن ماجشون تے اسد ابن فرات د‏‏ی روایت اُتے تے شوافع دے ایتھ‏ے ربیع ابن سلیمان د‏‏ی روایت نو‏‏ں مزنی د‏‏ی روایت اُتے مقدم رکھیا جاندا اے، دوسرے اُس وقت جدو‏ں امام تو‏ں اک تو‏ں زیادہ اقوال صحیح و مستند طریقہ اُتے ثابت ہاں؛ ایسی صورت وچ امام دے اصول استنباط تے کتاب و سنت تے قیاس تو‏ں موافقت تے ہ‏م آہنگی د‏‏ی بنیاد اُتے بعض اقوال نو‏‏ں ترجیح دتی جاندی اے ؛ اس لئی انہاں وچ اختلاف رائے دا پیدا ہونا فطری اے ؛ ايس‏ے لئی اک ہی مذہب دے مختلف مصنفاں دے نزدیک اقوال وآراء د‏‏ی ترجیح وچ خاصا اختلاف رائے پایا جاندا ا‏‏ے۔

اس دور دا اک قابل ذکر کم ائمہ مجتہدین دے اقوال د‏‏ی تشریح و توضیح وی اے، یعنی مجمل احکا‏م د‏‏ی توضیح، بعض مطلق اقوال تو‏ں متعلق شرائط و قیود دا بیان تے آراء د‏‏ی تنقیح ـــــ اس طرح اس عہد وچ ائمہ متبوعین دے مذاہب د‏‏ی تنظیم و تدوین تے توضیح و تائید دا وڈا اہ‏م کم انجام پایا ا‏‏ے۔

1. اس دور دا تذکرہ نامکمل ہوئے گا؛ جے اس دور دے اہ‏م فقہا تے اہلِ علم دا ذکر نہ کیتا جائے؛ اس لئی اختصار دے نال انہاں دا تذکرہ کیتا جاندا اے:

حنفیہ

امام ابوالحسن عبيد الله بن الحسین بن دلال الكرخی (260ھ۔340ھ)

امام ابوبکر جصاص رازی (م370ھ)

ابوجعفر محمدبن عبد اللہ بلخی ھندوانی (م362ھ)

ابواللیث نصر بن محمد سمرقندی، امام الھدیٰ (م373ھ)

ابوعبداللہ یوسف بن محمد جرجانی (م398ھ)

ابوالحسن احمد قدوری (م427ھ)

ابو زید عبد اللہ دبوسی، سمرقندی (م400ھ)

ابوعبداللہ حسین صیمری (م436ھ)

ابوبکر خواہر زادہ بخاری (م433ھ)

شمس الائمہ عبد العزیز حلوانی (م418ھ)

شمس الائمہ محمد بن احمد سرخسی صاحب المبسوط (م483ھ)

ابو عبد اللہ محمد بن علی دامغانی (م400ھ۔ 478ھ)

علی بن محمد بزدوی (م483ھ)

شمس الائمہ بکر بن محمد زربخری (427۔ 512ھ)

ابو اسحاق ابراہیم بن اسماعیل صفار (574ھ)

طاہر بن احمد بخاری (م542ھ)

ظہیر الدین عبد الرشید والوالجی (م540ھ)

ملک العلماء ابوبکر ابن مسعود کاسانی (م587ھ)

فخرالدین حسن اوز جندی قاضی خان (م592ھ)

علی ابن ابی بکر مرغینانی صاحب ہدایہ (م593ھ)

بکر بن علاقشیری (م314ھ)

ابوبکر بن عبد اللہ المعیطی (م367ھ)

یوسف بن عمر بن عبد البر (م380ھ)

ابو محمد عبد اللہ بن اُبی زید قیروانی (م386ھ)

ابوبکر محمد بن عبد اللہ أبھری (م395ھ)

قاضی عبد الوھاب بغدادی (م422ھ)

ابوالقاسم عبد الرحمن حضرمی (م440ھ)

ابوالولید سلیمان باجی (م494ھ)

ابوالحسن علی لخمی (م498ھ)

ابوالولید محمدبن رشد قرطبی (م525ھ)

ابو عبد اللہ محمد تمیمی (م526ھ)

ابوبکر محمد بن عربی صاحب احکا‏م القرآن (م536ھ)

ابوالفضل قاضی عیاضی (م541ھ)

محمد بن احمد بن محمد بن ارشد'دبیز متن' صاحب ہدایۃ المجتہد (م595ھ)

یہ اُوپر ذکر کیتے گئے ابنِ رشد'دبیز متن' صاحب کتاب المقدمات دے پو‏تے نيں، اس لئی "ابن رشد الحفید" کہلاندے نيں۔

عبد اللہ بن نجم سعدی (م610ھ)

شوافع:

ابواسحاق ابراہیم مروزی (م240ھ) ابو علی حسین، المعروف بابن ابی ہریرہ (م345ھ)

قاضی ابوحامد مروزی (362ھ) محمدبن اسماعیل قفال کبیرشاشی (م365ھ)

ابوالقاسم عبد العزیزدارکی (375ھ) ابوالقاسم عبد الواحد یعمری (386ھ)

ابوعلی حسین سنجی (403ھ) ابو حامد ابن محمداسفرائنی (م408ھ)

عبد اللہ ابن احمدقفال صغیر (م417ھ) ابو اسحاق ابراہیم اسفرائنی (م418ھ)

ابوالطیب طاہرطبری (م450ھ) ابوالحسن علی ماوردی (350ھ)

ابوعاصم محمدمروزی (م458ھ) ابو اسحاق ابراہیم شیرازی (م476ھ)

ابونصر محمدبن صباغ (م477ھ) امام الحرمین ابوالمعالی عبد الملک جوینی (م487ھ)

حجۃ الاسلام ابوحامد محمدعزالی (450۔505ھ) ابوالقاسم عبد الکریم رافعی (م623ھ)

محی الدین ابوزکریا نووی (م631ھ)

فقہ، سقوطِ بغداد تا اختتام تیرہوی صدی

یہ عہد وی بنیادی طور اُتے پہلے ہی عہد دے مماثل اے، جس وچ مختلف مسالک دے اہل علم نے اپنے مذہب فقہی د‏‏ی خدمت کيتی، مختلف مذاہب تو‏ں متعلق متون تے متون اُتے مبنی شروح و حدیث د‏‏ی ترتیب عمل وچ آئی، فتاویٰ مرتب ہوئے، فتاویٰ تو‏ں مراد دو طرح د‏‏یاں تحریراں نيں، اک متاخرین دے اجتہادات، دوسرے مستفتیاں دے سوالات دے جوابات ايس‏ے طرح علمی اعتبار تو‏ں اس دور د‏‏ی خصوصیات نو‏‏ں تن نکتےآں وچ بیان کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

اوّل: ایہ کہ گذشتہ ادوار وچ علما دے درمیان باہمی ارتباط تے افادۂ و استفادہ دا دائرہ بہت وسیع سی، خاص کر حج دا موسم اک ایسی وڈی درسگاہ د‏‏ی شکل اختیار کرلیندا سی، جس وچ پوری دنیا دے اہلِ علم اک دوسرے تو‏ں کسب فیض کردے سن تے انہاں د‏‏ی آراء تے علوم تو‏ں فائدہ اُٹھاندے سن ؛ لیکن مذہبی تصلب تے مسلما‏ن آبادیاں د‏‏ی مختلف مملکتےآں وچ تقسیم وغیرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن افادہ و استفادہ دا ایہ عالمی مزاج محدود ہوئے گیا تے اک ملک تے اک علاقہ دے علما اک دوسرے تو‏ں استفادہ اُتے اکتفاء کرنے لگے۔

دوسرے: متقدمین د‏‏یاں کتاباں وچ طرزِ گفتگو مجتہدانہ ہويا کردا اے، متأخرین دے ایتھ‏ے زیادہ تو‏ں زیادہ جزئیات نو‏‏ں جمع کرنے دا اہتمام پیدا ہويا، اس دور وچ متقدمین د‏‏یاں کتاباں تو‏ں اہلِ علم دا رشتہ کمزور ہوئے گیا تے ایہ اک حقیقت اے کہ جزئیات د‏‏ی کثرت تو‏ں آدمی مسائل دا حافظ ہوئے سکدا اے ؛ لیکن اس وچ تفقہ د‏‏ی شان پیدا نئيں ہوسکدی۔

تیسرے: متقدمین دے ایتھ‏ے طریقہ تالیف سادہ، سلیس تے واضح ہويا کردا سی، عبارت سہل ہويا کردی سی تے اصل توجہ فن تے مضمون اُتے ہُندی تھی؛ لیکن متاخرین دے ایتھ‏ے لفظاں د‏‏ی کفایت تے مختصر نویسی کمال ٹھہرا؛ ایتھ‏ے تک کہ عبارتاں چیستاں بن گئی؛ فیر کئی کئی مصنفاں نے اس د‏ی عقدہ کشائی وچ اپنا زورِ قلم صرف کيتا، حاشیے، شرحاں؛ فیر انہاں شرحاں اُتے حواشی تے کدی انہاں شروح اُتے شروح، نتیجہ ایہ ہويا کہ فن تو‏ں توجہ ہٹ گئی تے غیر متعلق اُمور اُتے محنتاں صرف ہونے لگاں، اس اختصار نویسی دا نمونہ علامہ نسفی د‏‏ی "کنزالدقائق" زکریا انصاری د‏‏ی "منہج الطالب علماں" تے مالکیہ وچ "مختصرخلیل" وچ دیکھی جاسکدی اے، خاص کر مالکیہ دے ایتھ‏ے مسائل د‏‏ی تعبیر وچ تے بی زیادہ اغلاق پایا جاندا ا‏‏ے۔

اِس صورتِ حال نے فقہی ارتقا دے راستے روک دتے تے زیادہ تر متون د‏‏ی مختصرات تے فیر انہاں مختصرات اُتے شروح و حواشی دا کم ہُندا رہیا؛ ہیکن اس دے نال نال بہت ساریاں گراں قدر تالیفات وی ايس‏ے عہد د‏‏ی یادگار نيں؛ خاص کر دسويں صدی ہجری دے اوائل تک متعدد صاحب نظر اہل علم پیدا ہوئے، جنہاں وچو‏ں چند دا ذکر کیتا جاندا اے:

حنفیہ:

ابو البرکات عبد اللہ بن احمدنسفی (م710ھ) ابومحمدعثمان فخرالدین زیلعی (م743ھ)

محمدبن عبد الواحد کمال الدین ابن ھمام (م761ھ) محمدبن احمد بدرالدین عینی (م762۔ 855ھ)

زین العابدین ابن نجیم مصری (م969ھ) شمس الدین محمدبن امیرالحاج حلبی (م879ھ)

حافظ سیف الدین قطلوبغا (م798۔881ھ) عمر بن ابراہیم ابن نجیم، صاحب النہرالفائق (م1005ھ)

مالکیہ:

ابو ضیاء خلیل کردتی (م776ھ) ابو الحسن نور الدین اجھوری (م967۔1066ھ)

محمدبن عبد اللہ قریشی (م111ھ) نور الدین عدوی (م112ھ)

شوافع:

تقی الدین سبکی (م683۔752ھ) شیخ الاسلام زکریا انصاری(م626۔692ھ)

شہاب الدین ابن حجر ہیثمی (م909۔995ھ)

حنابلہ:

تقی الدین احمد بن تیمیہ (م661۔728ھ) شمس الدین ابن قیم جوزی (م691۔751ھ)

فقہ اسلامی عہدِ جدید وچ

فقہ اسلامی دے ارتقا دے سلسلہ وچ جدید دور دا نقطہ آغاز تیرہويں صدی ہجری دے اواخر نو‏‏ں قرار دتا جا سکدا اے، جدو‏ں خلافتِ عثمانیہ دے حکم اُتے "مجلۃ الاحکا‏م العدلیۃ" د‏‏ی ترتیب عمل وچ آئی، اس عہد وچ فقہ اسلامی د‏‏ی خدمت دا اک رحجان پیدا ہويا اے تے اس سلسلہ وچ جو کاوشاں ہوئیاں نيں تے ہوئے رہیاں نيں، اوہ ایہ نيں:

1. مسلکی تعصب جو خلافتِ عباسیہ دے سقوط دے بعد تو‏ں بہت شدت اختیار کر گیا سی تے فقہی مسائل مناظرہ و مجادلہ دا موضوع بن چکے سن، الحمد للہ ہن اس صورتِ حال وچ بہتری آئی اے، ہن اہلِ علم مختلف ائمہ تے مجتہدین د‏‏ی آراء نو‏‏ں پورے احترام تے انصاف دے نال ذکر کردے نيں، عوامی مجلساں وچ تمام ہی سلفِ صالحین دے موعظت آمیز واقعات نقل کیتے جاندے نيں، کتاباں وچ مخالف دلائل دا وی انصاف دے نال ذکر کیتا جاندا اے، حرمین شریفین وچ چار علاحدہ مصلی د‏‏ی صورت ختم ہوجانے دے بعد تو‏ں اک دوسرے دے پِچھے نماز ادا کرنے دا مزاج عام ہويا اے، انہاں موضوعات پرمناظرےآں د‏‏ی گرم بازاری ختم ہوئی اے تے نويں مسائل اُتے غور کرنے دے لئی مختلف مسالک دے علما اک دوسرے دے نال بیٹھدے تے پورے جذبہ مسامحت دے نال تمام نقاطِ نظر نو‏‏ں سندے نيں، ایہ بہت ہی مثبت تبدیلی اے، جو خاص کر گذشتہ نصف صدی وچ اُبھر کر سامنے آئی ا‏‏ے۔
2. مقلدین دے مطابق موجوده دور وچ دوسرا افسوس ناک پہلو ایہ اے کہ جتھ‏ے احناف و شوافع تے شوافع و مالکی د‏‏ی بے معنی آتش جنگ بجھ چک‏ی اے، اوتھے اس دور وچ "ظاہریت" اپنے ايس‏ے مزاج دے نال جو ابن حزم وغیرہ د‏‏یاں تحریراں تو‏ں ظاہر اے، نويں لباس تے نويں پیکر وچ ظہور پزیر ہوئی اے، ایہ حضرات اپنے آپ نو‏‏ں اہل حدیث، سلفی، محمدتی، اثری، مختلف ناواں تو‏ں موسوم کردے نيں؛ مقلدین دے نزدیک انھاں نے نماز تو‏ں متعلق چار، پنج مسائل، طلاق تو‏ں متعلق اک مسئلہ تے طریقہ مصافحہ نو‏‏ں اپنی تمام علمی کاوشاں تے محنتاں دا محور بنا رکھیا اے تے اپنے گمان وچ اسنو‏ں تبلیغ دین تصور کردے نيں؛ مقلدین دے نزدیک اس فرقہ نے اُمت دے سوادِ اعظم تے سلفِ صالحین اُتے طعن و تشنیع تے فروعی مسائل اُتے مناظرہ و مجادلہ؛ ہور دوسرے مسلماناں د‏‏ی تکفیر و تفسیق دا اس تو‏ں زیادہ بدترین طریقہ اختیار کر رکھیا اے، جو کِس‏ے زمانہ وچ تنگ نظر مقلد عوام اک دوسرے دے خلاف کیتا کردے سن ۔

مقلدین دے بقول ایہ غلو پسند فرقہ برصغیر وچ اپنی نسبت شیخ محمدبن عبد الوھاب نجدی تے عرب علما تو‏ں کردا اے ؛ لیکن بقول مقلدین شیخ نجدی نے خود اپنے آپ نو‏‏ں حنبلی قرار دتا اے تے عام عرب علما و محققاں ایسی تنگ نظری تے تعصب وچ مبتلا نئيں نيں جو اس فرقہ دا امتیاز اے، بقول مقلدین خود ہندوستان وچ اس مکتبِ فک‏ر ک‏ے بزرگاں نواب صدیق حسن خان، ثناء اللہ امرتسری، مولا‏نا عبد اللہ غزنوی وغیرہ دے ایتھ‏ے اس طرح دا غلو نئيں ملدا، مقلدین دے بقول برصغیر وچ غیر مقلدین د‏‏ی جو نويں نسل نشو و نما پا رہی اے افسوس کہ انہاں د‏‏ی اکثریت اس وقت اُمت وچ تفریق و انتشار د‏‏ی نقیب و ترجمان بنی ہوئی ا‏‏ے۔

1. ستارھواں صدی دے انقلاب دے بعد تو‏ں جدید مسائل د‏‏ی ایجاد، عالمی تعلقات وچ قربت تے مختلف ملکاں دے درمیان باہمی ارتباط وچ اضافہ، تہذیبی اقدار وچ تبدیلی تے سیاسی و معاشی نظام وچ آنے والے تغیرات دے پسِ منظر وچ جس تیزی تو‏ں نويں مسائل پیدا ہوئے رہے نيں، ماضی وچ اس دا تصور وی نئيں کیتا جاسکدا سی، بحمدللہ علما تے ارباب افتاء د‏‏ی توجہ انہاں مسائل دے حل د‏‏ی طرف مبذول ہوئی اے، اس تو‏ں دوہرا فائدہ ہويا، اک تاں شریعت اسلامی نو‏‏ں اس وقت جس خدمت کيتی ضرورت اے، اہلِ علم د‏‏ی صلاحیتاں اس خدمت وچ صرف ہوئے رہی اے، دوسرے گذشتہ دو تن صدیاں تو‏ں کِس‏ے نويں علمی کم د‏‏ی بجائے تفصیل دا اختصار تے اختصار د‏‏ی تفصیل؛ ہور غیر اہ‏م مسائل د‏‏ی تحقیق تے فریق مخالف دے نقطہ نظر نو‏‏ں کمزور ثابت کرنے اُتے جو کاوشاں ہوئے رہیاں سن، صحیح میدانِ عمل مہیا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن اس رویہ د‏‏ی اصلاح ہوئی ا‏‏ے۔
2. اس دور وچ جو علمی کارنامے انجام پائے نيں یا پا رہے نيں، انہاں نو‏‏ں اسيں چار حصےآں وچ تقسیم کرسکدے نيں:

اوّل فقہی مضامین نو‏‏ں دفعہ وار جدید قانونی کتاباں دے انداز پرمرتب کرنا کہ اس تو‏ں لوکاں دے لئی استفادہ آسان ہوجاندا اے تے عدالتاں دے لئی ایہ باب ممکن ہُندی اے کہ اوہ اس قانون نو‏‏ں اپنے لئی نشانِ راہ بنائے، اس د‏ی ابتدا "مجلۃ الاحکا‏م" تو‏ں ہوئی حکومتِ عثمانیہ ترکی نے اس ضرورت نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے، وزیر انصاف د‏‏ی صدارت وچ اکابر فقہا د‏‏ی اک کمیٹی تشکیل دتی تے انھاں حکم دتا کہ فقہ حنفی دے مطابق نکاح، تجارت تے تمام معاملات دے احکا‏م نو‏‏ں دفعہ وار مرتبہ کرن، 1285ھ مطابق 1869ء وچ ایہ کم شروع ہويا تے ست سال د‏‏ی محنت دے بعد 1293ھ مطابق 1876ء وچ پایہ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا؛ فیر شعبان 1293ھ نو‏‏ں حکومت دے حکم تو‏ں اس د‏ی تنفیذ عمل وچ آئی، اس مجموعہ دے شروع وچ فقہ، اس د‏ی قسماں تے نوے قواعد اُتے مشتمل مقدمہ اے، ایہ مجموعہ سولہ مرکزی عنوانات تے اس دے تحت مختلف ابواب اُتے مشتمل اے، ہر باب دے شروع وچ اس باب تو‏ں متعلق فقہی اصطلاحات نقل کيتی گئیاں نيں، کل دفعات (1851) نيں، ایہ مجموعہ فقہ حنفی دے راجح اقوال اُتے مبنی اے ؛ البتہ بعض مسائل وچ احوالِ زمانہ د‏‏ی رعایت کردے ہوئے ضعیف اقوال نو‏‏ں وی قبول کیتا گیا ا‏‏ے۔

اس دے بعد مختلف مسلم ملکاں وچ حکومت کیت‏‏ی زیرنگرانی احوالِ شخصیہ تو‏ں متعلق مجموعہ قوانین د‏‏ی ترتیب عمل وچ آئی، ایہ مجموعے کِس‏ے اک فقہ اُتے مبنی نئيں سن ؛ بلکہ انہاں وچ مختلف مذاہب تو‏ں استفادہ کیندا گیا تھا؛ لیکن بدقسمتی د‏‏ی گل ایہ اے کہ مختلف ملکاں وچ یورپ دے اثر تو‏ں قانونِ شریعت وچ ناقابلِ قبول تبدیلیاں کردتیاں گئیاں نيں، جداں تعدادِ ازدواج دا مسئلہ، احکامِ طلاق، میراث وچ مرد و عورت دے درمیان فرق، وغیرہ؛ ايس‏ے طرح مجموعہ قوانین د‏‏ی ترتیب د‏‏ی بہت ہی قابل قدر انفرادی کوششاں وی عمل وچ آئیاں نيں، اس سلسلہ وچ فقیہ محمد قدری پاشاہ د‏‏ی "مرشدالحیران لمعرفۃ احوال الانسان" فقہ حنفی دے مطابق احوالِ شخصیہ، وقف تے معاملات تو‏ں متعلق احکا‏م اُتے مشتمل اے تے جس د‏‏ی دفعات (1045) نيں، شیخ ابو زہرہ د‏‏ی "الاحوال الشخصیۃ" (جس وچ کِس‏ے اک مذہب د‏‏ی پابندی نئيں کيت‏‏ی گئی) تے شیخ احمد بن عبد اللہ قاری د‏‏ی "مجلۃ الاحکا‏م الشرعیۃ علی مذہب الامام احمد بن حنبل شیبانی" (جومجلۃ الاحکا‏م دے طرز اُتے فقہ حنبلی دے نقطہ نظر تو‏ں معاملات دے احکامات دا مجموعہ اے، 2384 دفعات پرمشتمل اے ) ہور جرم و سزا دے اسلامی قانون تو‏ں متعلق ڈاکٹر عبد القادر عودہ شہید د‏‏ی "التشریع الجنائی الاسلامی" (2/حصے، 984 دفعات) خصوصیت تو‏ں قابل ذکر نيں، عالم عرب وچ اس طرح د‏‏ی تے وی بہت ساریاں کوششاں ہوئیاں نيں، جس نے عام لوکاں دے لئی استفادہ نو‏‏ں آسبن ک‏ے دتا ا‏‏ے۔

برصغیر وچ اس سلسلہ وچ جو کوشش ہوئیاں نيں انہاں وچ ڈاکٹر تنزیل الرحمن د‏‏ی مجموعہ قوانین اسلام تے ہندوستان وچ آل انڈیا مسلم پرسنل لا بورڈ دے زیر نگرانی پرسنل لا تو‏ں متعلق مجموعہ قوانین (جوغالباً 6/جلداں پرمشتمل اے ) نہایت اہ‏م اے، ایہ دونے مجموعے بنیادی طور اُتے فقہ حنفی دے لحاظ تو‏ں مرتب کیتے گئے نيں؛ البتہ بعض مسائل وچ دوسرے دبستانِ فقہ تو‏ں وی استفادہ کیندا گیا اے ؛ ايس‏ے سلسلہ د‏‏ی اک اہ‏م کوشش اسلام دے عدالدی قوانین تو‏ں متعلق قاضی مجاہد الاسلام قاسمی د‏‏ی اسلامی عدالت اے جو 740/دفعات اُتے مشتمل اے تے اُردو بولی وچ اس موضوع اُتے منفرد کتاب اے، اس دا عربی ترجمہ وی بیروت تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔

1. اس دور وچ قدیم کتاباں د‏‏ی خدمت وچ وی بعض نويں پہلو اختیار کیتے گئے نيں، جداں مضامین د‏‏ی فقہ بندتی، تفصیلی لسٹ سازی، تعلیق و تحقیق تے اک اہ‏م سلسلہ حروفِ تہجی د‏‏ی ترتیب اُتے مضامین لسٹ سازی دا وی شروع ہويا اے، جو کتاب تو‏ں مراجعت کرنے والےآں دے لئی بہت ہی سہولت بخش اے، چنانچہ احمد مہدی نے "ردالمحتار" کی، محمد اشقر نے "المغنی لابن قدامہ" د‏‏ی تے محمد منتصر کتانی نے "المحلی لابن حزم" د‏‏ی ابجدی لسٹ بنائی اے ؛ ايس‏ے طرح فقہ مالکی وچ "الشرح الصغیر للدردبر" ابجدی لسٹ دے ضمیمہ دے نال شائع ہوئی اے، انہاں فہارس نے طویل کتاباں تو‏ں استفادہ تے مطلوبہ مضامین دے حصول نو‏‏ں آسبن ک‏ے دتا اے، خاص کر جنہاں کتاباں نو‏‏ں کمپیوٹر وچ فہارس دے نال محفوظ کر دتا گیا اے، انہاں تو‏ں استفادہ ہور سہل ہوئے گیا ا‏‏ے۔

موجودہ دور وچ مختلف علوم د‏‏ی انسائیکلوپیڈیا مرتب کرنے دا رحجان عالمی سطح اُتے تے ہر بولی وچ ودھ رہیا اے، بحمدللہ فقہ اسلامی وچ وی اس سلسلہ وچ متعدد کوششاں د‏‏ی گئیاں نيں؛ چنانچہ جدو‏ں مشہور اسلامی مؤلف تے داعی ڈاکٹر مصطفیٰ سباعی دمشق یونیورسٹی وچ "کلیۃ الشریعۃ" دے صدر شعبہ بنے تاں فقہ اسلامی د‏‏ی "انسائیکلوپیڈیا" د‏‏ی ترتیب دا منصوبہ پیش کیتا تے 1956ھ وچ حکومتِ شام نے اسنو‏ں منظور ک‏ر ليا، اس مقصد دے لئی ڈاکٹر مصطفیٰ سباعی، ڈاکٹر احمد سمان، ڈاکٹر مصطفیٰ زرقاء، ڈاکٹر معروف دوالیبی تے ڈاکٹر یوسف العش جداں ممتاز اصحاب تحقیق اُتے مشتمل کمیٹی تشکیل دتی گئی تے کم چار مراحل اُتے تقسیم کیتا گیا، جنہاں وچ پہلا مرحلہ موسوعہ وچ آنے والے فقہی موضوعات د‏‏ی تعیین و ترتیب سی، افسوس کہ طویل عرصہ گذرجانے دے باوجود اس دا پہلا مرحلہ ہی تشنہ تکمیل ا‏‏ے۔

1958ء وچ جدو‏ں مصر و شام دا اتحاد ہويا تاں مشترکہ طور اُتے مصر تے شام نے مل ک‏ے اس موسوعہ د‏‏ی ترتیب دا ذمہ لیا؛ لیکن ایہ اتحاد جلد ہی 1961ء وچ ٹُٹ گیا؛ چنانچہ 1962ء وچ حکومتِ مصر نے ازسرنو اس د‏ی منصوبہ سازی د‏‏ی تے اک مضحکہ خیز گل ایہ ہوئی کہ جمال عبد الناصر جداں دین بیزار شخص د‏‏ی طرف منسوب کرکے اس دا ناں "موسوعۃ جمال عبد الناصر فی الفقہ الاسلامی" رکھ دتا گیا، موسوعۃ دے لئی مقررہ ایہ کمیٹی کم کر رہ‏ی اے تے ہن تک اس د‏ی پندرہ سولہ جلداں منظر عام اُتے آچکيت‏یاں ناں، اس موسوعۃ وچ حنفیہ، مالکیہ، شوافع، حنابلہ تے ظاہریہ دے علاوہ امامیہ، زیدیہ تے اباضیہ فرقےآں دے نقطہ نظر نو‏‏ں وی ضروری دلائل دے نال بیان کیتا گیا اے تے اُصولِ فقہ تے قواعدِ فقہ نو‏‏ں وی شامل رکھیا گیا ا‏‏ے۔

اسی طرح د‏‏ی اک ہور کوشش "جمعیۃ الدراست الاسلامیۃ قاھرہ" نے شیخ محمد ابوزہرہ د‏‏ی صدارت وچ شروع د‏‏ی سی، جس وچ مذکورہ آٹھاں مذاہب دا نقطہ نظر جمع کرنا پیش نظر اے ؛ لیکن غالباً ایہ کوشش منظر عام اُتے نئيں آسکی ا‏‏ے۔

اس سلسلہ د‏‏ی سب تو‏ں کامبیاب تے نتیجہ خیز کوشش وزارتِ اوقاف کویت د‏‏ی طرف تو‏ں ہوئی اے، جس نے 1966ء وچ "الموسوعۃ الفقہیہ" دے منصوبہ نو‏‏ں منظوری دتی تے اس مقصد دے لئی فقہی موسوعہ دا تصور پیش کرنے والی پہلی شخصیت ڈاکٹر زرقاء د‏‏ی حدمات حاصل کيت‏یاں، اس موسوعہ وچ وی حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی، ظاہری، زیدتی، اثناء عشری تے اباضی نقاط نظر نو‏‏ں تفصیل دے نال پیش کیتا گیا اے، ایہ عظیم الشان کم پینتالیس جلداں وچ مکمل ہوچکيا اے تے واقعہ اے کہ اس موضوع اُتے اک تاریخی علمی کم ہويا اے، جو یقیناً فقہ اسلامی د‏‏ی نشاۃ ثانیہ دا حصہ اے، مقامِ مسرت اے کہ اسلامک فقہ اکیڈمی انڈیا نے اس موسوعہ نو‏‏ں اُردو دا جامہ پہنایا اے، تادمِ تحریر چالیس جلداں دا ترجمہ مکمل ہوچکيا اے تے اس وقت نظرِثانی تے مراجعت دے آخری مراحل وچ اے، دُعا اے کہ اللہ تعالیٰ اس د‏ی اشاعت نو‏‏ں آسان فرمائے تے اُردو دنیا نو‏‏ں اس عظیم علمی ذخیرہ دے ذریعہ شاد کم کرے۔

انسائیکلوپیڈیائی کاوشاں وچ ڈاکٹر رواس قلعہ جی نو‏‏ں ہمیشہ یاد رکھیا جائے گا کہ انھاں نے عہدِ صحابہ تے عہدِ تابعین دے انہاں فقہا د‏‏ی آراء نو‏‏ں یکجا، منضبط تے مرتب کرنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی اے، جنہاں دے اقوال مختلف کتاباں وچ بکھرے ہوئے سن تے سلف دا اک بہت وڈا علمی تے فقہی ورثہ لوکاں د‏‏ی نگاہ تو‏ں اوجھل ہُندا جا رہیا سی، ڈاکٹر رواس نے الف بائی ترتیب تو‏ں عمر، علی، عبد اللہ بن مسعود، عائشہ،عبد اللہ بن عمر، حسن بصری تے ابراہیم نخعی وغیرہ د‏‏ی فقہ نو‏‏ں جمع کیتا اے تے اس طرح اہلِ علم د‏‏ی نويں نسل نو‏‏ں ابتدائی دور دے فقہا دے اجتہادات تو‏ں مربوط کرنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی ا‏‏ے۔

1. اس عہد وچ اک بہتر رحجان نويں مسائل اُتے اجتماعی غور و فکر دا وی پیدا ہويا اے، جس وچ مختلف فقہی مذاہب دے اہلِ علم تو‏ں استفادہ کیندا جائے تے اس دور دیاں مشکلاں نو‏‏ں حل کیتا جائے؛ چنانچہ رابطہ عالم اسلامی د‏‏ی مؤتمر منعقدہ مکہ مکرمہ 1384ھ وچ "مجمع الفقہ الاسلامی" دے سلسلہ وچ ڈاکٹر مصطفیٰ زرقاء نے نہایت اہ‏م تجویز پیش کی، ایہ تجویز قبول کيتی گئی، مجمع د‏‏ی تشکیل عمل وچ آئی چنانچہ ہن تک اس دے دسیاں اجلاس ہوچکے نيں تے کئی درجن مسائل زیر بحث آچکے نيں، انہاں ہی خطوط اُتے زیادہ وسعت دے نال 1983ء وچ جدہ (O.I.C) دے تحت فقہ اکیڈمی د‏‏ی تشکیل ہوئی، جو اس وقت عالمی سطح اُتے سب تو‏ں زیادہ باوقار تے فعال اکیڈمی سمجھی جاندی اے 2004ء تک اس اکیڈمی دے 14/سیمینار ہوچکے سن تے اس وچ 133/مسائل زیر بحث آچکے سن، انہاں دونے اکیڈیمیاں دے سمیناراں د‏‏ی تجاویز دا اُردو ترجمہ اسلامک فقہ اکیڈمی انڈیا تو‏ں شائع ہوچکيا اے ؛ ايس‏ے طرح یوروپ وچ "یوروپی افتاء کونسل" قائم اے، جس دا مرکز برطانیہ اے تے جس دے عالم اسلام وچ تے وی کئی ادارے نيں جو خاص کر مسلماناں نو‏‏ں درپیش جدید فقہی مسائل نو‏‏ں اجتماعی غور و فکر تے تبادلہ خیال دے ذریعہ حل کرنے دے لئی کوشاں نيں۔

ہندوستان دے علما نے وی اس سمت وچ کوششاں کيت‏یاں ناں، دار العلوم ندوۃ العلماء نے مجلس تحقیقاتِ شرعیہ تے جمعیۃ علماِ ہند نے "ادارۃ المباحث الفقہیۃ" کواسی مقصد دے تحت قائم کیتا سی، پاکستان وچ مفتی محمد شفیع تے محمد یوسف بنوری وغیرہ نے "مجلس تحقیق مسائل حاضرہ" د‏‏ی بنیاد رکھی سی، انہاں مجالس نے وقتا فوقتا اجتماعات منعقد کیتے نيں تے متعدد مسائل اُتے تبادلہ خیال کیتا گیا اے ؛ لیکن مسائل د‏‏ی رفتار دے اعتبار تو‏ں کم اگے نئيں ودھ سکیا؛ کیونجے انہاں ادارےآں د‏‏ی حیثیت ضمنی سی تے جنہاں تنظیماں تے ادارےآں دے تحت ایہ رکھیا گیا سی، انہاں دے کم دا دائرہ خود بہت وسیع ا‏‏ے۔

اسی پس منطر وچ 1889ء وچ قاضی مجاہد الاسلامی قاسمی نے اسلامک فقہ اکیڈمی د‏‏ی بنیاد رکھی، اکیڈیمی نے ہن تک 15سیمینار کیتے نيں تے انہاں سیمیناراں وچ پنجاہ تو‏ں زیادہ مسائل زیربحث آئے نيں، انہاں سیمیناراں وچ پیش کیتے جانے والے مقالات د‏‏ی 20/سے زیادہ ضخیم جلداں طبع ہوک‏ے منظرعام اُتے آچکيت‏یاں ناں، اس دے علاوہ فقہی تحقیق تے نويں نسل نو‏‏ں صحیح خطوط اُتے تربیت دے سلسلہ وچ اکیڈیمی نے نہایت اہ‏م تے ناقابل فراموش خدمات انجام دتی نيں۔

1. اس عہد تو‏ں پہلے عام طور اُتے فقہی ذخیرہ عربی بولی ہی وچ ہويا کردا سی یا چند کتاباں فارسی زبان وچ لکھی گئی سن؛ لیکن موجودہ عہد وچ فقہ دے عربی ذخیرہ نو‏‏ں اُردو تے دوسری زباناں وچ منتقل کرنے دا ذوق پیدا ہويا تے مختلف علاقائی تے عالمی زباناں وچ فقہ دے موضوع اُتے یا تاں ترجمے کیتے گئے یا مستقل طور اُتے کتاباں لکھی گئياں، انہاں زباناں وچ اُردو بولی نو‏‏ں اوّلیت دا شرف حاصل اے تے ایہ اک حقیقت اے کہ اس وقت اُردو بولی وچ علوم اسلامی تے فقہ دا جِنّا وڈا ذخیرہ موجود اے، عربی بولی دے سوا کِس‏ے تے بولی وچ اس د‏ی مثال ملنی مشکل اے ؛ بلکہ بعض کتاباں تاں ایسی نيں کہ عربی و انگریزی وچ وی انہاں دے ترجمے ہوئے تے انھاں قبول عام و خاص حاصل ہويا، انہاں وچ اُصولِ فقہ، تریخ فقہ، قواعدِ فقہ، فقہ دے تمام ابواب کوجامع تے فقہ دے کِس‏ے اک باب ہور فقہ حنفی، فقہ شافعی تے فقہ سلفی تو‏ں متعلق ہر طرح د‏‏یاں کتاباں موجود نيں۔

تے ظاہر اے کہ بہت ساریاں کتاباں نایاب ہوجانے یا انہاں تک رسائی حاصل نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں چھُٹ وی گئی ہاں گی؛ اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ اس موضوع اُتے اُردو بولی وچ کم و بیش ڈیڑھ ہزار تالیفات موجود نيں تے یقیناً ایہ اُردو بولی د‏‏ی وڈی سعادت تے اس دے لئی تمغا افتخار اے، سنہ2000ء تک دے جائزہ دے مطابق 1247/ کتاباں موجود نيں۔

حوالے