محمد کاظم خراسانی

آخوند خراسانی

کوائف
مکمل نام	محمد کاظم خراسانی
تاریخ ولادت	۱۲۵۵ ہجری قمری
آبائی شہر	مشہد
تاریخ وفات	۲۰ ذی الحجہ ۱۳۲۹ ق
مدفن	روضہ حضرت امیر (ع)، نجف
علمی معلومات
اساتذہ	شیخ انصاری، میرزای شیرازی، ملیا ہادی سبزواری، سید علی شوشتری۔
شاگرد	سید ابو الحسن اصفہانی، آقا ضیاء عراقی، محمد حسین کاشف الغطاء، حسین طباطبائی بروجردی، میرزا محمد حسین نائینی۔
تالیفات	کفایۃ الاصول
خدمات
سماجی	مرجع تقلید، رہبر مشروطہ

ملا محمد کاظم خراسانی (۱۲۵۵۔۱۳۲۹ ق) آخوند خراسانی دے نام تو‏ں معروف، چوہدويں صدی ہجری دے شیعہ مراجع تقلید تے اصولی علماء وچو‏ں نيں۔ کفایۃ الاصول جیسی مہم کتاب دے مولف تے ایران وچ نہضت مشروطہ دے اصلی حامیاں وچو‏ں سن ۔ اوہ مشروطہ تحریک نو‏‏ں عوام اُتے ہونے والے ظلم و ستم نو‏‏ں روکنے دا ذریعہ تے اس تحریک وچ شرکت نو‏‏ں تمام مسلمین دے لئے واجب مندے سن ۔ آخوند خراسانی نے ۱۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ ق وچ محمد علی شاہ دے ذریعہ مجلس دے آگے توپ لگیا کر اسنو‏ں بند کيتے جانے اُتے جہاد تے مقابلہ دا حکم صادر کیتا۔

آخوند خراسانی نے اپنی زندگی وچ بوہت سارے شاگرد تے مجتہد تربیت کيتے۔ انہاں نے ۱۳۲۹ ق وچ ۷۴ سال دی عمر وچ وفات پائی۔ بعض نے انہاں دی موت نو‏‏ں مشکوک قرار دتا ا‏‏ے۔

ولادت و وفات

آخوند خراسانی ۱۲۵۵ ق وچ مشہد وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد ملیا حسین ہروی خراسانی ہرات دے رہنے والے عالم دین سن جنہاں نے اپنے بیٹے محمد دی ولادت تو‏ں پہلے مشہد دی طرف ہجرت کيتی۔

ملا محمد کاظم خراسانی نے ۲۰ ذی الحجہ ۱۳۲۹ ق وچ سہ شنبہ دے روز سحر دے وقت اپنے گھر وچ نماز صبح پڑھانے دے بعد ۷۴ سال دی عمر وچ وفات پائی۔ بعض نے انہاں دی موت دا سبب زہر ذکر کیتا ا‏‏ے۔

تشییع دے بعد عبد اللہ مازندرانی نے انہاں دی نماز جنازہ پڑھائی تے انہاں نو‏ں میرزا حبیب اللہ رشتی دے مرقد وچ جو روضۂ امام علی (ع) دے صحن وچ واقع اے، دفن کر دتا گیا۔

حیات علمی

تعلیم

ملا محمد کاظم خراسانی نے دینی علوم مشہد وچ اپنے والد تے دوسرے اساتذہ تو‏ں حاصل کيتے۔ اس دے بعد ۱۲۷۷ ق وچ اعلیٰ تعلیم دے لئے نجف اشرف دا رخ کیتا۔

نجف جانے تو‏ں پہلے آخوند خراسانی نے تن ماہ تک سبزوار وچ ملا ہادی سبزواری دے فلسفہ دے درس وچ شرکت کيتی۔ تہران پہچنے دے بعد کچھ عرصہ مدرسہ صدر وچ قیام کیتا تے میرزا ابو الحسن جلوہ تے ملیا حسین خوئی تو‏ں فلسفہ و حکمت پڑھیا۔

اساتذہ

آخوند خراسانی نے دو سال تو‏ں زیادہ عرصہ شیخ مرتضی انصاری دے محضر تو‏ں استفادہ کیتا۔ انہاں دے دوسرے استاد میرزائے شیرازی سن آخوند انہاں دے عمومی دروس دے نال نال خصوصی دروس وچ وی شرکت کردے سن ۔ انہاں نے چند سال تک سید علی شوستری جو استاد اخلاق وی سن، دے درس فقہ وچ وی شرکت کيتی۔ آخوند دے فقہ و اصول دے دوسرے اساتذہ وچ شیخ راضی نجفی وی شامل نيں۔

تدریس

فائل:درس خارج آخوند خراسانی.jpg

آخوند خراسانی دا درس خارج (نجف اشرف)

جس وقت میرزای شیرازی نے سامرا ہجرت دی اس وقت آخوند خراسانی دا شمار نجف دے مشہور استاد دے طور اُتے ہُندا سی . لہذا میرزا دے اوہ شاگرد جو نجف وچ ہی رک گئے سن میرزا نے انہاں نو‏ں آخوند دے درس وچ شرکت کرنے دا حکم دتا۔ جو میرزا دے جانشین دے طور اُتے سمینو‏ں جاندے سن ۔

۱۳۱۲ ق وچ محمد حسن شیرازی دے انتقال دے بعد تے بوہت سارے افراد دے حوزہ سامرا تو‏ں نجف لوٹ آنے تے انہاں وچو‏ں زیادہ تر افراد دے آخوند دے درس وچ ملحق ہو جانے تے اسی دوران عتبات وچ انہاں دے معاصر علماء دے انتقال دے سبب، حوزہ علمیہ نجف وچ بتدریج انہاں دا مقام اک برجستہ استاد دے طور اُتے تثبیت ہو گیا تے انہاں دا درس حوزہ علمیہ نجف دے بزرگ ترین درس وچ شمار ہونے لگیا۔

۱۳۲۳ ق وچ لکھے گئے اک سفر نامہ دے مطابق، انہاں دا فقہ دا درس خارج جو مسجد ہندی وچ ہويا کردا سی، اس وچ چھ سو تو‏ں لیکر ست سو افراد تک شرکت کیتا کردے سن تے انہاں دا اصول فقہ دا درس مسجد طوسی وچ ہُندا سی جس وچ تقریبا اک ہزار دے قریب افراد شریک ہُندے سن ۔

تدریسی خصوصیات

آخوند خراسانی جلست درس دے انعقاد نو‏‏ں لیکر بیحد سنجیدہ سن تے کسی وی صورت وچ اپنے درس نو‏‏ں تعطیل نئيں کردے سن ۔ حتی دے نجف وچ وباء پھیل جانے دی واقعہ وچ جس وچ زیادہ تر دروس تعطیل ہو گئے سن ۔ حتی انہاں نے اپنے تن قریبی افراد دے انتقال اُتے وی درس نو‏‏ں تعطیل نئيں کیتا۔

بعض برساں وچ جدو‏ں اوہ نیمہ اول رجب وچ زیارت دے لئے کربلا جاندے سن تو اوتھ‏ے اُتے وی درس جاری رکھدے سن تے ماہ مبارک رمضان وچ وی جدو‏ں حوزہ دے متداول درس بند ہو جایا کردے سن اوہ اصول عقاید یا اخلاق جداں مباحث تدریس کیتا کردے سن ۔

آخوند خراسانی فقہ دا درس فارسی وچ تے اصول فقہ دا عربی وچ دیندے سن ۔

میرزای شیرازی دے انتقال دے بعد تے انہاں دے بعض مقلدین دے آخوند دی طرف رجوع کرنے تے استفتائات دے جوابات دینے دے سلسلہ وچ اپنے شاگرداں دی اک مشورتی میٹینگ تشکیل دتا کردے سن ۔ جس وچ سید ابوالحسن اصفہانی، محمد حسین غروی اصفہانی، سید حسین طباطبائی بروجردی، عبد الکریم حائری، آقا ضیاء الدین عراقی، آقا حسین قمی، میرزا محمد حسین نائینی شرکت کردے سن ۔

شاگردان

ان دے اصول فقہ دے درس وچ شرکت کرنے والے شاگرداں دی تعداد ۱۲۰۰ تو‏ں زیادہ ہويا کردی سی کہ جنہاں وچو‏ں ۵۰۰ دے قریب شاگرد مجتہد یا قریب بہ اجتہاد سن ۔

ان دے بعض شاگرد درج ذیل نيں:

• ميرزا محمد حسین نائینی
• سید ابوالحسن اصفہانی
• حسین طباطبائی بروجردی
• حاج آقا حسین قمی
• محمد حسین کاشف الغطاء
• محمد حسین غروی اصفہانی
• آقا ضیاء عراقی
• میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
• سید احمد کربلایی
• سید علی آقا قاضی
• محمد علی شاه آبادی
• عبد الکریم حائری
• سید محمد تقی خوانساری
• سید صدر الدین صدر
• شیخ حسن علی نخودکی اصفہانی
• سید عبد الله بہبہانی
• شیخ عباس قمی
• شیخ محمد جواد بلاغی
• سید محسن امین عاملی
• سید ابو القاسم کاشانی
• سید حسن مدرس
• سید عبد الہادی شیرازی
• سید محمود شاہرودی
• سید محسن حکیم
• سید احمد خوانساری
• میرزا احمد کفایی
• آقا نور الدین عراقی
• سید جمال الدین گلپایگانی
• شیخ علی زاہد قمی
• آقا نجفی قوچانی
• آقا بزرگ تہرانی

آثار علمی

آخوند خراسانی دے آخر عمر وچ مرجعیت دے امور دی مشغولیتاں تے خاص طور اُتے مشروطہ تحریک دے باوجود، انہاں نے قیمتی تالیفات چھوڑاں نيں۔

ان دے آثار و تالیفات تن طرح دے نيں: استدلالی تصنیف، فتوائی تالیفات تے انہاں دے دورس دی تقریرات۔

استدلالی تصنیفات

یہ تصنیفات فقہ، اصول فقہ تے فلسفہ دے مباحث اُتے مشتمل نيں جو یا مستقل طور اُتے یا دوسرےآں دی تالیفات اُتے حاشیہ تے شرح دے طور اُتے تصنیف کیتیاں گئیاں نيں۔

فائل:كفايه الاصول معروفترین اثر آخوند خراسانی.jpg

آخوند خراسانی دی مشہور کتاب کفایۃ الاصول

• ان وچ بزرگ ترین و مشہور ترین کتاب کفایۃ الاصول اے جو (۱۳۲۱ ق دے بعد) دو سال دی مدت وچ تالیف کيتی گئی اے تے تالیف دے بعد تو‏ں اج تک سطوح عالی دی مہم ترین کتاب اے جو نصاب درسی وچ تدریس کيتی جاندی اے تے اسی طرح تو‏ں اوہ حوزات علمیہ تے مدارس دینیہ وچ زیادہ تر درس خارج دے مباحث دا محور ا‏‏ے۔ اس کتاب اُتے بہت سی شرحاں تے حاشیے لکھی جا چکي‏ا‏‏ں نيں۔ اس کتاب دی تالیف دے بعد انہاں دی شہرت صاحب کفایہ دے نام تو‏ں وی ہو گئی تے انہاں دی اولاد کفایی مشہور ہو گئی یا انہاں نے اپنے لئے اس لقب نو‏‏ں اختیار کر لیا ا‏‏ے۔
• ان دی اک دوسری تصنیف شیخ انصاری دی کتاب فرائد الاصول جو رسائل دے نام تو‏ں مشہور اے، اُتے حواشی و تعلیقات نيں۔
• ان دی دوسری تصںیفات وچو‏ں اک الفوائد یا رسالۃ الفواید اے جو ۱۵ موضوعات اُتے مشتمل اے جس وچ دو مورد فقہی، گیارہ مورد اصولی تے دو مورد اصولی و کلامی نيں۔
• ان دے فقہی آثار وچو‏ں اک شیخ انصاری دی کتاب المکاسب دے زیادہ تر حصے اُتے لکھے گئے انہاں دے حواشی و تعلیقات نيں، جس دی تالیف محرم ۱۳۱۹ ق وچ مکمل ہوئی. تے جو بارہیا طبع ہو چک‏ی ا‏‏ے۔
• ان دی تالیفات وچو‏ں اک کتاب التبصرہ اُتے لکھیا گیا تکملہ اے جو انہاں دا مہم ترین رسالہ فتوائی اے جو انہاں نے علامہ حلی دی مشہور کتاب تبصرۃ المتعلمین دی بنیاد اُتے تحریر کيتی ا‏‏ے۔
• انہاں نے کئی فقہی۔استدلالی رسالے وی مختلف موضوعات اُتے تحریر کيتے نيں جنہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں اک جلد وچ جمع آوری کرکے الرسالۃ الفقہیۃ دے عنوان تو‏ں شائع کیتا گیا ا‏‏ے۔
• ان دی فقہی تالیفات وچو‏ں اک البتہ غیر مکمل تالیف کتاب الاجارۃ (رسالۃ فی مسئلۃ الاجارۃ) ا‏‏ے۔
• ان دی دوسری تصنیفات وچو‏ں اک نہج البلاغہ دے خطبہ اول اُتے اک مبسوط و مفصل شرح اے جو غلطی تو‏ں شریعت اصفہانی دے نام تو‏ں طبع ہو گئی ا‏‏ے۔

فتوائی تالیفات

• تبصرۃ المتعلمین علامہ حلی

• تعلیقات بر نجات العباد علامہ محمد حسن نجفی (صاحب جواہر)، روح الحیات فی تلخیص نجات العباد دے نام سے

• شیخ انصاری دے رسالہ مناسک حج اُتے حاشیہ

• ذخیرۃ العباد فی یوم المعاد

کتاب تقریرات

• القضاء و الشہادات (تقریرات القضاء) انہاں دے بیٹے میرزا محمد آقا زادہ دی تحریر ا‏‏ے۔

• انہاں دے بوہت سارے شاگرداں نے انہاں دے فقہ تے اصول فقہ دے دروس اُتے تقریرات لکھی نيں کہ جنہاں وچو‏ں بعض دے اسماء واضح نئيں نيں۔

سیاسی زندگی

آخوند خراسانی اسلامی ملکاں خاص طور اُتے شیعہ ملک ایران دے سماجی و سیاسی مسائل نو‏‏ں لیکر حساس سن ۔ ایران دی مشروطہ تحریک دی حمایت وچ انہاں دے شفاف موقف تے اسی طرح تو‏ں انہاں دا قطعی ارادہ اس گل دے لئے کہ اوہ ایران جاکر اس دے بعض علاقےآں اُتے قبضہ کرنے والے غاصباں دے خلاف اس دے دفاع وچ لڑاں، ایہ باتاں استبداد و استعمار دے خلاف انہاں دی حساسیت دی نشان دہی کردیاں ناں۔

ملا محمد کاظم دے سیاسی نظریات تے مواقف دی تحقیق تو‏ں انہاں دے اقدامات و مقابلہ کرنے نو‏‏ں چار محاذ وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے:

1. انہاں دا استبداد تے مستبد حکمراناں دے نال مقابلہ تے ظالم حکومت دے خلاف لڑ کر اسنو‏ں مشروطہ وچ تبدیل کرنے دی سعی کرنا۔
2. ایسے لوگاں تو‏ں مقابلہ دا محاذ جو مشروعیت دی ف کرکے نال مشروطہ دے خلاف سن ۔
3. مشروطہ دے بعض رہبراں دے نال مقابلہ دا محاذ، جو مشروطہ دے بہانے احکم شرعی نو‏‏ں نا دیدہ کر رہے سن ۔
4. غیر ملکیو‏ں تو‏ں مقابلہ دا محاذ تے ملک ایران دا دفاع اس اُتے قبضہ کرنے والےآں سے۔

ٗ

آخوند و مشروطہ

آخوند خراسانی مشروطہ دی اچھی شناخت رکھدے سن تے چونکہ اوہ انقلاب نو‏‏ں تشکیل ہُندے ہوئے تے اس دے آنے نو‏‏ں قطعی طور اُتے دیکھ رہے سن اس لئے اوہ اوہدی ہدایت تعلیمات دینی دی طرف کرنا چاہندے سن تا کہ ایہ انقلاب وی یورپ وچ رنسانس تو‏ں پہلے دے انقلاگل کيتی طرح ضد دینی سمت و سو اختیار نہ کر لے۔ لہذا اوہ اس وچ مکمل ہوشیاری تے درایت دے نال وارد ہوگئے۔

ان دا مشروطہ تحریک دی ابتداء تے اوہدی تاسیس وچ کوئی دخل نئيں سی ۔ ایران دے اقتصادی، سماجی و سیاسی حالات دے بگڑنے دے نال تے تہران وچ حکومت تے اس دے مخالفین دے درمیان نا اتفاقی و نا امنی بڑھنے دے بعد تو‏ں آخوند تو‏ں قدم اٹھانے تے اس تحریک دی حمایت کرنے دے سلسلہ وچ بوہت سارے درخواستاں کيتیاں گئیاں۔ انہاں وچ منجملہ بعض انہاں علماء دی طرف تو‏ں وی درخواست کيتی گئی جو بعد وچ مشروطہ دی مخالفت وچ شامل ہو گئے۔

اس سلسلہ وچ آخوند دے اولین اقدام وچو‏ں اک انہاں دا تن تے بزرگ علماء محمد شربیانی، محمد حسن مامقانی و میرزا حسین خلیلی تہرانی دی ہمراہی وچ ۲۱ جمادی الثانی ۱۳۲۱ ق وچ مشترکہ اعلانیہ شائع کرنا اے جس وچ صدر اعظم مظفر الدین شاہ تے میرزا علی اصغر خان امین السلطان دے اقدامات اُتے شدید تنقید دا اظہار کردے ہوئے انہاں نو‏ں تمام خرابیاں دا ذمہ دار تے ملک اُتے غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں مسلط کر دینے دا ذمہ دار دسیا تے انہاں نو‏ں تکفیر کیتا۔

آخوند خراسانی مشروطہ تحریک نو‏‏ں عوام اُتے ہونے والے ظلم و ستم نو‏‏ں روکنے دا وسیلہ سمجھدے سن تے لہذا اس تحریک وچ شرکت نو‏‏ں تمام مسلماناں دے لئے واجب تے ضروری مندے سن ۔ انہاں نے تہران دے اک واعظ نو‏‏ں اک خط وچ لکھیا: انہاں تمام زحمات تو‏ں ساڈا مقصد عوام نو‏‏ں راضی کرنا تے انہاں اُتے تو‏ں سے مظالم نو‏‏ں کم کرنا تے انہاں دی مدد کرنا اے تے امر بالمعروف و نہی عن المنکر وغیرہ انہاں اسلامی قوانین وچو‏ں نيں جو عوام دے لئے فائدہ بخش رہے نيں۔

البتہ بعض مشہور علماء مشروطہ تحریک تو‏ں مخالفت رکھدے سن ۔ جداں سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، یا شیخ فضل اللہ نوری جو اس تحریک دی ابتداء وچ انقلابیاں دے ہمراہ سن مگر بعد وچ جدو‏ں انہاں نے دیکھیا کہ ایہ تحریک منحرف ہو گئی اے تو انہاں نے اس دے نال اپنی مخالفت دا اعلان کرنا شروع کر دتا۔

آخوند خراسانی دے شاگرد میرزا نائینی نے مشروطہ دے مخالفین دے جواب وچ اک کتاب تنبیہ الامہ و تنزیہ الملہ دے نام تو‏ں تالیف کيتی اے جس اُتے خود نے اک تقریظ وی لکھی ا‏‏ے۔

انقلاب مشروطہ کامیاب ہويا تے مظفر الدین شاہ نے جمادی الثانیہ ۱۳۲۴ ق وچ اسنو‏ں قبول کر لیا تے حکم دتا کہ سریعا اک مجلس تشکیل دی جائے جس دا اولین اجلاس ۱۴ مہر ۱۲۸۵ ش وچ منعقد ہويا۔

کئی موارد وچ آخوند خراسانی تو‏ں مشروطہ دے قانون دے بارے وچ سوال کیتا گیا اے جداں نظام ملی تے اک دوسرے مقام اُتے جدو‏ں روس تے برطانیہ دے درمیان اکست ۱۹۰۷ عیسوی وچ اک معاہدہ ہويا تو آخوند نے مجلس دے نمائندےآں نو‏‏ں اک خط لکھ کر اسلامی قوانین دے اجرا کرنے، ملک دے قرض نو‏‏ں ادا کرنے تے عوام دی غربت و فقر نو‏‏ں دور کرنے دی درخواست کيتی۔

۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ ق وچ محمد علی شاہ دے ذریعہ توپ دے ذریعہ مجلس دے بند ہونے دے بعد آخوند خراسانی نے جہاد تے مقابلہ دا حکم دتا تے سر انجام انقلابیاں دے حکومت نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لیا۔ لیکن اس دے اس عرصہ دے بعد آخوند مشروطہ دے خلاف قدم اٹھانے اُتے مجبور ہو گئے۔ رہبران مشروطہ دے غلط کاماں دی وجہ سے: جداں شیخ فضل اللہ نوری نو‏‏ں پھانسی دینا، مجلہ حبل المتین وچ اسلام تے علماء دی توہین کيتی گئی تے انہاں دے نال فحاشی کيتی گئی، جس دے بعد آخوند نے ٹیلی گرام دے ذریعہ اس مجلہ اُتے پابندی لگانے دا مطالبہ کیتا۔ ملیا قربان علی زنجانی نو‏‏ں جلا وطن کرنا، جو اک مجتہد سن تے سید عبد اللہ بہبہانی اُتے جان لیوا حملہ جس دے بارے وچ کہیا گیا کہ ایسا تقی زادہ دے حکم تو‏ں کیتا گیا۔

اک تے مورد جس تو‏ں آخوند خراسانی نے مقابلہ کیتا تے جدو‏ں تک اوہ زندہ رہے اس تو‏ں درگیر رہے اوہ ایران وچ روس دی افواج دی موجودگی سی، مجلس دوم دی تشکیل دے بعد تقریبا دس ماہ گذر جانے دے باوجود روس دی فوج نو‏‏ں ملک تو‏ں باہر نکالنے دے سلسلہ وچ کوئی وی قدم نئيں اٹھایا گیا۔ لہذا آخوند خراسانی نے اک پیغام دے کر ایران دی عوام تو‏ں مطالبہ کیتا کہ اوہ روسی اشیاء دی خریدادی تو‏ں پرہیز کراں۔

آخرکار جدو‏ں مجلس روس دے مقابلہ وچ کھڑی ہو گئی، ۱۳۲۸ ق دے اواخر وچ روس نے شمال ایران تو‏ں قزوین تک قبضہ کر لیا۔ آخوند نے اپنے تمام درس تعطیل کر دیئے تے انہاں دی پیروی وچ نجف وچ وی درس بند کر دیئے گئے تے فیصلہ کیتا گیا کہ روسی اشیاء اُتے پابندی لگیا دی جائے تے طلاب تے عشایر نجف نو‏‏ں ایران بھیج کر روسیاں تو‏ں جہاد دی تیاری دی جائے۔

نجف، کربلا تے کاظمین دے بوہت سارے علماء نے خود نو‏‏ں سفر دے لئے آمادہ کر لیا سی تے ایہ طے پایا کہ سب ۲۱ ذی الحجہ ۱۳۲۹ ق شب چہار شنبہ دعا و مناجات دے لئے نجف تو‏ں مسجد سہلہ جان تے پھر اوتھ‏ے تو‏ں ایران دے لئے روانہ ہو جان کہ اسی دن آخوند خراسانی دی موت دی خبر نے انہاں قدماں نو‏‏ں روک دتا۔

سماجی کارنامے

نجف اشرف وچ آخوند نے تن دینی مدارس دی بنیاد رکھی جو مدرسہ آخوند دے نام تو‏ں مشہور ہو گئے۔ مدرسہ بزرگ (تاریخ بناء ۱۳۲۱ ق) مدرسہ متوسط (تاریخ بناء ۱۳۲۶ ق) مدرسہ کوچک (تاریخ بناء ۱۳۲۸ ق) اسی طرح تو‏ں آخوند نے کيتے جدید تعلیمی مدارس دی تاسیس وچ وی مدد کیندی، جو نجف، کربلا و بغداد وچ تاسیس کيتے گئے جنہاں وچ زیادہ تر ایرانی طلاب سن تے جنہاں دے نصاب درسی وچ فارسی بولی دا مضمون وی شامل سی ۔

ملا محمد کاظم آخوند خراسانی نے دینی تعلیم دی ترویج دے لئے نجف وچ کئی مجلات دی تاسیس تے نشر و اشاعت وچ بہت مدد کیندت‏ی۔ انہاں مجلات وچ مجلہ العلم عربی، جس دے موسس انہاں دے شاگرد سید ھبۃ اللہ شہرستانی سن تے مجلہ فارسی نجف اشرف جو انہاں دے بعض شاگرداں شائع کردے سن ۔

اخلاقی سیرت

جو لوگ آخوند خراسانی نو‏‏ں قریب تو‏ں جاندے سن اوہ انہاں نو‏ں پرہیز گار، شجاع، با ہوش، نیک گفتار، خندہ پیشانی با ہیبت، سلامت نفس، سعہ صدر والا عالم مندے نيں تے انہاں وچ عفو و در گذشت دی خوبی بولی زد عام و خاص سی۔

طالب علمی دے دور وچ انہاں دی زندگی معاشی پریشانیاں وچ گذری تے اس دے بعد وی انہاں دی زندگی زاہدانہ طور اُتے بتائی گئی اے تے کہیا گیا اے کہ اوہ دوسرےآں دے لئے حتی اپنے مخالفین دے لئے بیحد سخی تے کھلے ہتھ دے سن، لیکن اپنے تے اپنے بچےآں دی معیشت دے سلسلہ وچ سختگیر سن تے اوہ وجوہات شرعیہ تو‏ں وی استفادہ نئيں کردے سن ۔

ازواج و اولاد

آخوند خراسانی نے مشہد وچ طالب علمی دے زمانہ ہی وچ ۱۷ سال دی عمر وچ شادی کيتی۔ انہاں دے ایتھ‏ے اک بیٹے دی ولادت ہوئی مگر اس دا انتقال ہو گیا۔ انہاں دی زوجہ دا دوسرے بچے دی پیدائش دے وقت بچہ دے ہمراہ انتقال ہو جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد اک طویل مدت تک انہاں نے مجرد زندگی گذارنے دے بعد اپنے استاد میرزای شیرازی دی مشورہ اُتے عمل کردے ہوئے پھر تو‏ں شادی کيتی۔ انہاں دی دوسری اہلیہ تو‏ں چار بچے ہوئے: جنہاں وچ تن بیٹے جنہاں دے نام مہدی، محمد و احمد نيں تے اک بیٹی اے جس دا نام زہرا ا‏‏ے۔ ۱۳۱۵ ق وچ انہاں دی دوسری بیوی دا اک طویل علالت دے بعد انتقال ہو جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دی تیسری شادی دے نتیجہ وچ دو بیٹے حسین تے حسن پیدا ہوئے۔ ۱۳۲۲ ق وچ انہاں دی تیسری زوجہ دا اک وبا وچ مبتلا ہو ک‏ے انتقال ہو جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دی چوتھ‏ی تے آخری بیوی انہاں دی رحلت دے سالہا بعد تک زندہ رہیاں تے ۹۰ سال دی عمر وچ انہاں دا انتقال ہويا۔

ان دی اولاد

1. مہدی کفایی خراسانی: انہاں دی پہلی اولاد نيں، جنہاں دا انہاں دے سماجی کاماں دی ادائگی وچ موثر کردار رہیا ا‏‏ے۔
2. محمد کفایی خراسانی: ایہ انہاں دے دوسرے بیٹے نيں جو آخوند زادہ دے نام تو‏ں معروف نيں، اوہ نجف دے علماء وچو‏ں سن ۔ ۱۳۲۵ ق وچ انہاں نے نجف تو‏ں مشہد ہجرت اختیار کيتی تے خراسان دے حوزہ علمیہ وچ محور و مرکز دی حیثیت حاصل کيتی۔ مسجد گوہر شاد دے واقعہ وچ انہاں نو‏ں گرفتار کیتا گیا تے مشکوک طور اُتے تہران وچ انہاں دا انتقال ہو جاندا ا‏‏ے۔
3. احمد کفایی خراسانی: ایہ آخوند دے تیسرے بیٹے نيں، جنہاں دا شمار محمد تقی شیرازی دے سب تو‏ں قریبی مشاورین وچو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ عراق وچ برطانیہ دے استعمار دے خلاف مقابلہ کرنے والےآں وچ شامل نيں تے اسی سبب تو‏ں انہاں نو‏ں دو بار پھانسی دی سزا سنائی گئی۔ انہاں نے ۱۳۴۲ ق وچ مشہد ہجرت اختیار کيتی تے اپنے بھائی دی موت دے بعد خراسان دے حوزہ علمیہ دے ریاست و زعامت اپنے ذمہ لی۔
4. حسین کفایی خراسانی: انہاں دے چوتھے فرزند نيں، اپنے وڈے بھائی مہدی خراسانی دی رحلت دے بعد انہاں نے نجف وچ اپنے والد دے تیناں مدرساں دے ذمہ داری سنبھالی۔
5. حسن کفایی خراسانی: آخوند دی پنجويں اولاد نيں، جو مجلس موسسان اول وچ موجود سن ۔ اوہ چھ بار مجلس شورای ملی وچ مشہد دے نمائندہ دے طور اُتے منتخب ہوئے تے خراسان دے سینیٹر دے طور اُتے اوہ مجلس سنیا وچ منتخب ہوئے۔
6. انہاں دی اکلوندی بیٹی زہرا میرزا اسماعیل رشتی دی زوجہ تے میرزا حبیب اللہ رشتی دی بہو سن۔

ٗ

سیمینار

آخوند خراسانی دی ۱۰۰ واں برسی دے موقع اُتے ۲۳ آذر ۱۳۹۰ ش وچ انہاں دی یاد وچ اک بین الاقوامی سیمینار شہر قم وچ دفتر تبلیغات اسلامی حوزہ علمیہ قم دے اک ادارہ پژوہش گاہ علوم و فرہنگ اسلامی دی جانب تو‏ں منعقد کیتا گیا۔

حوالے

منابع

• آقا بزرگ طہرانی، محمد محسن‌، الذریعہ الی تصانیف‌ الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
• آقا بزرگ طہرانی، محمد محسن‌، طبقات‌اعلام الشیعہ نقباءالبشر فی‌ القرن الرابع عشر، مشہد، آستان قدس رضوي بنياد پژوہش‌ های اسلامی، ۱۳۸۸ش.
• بامداد، مہدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران، زوار، ۱۳۵۷ش.
• بریری، ابوذر، «نجف در سیزده سفر نامہ، برشی از سفر نامہ های علما و مشاہیر دوره قاجار»، فصل نامہ فرہنگ زیارت، سال سوم، شماره 7، تابستان ۱۳۹۰ش.
• حائری، عبد الہادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تہران، امیر کبیر، ۱۳۶۴ش.
• حرز الدین، محمد حسین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم، مكتبه آيت الله العظمي المرعشي النجفي، ۱۴۰۵ق.
• شہرستانی، ہبة‌ الدین، فاجعہ حضرت آیت اللّه الخراسانی، العلم، شماره ۷، ۱۳۳۰ق.
• عاقلی، باقر، روز شمار تاریخ ایران از مشروطہ تا انقلاب اسلامی، تہران، نامک، ۱۳۷۰ش.
• عبد الرحیم، محمد علی، المصلح المجاہد الشیخ محمد کاظم الخراسانی، نجف، مطبعہ النعمان، ۱۳۹۲ق.
• کسروی، احمد، تاریخ مشروطہ ایران، تہران، امیر کبیر، ۱۳۶۳ش.
• کفایی خراسانی، عبد الرضا، سیری در سیره علمی و عملی آخوند خراسانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
• کفایی، عبد الحسین، مرگی در نور زندگانی آخوند خراسانی، تہران، زوار، ۱۳۵۹ش.
• کفایی، عبد الرضا، «شرح و بیانی مختصر و موجز از حیات و شخصیت آخوند ملیا محمد کاظم خراسانی»، نشریہ دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی، مشہد، ۱۳۸۶ش.
• مختاری، رضا، نقد تصحیح فوائد الاصول آخوند خراسانی، حوزه، سال ۵، ش ۱، ۱۳۶۷ش.
• نجفی قوچانی، محمد حسن، برگی از تاریخ معاصر، تہران، چاپ رمضان علی شاکری، ۱۳۷۸ش.