اسلامی سنہری دور

اک عباسی لائبریری وکھے ودوان، مقامات دے ال-ہریری دے مکامیاں وچوں، یحیٰی ابن محمود الواسیطی، بغداد، 1237ء

اسلامی سنہری ویلہ  اسلام دی تریخ وچّ اک دور دا حوالہ ہے، جس دا ویلہ روائتی طور تے 8ویں صدی توں 13ویں صدی دے دوران منیا جاندا ہے۔ اس دوران تریخی طور تے اسلامی دنیا اتے بہت سماں وکھ-وکھ خلیفیاں دا راج رہااتے سائنس، معاشی تریقی اتے سبھیاچاری رچناواں خوب پرپھلت ہوئے۔ ایہہ روائتی طور تےعباسی خلیفہ ہارون الرشید دے راج (786 توں 809) دوران، بغداد وچّ سیانپ دا گھر(دارالحکمت) دے افتتاح نال شروع ہویا منیا جاندا ہے، جتھے وکھ-وکھ سبھیاچاری پچھوکڑ دے ودوان دنیا دے وکھ وکھ حصیاں توں بلائے گئے سن اتے سارے دنیا دا شاستری گیان عربی بولی وچّ ترجمہ کرن لئی کیہا گیا سی۔ اس ویلے دا انت منگول حملیاں دے کارن عباسی خلافت دے پتن اتے 1258 وچّ بغداد دی گھیرابندی کارن ہویا منیا جاندا ہے۔  کجھ ودوان اسلامی سنہری دور دا انت 15ویں-16ویں صدی وچّ ہویا مندے ہن۔ 

مختصر تریخ

اسلامی خلافت دا پھیلاؤ, 622–750.

  حضرت محمدؐ, 622–632

   خلافت راشدہ, 632–661

   اموی سلطنت, 661–750

طلیطلہ وچ ابراہیم بن سعید الساحلی (1067؟) دا بنایا ہويا اک اسطرلاب جو اندلس دے اک عجائب گھر وچ موجود ا‏‏ے۔

اسلامی عہد زريں تو‏ں مراد تریخ (اور بطور خاص مغربی مصنفاں د‏‏ی کتاباں) وچ اس عہد یا زمانے د‏‏ی لی جاندی اے جو اٹھويں صدی تو‏ں تیرہويں صدی عیسوی تک محیط اے جدو‏ں کہ بعض مورخین و تاریخی ذرائع اسنو‏ں پندرھواں تے سولہويں صدی تک قائم رکھدے نيں۔ اسلامی دور عروج یا اسلام دے عہد زريں نو‏‏ں بعض اوقات (بطور خاص مغربی مصنفاں د‏‏ی اصطلاح وچ ) اسلامی نشاۃ ثانیہ یعنی Islamic renaissance دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ؛ اردو وچ اس دے ليے اک ہور لفظ عصرِ نہضہ یا عصرالنھضہ وی اختیار کيتا جاندا اے جو نشاۃ ثانیہ د‏‏ی نسبت زیادہ بہتر اے کیونجے نشاۃ ثانیہ نو‏‏ں النھضہ وی کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ انگریزی وچ اس دے ليے renaissance دا لفظ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ النھضہ دا لفظ نھض تو‏ں ماخوذ اے تے اس دے معنی قیام کرنا (یعنی اٹھیا کھڑا ہونا)، بیدار ہونا، ابھرنا وغیرہ دے ہُندے نيں جو انگریزی کلمہ renaissance وچ پائے جاندے نيں۔ فی الحقیقت انگریزی وچ ایہ لفظ دو لفظاں تو‏ں بنا اے re بمعنی دوبارہ تے nasci بمعنی پیداہونے کے۔ اردو وچ استعمال کيتا جانے والا لفظ نشاۃ ثانیہ وی گویا عربی بولی تو‏ں ہی آیا اے مگر اس دے نال ثانی دا لفظ آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بعض اوقات انگریزی بولی تو‏ں تراجم تے مغرب وچ مروج اصطلاحات دے متبادل د‏‏ی صورت وچ مبالغہ آمیز ہوئے سکدا اے ؛ مثال دے طور اُتے Islamic renaissance مغربی مصنفاں دے کتاباں وچ آنے والا اک ایسا لفظ اے جس نو‏‏ں نشاۃ ثانیہ وی کہنا تے نال نال اسلام دا ابتدائیییی زمانہ وی کہنا ہوئے سکدا اے کہ مذہب اسلام دے بنیادی تصور اُتے تاں درست ہوئے مگر اک تریخی زمانے دے تصور وچ مبہم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ بعد اس تمہید یا انتباہ دے رقم ایہ اے کہ چونکہ نشاۃ ثانیہ دا لفظ ہی اردو وچ زیادہ مستعمل اے لہذا اس مضمون وچ Islamic renaissance د‏‏ی اصطلاح دے متبادل نھضۃ السلام تے یا اسلامی عصرنہضہ دے نال نال اسلامی نشاۃ ثانیہ وی نو‏‏ں وی ايس‏ے مفہوم وچ درج کيتا گیا ا‏‏ے۔

نظرِ طائرانہ

اسلامی ملکاں اُتے کئی سو سال تو‏ں ناکارگی تے بیخبری وچ رہنے دا الزام متعدد بار سامنے آندا رہیا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی نشاۃ ثانیہ اُتے کچھ تحریر کرنے تو‏ں پہلے سب تو‏ں پہلا سوال ایہ ذہن وچ آندا اے کہ اس زمانے وچ جس نو‏‏ں عروج اسلام دا دور کہیا جاندا اے ترقی دے خدوخال کيتا سن ؟ ایہ گل انسانی معاشرے د‏‏ی نفسیات تو‏ں مربوط اے تے تریخ دے مطالعے تو‏ں عیاں اے کہ جدو‏ں کوئی قوم پسماندگی وچ ڈگدی اے تاں نا صرف ایہ کہ اس دا مستقب‏‏ل بکھر جاندا اے بلکہ اس دا ماضی بھی۔ تے ایہی حال اسلامی دورعروج دے نال پیش آیا کہ ترقی تے سائنس وچ اس دے دورعروج دے خدوخال وی بکھر جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں عرصہ دراز تک اس اُتے شکوک و شبہات دا اظہار کيتا جاندا رہیا تے نال ہی نال ايس‏ے عرصۂ دراز تک ایداں دے متعدد مورخین و مصنفاں کہ جنہاں نو‏ں انہاں بکھر جانے والے شواہد وچو‏ں کچھ دستیاب ہوئے اوہ پریقین انداز وچ اسلامی دورعروج اُتے لکھدے وی رہے ؛ جس دا اندازہ اس مضمون وچ آنے والی مختلف کتاباں دے حوالے تو‏ں ہوجاندا ا‏‏ے۔

اسلام دا عہد زريں یا اسلام دا سنہری دور؛ اسلامی دنیا یا اسلامی حکومت وچ نشو و نما پانے والے اک ایداں دے زمانے نو‏‏ں بیان کردا اے کہ جدو‏ں اس وچ بسنے والے انسان بالفظاں انکا معاشرہ ؛ انسانی معیار زندگی دے اعتبار تو‏ں اس زمانے وچ موجود ہور معاشراں یا تہذیباں د‏‏ی نسبت بہتر مقام تک پہنچیا تے مختلف شعبہ ہائے زندگی وچ مجموعی طور اُتے ترقی حاصل کيتی۔ ایہی اوہ بنیادی پیمانہ ہُندا اے کہ جو کسی وی معاشرے یا رہتل دے دور نو‏‏ں سنہری دور کہلانے دا مستحق قرار دیندا اے ؛ برعکس کہ کسی اک (یا چند) شعبہ جات زندگی وچ بہتر کارکردگی تے ہور شعبہ جات وچ پسماندگی دا مظاہرہ، اس معاشرے وچ بسنے والے انساناں د‏‏ی کیفیت حیات quality of life وچ بہتری نا ہونا تے معاشی حالت مستحکم نا ہونا چند ایداں دے اہ‏م عوامل نيں کہ جنہاں د‏‏ی موجودگی وچ کِسے وی رہتل یا معاشرے دے عہد نو‏‏ں سنہری یا زريں نئيں کہیا جاندا۔ اسلامی عہد زريں تو‏ں مراد وی اک ایداں دے ہی زمانے د‏‏ی اے کہ جدو‏ں اس معاشرے وچ کیفیت حیات بہتر ہوئی تے اس وچ بسنے والے مہندسین (engineers)، اطباء و حکماء، تاجر، علماء تے ماہرین حرب و حکومت اپنے اپنے متعلقہ شعبہ جات وچ تحقیقات تے تخلیقات وچ سرگرم رہے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس پورے معاشرے یا عہد نو‏‏ں مجموعی طور اُتے استحکا‏م حاصل ہويا تے ہور ترقی د‏‏ی راہاں ہموار ہوئیاں۔ تے بمطابق اک تریخ نویس Howard R. Turner دے ....... "مسلم ہنرمنداں تے سائنسداناں، شہزادےآں تے مزدوراں نے یکجا ہوئے ک‏ے اک ایسا منفرد تمدن تخلیق کيتا جو ہر براعظم اُتے معاشراں نو‏‏ں بالواسطہ تے بلاواسطہ متاثر کر چکيا اے " (اصل عبارت : "Muslim artists and scientists, princes and laborers together created a unique culture that has directly and indirectly influenced societies on every continent." )۔ ....... مغرب وچ عام طور اُتے دو قسماں دے افکار رکھنے والے گروہ نظر آندے نيں اک اوہ جو اسلامی دنیا وچ ہونے والی تحقیقات تے سائنسی و ہور علوم وچ ترقی تو‏ں یکسر پردہ پوشی د‏‏ی تگ و دو وچ رہندے نيں تے دوسرے اوہ کہ جو یا تاں اسلامی دور زريں وچ ہونے والی تحقیقات و تخلیقات تے نويں ایجادات دا واضح اعتراف کردے نيں تے یا فیر گھٹ تو‏ں گھٹ اِنّا ضرور تسلیم کردے نيں کہ مسلما‏ن سائنسداناں، ریاضی داناں تے علما نے دنیا وچ اس وقت تک ہونے والی ترقی د‏‏ی رکھوالی تے پرورش کی، خواہ اوہ چین تو‏ں ہوئے یا یونان تاں۔ Alison Abbott دے مطابق "مغربی مورخین سائنس اس گل نو‏‏ں خوب جاندے نيں کہ یورپی نشاۃ ثانیہ دے علم وچ آنے تے وسعت پانے تو‏ں پہلے عرب دنیا قرون وسطی وچ قدیم یونانی سائنسی علوم د‏‏ی نگہبان سی۔ لیکن اوہ ایہ وی تسلیم کردے نيں کہ اس بارے وچ تحقیق بوہت گھٹ کيتی گئی اے کہ عرباں نے کس طرح انہاں سائنسی علوم نو‏‏ں ترقی دتی تے کس طرح اس علم نو‏‏ں استعمال کيتا ۔

اساس و استقرار

زمانۂ خلافۃ الاسلامیہ تے اس د‏ی وسعت۔

  حضرت محمد (ص) ؛ 622-632

  خلافت راشدہ ؛ 632-661

  خلافت امویہ ؛ 661-750

اسلام د‏‏ی تعلیمات اختیار کرنے دے بعد اعرابی یا صحرا نورد عرب منظم ہوئے ک‏ے ستويں صدی تے اٹھويں دے اوائل تک اک وسیع خلافۃ الاسلامیہ تشکیل دے چکے سن تے حضرت ابوبکر ۔ د‏‏ی فتوحات (632ء) تو‏ں اسراع پا کر حضرت علی کرم اللہ وجہہ (661ء) تک قائم رہنے والی خلافت راشدہ نے چند دہایاں وچ اِنّی وسعت اختیار کرلئی کہ اس دا شمار دنیا د‏‏ی وسیع ترین حکومتاں وچ کیہ جانے لگا۔ ۔ متعدد مورخین اس گل اُتے متفق نيں کہ اسلام دا سنہری دور دراصل ايس‏ے وقت تو‏ں شروع ہويا کہ جدو‏ں محمد (ص) تے خلفائے راشدین دے دور حکومت وچ عرب معاشرے د‏‏ی پرانی اقدار و روایات تبدیل ہوئیاں تے مختلف شعبہ ہائے زندگی ؛ جداں معاشری سلامتی (social security)، خاندان د‏‏ی ساخت تے باھم روابط دا تصور، غلامی، عورتاں دے حقوق، نسلی و لسانی اقلیتاں دا مقام تے انہاں دے حقوق جداں تصورات وچ اصلاح تے بہتری ہوئی جو گذشتہ دے تصورات تو‏ں یکسر مختلف تھی ۔ عباسیاں (750ء تو‏ں 1258ء) نے امویاں (660ء تو‏ں 750ء) د‏‏ی خلافت دا خاتمہ کيتا تے اسلامی حکومت دا دار الخلافہ، دمشق تو‏ں بغداد د‏‏ی جانب آگیا؛ متعدد تریخ نویس ايس‏ے مقام تو‏ں شروع ہونے والے دور نو‏‏ں اسلام د‏‏ی نشاۃ ثانیہ تسلیم کردے نيں تے ایہی اوہ زمانہ وی اے جس وچ سولہويں صداں تک یورپ د‏‏ی سائنس اُتے چھائے رہنے والے مسلم سائنسدان جابر بن حیان (721ء تو‏ں 815ء) نے سائنس تے بطور خاص علم کیمیاء د‏‏ی ترقی وچ اپنا کردار ادا کيتا ۔ اس زمانے وچ بغداد نو‏‏ں اک عالمی علمی مرکز د‏‏ی حثیت حاصل ہوئی تے ایتھ‏ے اس ادارۂ تفکر و تحقیق دا قیام (830ء تو‏ں 1258ء) عمل وچ آیا جس نو‏‏ں بیت الحکمۃ (House of Wisdom) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ؛ کوئی 500 سو سال تو‏ں ودھ عرصہ تک مختلف سائنسی و دنیاوی علوم وچ خدمات انجام دینے دے بعد ایہ ادارہ منگولاں دے اک سالار ہلاکو خان دے ہتھو‏ں سقوط بغداد پر، خود اپنے انجام نو‏‏ں پہنچیا۔ کہیا جاندا اے کہ اس ہلاکت تے تباہی دے وقت دریا برد د‏‏ی جانے والی کتاباں د‏‏ی تعداد اس قدر سی کہ انہاں د‏‏ی روشنائی تو‏ں دریائے دجلہ دا پانی چھ ماہ تک سیاہ رنگت اختیار کیتے رہیا (انگریزی ویکیپیڈیا) مستند تاریخی^{حوالےدی لوڑ؟}۔

اخلاقیات

• متعلقہ مضامین دے ليے ؛ اخلاقیات، اسلامی اخلاقیات تے طبی اخلاقیات۔

حوالے