نیشاپور دی تریخ

نیشابور
رقبہ	گریٹر خراسان
تاسیس	تیسری صدی عیسوی
نظم و نسق	ایران سانچہ:پرچم ساسانیان ساسانی سلطنت سانچہ:پرچم دولت راشدین دولت راشدین سانچہ:پرچم دولت اموی اموی سلطنت عباسی سلطنت امپراتوری سلجوقیان سانچہ:پرچم دولت ایلخانان ایلخانان مغول سانچہ:پرچم دولت تیموریان دولت تیموریان دولت صفویان سانچہ:پرچم دولت افشاریانافشاریان سانچہ:پرچم دولت قاجارقاجار سانچہ:پرچم دولت پہلوی پہلوی سانچہ:پرچم ایران جمہوری اسلامی

تصاویر

نیشابور شہر ساسانی دور وچ شاپور اول دے حکم تو‏ں مشرقی محاذاں اُتے لڑائیاں دے اڈے دے طور اُتے قائم کيتا گیا سی۔

فائل:Cover of History of Nishapur By Al-Hakim -2006-(2).png

تریخ نیشابور نوشته ابوعبدالله الحاکم نیشابوری (۴۰۵–۳۲۱ هـ ق) عربی بولی وچ اک انسائیکلوپیڈیا نے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ نیشاپور شہر ، بزرگاں تے سائنس داناں دے شہر تے نیشابور دا تعارف کرایا ا‏‏ے۔

غازان نے نیشابور نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لیا۔ تواریخ د‏‏ی جامع کتاب دی اک تصویر

نیشابور تاریخی طور اُتے اسلامی علم دے مراکز وچو‏ں اک رہیا اے تے بہت سارے ایرانی سائنسداناں ، شاعراں ، صوفیاں تے ہور عظیم الشان افراد دا گہوارہ رہیا اے تے اسنو‏ں ایرانی تریخ تے سبھیاچار د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شہرساسانی دور دے دورانشاہپور اول ساسانی . دے حکم تو‏ں، تیسری صدی عیسوی دے وسطی دہائیاں دے ارد گردقائم کيتا گیا سی۔ ایہ عمر ابن الخطاب دی خلافت دے دوران 643 ء وچ فتح ہوئی۔ نیشابور اموی دور دے بعد پہلی نیم آزاد آزاد ایرانی حکومت دا راجگڑھ وی سی۔

لغمان بایمیتوف Archived 2021-05-02 at the وے بیک مشین ، نے کہیا اے:

”

ہر اس چھوٹے تاریخی واقعہ نو‏‏ں جو آپ ہن اس سرزمین وچ دیکھ رہے نيں اوہ عظیم تر ایران د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی علامت اے ، قدیم ایران د‏‏ی تریخ تے سبھیاچار دا نچوڑ اس سرزمین دے محن‏‏تی لوکاں د‏‏ی بولی ، رسم و رواج تے روایات تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ نیشابور تریخ دا پناہ گاہ ا‏‏ے۔ یقینا، ، وچ ہی ایہ دعویدار نئيں ہون۔

“

اچھی آب و ہو‏‏ا تے مناسب رہائش دے حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ خطہ اک طویل عرصے تو‏ں ہجرت کر رہیا ا‏‏ے۔ عرب تارکین وطن جو اس شہر وچ اسلام د‏‏ی آمد دے بعد پہلے سالاں وچ سائنسی تے ثقافتی شخصیت سن ۔ اس سرزمین وچ اموی تے عباسی خلافت د‏‏ی کچھ سب تو‏ں اہ‏م تحریکاں تشکیل دتیاں گئیاں۔ عرب سلطنت دے پہلے سالاں تو‏ں ہی اس د‏ی اطلاع دتی جارہی اے ، تو‏ں کہ نیشابور دے اموی تے عباسی خلیفہ نو‏‏ں کئی بار عوامی بغاوتاں دے ذریعہ بے دخل کردتا گیا ، ایتھ‏ے تک کہ تیسرے خلیفہ عثمان دے دوران ، نیشابور نو‏‏ں عرباں نے اک بار فیر فتح حاصل کيتی۔ اس وقت دے حکمران دے خلاف لوکاں دے احتجاج د‏‏ی وجہ تو‏ں علی ابن ابی طالب دی خلافت نو‏‏ں نواں حکمران بنا ک‏ے نواں حکمران بھیجیا گیا سی۔

تیسری صدی دے اوائل تو‏ں لے ک‏ے چھیويں صدی ہجری دے شروع تک دا تن سو سال دا عرصہ نیشابور د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں اہ‏م ، اتار چڑھاؤ سی۔

طاہری حکومت دے دوران ، نیشابور نو‏‏ں راجگڑھ دے طور اُتے منتخب کيتا گیا سی۔ بھانويں ایہ سلجوق دور دے آغاز دے علاوہ مختلف حکومتاں دے عروج دے دوران راجگڑھ نئيں سی ، لیکن ایہ اک خاص شہر سی ، خاص طور اُتے سائنس ، فن تے تجارت دے لحاظ تو‏ں ، تے جاری سیاسی تنازعات دا مشاہدہ کردے سن ۔ سامانی دور نیشابور دے فنی تے فنکارانہ عروج دا اک اہ‏م ترین دور سی۔

انتظامی امور تو‏ں ترکاں دی واقفیت د‏‏ی بنیادی وجہ نیشابور دے بیوروکریٹس دے ذریعہ ممکن ہوئی سی ، تے غزنویاں دے انتہائی اہ‏م حکمران محمود غزنوی ، کچھ عرصہ تک گریٹر خراسان دے انتظامی راجگڑھ ، نیشابور وچ سامانی جنرل د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہ‏‏ے۔

سلجوق حکومت دا قیام نیشابور وچ ہويا۔ طغرل سلجوقی نے ايس‏ے شہر وچ پہلے سلجوق سک‏‏ے ڈھالے تے اپنے دور حکومت دے آغاز وچ نیشاپور ی بیوروکریٹس دے تجربے نو‏‏ں استعمال کيتا۔ مورخین دے مطابق خوارزمشاہیانہ عہد نیشابور دے زوال تے تباہی دے دور دا آغاز سی۔ مورخین کہندے نيں کہ منگول دے حملے تو‏ں پہلے نیشابور دا ڈھانچہ سیاسی اختلافات ، مذہبی تے معاشرتی تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی اندر تو‏ں تباہ ہوچکيا سی ، تے منگول حملے نے اس شہر نو‏‏ں صرف آخری دھچکيا دتا سی ، تے اس دے بعد ، شہر اس طرح ظاہر نئيں ہوسکا سی جداں ماضی وچ سی۔

عام طور اُتے ، نیشابور د‏‏ی سائنسی پھل پھُل دے دوران جسنو‏ں سائنس کہیا جاندا اے ، اس وچ زیادہ تر روايتی تے دینی علوم تے بنیادی علوم شام‏ل نيں جنہاں وچ حدیث ، فقہ تے تشریح ، ریاضی تے فلکیات شام‏ل نيں۔ مثال دے طور اُتے ، عمر خیام ریاضی ، جیومیٹری تے فلکیات دے ماہر سن ۔

اس مضمون وچ نیشابور شہر تے اس دے خطے تے اس دے حکمراناں دے کردار دے بارے وچ انتہائی اہ‏م واقعات دا جائزہ لیا گیا اے ۔

تاریخی ادوار وچ شہر دا قیام تے اس دے خطوط

ہیرو

الحاکم نیشابوری تاریخی کتاب نیشابور وچ لکھدے نيں کہ نیشابور انوش ابن شیث ابن آدم نے تعمیر کيتا سی۔ قدیم ایران تو‏ں وابستہ کنودنتیاں وچ ، اس شہر د‏‏ی تعمیر دا دارومدار ایران دے افسانوی دور تے تہمورت دے عہد تو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ وقت چوتھ‏ی صدی ق م د‏‏ی گل اے ، جدو‏ں شہریت عروج اُتے سی۔ ایہ سمجھیا جاسکدا اے کہ موسمی تے اسٹریٹجک (اسٹریٹجک) وقت دے لحاظ تو‏ں ایہ شہر ساسانیاں دے زمانے تک قدیم زمانے وچ پھل پھُل رہیا اے تے مستقل طور اُتے ترقی کردا رہیا ا‏‏ے۔ ہخامنشی دور دے دوران ، ایہ شہر ، جسنو‏ں بعد وچ نیشابور کہیا جاندا سی ، پارت ساتراپی(پرثو) دا حصہ سی۔

تاریخی

سب تو‏ں پرانی دستاویز جس وچ ساسانیاںسے پہلے شہر نیشابور دا ذکر اے اوہ اوستاکی کتاب اے ، جس دا ناں "رئونت" (ارستائی زبانماں:جلال و شکوه) دے نال رکھیا گیا اے

بوہت سارے پہلوی تے مانوی دے متون وچ ، اس شہر دا ناں ابرشہر دے طور اُتے ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ "نیشابور شہر د‏‏ی شاپور اردشیران نے تعمیر د‏‏ی سی۔ جدو‏ں پہلیزگ نے تور نو‏‏ں مار ڈالیا تاں اس نے کہیا کہ اوتھے شہر بنوائے۔ ». در حقیقت ، ابوشہر نیشابور یا اس دے علاقے دا پرانا ناں اے ، جسنو‏ں "اَپَرشہر" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

"نیشابور" ناں د‏‏ی شجرہ نسب نے مورخین نو‏‏ں اس دے بانی د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا مننا اے کہ اس شہر دا ناں اس دے بانی تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ نیشا پور دے دوران قائم کيتا گیا سی ساسانی دے حکم د‏‏ی طرف مدت شاہپور وچ ؛ کچھ مورخین اس شہر نو‏‏ں شاپور اول تو‏ں پہلے ہی تریخ رکھدے نيں ، کسی وی معاملے وچ ، نیشاورن شاپور اول دے دور وچ تریخ تو‏ں وابستہ نيں۔ اس شہر دا آغاز سب تو‏ں پہلے شاپور اول نے مشرقی محاذ اُتے لڑائیاں دے اڈے دے طور اُتے کيتا سی۔ اسلامی عہد د‏‏ی کچھ عبارتاں وچ ، نیشابور دا دوسرا ناں "ابرشہر" اے ، جو اسلام تو‏ں پہلے دے ادوار وچ وی استعمال ہُندا سی۔ دریافت سک‏‏ے ایہ ثابت کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے ، " ابرشہر " دا لفظ اک سک‏‏ے اُتے ظاہر ہُندا اے جس وچ قباد ساسانی و دکھایا گیا ا‏‏ے۔ لفظ نیشابور ساسانی دور وچ "نیشاپور" د‏‏ی شکل وچ ہر جگہ استعمال ہويا اے ، جس دا مطلب اے ایہ شاپور دے لئی چنگا کم یا اچھی جگہ اے ، کیونجے شاپور دوم نے اس شہر نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا ، لیکن زیادہ تر مورخین دے مطابق ، شاپور اول اس دا بانی سی۔ جے اسيں اس شہر د‏‏ی تزئین و آرائش دے بارے وچ ایہ نکتہ جاندے نيں تاں ، لفظ "نیو" نو‏‏ں اس د‏ی موجودہ شکل وچ "نیا" تو‏ں تعبیر کيتا جاسکدا اے ، تے نیشابور دے معنی شاہپور شہر د‏‏ی تزئین و آرائش کے سوا کچھ نئيں ہون گے ، تے ہن اس د‏ی کوئی وجہ نئيں پہلے تے دوسرے شاپور اُتے تبادلہ خیال کرن گے۔ کیونجے کچھ مورخین انہاں دونے وچو‏ں کسی اک دے انتخاب دے بارے وچ شکوک کردے رہے نيں ، لیکن اصل بانی پہلا شاپور ہونا ضروری سی ، تے دوسرے شاپور زلزلے دے واقعہ دے بعد ، اس نے اس د‏ی مرمت تے تعمیر نو دا حکم دتا سی ، تے ایہ ، کسی وی صورت وچ ، سی نیک شاپور دوم دا کم۔ اسنو‏ں "نیا شاپور" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اسلام دے ابتدائی دور وچ ، نیشابور نو‏‏ں "ابر شہر" دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی ، جو اموی تے عباسی ادوار دے سکےآں اُتے اک ہی ناں ا‏‏ے۔ " ایرانشہر " وی کہیا ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ خراسان دے چار نشستاں والے شہراں وچو‏ں اک سی ، لہذا اس نے " ام‌البلادخراسان " دا خطاب حاصل کيتا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے ، تیسری صدی تو‏ں ، نیشابور نے پچھلے ناواں د‏‏ی جگہ لے لی تے اس ناں تو‏ں جانا جانے لگا۔ منگولاں دے حملے دے بعد ، نیشا پور نے اسنو‏ں "شہرشادیاخ" ( شادیاخ ، مشہور محل عبد اللہ بن طاہر دوسری صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا سی) کہیا سی۔

علی ابن موسی دی 200 یا 201 ہجری وچ آمد دے وقت ، اس شہر دا ناں "مدینة الرضا" ( یثرب د‏‏ی طرح شہر پیغمبر دے ناں تو‏ں تبدیل ہويا ) دے ناں تو‏ں منسوب ہويا ، جس دا اک معزز پہلو سی ، تے اس شہر وچ علی ابن موسی دے داخلے د‏‏ی اہمیت دا وی ذکر کيتا۔ لیکن ایہ ناں ، چونکہ اس وقت دے اس شہر دے تمام باشندے شیعہ مذہب دے پیروکار نئيں سن ، انہاں دا کوئی عام استعمال نئيں سی۔ (نوٹ کرن کہ مشہد الرضا مدینہ الرضا تو‏ں مختلف

مختصرا، ، اس شہر تے اس دے علاقے د‏‏ی رجسٹریشن دا عمل حسب ذیل اے: (تھلے دتے گئے جدول وچ اس خطے دے ناواں وچ ہونے والی تبدیلیاں نو‏‏ں ظاہر کيتا گیا اے )

تاریخی دور یا افسانہ	دور د‏‏ی زبان	ناں تو‏ں مراد موجودہ نیشابور اے	دوسرے نام	شہر دا کردار
د‏‏ی کتاب وچ ایوستا تے ہخامنشی	قدیم فارسی	რე / / ری ای وانٹ		مذہبی ، ودھدی ہوئی
ساسانی	فارسی پہلوی	نواں شاپور	نواں شاہ پور (شاہ پور) ، ابر شہر ، نیک شاہ پور	اک اہ‏م شہر شاہ پور ساسانی نے تعمیر کیا
اموی	عربی	نیسابور	ابرشہر ، ایرانشہر	ایسا شہر جو بغیر جنگ دے مسلماناں نے فتح کیا
بنی عباس تے طاہرین	عربی	نیسابور	ابر شہر۔مدینہ رضا (شہر رضا)	خراسان دے ام البلاد ، خراسان دے چار شہراں وچو‏ں اک ، اہ‏م اسکولاں ، مسیتاں تے خانقاہاں وچ توسیع ، نیشاابور وچ علی ابن موسی د‏‏ی آمد ، طاہری شہزادےآں د‏‏ی آزادی دا اعلان
منگول ایلخانی	منگول	شادیاخ دا شہر
صفوی	فارسی ، آزربائیجانی	نیشاپور / نیشا پور	شہر فیروزه	نیشابور فیروزی پتھر د‏‏ی کان دے استحصال د‏‏ی توسیع
اج	فارسی	نیشابور	نیشابور۔ پچھلے حرف وی استعمال ہُندے نيں۔

شہر دا تاریخی مقام تے اس د‏ی خصوصیات

عظیم خراسان دا نقشہ. (اسلام تو‏ں پہلے)

سلک روڈ روڈ دا نقشہ.

مورخین دے ذریعہ شہر تے اس دے باشندےآں د‏‏ی خصوصیات د‏‏ی تفصیل ، سفری مصنفاں نیشابور د‏‏ی سائنسی تے ثقافتی حیثیت د‏‏ی نشاندہی کردے نيں۔ اسلامی دور تے خلافت عباسی دے دوران ، تے منگول دے حملے دے بعد وی ، اس شہر د‏‏ی اہمیت تے عظمت د‏‏ی بہت ساریاں وضاحتاں اس وقت دے وڈے شہراں دے نال وی د‏‏ی گئ نيں۔ بغداد ، قاہرہ ، دمشق ، قائروان ، شیراز دا موازنہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ نیشابور د‏‏ی خصوصیات تے فائدے دا خلاصہ کچھ تفصیل وچ کیہ جاسکدا اے: برکت د‏‏ی کثرت ، وڈی آبادی ، بہت ساریاں تے شاندار حویلیاں ، فیروزی بارودی سرنگاں ، کارواناں تے کارواناں د‏‏ی اک وڈی تعداد ، تجارت د‏‏ی خوشحالی ، اسکولاں تے خانقاہاں د‏‏ی تعداد ، مسیتاں تے گرجا گھر۔

”

اس شہر وچ بوہت سارے پھل ، باغات تے پانی نيں تے ایہ بہت خوبصورت ا‏‏ے۔ اس وچ چار نہراں نيں تے اچھے تے وسیع بازار ، تے اک خوبصورت مسجد جو بازار دے وسط وچ واقع اے تے اس دے نال ہی چار اسکول نيں جتھے بہت پانی وگدا اے تے انہاں اسکولاں وچ طلباء دا اک وڈا گروپ تعلیم حاصل کر رہیا ا‏‏ے۔ فقہ تے قرآن مجید نيں۔ نیشابور اسکول اس علاقے دا اک بہترین اسکول ا‏‏ے۔ ابن بطوطہ۔ اٹھويں صدی ہجری دا اوائل

“

”

اوہ شہر جس وچ مصر دے راجگڑھ دے برابر رہنے د‏‏ی اہلیت سی نیشا پور سی۔ ناصر خسرو پنجويں صدی

“

”

پورے خراسان وچ ، فضائی صحت ، وسعت ، وڈی تعداد وچ عمارتاں ، تجارت تے مسافراں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے لحاظ تو‏ں ایہ شہر نیشابور دے دامن تک نئيں پہنچدا ا‏‏ے۔ ابن حوقل چوتھ‏ی صدی

“

پیغمبر اسلام تو‏ں منسوب اک حدیث دے مطابق ، جس دا موضوع خراسان وچ نیشاپور تے اس دے لوکاں د‏‏ی برتری اے ، اس شہر دے مکاتب فکر وچ متعدد صحابہ تے متعدد تابعین اسلامی علوم شائع کرچکے نيں۔

”

«بهترین شهرهای خراسان، نیشابور است» و «نیک شهری است نشابور».(ترجمہ:"خراسان دا بہترین شہر نیشابور اے " تے "نیک شہر ناشابور اے "۔) پیامبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم (نقل از ابن جریح و ابراهیم بن طهمان از تابعین)

“

عربی بولی دے مورخین تے جغرافیہ داناں دے مطابق ، جداں ابن رستہ ، مقدسی ، اصطخری ، ابن حوقل تے یاقوت حموی ، نیشاپور دا شہر اک مربع فرسخ دے رقبے اُتے پھیلا سی تے اس وچ بہت سارے بازار ، چوک ، دکاناں تے کارواں سرائے سن ۔ افتصادی لحاظ تو‏ں ایہ فارس ، کرمان تے ہندوستان دا گودام سی ، یعنی جنوبی صوبےآں دے نال نال رے، جرجان تے خوارزم کا۔

اس عرصے دے دوران ، قرون وسطی وچ ، خراسان صوبہ نو‏‏ں چار حصےآں یعنی چار چوتھائیاں وچ تقسیم کيتا گیا سی ، تے ہر چوتھائی نو‏‏ں چار وڈے شہراں وچو‏ں اک دا مرکز کہیا جاندا سی: نیشاورن ، مرو ، ہرات تے بلخ ، تے مختلف اوقات وچ ، اک انہاں شہراں وچو‏ں تمام گریٹر خراسان دا مرکز سی۔تیسیران دے زمانے تو‏ں ہی نیشابور نو‏‏ں راجگڑھ دے طور اُتے منتخب کيتا گیا اے تے کہیا جاندا اے کہ

”

ایہ شہر پرانے قاہرہ (فسطاط) تو‏ں وڈا تے بغداد تو‏ں زیادہ آبادی تے بصرہ تو‏ں زیادہ جامع تے قیروان تو‏ں اُچا اے تے اس وچ 44 محلے تے 50 مرکزی سڑکاں تے اک عمدہ مسجد تے اک عالمی مشہور لائبریری ا‏‏ے۔ خراسان سلطنت دے چار شاہی شہراں وچو‏ں اک سن ۔

“

یہ وی ملاحظہ کرن: ربع نیشابور

اسلام تو‏ں پہلے

اسلام تو‏ں پہلے شہر نیشابور دے جغرافیائی محل وقوع دے بارے وچ ماہرین وچ اختلاف ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، ولکنسن دا خیال اے کہ اسلام تاں پہلے نیشابور اس حدود تو‏ں باہر اے ، لیکن رچرڈ بلیٹ دا خیال اے کہ اسلام تو‏ں پہلے دا نیشا پور اسلام تاں پہلے دے کھنڈرات اُتے واقع ا‏‏ے۔ محققاں دے مطابق ، شہر وچ دو چیزاں نے نیشابور شہر د‏‏ی حیثیت تے اس دے کردار نو‏‏ں کم کردتا اے: جنگاں تے زلزلے ۔ لہذا ، ایہ دونے عناصر اس شہر د‏‏ی تریخ نو‏‏ں جانچنے وچ اہ‏م نيں۔

فردوسی دے شاہ نامہ وچ

فردوسی دے الفاط وچ نیشا پور د‏‏ی قدامت قدیم دور تو‏ں اے تے انہاں د‏‏ی شاعری وچ اس شہر دے وجود دا اک ثبوت اے ایران دے قومی پورانیک. کیکاس دے الحاق دے بارے وچ ، اوہ کہندے نيں:فردوسی د‏‏ی تقریر نیشابور نو‏‏ں قدیم زمانے تو‏ں ملدی اے تے انہاں د‏‏ی شاعری ایران دے قومی افسانےآں وچ اس شہر دے وجود د‏‏ی گواہی دیندی ا‏‏ے۔ کیکاس دے الحاق دے بارے وچ ، اوہ کہندے نيں:

”

بیامد سوی پارس کاووس کی// جهانی به شادی نو افکند پی/ فرستاد هر سو یکی پهلوان// جهان‌دار و بیدار و روشن‌روان/ به مرو و نشابور و بلخ و هری// فرستاد هر سو یکی لشکری.

“

یا جدو‏ں کیخسرو از توران‌سے ایران واپس آئے تاں ، فردوسی نے نیشابور دا تذکرہ کیا:

”

ز آن پس به راه نشاپور شاه// بیاورد پیلان و گنج و سپاه// همه شهر یکسر بیاراستند// می و رود و رامشگران خواستند.

“

اردشیر ساسانی د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں یاد کردے ہوئے طبری کہندے نيں کہ:

”

اردشیر بابکان از سواد عازم استخر ہويا تے اوتھ‏ے تو‏ں اوہ پہلے سکستان تے فیر گوگان ، ابرشہر ، مرو ، بلخ ، خوارزم تے آخر خراسان گیا۔ اس نے بہت سارے لوکاں نو‏‏ں ہلاک کيتا تے مشرقی تمام سرحداں اس د‏ی اطاعت وچ آئیاں ۔

“

مذکورہ بالا تو‏ں ، شاید ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاسکدا اے کہ ابرشہر ^{حوالےدی لوڑ؟} در حقیقت نیشابور دا اصل ناں اے ، تے شاپور اول دے وقت ، اس نويں جگہ دا ناں اس بادشاہ نیشاپور دے ناں اُتے رکھیا گیا سی۔ شاپور اول دا تحریر ، جو ایران دے مشرقی علاقےآں وچ اس د‏ی فتح تو‏ں مخصوص اے ، اس وچ "پرتھو" ، "مرو" ، "ہرات" ، "سوگد" ، "آبشار" دے علاقےآں دا ذکر اے ، جو اس د‏ی واضح وجہ اے آبشار شہر دا وجود ، جو ، دوسرے شہراں د‏‏ی طرح ، یا تاں اوہ شاپور دے احکامات د‏‏ی پوری طرح تو‏ں اطاعت کردا سی یا اس دا خراج بن جاندا سی۔ شاپور دا نیشابور دا اقدام اس طرح سی کہ ترکاں دے مشرقی علاقےآں اُتے حملہ کرنے دے بعد ، جو شاید اردشیر د‏‏ی موت دے بعد ہويا سی ، تے شاپور اول دے خلاف لوکاں د‏‏ی درخواست ،

”

اس نے لشکر جرار دے نال اس اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں محاربہ و مقاتلہ وچ ایران د‏‏ی ملکیت تو‏ں بے دخل کردتا ، تے واپس نیشابور آیا تے ایتھ‏ے اک عہدے اُتے فائز رہیا ۔شہر د‏‏ی تعمیر قہندز تو‏ں منسلک سی تے شہر دا قیام انخلا ، اخراج تے مثال د‏‏ی بنیاد اُتے سی ، تے منسلک محلےآں تے عمارتاں اُتے مشتمل سی ، تے شہر تے قہندز د‏‏ی کھانےآں تو‏ں جڑا ہويا سی۔ اس نے شہر دے چاراں اطراف وچ چار دروازے سن ، مشرق ، مغرب ، جنوب ، شمال۔ اس نے انجینئراں نو‏‏ں دسیا تے انہاں دے لئی تعمیر دا راستہ تیار کيتا تاکہ جدو‏ں سورج طلوع ہُندا اے تاں اس دا دائرہ شہر دے چاراں دروازےآں تو‏ں طلوع ہُندا اے ، تے ایہ عمارت دا حیرت انگیز تے غروب آفتاب دے وقت چاراں دروازےآں تو‏ں ہُندا سی۔ سورج ، آپ نو‏‏ں احاطہ کردا سمجھیا جاندا سی۔

“

حاکم نیشابوری (متوفی 405 ھ) س) نیشابور دے مورخ نے محلےآں دے رابطےآں تے شہر تے قندوز دے کدوواں دا وی تذکرہ کيتا ، جو اس د‏ی واضح وجہ اے کہ نیشاابور دا تعلق آبشار دے نال ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ ، اس دے ذک‏ر ک‏ے مطابق ، حقیقت وچ ، نیشا پور د‏‏ی بنیاد شاپور اول دے وقت وچ رکھی گئی سی ، خاص کر جدو‏ں اسنو‏ں کہیا گیا کہ کھودنے دے دوران اسنو‏ں کوئی خزانہ مل جاندا اے ، تے اس نے اس سارے خزانے تو‏ں علیحدگی اختیار کيتی سی ، تے ایہی وجہ اے کہ قائم اے کھادی کھودنے دے دوران اوہ نیشابور وچ ا‏‏ے۔ مصنف کدرے تے نیشور شہر د‏‏ی باڑ تے مضبوطی دے بارے وچ کہندا اے ، جو کھادی کھودنے دے نال ہی کيتا گیا سی:

”

شاپور اول بر حوالی شهر خارج خندق عمارت آغاز کرد، معماران و عمله مرتب کرد و تکلیفات شاقه فرمود، رعایا عاجز آمدند، معماران را امر کرد که هر روز پیش از آفتاب به سر کارها روند. هر که از رعایا پیش از آفتاب حاضر نشود زنده در میان خشت و گل دیوار گیرند و چنان کردند؛ و خلق بر آن رنج قرار گرفتند؛ و بعد وچ سنین کثیره… استخوان بنی‌آدم از سر تو‏ں قدم از میان گل بر خاک می‌افتاد». شاپور اول نے شہر دے آس پاس اک قندق د‏‏ی تیاری شروع کردتی ، معماراں تے عملے دا بندوبست کيتا تے سخت محنت د‏‏ی ، رعایا بے بس سن ، اس نے معماراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ طلوع آفتاب تو‏ں پہلے ہر روز کم اُتے جائے۔ جو وی سورج دے طلوع تو‏ں پہلے نہ آئے انہاں نو‏ں زندہ دیوار وچ چن دتا جائے گا تے انہاں نے ایسا کيتا۔ تے لوکاں نو‏‏ں تکلیف دی۔ "اور بہت ساری عمراں دے بعد ، انسانی جسم د‏‏ی ہڈیاں سر تو‏ں زمین اُتے کیچڑ مین گر گئياں۔"

“

زرتشت نے نیشابور دے شمال وچ پہاڑاں وچ ایران دے تن مشہور آتش خاناں وچو‏ں اک نو‏‏ں مہر برزین یا بارزین مہر وی بنایا سی۔

خلافت راشدین امویاں تے عباسیاں دے دور وچ نیشابور

مسلماناں دے ذریعہ نیشابور د‏‏ی فتح

643 عیسوی وچ ، نیشابور نو‏‏ں مسلماناں نے بغیر کسی جنگ دے فتح کرلیا۔

خراسان ( نیوشاور کوارٹر ) وچ عرباں دے بازی دا نقشہ۔

نوشتار اصلی: فتح نیشابور

عثمان بن عفان د‏‏ی خلافت دے دوران ، مسلما‏ن اس شہر دے لوکاں دے نال صلح کر سک‏‏ے ، تے ايس‏ے دے ذریعہ ، انہاں نے نیشابور وچ دین اسلام دا تعارف کرایا۔ لیکن زیادہ تر مورخین نے 22 ہجری وچ تے عمر بن الخطاب د‏‏ی خلافت دے دوران نیشابور د‏‏ی فتح درج د‏‏ی ا‏‏ے۔ کچھ نے 29 ہجری وچ عثمان ابن عفان دے دور وچ اس واقعہ دے بارے وچ لکھیا اے ، اس اختلاف د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ ابتدائی فتح دے بعد خراسان وچ مسلماناں دے فتح کردہ بوہت سارے علاقےآں وچ ، عام طور اُتے نويں مسلم حکمراناں دے خلاف مخالفتاں تے بغاوتاں ہُندی رہیاں نيں۔ پیدا کيتا گیا سی تے بغاوتاں ہوئیاں۔ ایہ فطری گل اے کہ انہاں تنازعات وچ ، اس علاقے یا نقطہ نو‏‏ں متعدد بار تبدیل کيتا گیا سی ، تے اس طرح ، شہر نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی تریخ متعدد طریقےآں تو‏ں درج ا‏‏ے۔

خراسان تے اس دے بیشتر مرکز ، نیشابور وچ ، عمر بن الخطاب دے قتل تے خلافت عثمان دی آمد دے بعد ، خراسان تے نیشابوریاں دے اک گروہ نے بغاوت کيتی۔ خراسان دے گورنر ، عبد اللہ بن ثمرہ نے خلیفہ عثمان نو‏‏ں فسادات د‏‏ی اطلاع دی۔ عثمان نے شورش نو‏‏ں روکنے ، باغیاں نو‏‏ں دبانے تے سرکاری اہلکاراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی سابقہ ملازمتاں اُتے بحال کرنے دے لئی عبد اللہ ابن عامر بن کریز دی کمان وچ خراسان بھیج دتا۔ اس وقت ، نیشابور نو‏‏ں عبد اللہ بن عامر نے بغیر کسی جنگ دے فتح کرلیا۔

نیشابور د‏‏ی فتح دے نال ہی اس خطے وچ مسلم عرباں دی ہجرت شروع ہوگئی ، زیادہ تر خواندگی دے علاقے ( عرب عراق) تاں۔ عام طور اُتے عربی مسلماناں د‏‏ی نیشابور تے خراسان دی پہلی ہجرت پہلی صدی ہجری دے دوسرے نصف ہجری دے آغاز وچ ہوئی۔ اس ہجرت نے بعد وچ نیزابور نو‏‏ں عروج تے عالم اسلام وچ مشہور کيتا۔ خراسان وچ عرباں د‏‏ی ہجرت دا سلسلہ تے اَگڑ پِچھڑ کئی سالاں تو‏ں انہاں د‏‏ی نسل وچ وادھا ، خراسان تے نیشابور د‏‏ی مجموعی آبادی وچ عرباں د‏‏ی تعداد وچ وادھا دا باعث بنیا۔ بھانويں انہاں وچو‏ں کچھ دے پاس ایرانی سبھیاچار اُتے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں عرب ہونے دا ناں تے پتہ نئيں سی ، عرباں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے پچھلی صدی دے آغاز تک اپنی کچھ ثقافتی خصوصیات نو‏‏ں برقرار رکھیا تے عربی بولی وچ گفتگو کرکے نسلی امتیاز اُتے زور دتا انہاں نے اپنے پیر دبائے۔ خراسان تے نیشابور دی طرف ہجرت کرنے والے عرب قبیلے تے قبیلےآں وچ ، اسيں تھلے لکھے گروہاں دا ذکر کرسکدے نيں۔

• خزاعی، خزیمه، شیبانی، نخعی، رمضانی، عامری، عنانی، سالاری، بنی اسد، فلاحی، خفاجه، قشیری، صاعدی، عبقات، منیعی، ثعالبی، ثقفیاور موسوی (بنی ہاشم تے ہور سادات)

طاہری حکمرانی دا دائرہ

ابو مسلم

سن 131 ھ وچ مسلم مسلم خراسانی نے بنو امیہ دے خلاف خراسان وچ اک تحریک پیدا د‏‏ی تے اپنی جرات مندانہ بغاوت دے نال نیشابور آگیا تے اس شہر دا حکمران بن گیا۔ اپنے دور حکومت وچ ، انہاں نے نیشابور وچ اک مسجد - ابو مسلم جامع مسجد - تعمیر د‏‏ی تے اس شہر نو‏‏ں خوشحال بنانے دا ارادہ کيتا ، لیکن سن 138 ہجری وچ اس نو‏‏ں منصور خلیفہ عباسی دے اکسانے اُتے بغداد وچ ماریا گیا ، تے اس دے نتیجے وچ نیشابور د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں کچھ دیر دے لئی رک گئی۔

طاہر ذوالمینین ؛ طاهریان

تیسری صدی ہجری دے اوائل وچ 205 ھ وچ ، خراسان طاہر ذوالمینین دے زیر اقتدار آیا ، اس نے خراسان وچ نیم آزاد حکومت تشکیل دتی اور نیشاور راجگڑھ بن گیا۔ اسلام د‏‏ی تشکیل دے بعد آل طاہر نے ایران وچ پہلی نیم آزاد حکومت سی۔

یہ دور نیشاابور د‏‏ی شہرت تے عظمت دے آغاز دے نال موافق ا‏‏ے۔ شہر د‏‏ی ترقی تے نشوونما ، دستکاری ، موسیقی ، مٹی دے برتناں د‏‏ی صنعت دا عروج ۔ نیشابور وچ مٹی دے برتناں د‏‏ی کاریگری دے عروج نو‏‏ں تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ سمجھیا جاندا اے ۔روایات دے مطابق ، اس صنعت نو‏‏ں چینیاں تو‏ں سکھیا گیا سی جو شاہراہ ریشم تے مرکزی سڑک اُتے نیشابور د‏‏ی خوشحالی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے نال تجارت کردے سن ۔ ایران۔ لیکن نیشابور دے کاریگراں نے ، ساسانی نقوش تے اسلامی خطاطی دے فن نو‏‏ں یکجا کرکے ، برتناں د‏‏ی تخلیق کيتی جو تریخ وچ منفرد ا‏‏ے۔

ہور معلومات دے لئی طاہرین دا مضمون پڑھیاں۔

ہور معلومات دے لئی عبد اللہ بن طاہر نو‏‏ں پڑھیاں۔

نیشابور وچ علی ابن موسی

علی ابن موسی ، تے خلیفہ مامون عباسی دے ولی عہد ، سن 200 ہجری - 815 ء وچ نیشابور شہر وچ داخل ہوئے۔ اس آمد نو‏‏ں نیشابور د‏‏ی تریخ دا اک اہ‏م تاریخی تے مذہبی واقعہ سمجھیا جاندا اے ۔نیشابور وچ ، لوکاں نے انہاں دا استقبال کيتا تے خطبات پیش کیتے ، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م حدیث سلسلہ الذہب تے «التعظیم لامرالله والشفقة علی خلق‌الله»کی حدیث نيں۔کی حدیث ^{حوالےدی لوڑ؟} دوسرے کم جو علی ابن موسی نے نیشابور وچ کیتے سن یا دوسرےآں نو‏‏ں حکم دتا اوہ شیعہ مذہب دے پیروکاراں تے دوسرے مسلماناں ماں امام رضا د‏‏ی سیرت دا حصہ نيں۔ غسل خانہ د‏‏ی تعمیر نو ، درخت کاری ، محمد مہروق دے مقبرے د‏‏ی زیارت ، احادیث د‏‏ی روایت ، عاجز گھراں وچ اپنی رہائش گاہ دا انتخاب ^{حوالےدی لوڑ؟} ، صوفیاں تو‏ں بحث انہاں آداب وچو‏ں کچھ ایہ نيں جس دا تذکرہ تریخ وچ ہُندا ا‏‏ے۔ 2005 دے بعد تو‏ں ، ایران وچ 10 جولائ‏ی نو‏‏ں "امام رضا دے نیشاپور پہنچنے" دے سال دے طور اُتے منتخب کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

صفاری خاندان؛ یعقوب لیث

تیسری صدی ہجری دے اوائل وچ ، یعنی سن 259 ہجری وچ ۔ یعقوب لیث صفاری نے نیشابور اُتے قبضہ کرلیا ، لیکن اس د‏ی وفات دے بعد ، عمرو بن لیث سصاری نے 279 ہجری وچ نیشابور نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا لیا ، تے اس نے اس شہر وچ متعدد عمارتاں وی شام‏ل کیتیاں۔

سامانیان

دے نظریے دے مطابق سکےآں نصر دوم تو‏ں Samani وچ نیشا پوری

سامانی دور نیشابور د‏‏ی فنی ترقی دا سب تو‏ں اہ‏م دور سی۔ اس عرصے دے دوران ، نیشابور گریٹر خراسان دا سیاسی انتظامی مرکز سمجھیا جاندا سی۔

انتظامی امور تو‏ں ترکاں د‏‏ی واقفیت د‏‏ی بنیادی وجہ نیشابور دے بیوروکریٹس د‏‏ی مدد تو‏ں ممکن ہوئی سی ، تے غزنوید دے انتہائی اہ‏م حکمران محمود غزنوی ، حکمرانی تو‏ں پہلے کچھ عرصے تک گریٹر خراسان دے انتظامی راجگڑھ ، نیشا پور وچ رہندے سن ۔ سامانیاں نصر دوم دے عہد حکومت دے دوران ، ايس‏ے شہر وچ نصر دوم د‏‏ی وفات تک نیشابور دا سمانی حکومت دا مرکز رہیا۔

سامانی ترک غلام ، جو زیادہ تر معاملات وچ کمانڈر انچیف یعنی فوجی دستےآں دے کمانڈر انچیف دے عہدے اُتے فائز سن ، نیشابور وچ تعینات سن ۔ سامانیاں دے اک امیری د‏‏ی موت دے بعد انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے بغاوت کيتا۔

سلجوق دور ؛ غزاں دا نیشابور اُتے حملہ

سیلجوک د‏‏ی بادشاہی دا آغاز نیشابور وچ ہويا۔ سن 429 ہجری وچ ۔ اے ایچ تغرل نے شہر تے اس دے راجگڑھ نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ کرلیا ، تے اس شہر نے اپنی سابقہ حیثیت دوبارہ شروع کردتی ، لیکن چونکہ تغرول د‏‏ی موت ہوگئی ، اصفہان وچ اس دا جانشین لبارسلن عدالت جِت گیا لیکن نیشابور وچ طویل عرصے تک اس دا اقتدار رہیا۔ ايس‏ے دوران سن 437 ہجری وچ ۔ ہاہ کہ نصیر علوی شہرت دے عروج اُتے اس علاقے تو‏ں گزر رہے سن نیشابور نیشابور نے دیکھیا کہ سعودی عرب دے علاقے وچ کاروباری تیزی تو‏ں وسیع ہُندتی گئی اے سونے دے سککاں تو‏ں تمام تجارتی لین دین نیشا پور لے گیا۔ نیشابور سلجوق حکمرانی دے بینر تلے ، خاص کر سلجوق شہنشاہ دے دور وچ (465-485 ھ) )) خواجہ نظام الملک طوسی (متوفی 485 ھ) د‏‏ی کاوشاں تو‏ں س) سلطان دا وزیر اپنی سائنسی مرکزیت دے لئی مشہور ہويا ، تے فوج ، جس دی موجودہ یونیورسٹیاں دا پہلو سی ، د‏‏ی بنیاد نیشابور وچ رکھی گئی سی ، تے 13 لائبریریاں قائم کيتیاں گئیاں ، جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م پنج ہزار کتاباں سن۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، اس شہر نو‏‏ں دارالعلوم کہیا جاندا سی تے کئی سالاں تو‏ں اسکالرز تے سائنس داناں دا اجتماع سی۔ عام طور اُتے ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ نیلاشور سلجوق حملے دے بعد منگول حملے تے صوبہ خراسان دے راجگڑھ تک اک بہت وڈا شہر سی۔ پنجويں تو‏ں ستويں صدیاں وچ ، نیشابور شیشے دا فن عروج اُتے پہنچیا ، جدو‏ں منگول دے حملے نے نیشابور تے اس وچ موجود ہر چیز نو‏‏ں ختم کردتا۔

سلجوق سلطنت دے آغاز نو‏‏ں نیشابور وچ شوال 429 ہجری د‏‏ی تریخ تغرل دے لئی بادشاہت دے خطبے دے نال سمجھیا جانا چاہیدا۔ تغرل ابوالقاسم علی ابن عبد اللہ الجوینی د‏‏ی مدد تو‏ں نیشا پور وچ داخل ہوئے ، جو سالار پوزکن دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں ، جو ہمیشہ تغرل دے اقتدار دے نظام وچ رہے تے اس نے اپنے دور حکومت دا آغاز کيتا۔ تغرل نے اپنے لئے اسلامی ناں "رڪن الدین ابو طالب محمد" دا انتخاب کيتا تے اس ناں تے منصب نو‏‏ں عباسی خلیفہ نے منظور کرلیا۔ تغرل دے پاس اک قابل وزیر سی جسنو‏ں خدیہ نظام الملک التوسی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی جس دا ناں امیڈ الملک کنڈاری سی ، تے انہاں د‏‏ی پالیسیاں تے تدبیراں نے تغرل نو‏‏ں بہت مدد دی۔

سلجوق دور وچ ، الپ ارسلان دی بادشاہی ، تے جدو‏ں نیشا پور نظامیہ وچ نظام بنایا گیا سی تے شہر د‏‏ی توجہ وچ خوشحالی سی۔ دے دور حکومت دے دوران سلجوق سلطان سنجار ، نیشا پوری د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کيتا گیا سی غازان ؛ "انہاں نے شہر نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے بوہت سارے افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا ۔"

سنجر نو‏‏ں پہلے محرم وچ 548 وچ شکست ہوئی سی ، تے ايس‏ے سال مرو دے قریب جمادی الاول وچ ، سلطان سنجر د‏‏ی فوج اُتے حملہ ہويا ، تے اس جنگ وچ امیر قماچ ماریا گیا ، تے سنجر تے اس د‏ی اہلیہ نو‏‏ں قیدی بنا لیا گیا۔ انہاں نے نیشابور دا قتل عام کيتا تے شہید ہوئے۔ نیشابور تے ادھے دے بوہت سارے لوکاں نے اس شہر نو‏‏ں تباہ کردتا۔ »

نیشابور شہر اُتے اس حملے وچ جو تباہی ہوئی سی انہاں وچ ست کتاباں خاناں د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں لُٹنا ، اس شہر د‏‏ی پنج وڈی تے مشہور کتاباں خاناں نو‏‏ں جلا دینا ، پچیہہ دارالعلوم نو‏‏ں تباہ کرنا تے سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ سی کہ مسجد عکلہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جو کچھ مورخین دے مطابق اس دے پاس اک کتاب سی۔ تریخ داناں نے اس تباہی دے بارے وچ بہت کچھ کہیا ا‏‏ے۔ راوندی، جو چھیويں صدی دے اک مورخ نيں ، نے لکھیا:

”

در نیشابور چندان خلق را در مسجد کشتند که کشتگان در میان خون ناپیدا شدند. پس از آن مسجد بزرگ مطرز را شبانه آتش زدند تو‏ں در پرتو نور آن، شهر را غارت کنند… نیشابور وچ ، اِنّے ہی لوک مسجد وچ ہلاک ہوئے کہ مرنے والے خون وچ غائب ہوگئے۔ اس دے بعد ، انہاں نے رات نو‏‏ں اس د‏ی روشنی وچ شہر نو‏‏ں پرتن دے لئی معترز د‏‏ی عظیم مسجد نو‏‏ں اگ لگیا دی…

“

خاقانی نے وی اپنی نظماں وچ ایہ بیان کيتا ا‏‏ے۔

{{{1}}}{{{2}}}

؎ آن مِصرِ معرفت که تاں دیدی خراب شد space
space وان نیلِ مکرمت که شنیدی بر آب شد

؎ آن کعبهٔ وفا که خراسانْش ناں بود space
space اکنون به پایِ پیلِ حوادث خراب شد

{{{1}}}{{{2}}}

؎ آن مِصرِ معرفت که تاں دیدی خراب شد space
space وان نیلِ مکرمت که شنیدی بر آب شد

؎ آن کعبهٔ وفا که خراسانْش ناں بود space
space اکنون به پایِ پیلِ حوادث خراب شد

اس د‏ی قید دے تن سالاں دے دوران ، سنجر دے امراء نے نیشابور وچ اس دے ولی عہد سلیمان شاہ نصب کيتا۔ ان دے ناں تو‏ں بادشاہت دا خطبہ پڑھیا گیا سی۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں سلطان دے اک پرانے بندہ معید عی ابی نے نیشابور ، طوس ، نیسہ ، ابیورڈ ، بیہاق تے دمگان نو‏‏ں اپنی کمان وچ لے لیا تے نیشابور وچ آباد ہوگیا تے غزن نو‏‏ں انہاں علاقےآں تو‏ں بے دخل کردتا تے آخر کار اسنو‏ں قبول کيتا کہ سالانہ خراج پیش کرکے خاقان محمود انہاں علاقےآں تو‏ں آزاد ا‏‏ے۔ اس دوران (سن 551 ہجری دے اوائل) سنجر نو‏‏ں اک شہزادے نے غزاں تو‏ں آزاد کرا لیا ، لیکن حالے زیادہ وقت نئيں گزریا سی کہ 552 وچ ربیع الاول د‏‏ی 14 تریخ نو‏‏ں مارویر وچ اس د‏ی موت ہوگئی تے اوتھ‏ے دفن ہو گیا۔

نیشابور اُتے منگول حملہ

خوارزمشاہیان دور؛ منگول حملہ

چنگیز خان د‏‏ی زندگی دے دوران منگولاں دے حملے دا راستہ

جہانگشائی د‏‏ی تریخ دی کتاب وچ ، منگولاں تو‏ں پہلے نیشابور شہر د‏‏ی حیثیت دے بارے وچ لکھیا گیا اے:

”

اگر زمین را نسبت به فلک توان داد، بلاد، به مثابت نجوم آن گردد و نیشابور، از میان کواکب، زهرهٔ زهرای آسمان باشد و جے تمثیل آن به نفس بشری رود، به حسب نفاست و عزت انسان، عین انسان تواند بود، و ماذا یصنع المرء… ببغداد و کوفان… و نیشابور فی الارض… کالانسان فی الانسان. حبذا شهر نیشابور که در روی زمین/گر بهشتیست خود اینست و گر نی خود نیست. اگر زمین دا موازنہ آسمان تو‏ں کيتا جاسکدا اے تاں ، زمین اس دے فلکیات د‏‏ی طرح ہوئے گی ، تے نیشابور ستارےآں وچ آسمان دے آسمان دا زہر ہوئے گا ، تے جے اس دا نظریہ انسانی روح د‏‏ی طرف جاندا اے ، تاں ایہ ویسا ہی ہوسکدا ا‏‏ے۔ انسان نفس تے انسان دے وقار دے مطابق ، و ماذا یصنع المرء… ببغداد و کوفان… و نیشابور فی الارض… کالانسان فی الانسان. لہذا ، نیشابور شہر ، جو زمین اُتے اے ، جے جنت اے تاں ایہ اے، تے ایہ نئيں تاں نئيں اے ۔

“

منگولاں دے حملے تے اس دے نتیجے وچ نیشاابر د‏‏ی تریخ وچ اک جامد دھچکيا سمجھیا جاندا اے ، اس دے بعد اسلامی رہتل تے ایران وی شام‏ل نيں۔ یہ اسلام دے سنہری دور وچ سائنس تے علم تے جدت دا گہوارہ سی۔ "یہ خون دے دھاراں وچ بدل گیا ، تے اہرام مرداں ، عورتاں تے بچےآں دے سراں تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن ، تے انہاں نو‏‏ں کتےآں اُتے وی رحم نئيں آیا سی تے شہر د‏‏ی بلیاں. »

منگول حملے دے بعد نیشابور

ایلخانی دور ؛ منگول حملے دے بعد

غزن نے نیشابور نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لیا۔ تریخ د‏‏ی جامع کتاب تو‏ں

منگول دے حملے دے بعد ، نیشابور شہر کئی برساں تو‏ں ویران سی تے زراعت کساد بازاری دا شکار سی۔ غزن خان تے ابوسعید بہادر خان دے ایلخاناں دے دور حکومت دے اختتام تک ، بستیاں دے لئی جگہاں تعمیر کيتیاں گئیاں تے لوک چاراں طرف تو‏ں آئے تے دیہات تے کھیت قائم کردتے۔انھاں نے پرانا شہر پیدا کيتا۔

سربداران دے وقت وچ

نیشابور د‏‏ی تریخ دے بعد تو‏ں اس دور دا کم مطالعہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ حمد اللہ مستوفی نے کچھ وقت خراسان تے نیشا بور وچ گزاریا۔ سن 740 ہجری وچ ۔ مستوفی نیشابور وچ سی۔ اوہ لکھدا اے:

”

دور و بارویش پانزده هزار گام است و آبش از قنوات و ینابیع و بعضی ضیاع درمیان شهر گذرد. آب شهر اغلب از قنات‌هایی است که از زیر خانه‌ها می‌گذردو در آبادی‌های خارج شهر بیرون می‌آید، وقنات‌هایی ہور هست که در شهر بیرون می‌آید و در خانه‌ها و بستان‌ها جاری می‌شود و این در مرکز ولایت نیشابوراست. این شهر رودی بزرگ به ناں سقا رود دارد که بیشتر قنات‌های شهر در آن گرد می‌آید وبرخی از باغهای شهر و روستاهای بسیار بدان سیراب می‌شوند؛ این رود وهم چنین قنات‌های زیرزمینی را نگهبانانی است، وگاهی عمق آب قنات از سطح زمین در خود نیشابور کما بیش صد درجه‌است. درسراسرخراسان شهری در سلامت و پهناوری وپر عمارتی و تجارت و کثرت مسافر و قافله به پای نیشابور نمی‌رسد. مورخین قدیمی هر یک به نوبه خود شرحی از آبادی واهمیت وزیبایی این شهر به قلم آورده و آن را شهر نشاط‌انگیز وسحرآمیز معرفی نموده‌اند. اس دا فاصلہ پندرہ ہزار قدم اے تے اس دا پانی قنوات تے ینابیع تے شہر دے وسط وچ کچھ فاضل پانی گزردا ا‏‏ے۔ شہر دا پانی اکثر پانیاں تو‏ں ہُندا اے جو مکانات دے تھلے تو‏ں گزردے نيں تے شہر تو‏ں باہر دیہاتاں وچ نکل آندے نيں ، تے ایتھ‏ے پانی وی موجود اے جو شہر وچ نکل ک‏ے مکانات تے باغات وچ وگدا اے ، تے ایہ مرکز دے وسط وچ اے نیشابورا صوبہ۔ اس شہر وچ دریائے سقدہ نامی اک بہت وڈا دریا اے ، جتھے شہر دے بیشتر پانی جمع ہوجاندے نيں تے شہر دے کچھ باغات تے کئی دیہات سیراب ہُندے نيں۔ ایہ ندی تے زیرزمین پانی دے راستے وی محفوظ نيں تے بعض اوقات خود نیشابور وچ زمین تو‏ں پانی دے پانی د‏‏ی گہرائی اک سو ڈگری تو‏ں تھوڑی زیادہ رہ جاندی ا‏‏ے۔ شہر دے تمام حصےآں وچ ، نیشابور صحت ، وسیع و عریض ، حویلیاں ، تجارت تے مسافراں تے قافلاں د‏‏ی وڈی تعداد دے لحاظ تو‏ں نیشور دے دامن تک نئيں پہنچ پاندا ا‏‏ے۔ قدیم مورخین نے اس دے بدلے وچ اس پنڈ تے اس شہر د‏‏ی اہمیت تے خوبصورتی د‏‏ی تفصیل لکھی اے تے اسنو‏ں اک جاندار تے جادوئی شہر دے طور اُتے متعارف کرایا اے ۔

“

اس صدی وچ ابن بطو

”

از آن جا به نیشابور رفتیم، که یکی از شهرهای چهارگانهٔ امّهات بلاد خراسان محسوب است. نیشابور را دمشق کوچک می‌نامند. این شهر میوه‌ها و باغ‌ها و آب‌های فراوان دارد و بسیار زیبا است. چهار نهر در این شهر جاری است؛ و بازارهای خوب و وسیع و مسجد بسیار زیبایی دارد که در وسط بازار است؛ و چهار مدرسه در کنار آن واقع شده و آب فراوانی در آن‌ها جاری است. گروه انبوهی از طلّاب در این مدرسه‌ها مشغول فراگرفتن فقه و قرآن هستند. مدرسهٔ نیشابور از بهترین مدارس آن حدود است. در نیشابور پارچه‌های حریر، از قبیل کمخا و غیره بافته می‌شود. این پارچه‌ها را برای فروش به هندوستان می‌فرستند. امام عالم، قطب الدّین نیشابوری، یکی از وعّاظ دانشمند و صالح نیشابور است که زاویه‌ای تیز در آن جا بنا نهاده و من در خانهٔ او منزل کردم. شیخ اکرام بسیار در حقّ من فرمود و پذیرایی گرمی کرد و کرامت‌های عجیبی از او دیدم. در نیشابور غلام ترکی خریده بودم. شیخ او را با من دید و گفت: «این غلام به درد تاں نمی‌خورد. او را بفروش.» من قبول کردم و فردای آن روز غلام را بفروختم. بازرگانی او را از من خرید. بعد وچ وداع با شیخ که به بسطام رفتم، یکی از دوستانم در نامه‌ای از نیشابور نوشته بود غلام مذکور، پسر یکی از ترکان را کشته و به قصاص او به قتل رسیده‌است؛ و این کرامت آشکاری بود که من از شیخ دیدم.» اوتھ‏ے تو‏ں اسيں نیشابور گئے ، جو بلاد خراسان دے چار شہراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ نیشابور نو‏‏ں چھوٹا دمشق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس شہر وچ بوہت سارے پھل ، باغات تے پانی نيں تے ایہ بہت خوبصورت ا‏‏ے۔ اس شہر وچ چار نہراں نيں۔ تے اس دے بازار دے وسط وچ اچھی تے وسیع منڈی تے اک بہت ہی خوبصورت مسجد ا‏‏ے۔ تے اس دے نال ہی چار اسکول واقع نيں تے انہاں وچ کافی پانی بہہ رہیا ا‏‏ے۔ انہاں اسکولاں وچ طلبہ د‏‏ی اک وڈی تعداد فقہ تے قرآن د‏‏ی تعلیم حاصل کررہی ا‏‏ے۔ نیشابور اسکول اس علاقے دا اک بہترین اسکول ا‏‏ے۔ نیشابور وچ ، ریشم دے کپڑ‏ے جداں کامھا وغیرہ بنے ہوئے نيں۔ ایہ کپڑ‏ے فروخت دے لئی ہندوستان بھیجے جاندے نيں۔ امام عالم ، قطب الدین نیشابوری ، نیشابور دے اک سکالر تے نیک مبلغین وچو‏ں اک نيں ، جتھے انہاں نے اک تیز زاویہ بنایا سی تے وچ انہاں دے گھر رہندا سی۔ شیخ اکرام نے میرے بارے وچ بہت کچھ کہیا تے مینو‏ں پرتپاک استقبال کيتا تے ميں نے انہاں تو‏ں عجیب خوبیاں نو‏‏ں دیکھیا۔ ميں نے نیشابور وچ اک ترک غلام خریدیا سی۔ شیخ نے اسنو‏ں میرے نال دیکھیا تے کہیا کہ اس غلام تو‏ں توانو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ "اسنو‏ں بیچ دو۔" ميں نے دوسرے دن غلام نو‏‏ں قبول کيتا تے ویچیا۔ کاروبار نے اسنو‏ں میرے تو‏ں خریدا۔ شیخ نو‏‏ں الوداع کرنے دے بعد ، جدو‏ں ميں باتام گیا تاں میرے اک دوست نے نیشابور دے اک خط وچ لکھیا اے کہ مذکورہ غلام نے اک ترک دے بیٹے نو‏‏ں مار ڈالیا سی تے جوابی کارروائی وچ ماریا گیا سی۔ "اور ایہی اوہ وقار سی جو ميں نے شیخ تو‏ں دیکھیا سی۔"

“

طہ نے وی نیشابور نو‏‏ں دیکھیا۔ انہاں نے اپنے سفر نامے دے اک حصے وچ لکھیا:

تیموری دور وچ

محمد عطار نیشابہوری دا مقبرہ ۔ تیموریڈ دور وچ تعمیر شدہ اک عمارت ، اٹھويں قمری صدی / 15 AD

امیر تیمور گورکانی دے حملے وچ اس شہر نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سی کیونجے انہاں علاقےآں دے حکمراناں نے ہتھیار ڈال دتے سن ۔ ہنری III دے خصوصی ایلچی اسپین کے؛ رائے گونزالیز دتی کالوجو ، جولائ‏ی 1404 (موسم گرما 807 ھ) وچ پیدا ہوئے۔ س) نیشابور تو‏ں گزریا ا‏‏ے۔ اس شہر وچ اپنی آمد دے بارے وچ انہاں نے لکھیا سی:

”

بیست و ششم ژوئیه ۱۴۰۴ به شهری بزرگ رسیدیم به ناں نیشابور. شهر نیشابور در دشتی است که گرداگرد آن را بیشه‌ها و خانه‌های پیوسته به آن‌ها فرا گرفته‌است. این شهر بزرگترین شهر خراسان است، در آن وفور نعمت و همهٔ وسایل هست. زیرا این شهر جایگاهی نیکو دارد. این شهر مدت‌ها پایتخت ایران بوده‌است و در نزدیک آن معادن معروف فیروزه قرار دارد. این جواهرات را در سایر نقاط ایران هم می‌تون یافت. اما فیروزه‌های این معادن از مرغوبترین آنهاست. فیروزه را در جاهای خاص از زمین و ہور در بستر رودخانه‌ای که از کوهی در پشت شهر سرچشمه می‌گیرد بدست می‌آورند. همهٔ این شهرستان نیشابور بسیار پرجمعیت است و این محل جای بسیار خوش و مفرحی است برای زندگی. روز یکشنبه، بیست و هفتم ژوئیه ۱۴۰۴ از نیشابور به راه افتادیم. 26 جولائ‏ی ، 1404 نو‏‏ں ، اسيں نیشابور نامی اک وڈے شہر وچ پہنچے۔ نیشابور شہر جنگلات تے انہاں تو‏ں متصل مکانات تو‏ں گھرا ہويا اک میدان ا‏‏ے۔ ایہ شہر خراسان دا سب تو‏ں وڈا شہر اے ، اس وچ بہت ساری نعمتاں تے تمام ذرائع موجود نيں۔ کیونجے اس شہر د‏‏ی اچھی پوزیشن ا‏‏ے۔ ایہ شہر اک طویل عرصے تو‏ں ایران دا راجگڑھ رہیا اے تے فیروزی د‏‏ی مشہور کاناں اس دے نیڑے ہی واقع نيں۔ آپ ایہ زیورات ایران دے ہور حصےآں وچ وی تلاش کرسکدے نيں۔ لیکن انہاں بارودی سرنگاں دا فیروزی اک بہترین کم ا‏‏ے۔ فیروزی ملک دے کچھ حصےآں دے نال نال دریا دے کنارے وی حاصل کيتی جاندی اے جو شہر دے پِچھے اک پہاڑ تو‏ں نکلدی ا‏‏ے۔ پورا شہر نیشابور بہت آباد اے تے ایہ مقام رہنے دے لئی اک انتہائی خوشگوار تے تفریح ​​مقام ا‏‏ے۔ 27 جولائ‏ی ، 1404 ء بروز اتوار ، اسيں نیشابور تو‏ں روانہ ہوئے۔

“

امیر تیمور (808 ہجری) دے بیٹے شاہ رخ دے اقتدار دے آغاز دے اک سال بعد ، اک زبردست زلزلہ - جو کئی دن تے رات تک جاری رہیا - نے نیشاور نو‏‏ں الٹ دتا۔ بھانويں نیشابور شاہ رخ یا ایران دے گورخاناں دے دوسرے بادشاہاں دے دور وچ اک بار فیر پھل پھُل گیا تے اس نے اپنی کھوئی ہوئی خوشحالی تے شہرت حاصل کيتی ، لیکن گورخان دور وچ ہرات طاس د‏ی ودھدی ہوئی اہمیت تے راجگڑھ قزوین تو‏ں اصفہان د‏‏ی منتقلی دے دوران صفوید مدت نیشابور د‏‏ی طرف توجہ تے اس د‏ی خوشحالی تے ترقی وچ کمی واقع ہوئی۔

اج ، نیشابور نے تیموری دے دور وچ ، خاص طور اُتے شاہ رخ آبادانی دے دوران اپنی سابقہ خوشحالی دوبارہ حاصل کيتی۔ 808 دے زلزلے دے بعد تیموری وزراء تے حکمراناں نے شہر وچ اصلاحات شروع کیتیاں۔ اس خطے وچ تیموری دور د‏‏ی اصلاحات وچ مقبراں تے حویلیاں د‏‏ی تعمیر نو ، آبی ذخیراں د‏‏ی تزئین و آرائش تے نويں قوانین دا نفاذ شام‏ل سن ۔

صفوی ، افشاری تے قاجار زمانہ

ویہويں صدی دے اوائل وچ نیشابور نواحی علاقے

صفر 1283 ہجری / 16 جولائ‏ی 1866 ء دے پنجويں دن ، ناصرالدین شاہ قاجر نے نیشاور وچ عوامی طور اُتے پیش کيتا۔ انہاں نے اپنی سالگرہ نیشابور وچ منائی تے اپنی تقریر وچ شہر د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔

کرزون 1893 ء / 1310 ہجری وچ نیشابور وچ داخل ہوئے تے اس سفر دے بارے وچ اک رپورٹ لکھی۔

نیشاپور حملے وچ شاہ اسماعیل دوم دے وقت سن 985 ھ وچ ازبک ابولخان صرف امیر ازبک سن ۔ اس حملے وچ ازبک کور نو‏‏ں شکست ہوئی۔

شاہ سلطان حسین دے دور دے اختتام اُتے افغاناں اُتے پہلا حملہ نیشابور وچ قلعےآں تے کچھ عمارتاں نو‏‏ں تباہ کرنے دا سبب بنیا۔ لیکن ایہ تباہی کسی وی طرح 1160 ھ وچ افغاناں دے دوسرے حملے دے موازنہ نئيں سی۔ 1160 ہجری دے بعد نادر شاہ د‏‏ی ہلاکت دے بعد ، اس دے اک کمانڈر نے احمد خان ابدالی دا ناں لیا ، جو بعد وچ احمد شاہ درانی دے ناں تو‏ں مشہور ہويا ، نے نیشابور دا محاصرہ کرلیا ، لیکن اس سال وچ اوہ شہر اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب نئيں ہويا ، خونی نے آخر کار شہر کھول دتا تے استرا چھڈ دتا بے گھر لوکاں وچ ۔ فریزر ، اک برطانوی سیاح ، نیشابور اُتے دوسرے افغان حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی تباہی دا بیان کردے نيں۔

”

به شهادت کسانی که آن رویداد را دیده‌اند و هنوز زنده‌اند بلاهایی که از هجوم افغانها بر سر ساکنان نیشابور آمد دست‌کم از مصیبتهای ناشی از هجوم مهاجمان تاتار نداشت. به گفتهٔ یکی از سالخورده‌ترین ساکنان نیشابور هجوم احمدخان شهر را چنان ویران ساخت که در درون دیوار نیشابور یک خانه مسکونی نماند و مدت‌ها این نابسامانی و دربدری ادامه داشت. ان لوکاں دے مطابق ، جنھاں نے واقعے دا مشاہدہ کيتا تے ہن وی زندہ نيں ، نیشاور دے باشندےآں دے افغان حملے تو‏ں ہونے والی تباہیاں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ تاتار حملہ آوراں دے حملے تو‏ں پیش آنے والے سانحات نئيں ہوئے سن ۔ نیشابور دے اک قدیم ترین رہائشی دے مطابق ، احمد خان دے حملے نے اس شہر نو‏‏ں اِنّا تباہ کردتا کہ نیشابور د‏‏ی دیوار دے اندر اک وی رہائشی مکان نئيں سی ، تے ایہ بدامنی تے تکلیف اک طویل عرصے تک جاری رہی۔

“

احمد خان ابدالی د‏‏ی شکستاں نے اس د‏ی روانگی دے نال ہی انتقال ک‏ر ليا تے ظالماں نے اپنے ظلم و جبر دا رخ جنوب تک نئيں کيتا۔ احمد خان نے نیشابور وچ مقرر ، عباس غالی خان بیات نے مصیبت زدہ لوکاں تے بھجدے ہوئے کساناں دے اک گروپ نو‏‏ں بے مثال شفقت تے خدمت گار دے نال واپس آنے د‏‏ی ترغیب دتی ، تے شہر د‏‏ی دیوار تعمیر کرنے تے کچھ کھنڈرات د‏‏ی مرمت کرنے دا ارادہ کيتا۔ آہستہ آہستہ ، اوہ لوک جو اپنی جائیداد ترک ک‏ر ک‏ے بے گھر ہو گئے سن اوہ کونے کونے تو‏ں آئے سن ، تے جدو‏ں نیشاءبر آغا محمد خان قاجر اُتے گر پئے تاں اک ایسا شہر بن گیا جو اپنی پچھلی آبادی تے خوشحالی دا دسواں حصہ نئيں سی۔ فریزر ، جو 1238 وچ نیشابور تو‏ں گزریا سی ، اس د‏ی لمبائی 4،000 فٹ تے اس د‏ی آبادی 30،000 تو‏ں 40،000 دے درمیان ہونے دا تخمینہ لگایا سی ، تے لکھیا اے کہ شہر د‏‏ی معاشی منڈی جمود دا شکار ا‏‏ے۔ 1288 ہجری وچ شروع ہونے والے قحط نے نیشابور د‏‏ی معاشی صورتحال نو‏‏ں اس حد تک پریشان کردتا کہ 600 دکاناں وچو‏ں صرف 150 دکاناں باقی رہ گئياں ، جنہاں دے مالکان عام ضرورت د‏‏ی چیزاں بیچ کر مایوسی د‏‏ی زندگی گزار رہے سن ۔ چودھواں صدی ہجری دے آغاز وچ ، نیشابور شہر اک مستطیل مربع د‏‏ی شکل وچ سی جس دے آس پاس ایہ 3300 گز (3432 میٹر) تک پہنچیا سی۔ دو سڑکاں ، اک مشرق تو‏ں مغرب تک تے دوسری جنوب تو‏ں شمال تک ، تقریبا شہر دے وسط وچ اک دوسرے نو‏‏ں چوراہی کردی اے تے انہاں نو‏ں نیشابور دے دو چار بازاراں دا چوراہا کہیا جاندا سی۔ ایہ چار بازار ہر طرف تو‏ں پھاٹک د‏‏ی طرف ودھے جو بالترتیب عراق دا دروازہ ، مشہد دا دروازہ ، ارگ دا دروازہ تے پچنار دا دروازہ سن ۔ اس شہر دے تقریبا دس ہزار باشندے چار چوکاں وچ رہندے سن : استکھڑ ، بالاگدال ، سرسنگ تے سعد شاہ۔ شہر دے پرانے سادات دے علاوہ ، جو اک دیرینہ روایت دے مطابق خصوصی پنشن رکھدے سن تے حکومت‏ی رعایت دے تابع سن ، نیشابوریاں د‏‏ی اکثریت کاشتکاری کرکے تے فیروزی تے نمک د‏‏یاں کاناں وچ کم کرکے اپنا روزگار بنا رہی سی۔ تقریبا ساڈھے چار سو دکاناں نے شہر د‏‏ی ضروریات فراہ‏م کيتياں تے اس وقت اس شہر وچ گیارہ حمام ، دو پرائمری اسکول تے دو اینس سن ۔

انگریز سیاح کرزن ، جو 1272 ہجری وچ پاچنار گیٹ دے راستے نیشاپور شہر وچ داخل ہويا سی ، دا دعوی اے کہ گرنے والی دیواراں تے تباہ شدہ برجاں تے نوشابور دے ریمارٹ تے اس شاندار مسجد د‏‏ی چھت تے تاج شہر وچ داخل ہونے تو‏ں بہت پہلے تو‏ں دکھائی دے رہے سن ۔ جارج کرزن دے پہلے دورے دے پندرہ سال بعد ، امریک‏‏ی محقق جیکسن نیشابور پہنچے تے اس دے بارے وچ لکھیا:

”

جمعیت ده‌هزار نفری شهر در چهار کوی معتبر زندگی می‌کنند و کاروانسراهای شهر نسبتاً متوسط و چندین گرمابه عمومی بزرگ دارد امابازارهای شهر نیشابور چندان وسیع نیست. دس ہزار افراد د‏‏ی آبادی شہر وچ رہندی اے تے شہر دے کارواینسرائ نسبتا درمیانے درجے دے نيں تے اس وچ کئی وڈے عوامی حمام نيں ، لیکن نیشابور د‏‏ی مارکیٹاں زیادہ وڈی نئيں نيں۔

“

انہاں نے دکان دے چار سو پنجاہ ابواباں دے کم نو‏‏ں وی بہت خوشحال قرار دتا تے گرینڈ مسجد د‏‏ی طرح واحد قابل جائز تے تاریخی عمارت سمجھی ، جس وچ لکھیا ہويا مضمون اس دے مطابق 1021 ھ وچ ا‏‏ے۔ شاہ عباس صفوی دا دور ہجری ا‏‏ے۔ لیکن اس د‏ی اصل تعمیر 899 ھ وچ ہوئی سی۔ اسنو‏ں علی پہلوان علی کارخی نے تعمیر کيتا سی۔

ہنری رین ڈالمینی ، 1907 وچ وزارت فرانسیسی سبھیاچار د‏‏ی طرف تو‏ں ایران د‏‏ی قدیم یادگاراں تے اس د‏ی کاروائیاں دا بروقت مطالعہ کرنے دے لئی وزارت نو‏‏ں دوبارہ رپورٹ کرنے دے لئی کم سونپیا گیا سی۔ کتاب "خراسان تو‏ں بختیاری تک سفر" دلمانی دے سہ ماہی ایران دے سفر دا نتیجہ ا‏‏ے۔ سلیم 1907 دے اوائل وچ دالمانی نیشور تو‏ں گزریا تے اس شہر وچ تھوڑا عرصہ رہیا۔ در حقیقت ، چوتھا باب (مشہد تو‏ں نیشاور تک) تے پنجواں باب (نیشاورن تو‏ں سبزیور تک) نیشاور دے نال اس د‏ی کتاب دا معاہدہ سی۔ اک دلچسپ باب دا حصہ ایہ اے:

”

شهر نیشابور که اکنون ظاهر خرابی دارد، در زمان‌های پیشین یکی از شهرهای مهم و زیبای ایران بوده و به‌طوری‌که آن را گوهر درخشان و بهشت ایران می‌نامیدند. این‌جا شهر هورمزد بوده‌است و همان شهری است که بنا بر افسانه یونانی دیونیسوس (Dionysus) در آن تولد یافته‌است. نیشابور شہر ، جو ہن برباد نظر آندا اے ، ماضی وچ ایران دا اک اہ‏م تے خوبصورت شہر سی تے اسنو‏ں ایران دا چمکتا ہويا جوہر تے جنت کہیا جاندا سی۔ ایہ اوہ شہر سی جس وچ ہرمزد ، اوہ شہر سی جتھے یونانی داستان دے مطابق ، ڈیونیسس (Dionysus) ​​پیدا ہويا سی۔

“

جدید دور وچ نیشابور

آخر وچ

اگر اسيں اس شہر د‏‏ی تریخ دے بارے وچ غور تو‏ں غور کرن تاں اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ چھیويں صدی ہجری دے بعد تو‏ں ہر بربادی اس دے تصفیے دا پیش خیمہ سی۔ اس شہر د‏‏ی مسلسل تباہی د‏‏ی وجوہات۔

• جنگاں تے حملے : نیشاورن ، دوسرے پرانے شہراں جداں رے اور دامغان د‏‏ی طرح ، شاہراہ خراسان اور شاہراہ ریشم اُتے واقع اے ، تے ایہ راستہ ، تجارت تے سفر دے لئی مستقل طور اُتے استعمال ہونے دے علاوہ ، اک راستہ وی رہیا ا‏‏ے۔ غیر ملکی حملے دے لئی
• زلزلے : اس شہر د‏‏ی تباہی د‏‏ی دوسری وجہ زلزلے نيں۔ "فاتح کمانڈراں نے جس چیز نو‏‏ں نظرانداز کيتا ، زلزلےآں نے ہويا نو‏‏ں تباہ کردتا ، تے ظاہر اے ، نیشابور آہستہ آہستہ دوبارہ پیدا ہورہیا سی ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس د‏ی تعمیر نو تے اس وچ کئی بار وادھا ہويا ا‏‏ے۔"

• لاعلمی : اک ہور اہ‏م وجہ جس نے اس شہر د‏‏ی سیاسی ترقی تے صلاحیتاں د‏‏ی تجدید وچ رکاوٹ پیدا د‏‏ی اے ، اس دا تعلق ایرانی حکومت کیت‏‏ی نويں انتظامیہ تو‏ں اے ، جو ہر صوبے دے سیاسی مرکز اُتے توجہ دینے نو‏‏ں کسی وی چیز تو‏ں زیادہ اہ‏م سمجھدی ا‏‏ے۔ اک زبردست دینی مرکز ، مشہد دا قیام جو بہت وڈے تے وڈے پرکشش تھ‏‏انو‏اں دے نال اے جو تیزی تو‏ں بڑھدا گیا تے خراسان دا سب تو‏ں اہ‏م شہر بن گیا۔ تیمور گورکانی دے بیٹے دے ذریعہ توس د‏‏ی تباہی دے بعد تو‏ں مشہد وچ زبردست توسیع ہوئی اے اور فیر علی ابن موسی د‏‏ی قبر د‏‏ی وجہ تو‏ں صفوی سلطاناں د‏‏ی توجہ تے پرانے نیشابور دے بجائے خراسان صوبہ دا مرکز قبول کيتا ۔

اج ، نیشابور خراسان تے ایران دے سب تو‏ں اہ‏م شہراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اُتے ، اس دے تمام اعلیٰ عہدے داراں تے طلباء دے نال نظامیہ دا کوئی سراغ نئيں ملیا ا‏‏ے۔ »

اک مورخ نے اس شہر دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ کہیا اے:

”

آینده اش را می‌توانند انسان‌های روشنفکر، صالح و نیکوکار رقم بزنند نه تقدیر کورِ و ظالم تریخ. اس دے مستقب‏‏ل دا تعین تریخ دے اندھے تے ظالمانہ مقدر تو‏ں نئيں ، ذہین ، نیک تے نیک لوکاں دے ذریعے کيتا جاسکدا اے ۔

“

اہ‏م واقعات دا نظام الاوقات

نیشابور شہر ، نیشابور شہر ، نیشابور کوارٹر تے آبشار شہر د‏‏ی تریخ دے اہ‏م تے با اثر واقعات

رخداد	سده (میلادی-هجری قمری)	سال	توضیحات
الحاق ابرشهر به قلمرو اردشیر	سده ۳ میلادی	سال ۲۳٧ میلادی	مناطق سیستان، نیشابور، بلخ، مرو و خوارزم به قلمرو اردشیر افزوده شده، مرز شمالی قلمرو ساسانیان در زمان او او به رود جیحون رسید.
تأسیس شهر	سده ۳ میلادی	۲۵۰ میلادی	به عنوان پایگاهی برای نبردهای جبهه‌های شرق به فرمان شاپور اول تأسیس شد.
بازسازی و گسترش شهر	سده ۴ میلادی	؟	به دستور شاپور دوم
فتح نیشابور توسط مسلمانان	سده ٧ میلادی -سده ۱ قمری	۶۴۳میلادی - ۲۳ قمری	عمر بن خطاب خلیفه دوم احنف بن قیس را برای فتح خراسان فرستاد
نهضت ابومسلم	سده ۸ میلادی سده ۲ قمری	۱۳۱ ه‍.ق	ابومسلم حاکم نیشابور می‌شود.
ورود المهدی، خلیفه عباسی به نیشابور	سده ۸ میلادی سده ۲ قمری	۱۵۹ هـ ق	المهدی خلیفه عباسی برای دفع شورش المقنع خود شخصاً به نیشابور آمد.
ورود هارون الرشید خلیفه عباسی	سده ۸ میلادی سده ۲ قمری	۱۹۲ هـ ق	ورود هارون الرشید و اقامت او در قصر تلاجرد نیشابور، خلیفه در این‌جا دستور دستگیری و فرستادن والی خراسان، علی بن عیسی، را به بغداد می‌دهد.
ورود علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان	سده ۹ میلادی -سده ۳ قمری	سال ۸۱۵ میلادی-۲۰۰ قمری	علی بن موسی، در سفر از مدینه به مرو، فقط در نیشابور توقف می‌کند و در این شهر به گسترش تشیع می‌پردازد.
مقر طاهریان	سده ۹ میلادی -سده ۳ قمری	سال ۸۲۰ میلادی-۲۰۵ قمری	طاهر ذوالیمینین در خراسان دولدی نیمه مستقل به پایتختی نیشابور؛ به ناں طاهریان، تشکیل داد
ورود ابوتمام حبیب بن اوس الطایی	سده ۹ میلادی-سده ۳ قمری	سال ۲۲۰ قمری	ابوتمام، مأمور ویژه خلیفه عباسی، معتصم بالله در نیشابور، مأموریت خود را شروع می‌کند.
تصرف نیشابور توسط یعقوب لیث	سده ۹ میلادی- سده ۳ قمری	۸٧۲ میلادی -۲۵۹ قمری	یعقوب لیث صفاری، نیشابور را به تصرف درآورد
ورود صاحب بن عباد	سده ۴ قمری	۳۸۳ هـ ق	صاحب تو‏ں ۳۸۶ ق حاکم نیشابور بود.
تصرف نیشابور توسط طغرل سلجوقی	سده ۱۱ میلادی-سده ۵ قمری	سال ۱۰۳٧یا ۱۰۳۸ میلادی-۴۲۹ قمری	طغرل‌بیک شهر را بدون درگیری گرفت و پایتخت‌خود قرار داد. شروع پادشاهی طغرل سلجوقی
ورود ناصرخسرو به نیشابور	سده ۱۱ میلادی-سده ۵ قمری	۱۰۴۵ میلادی- ۴۳٧ قمری	ناصر خسرو با بزرگان نیشابور دیدار می‌کند.
درگذشت عمر خیام		۴ دسامبر ۱۱۳۱ میلادی- ۵ محرم ۵۲۶ قمری-۱۲ آذر ۵۱۰ شمسی	درگذشت عمر خیام، شاعر و ریاضیدان بزرگ در نیشابور و دفن او در گورستان تلاجرد علیا
زلزله	سده ۱۲ میلادی -سده ۶ قمری	۱۱۳۵ میلادی-۵۳۰ قمری	شهر ویران می‌شود.
آتش‌سوزی	سده ۱۲ میلادی-سده ۶ قمری	۱۱۴۳ میلادی-۵۳۸ قمری	شهر طعمه حریق می‌شود.
حمله غُز به نیشابور	سده ۱۲ میلادی-سده ۶ قمری	۱۱۵۳میلادی-۵۴۸ قمری	خراب کردن شهر و ساختمان‌های مهم
زلزله	سده ۱۲ میلادی-سده ۶ قمری	۱۱۶۰میلادی -۵۵۵ قمری	شهر را به کلی خراب کرد و مردمی که باقی‌ماندند به شادیاخ رفتند.
زلزله	سده ۱۳ میلادی-سده ٧ هجری	۱۲۰۹میلادی- ۶۰۵ قمری	زمین‌لرزه نیشابور. در سال ۶۰۵ ق زمین‌لرزه فاجعه‌باری، که در سرتاسر بخش بزرگی از خراسان باختری حس شد، منطقه نیشابور را تقریباً به کلی ویران کرد. شمار بسیار اندکی از ساختمان‌ها در نیشابور توانستند در برابر لرزه ایستادگی کنند. در مجموع، پیرامون ۱۰ هزار تن کشته شدند.
حمله مغول به نیشابور	سده ۱۳ میلادی-سده ٧ قمری	۱۲۲۱ میلادی-۶۱۸ قمری	شهر ویران می‌شود.
زلزله	سده ۱۳ میلادی-سده ٧ هجری	۱۲۵۱ میلادی- ۶۴۹ هجری	زمین لرزه‌ای در نیشابور در سال ۶۴۹ ق بخشی از شادیاخ را به کلی ویران کرد.
زلزله	سده ۱۳ میلادی-سده ٧ قمری	۱۲۶٧ میلادی- ۶۶۶ قمری	در اثر آن از جمعیت نیشابور تنها هفتاد نفر که در صحرا بودند زنده ماندند.
زلزله	سده ۱۳ میلادی-سده ٧ قمری	۱۲۸۰ میلادی- ۶٧٧ یا ۶٧۸ قمری	ویرانی شهر نیشابور در اثر زلزله
آبادانی نسبی	سده ۱۴ میلادی سده ۸ قمری	۱۳۳۹ میلادی ٧۴۰قمری	آبادانی دوباره شهر
ورود ابن بطوطه	سده ۱۴ میلادی سده ۸ قمری
ورود فرستاده ویژه هانری سوم پادشاه اسپانیا، به نیشابور	سده ۱۵ میلادی-سده ۹ قمری	۱۴۰۴ میلادی-۸۰٧قمری	فرستاده ویژه هانری سوم؛ کلاویخو به نیشابور وارد می‌شود.
زلزله شدید	سده ۱۵ میلادی-سده ۹ قمری	۱۴۹۳ میلادی-۸۹۹ قمری	اندر سه زمان سه زلزله واقع گشت/بر پانصد و اند آنک شد شهر چو دشت/شش سال فزون دوم و ره از ششصد و شصت/از زلزله بار سوم هشتصد و هشت.
ساخت مسجد جامع کنونی نیشابور	سده ۱۵ میلادی - سده ۹ قمری	۱۴۹۳ میلادی -۸۹۹ قمری	مسجد جامع نیشابور با تلاش پهلوان علی کرخی ساخته شد.
تصرف نیشابور توسط احمدخان ابدالی	سده ۱۸ میلادی-سده ۱۲ قمری	۱٧۴۸ میلادی -۱۱۶۱ قمری	هجوم احمدخان شهر را چنان ویران ساخت که در درون دیوار نیشابور یک خانه مسکونی نماند
ورود کرزن به نیشابور	سده ۱۹ میلادی-سده ۱۴ قمری	۱۸۵۵ میلادی-۱۳۱۰ قمری-۱۲٧۲ شمسی
ورود ناصرالدین شاه	سده ۱۹ میلادی-سده ۱۳ قمری	۱۸۶۶ میلادی -۱۲۸۳ قمری	سخنرانی ناصرالدین شاه در نیشابور. در روز پنجم صفر/۱۶ July این سال ناصرالدین شاه به نیشابور وارد می‌شود و ششم صفر در این شهر زادروز خویش را جشن می‌گیرد. قاجار بارعام می‌دهد.
ورود محمدتقی‌میرزا حسام‌السلطنه	سده ۱۹ میلادی	۱۸۸۸ میلادی-۱۲۶۶ شمسی	آرام کردن فتنه‌ها
ورود ویلیام جکسون آمریکایی	سده ۲۰ میلادی-سده ۱۴ قمری	۱۹۰۸ میلادی - ۱۳۳۵ قمری -۱۲۸٧ شمسی
درگذشت کمال‌الملک	سده ۲۰ میلادی-سده ۱۴ قمری	۱۸ اوت ۱۹۴۰ میلادی-۱۴ رجب ۱۳۵۹ قمری -۲٧ مرداد ۱۳۱۹ خورشیدی	درگذشت کمال‌الملک پس از مدت‌ها زندگی در روستای حسین‌آباد کمال در نیشابور؛ دفن او در کنار آرامگاه شیخ عطار
افتتاح ایستگاه راه‌آهن	سده ۲۰ میلادی-سده ۱۴ قمری	۲۳ ژوئیه ۱۹۵۶- ذیحجه ۱۴ ۱۳٧۵ قمری- ۱ امرداد ۱۳۳۵ شمسی	در مراسم افتتاح را آهن نیشابور محمدرضا پهلوی شخصاً حضور می‌یابد. همچنین اعضای دولت و سازمان پیشاهنگی حضور بزرگی در این مراسم داشتند.
رونمایی از آرامگاه خیام و کمال الملک	سده ۲۰ میلادی-سده ۱۴ قمری	۱ آوریل۱۹۶۳–٧ ذیقعده ۱۳۸۲ قمری-۱۲فروردین ۱۳۴۲ خورشیدی	رونمایی و افتتاح آرامگاه‌های عمر خیام، کمال الملک و آرامگاه مرمت شده شیخ عطار در نیشابور با حضور فرح پهلوی.
تخریب آرامگاه یحیی بن معاذ	سده ۲۰ میلادی-سده ۱۴ قمری	۱۹٧۶–۱۳۵۵ خورشیدی	آرامگاه صوفی ایرانی یحیی بن معاذ، توسط انقلابیون، در این سال تخریب شد و مکانی جدید به ناں «امام زاده قاسم» به جای ساخته شد.
سیل بوژان	سده ۲۰ میلادی	۱۹۸٧میلادی - ۱۳۹۹ شمسی	سیل بوژان در مرداد ۱۳۶۶ رخ داد و بر اثر آن حدود ۴۰۰ نفر کشته شدند.
اعتراض به تقسیم استان خراسان	سده ۲۰ میلادی -سده ۱۵ قمری قرن حاضر	آوریل ۱۹۹۸-فروردین ۱۳٧٧	طوماری به طول ۱۲۰ متر و نیڑے به سی هزار امضا، اعتراض مردم نیشابور نسبت به طرح تقسیم استان خراسان به وزارت کشور ارسال شد.
ورود سید محمد خاتمی به نیشابور	قرن حاضر/سده ۲۱ میلادی-سده ۱۵ قمری	۲۰۰۰ میلادی-خرداد ۱۳٧۹ شمسی-۱۴۲۱ قمری	سید محمد خاتمی، اولین رئیس‌جمهور ایران است که به نیشابور آمد. عبدالجواد غرویان، استقبال مردم نیشابور از خاتمی را، در تریخ بی‌سابقه معرفی کرد و گفت که «شور و نشاط مردم برای دیدن آقای خاتمی یادآور استقبال از موکب امام هشتم (ع) است.»
فاجعه قطار نیشابور	سده ۲۱ میلادی (قرن حاضر)	February۱۸ ۲۰۰۴ - - بهمن ۲۹ سال ۱۳۸۲	فاجعه قطار نیشابور بزرگترین سانحه راه‌آهن در ایران در نزدیکی ایستگاه خیام در ۱٧ کیلومتری نیشابور رخ داد که در آن ۲۹۵ نفر کشته و ۴۶۰ نفر زخمی شدند. علت انفجار این قطار از سوی مسئولان به صورت ابهام آمیزی تعریف شده‌است.
تخریب مدرسه تاریخی گلشن	سده ۲۱ میلادی (قرن حاضر)	-فروردین ۱۳۸۸شمسی-مارج ۲۰۰۹	این مدرسه با قدمتی تاریخی که در واقع حوزه علمیه نیشابور بوده و بارها در معرض تخریب قرار گرفته به‌طوری‌که فروردین سال گذشته بخش وسیعی از آن کاملاً تخریب شد.خبرگزای مهر

منحصر سوالات

وسائل ، کتاباں

• نیشابور د‏‏ی تریخ (حکمران)
• نیشابور دے امرا
• نیو یارک میٹروپولیٹن میوزیم آف آرٹ

تاریخی عنوانات تے واقعات

• نیشاپور
• خراسان
• ابرشہر
• ربا نیشابور
• ایران د‏‏ی تریخ
• نیشابور وچ عیسائیت د‏‏ی تریخ
• ساسانیڈس
• طاهریان
• صفاریان
• منگول حملہ
• سیل بوژان
• نیشابور ٹرین د‏‏ی تباہی
• عباسی خلافت
• نیشابور وچ آثار قدیمہ د‏‏ی تحقیق
• نیشابور خطوط دا پس منظر

افراد تے گروہ

• نیشابور دا حکمران
• فیریدون گریلی
• فیریدون جنیدی
• نیشابور دے رہائشیاں د‏‏ی لسٹ
• طاہر بن حسین
• کلاویخو
• کنڑنگ

تصاویر

پرانے نیشابور تو‏ں پینٹنگ

اک عورت حکمران تو‏ں شکایت کردی ا‏‏ے۔ تریخ د‏‏ی جامع کتاب ، چودھواں قمری صدی د‏‏ی اک تصویر۔ .

حاشیہ

ذرائع تے حوالےآں د‏‏ی منتخب کردہ لسٹ

• نیشاابور د‏‏ی تریخ ، رچرڈ دے ذریعہ ، نیشابور دے حکمران ،۔ ن. بھون ، ایران د‏‏ی سبھیاچار
• نیسابور د‏‏ی تریخ دا سیاق و سباق
• تریخ نیشابور ، لارنس لاک ہارٹ ، مسٹر عباس سعیدی نے ترجمہ کیا
• تریخ نیشابور ، علی معید سبیٹی ، تہران ، 1976
• مشرقی خلافت لینڈ ، لیسٹرنگ
• فریدون جنیدی ( فریدون جنیدی فریدون جنیدیآریائی ریس د‏‏ی زندگی تے ہجرت (ایرانی روایات د‏‏ی بنیاد پر) ، نیشابور: بلخ
• نصابور وچ سائنسی تحریک ، تیسری صدی ہجری تو‏ں لےک‏ے پنجويں صدی ہجری تک ، عادل سلیمان محمود وہابی
• معجم البلڈن نیلم حموی دے بعد "نیسبویر" دے لفظ نيں
• نیشابور فیروزoo شہر ، فریڈون گریلی

• {{{کتاب }}}."> 
• EARTHQUAKES IN THE HISTORY OF NISHAPUR By Charles Melvilleby C Melville - ۱۹۸۰

• نیشاپور
• ابرشہر
• نیشا پور د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق کچھ تصاویر
• نیشابور آرٹ (میٹروپولیٹن میوزیم)
• فسطاط میگزین ، نیشابور وچ سائنس د‏‏ی تریخ دے بارے وچ

باہرلے جوڑ

• Tarkhi Al Naisaburiin Bye حاکم نیشاپوری
• EARTHQUAKES IN THE HISTORY OF NISHAPUR By Charles Melville [۱]
• Encyclopedia Iranica
• metmuseum
• iranica
• The Patricians of Nishapur: A Study in Medieval Islamic Social History by Richard Bulliet
• France-Diplomatie