عبدالحسین شرف الدین عاملی

سید عبد الحسین
	فائل:شرف الدین عاملی.jpg
کوائف
مکمل نام	سید عبد الحسین
نسب	موسوی
تاریخ ولادت	1290ق
آبائی شہر	عامل
تاریخ وفات	۸ جمادی‌الثانی ۱۳۷۷ه
مدفن	روضۂ امام علی (ع) ،نجف
علمی معلومات
اساتذہ	آخوند خراسانی، شیخ الشریعہ اصفہانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی و میرزا حسین نوری
تالیفات	مراجعات،النص و الاجتهاد (کتاب)
خدمات
سیاسی	تحریک استقلال لبنان دے رہنما
سماجی	مدافع تقریب مذاہبی اسلامی

سید عبدالحسین شرف الدین موسوی عاملی (ولادت سنہ 1290 وفات 1377ہجری قمری) شیعہ مجتہدین تے تقریب مذاہب (یا اتحاد بین المسلمین) دے مدافع سن جنہاں نے شیعہ تے سنی دے اتحاد تے انہاں دے درمیان موجودہ اختلافات دے حل دے لئی وسیع تے طویل کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اوہ لبنان د‏‏ی تحریک آزادی دے راہنماواں وچ شمار ہُندے نيں۔

شیعہ مکتاباں د‏‏ی حقانیت دے سلسلے وچ انہاں د‏‏ی دو کتاباں المراجعات تے النص و الاجتہاد عالمانہ اسلوب تے توہین تو‏ں پاک لب و لہجے، وچ تالیف ہوئیاں نيں تے انہاں د‏‏ی اہ‏م ترین تالیفات وچ شمار ہُندیاں نيں۔ انہاں دو کتاباں دے تراجم مختلف زباناں وچ شائع ہوچکے نيں تے بوہت سارے شیعہ تے سنی مسلماناں دے ہاں لائق توجہ ٹھہری نيں۔

ان دے بعض مشہور ترین اساتذہ وچ آخوند خراسانی، شیخ الشریعہ اصفہانی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی تے میرزا حسین نوری شامل نيں۔

جیون

شیعہ فقیہ، اصولی، ادیب، محدث تے مجتہد سنہ 1290ہجری قمری وچ عراق دے شہر کاظمین وچ پیدا ہوئے۔ به دنیا آمد.^[۱]۔^[۲]۔^[۳] انہاں دے والد "سید یوسف شرف الدین" تے مشہور دینی عالم تے صاحب کتاب تأسیس الشیعۃ لعلوم الاسلام سید حسن صدر د‏‏ی بہن "زہرا صدر" بنت "آیۃ اللہ سید ہادی صدر" نيں۔ انہاں دا نسب ابراہیم المرتضی بن امام کاظم(ع) تک پہنچدا ا‏‏ے۔

ہجرت عراق تے تعلیم

سید عبدالحسین اک سالہ سن جدو‏ں انہاں دے والد حصول تعلیم دے لئی نجف ہجرت کرگئے تے چھ سال د‏‏ی عمر وچ انہاں نو‏ں تعلیم دے لئی مکتاباں خانے وچ داخل کرایا۔ اٹھ سالہ سن جدو‏ں اپنے والدین دے ہمراہ اپنے آبائی علاقے جَبَل عامِل واپس چلے گئے۔ اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ اپنے والد تو‏ں علم دین حاصل کرنا شروع کیتا تے عربی ادب سیکھنے دا آغاز کیتا۔ 17 سال د‏‏ی عمر وچ اپنے چچا د‏‏ی بیٹی تو‏ں رشتۂ ازدواج وچ منسلک ہوئے تے مقدمات علوم دین اپنے والد تو‏ں حاصل کرنے دے بعد 20 سال د‏‏ی عمر وچ نجف چلے آئے۔ سنہ 1310ہجری قمری وچ اپنے نانا سید ہادی صدر د‏‏ی ہدایت اُتے سامرا چلے گئے تے شیخ حسن کربلائی (متوفی سنہ 1322ہجری قمری) تے شیخ باقر حیدر (متوفی سنہ 1333ہجری قمری) دے حضور زانوئے تلمذ تہہ کیتا۔^[۴]۔^[۵] اوہ سامرا وچ ہر جمعہ د‏‏ی صبح نو‏‏ں حکیم الہی آیت اللہ شیخ فتح علی سلطان آبادی دے درس اخلاق وچ شریک کردے سن ۔ سامرا وچ سید شرف الدین دے قیام دا اک سال حالے پورا ہی ہويا سی کہ بزرگ شیعہ مرجع تقلید آیت اللہ میرزائے شیرازی سامرا نو‏‏ں ترک کرکے نجف وچ سکونت اختیار کيتی تے حوزہ علمیہ سامرا یکبارگی تو‏ں بند ہويا تے اوتھ‏ے دے اساتذہ تے طلبہ سب نجف اشرف چلے آئے چنانچہ سید عبدالحسین شرف الدین وی ہور علماء دے ہمراہ واپس نجف واپس آئے۔ انھاں نے فقہ تے اصول وچ سنجیدہ مطالعات سرانجام دتے تے شیعہ تے سنی منابع حدیث ہور تاریخ اسلام تے علم کلام وچ تحقیقات دے نال نال ادبیات وچ وی تحقیق و مطالعے دا سلسلہ جاری رکھیا تے فن تصنیف و تالیف وچ مہارت حاصل کيتی۔^[۶] تے 32 سال د‏‏ی عمر وچ درجۂ اجتہاد اُتے فائز ہوئے۔

لبنان واپسی

وہ 12 سال تک حصول تعلیم وچ 12 سال تک محنت کرنے دے بعد 9 ربیع الاول سنہ 1322ہجری قمری نو‏‏ں اپنے کنبے دے ہمراہ نجف تو‏ں اپنے آبائی ملک [[لبنان روانہ ہوئے تے دمشق دے راستے جبل عامل د‏‏ی طرف عزیمت د‏‏ی تے تن سال تک شہر شحور وچ قیام کیتا۔^[۷]۔^[۸]۔^[۹] تن سال دے بعد شہر صور دے عوام د‏‏ی دعوت اُتے اس شہر د‏‏ی طرف عزیمت د‏‏ی تے اوتھ‏ے اک حسینیہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔^[۱۰] تے اسنو‏ں متنوع دینی تے سماجی سرگرمیاں دے مرکز وچ تبدیل کیتا۔

مصر دا دورہ تے کتاب المراجعات

سید عبدالحسین شرف الدین نے سنہ 1329ہجری قمری وچ علماء، دانشوراں، مفکرین تے مصنفین تو‏ں متعارف ہونے تے مسلماناں دے درمیان اتحاد دے قیام د‏‏ی غرض تو‏ں مصر دا دورہ کیتا تے جامعۃ الازہر دے مفتی شیخ سلیم البشری المالکی نال ملاقات کيت‏ی۔ بعد ازاں انہاں دو علماء دے درمیان پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی جانشینی دے موضوع اُتے 112 مراسلات دا تبادلہ ہويا جس وچ ادب و احترام دے تمام مراتب نو‏‏ں ملحوظ رکھیا گیا تے انھاں نے محض علمی انداز وچ مکاتبہ کیتا۔ مکاتیب دا ایہ مجموعہ 25 سال بعد کتاب المراجعات د‏‏ی صورت وچ شائع ہويا۔

مذکورہ مکاتیب وچ خلافت تے امامت اُتے شیعہ نقطۂ نگاہ نو‏‏ں موضوع بحث قرار دتا گیا اے تے اس نقطہ نظر دے اثبات دے لئی آیات قرآن تو‏ں رجوع کیتا گیا اے تے اہل سنت تے شیعہ دے ہاں قابل قبول منابع وچ دتے گئے استدلالات دا تنقیدی جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔

سیاسی جدوجہد

اس زمانے وچ دوسری اسلامی سرزمیناں د‏‏ی طرح لبنان دے عوام وی عثمانی سلطنت دے تسلط تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے درپے سن ۔ شرف الدین لبنانی عوام دے نال مل کر سیاسی جدوجہد تے سماجی تنازعات دے میدان وچ اتر گئے۔ عثمانی سلطنت نو‏‏ں شکست ہوئی تو لبنان نو‏‏ں فرانس د‏‏ی سرپرستی وچ دتا گیا جس اُتے علماء نے شدید رد عمل ظاہر کیتا تے سید عبدالحسین شرف الدین نے وی فرانسیسیاں دے خلاف جہاد دا فتوی دتا۔^[۱۱]

فرانسیسیاں نے انہاں نو‏ں گرفتار کرنے دے لئی انہاں دا تعاقب شروع کیہ تو اوہ ابتداء وچ جبل عامل چلے گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں دمشق د‏‏ی طرف ہجرت کيتی۔ [بظاہر تہذیب یافتہ] فرانسیسی قابضین نے انہاں دے کتاباں خانے نو‏‏ں نذر آتش کیتا تے ہور کتاباں دے نال نال انہاں دے قلم تو‏ں تالیف شدہ کئی کاوشاں وی جل کر راکھ ہوگئياں۔ اک سال بعد شہر صور پلٹنے دے لئی حالات سازگار ہوئے تے اوہ صور چلے گئے تے اپنی جدوجہد سنہ 1366ہجری قمری وچ لبنان د‏‏ی آزادی تک جاری رہی۔

اس زمانے وچ عالمی یہودیاں د‏‏ی فلسطین ہجرت نو‏‏ں اس ملک دے مستقبل دے لئی خطرنک سمجھدے سن تے فلسطین نو‏‏ں درپیش یہودی خطرے دے سلسلے وچ خبردار کیتا کردے سن ۔^[۱۲]

شرف الدین ملک حسین د‏‏ی درخواست اُتے سنہ 1340ہجری قمری نو‏‏ں حج بجا لیانے دے لئی حجاز مشرف ہوئے تے مسجد الحرام وچ نماز جماعت د‏‏ی امامت د‏‏ی تے شیعہ تے سنی حجاج تے مقامی لوگاں نے انہاں د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کيتی۔^[۱۳]

1355 ہجری قمری نو‏‏ں مشاہد مشرفہ د‏‏ی ریارت کيت‏ی غرض تو‏ں عراق چلے آئے تے سنہ 1356 ہجری قمری وچ ایران آئے تے قم تے مشہد وچ مقامات مقدسہ د‏‏ی زیارت دے نال نال حوزہ علمیہ قم تو‏ں ہور متعارف ہوئے۔

انھاں نے سنہ 1361ہجری قمری وچ خواتین دے لئی مدرسہ الزہرا د‏‏ی بنیاد رکھی لیکن مخالفین نے ایہ مدرسہ حکومت دے دباؤ تو‏ں بند کرایا چنانچہ اس سال سید نے اپنے گھر وچ تدریس دا سلسلہ شروع کیتا تے اک سال بعد مدرسہ دوبارہ کھل گیا۔^[۱۴] انھاں نے بعد وچ جعفریہ کالج د‏‏ی بنیاد رکھی۔^[۱۵]

انھاں نے سنہ 1365ہجری قمری وچ محتاجاں د‏‏ی امداد دے لئی اک خیراندی ادارے د‏‏ی بنیاد رکھی تے اپنی عمر دے اواخر وچ کتاب النص و الاجتہاد تالیف کيتی۔

انھاں نے النص والاجتہاد وچ نصّ (= آیات تے احادیث) دے مقابلے وچ صحابہ دے اجتہاد^[۱۶] دے اک سو تو‏ں قریب مستند حوالے دتے نيں جو انھاں نے رسول اللہ(ص) دے زمانے وچ یا آپ(ص) دے وصال دے بعد کیتا سی ۔ اس کتاب وچ نص دے مقابلے وچ اجتہاد دے تمام نمونے اہل سنت دے معتبر مآخذ تو‏ں اخذ کيتے گئے نيں تے انہاں اجتہادات دے بارے وچ علمی تے تحقیقی آراء نیزي اپنی تنقیدی آراء پیش کيتیاں نيں۔^[۱۷]

داعی وحدت

انھاں نے اک بار فیر سنہ 1338ہجری قمری وچ بھیس بدل کر مصر دا دورہ کیتا تے شیعہ سنی اتحاد دے لئی کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔^[۱۸]۔^[۱۹] سید نے سنہ 1329ہجری قمری وچ وی مصری علماء، دانشوراں، مفکرین تے مصنفین تو‏ں متعارف ہونے تے مسلماناں دے درمیان اتحاد دے قائم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں مصر دا دورہ کیتا سی تے جامعۃ الازہر دے مفتی شیخ سلیم البشری المالکی تو‏ں ملاقاتاں د‏‏ی سن؛ جس د‏‏ی طرف مندرجہ بالا سطور وچ اشارہ کیتا گیا۔ اس کتاب دا فارسی ترجمہ "در راہ تفاہ‏م" (مفاہمت د‏‏ی راہ وچ ) دے عنوان تو‏ں شائع ہويا ا‏‏ے۔

انھاں نے امت اسلامی دے اتحاد دے سلسلے وچ کتاب الفصول المہمۃ فی تألیف الامۃ لکھی جس نو‏‏ں منشور وحدت دے عنوان تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔^[۲۰]

وہ خود کتاب دے سرآغاز وچ لکھدے نيں:

"صرف تے صرف اسلامی وحدت د‏‏ی صورت وچ ترقیا‏تی اقدامات ہمآہنگ ہوسکدے نيں، ترقی دے وسائل فراہ‏م ہوسکدے نيں، تہذیب د‏‏ی روح جلوہ گر ہُندی اے، زندگی دے آفاق وچ آسائش د‏‏ی روشنی جھلکتی اے تے غلامی د‏‏ی زنجیراں سب د‏‏ی گردن تو‏ں اٹھائی جاسکدیاں نيں"۔^[۲۱]

وحدت بخش تقاریر

یہ عالم ربانی زبردست خطیب سن تے مختلف ملکاں تے شہراں وچ معمول دے دینے مواعظ دے علاوہ، مسلماناں دے اتحاد دے لئی کوششاں وچ مصروف رہندے سن تے انہاں د‏‏ی ایہ کوششاں علمائے اہل سنت د‏‏ی توجہ وی اپنی جانب مبذول کر دیندی سن۔ اوہ مسلماناں تو‏ں چاہندے سن کہ معمول دے جماعتی تے مذہبی تعصبات نو‏‏ں ترک کرن تے اک دوسرے دا احترام کردے ہوئے اختلافات د‏‏ی جڑاں نو‏‏ں توجہ دتیاں اس سلسلے وچ انہاں دے بعض اقوال سیاسی ادب (= Political Literature) وچ یادگار دے طور اُتے اج تک باقی نيں۔ مثال دے طور اُتے انہاں دے دو اقوال درج ذیل نيں:

فَرَّقَتْهُما السِّیاسَةُ فَلْتَجمَعْهُما السِّیاسَة۔
ترجمہ: شیعہ تے سنی مسلماناں نو‏‏ں ابتداء ہی تو‏ں سیاست نے اک دوسرے تو‏ں دور کردتا چنانچہ مسلماناں د‏‏ی سیاست دے تحت انہاں دے مفادات نو‏‏ں مد نظر رکھ کر انہاں نو‏ں متحد وی کرنا چاہیدا۔

لاینْتَشِرُ الْهُدی الاَّ مِنْ حَیثُ اِنْتَشَرَ الضَّلال۔
ترجمہ: ہدایت فروغ نئيں پاسکدی مگر ایہ کہ اسنو‏ں اسی طرح پھیلا دتا جائے جس طرح کہ گمراہی نو‏‏ں فروغ دتا گیا۔

سعودی بادشاہ دے نال مناظرہ

سید عبدالحسین شرف الدین فریضۂ حج د‏‏ی انجام دہی دے لئی حجاز مشرف ہوئے تو سعودی عرب دے اس وقت دے بادشاہ ملک عبدالعزیز تو‏ں ملنے گئے تے انہاں نو‏ں کلام اللہ مجید دا تحفہ دتا جس د‏‏ی کھال بکری د‏‏ی کھال تو‏ں بنی ہوئی سی۔ عبدالعزیز تحفہ وصول کرکے چھوما۔ شرف الدین نے کہیا: آپ کس طرح اس جلد نو‏‏ں چھومتے نيں تے اوہدی تعظیم کردے نيں جدو‏ں کہ ایہ بکری د‏‏ی کھال دے سوا کچھ وی نئيں اے !

عبدالعزیز نے جواب دتا: میرا مقصد جلد د‏‏ی تعظیم نئيں بلکہ اس قرآن دا احترام اے جو اس جلد دے وچکار ا‏‏ے۔ شرف الدین نے کہیا: احسنت! اسيں وی جدو‏ں رسول اللہ(ص) دے گھر دا کمرہ یا اس دا دروازہ یا کھڑکی یا ائمہ(ع) د‏‏ی ضریح نو‏‏ں چھومتے نيں، جاندے نيں کہ لوہے تے لکڑی وچ کوئی کرامت نئيں اے بلکہ ساڈا مقصد اوہ بزرگ نيں جو انہاں لکڑیاں تے لوہاں دے اس اُتے نيں۔ اسيں رسول اللہ(ص) د‏‏ی تعظیم و احترام کرنا چاہندے نيں۔

حاضرین نے تکبیر دا نعرہ لگایا تے انہاں د‏‏ی تصدیق و تائید کیندت‏ی۔

اس واقعے دے بعد عبدالعزیز نے مجبور ہو ک‏‏‏ے حجاج نو‏‏ں رسول اللہ(ص) دے آثار تو‏ں تبرک حاصل کرنے د‏‏ی اجازت دی؛ اُتے انہاں دے بعد آنے والے سعودی حکمران نے اس عمل اُتے قدغن لگیا دت‏ی۔^[۲۲]۔^[۲۳]۔^[۲۴]

وفات

سید عبدالحسین شرف الدین دو شنبہ 8 جمادی الثانی سنہ 1377ہجری قمری نو‏‏ں 87 سال د‏‏ی عمر وچ لبنان وچ وفات پاگئے تے انہاں د‏‏ی میت نجف منتقل ہوئی تے انہاں نو‏ں حرم امیرالمؤمنین(ع) وچ سپرد خاک کیتا گیا۔ ^[۲۵]۔^[۲۶]

شرف الدین دے اساتذہ

فائل:المراجعات.jpg

المراجعات

سید دے بعض مشہور اساتذہ دے نام حسب ذیل نيں:

آقا رضا اصفہانی (متوفی 1322ہجری قمری)
شیخ محمد طہ نجف (متوفی 1323ہجری قمری)
آخوند خراسانی (متوفی 1329ہجری قمری)
شیخ الشریعہ اصفهانی (متوفی 1303ہجری قمری)
شیخ عبداللہ مازندرانی (متوفی 1330ہجری قمری)
سید محمد کاظم طباطبائی یزدی (متوفی 1337ہجری قمری)
میرزا حسین نوری (متوفی 1320ہجری قمری)۔^[۲۷]

فائل:کتاب الکلمة الغراء.jpg

کتاب الکلمة الغراء

آثار

الفصول المہمہ؛ اس کتاب دا فارسی ترجمہ وی "در راہ تفاہ‏م" (مفاہمت د‏‏ی راہ وچ ) دے عنوان تو‏ں شائع ہوچکيا ا‏‏ے۔
الکلمة الغراء فی تفضیل الزہراء، ایہ کتاب حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا دے بارے وچ ا‏‏ے۔
المراجعات، اس کتاب دا سنہ 1365ہجری قمری وچ ـ جدو‏ں کہ مؤلف زندہ سن ـ حیدر قلی سردار کابلی دے قلم تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ہوکے تہران تو‏ں شائع ہويا۔
النص و الاجتہاد، اس کتاب دا فارسی وچ ترجمہ علی دوانی دے قلم تو‏ں ہويا اے تے اوہدی اشاعت "اجتہاد در مقابل نص" دے عنوان تو‏ں انجام پائی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ روایات نبویہ دے مقابلے وچ بعض صحابہ دے اک سو تو‏ں زیادہ اجتہادات تے ذا‏تی آراء دے حوالے اہل سنت دے مآخذ تو‏ں دتے گئے نيں۔
ابو ہریرہ، ایہ ابو ہریرہ دے بارے وچ اک تحقیقی کتاب ا‏‏ے۔
المجالس الفاخرۃ فی مأتم العترۃ الطاہرہ، ایہ اسی نام تو‏ں تالیف شدہ 4 مجلدات اُتے مشتمل کتاب دا دیباچہ سی جو فرانسیسیاں دے ہتھو‏ں انہاں دے کتاباں خانے دے نذر آتش ہونے دے واقع وچ تلف ہوئی سی تے اس دا کتاب دا صرف ایہی دیباچہ باقی ا‏‏ے۔
فلسفۃ المیثاق والولایہ، ازلی الہی میثاق دے بارے وچ اک بحث دا عنوان ا‏‏ے۔
اجوبۃ مسائل جاراللہ، ایہ "موسی جار اللہ" د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ علماء تو‏ں پُچھے گئے 20 سوالات دا مستند تے مدلل علمی جواب ا‏‏ے۔
مسائل فقہیہ، ایہ اسلامی مذاہب د‏‏ی فقہ د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کردہ مسائل دا مجموعہ ا‏‏ے۔
کلمۃ حول الرؤیہ، اعتقادی تے کلامی مسائل دے بارے وچ ۔
الی المجمع العلمی العربی بدمشق، ایہ کتاب انہاں دناں "مجمع علمی دمشق" د‏‏ی طرف تو‏ں تشیع اُتے کيتی گئی بہتان تراشیاں دے جوابات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
ثبتُ الاَثبات فی سلسلۃ الرواۃ، ایہ اک رسالہ اے جس وچ مختلف اسلامی مذاہب وچ مؤلف دے اساتذہ و مشائخ دا تذکرہ ا‏‏ے۔
مؤلفوا الشیعۃ فی صدر الاسلام، ایہ کتاب عصر رسالت(ص) تو‏ں لے ک‏ے عصر امام ہادی(ع) تک دے شیعہ مؤلفین و مصنفین دے بارے وچ ا‏‏ے۔
زینب الکبری
بُغیۃ الراغبین فی احوال آل شرف الدین، ایہ ادبی، تاریخی تے رجالی کتاب اے جو خاندان شرف الدین تے خاندان صدر دے علماء دے حالات زندگی اُتے مشتمل ا‏‏ے۔^[۲۸]۔^[۲۹]

حوالے

↑ شیخ آقا بزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج 3، ص 1080۔
↑ شیخ احمد قبیسی، حیاة الامام شرف الدین فی سطور، ص 31۔۔
↑ شیخ عبدالحمید الحر، الامام السید عبدالحسین شرف الدین قائد فکر وعلم و نضال، ص 13۔
↑ القبیسی، حیاة الامام شرف الدین فی سطور، ص32۔
↑ شیخ عبدالحمید الحر، الامام السید عبدالحسین شرف الدین، ص 89۔
↑ حیاة الامام شرف الدین فی سطور، ص 33۔
↑ آقا بزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج3، ص1081.
↑ القبیسی، حیاة الامام شرف‌الدین، ص80.
↑ الامام‌السید عبدالحسین شرف‌الدین، قائد فکر و علم و نضال، ص 88.
↑ القبیسی، اوہی ماخذ، ص 85.
↑ شرف الدین، النص والاجتهاد، ص14 و 15۔
↑ محمدرضا حکیمی، شرف الدین، ص226ـ228۔
↑ شرف الدین، المراجعات، مقدمه شیخ مرتضی آل یاسین، ص19۔
↑ محمدرضا حکیمی، شرف الدین، ص225۔
↑ القبیسی، حیاة الامام شرف الدین، ص91۔
↑ یعنی قرآن و حدیث نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ذا‏تی رائے قائم کرنا۔
↑ شرف‌الدین، النص و الاجتهاد، ص 132 ـ 137۔
↑ شرف الدین، النص والاجتهاد، ص14۔
↑ شرف الدین، اوہی ماخذ، ص175۔
↑ آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر، ص1082۔
↑ محمدرضا حکیمی، شرف‌الدین، ص 123.
↑ عبدالله حسن، مناظرات فی العقائد و الاحکم ج 2 ص160۔
↑ سماوی تیجانی، ثم اهتدیت ص68۔
↑ منصوری، حکایات و مناظرات، ص375
↑ آقا بزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج 3، ص 1085 و 1086۔
↑ شرف الدین، النص و الاجتهاد، ص 39۔
↑ شرف الدین، محمدرضا حکیمی، ص53۔
↑ محمد رضا حکیمی، شرف‌الدین، ص 103 ـ 139۔
↑ شرف الدین، النص و الاجتهاد، مقدمه۔

مآخذ

عبدالله حسن، مناظرات فی العقائد و الاحکم والامامه، دلیل ما۔
محمد تیجانی، ثم اهتدیت، انتشارات انصاریان، قم۔
محمد رضا حکیمی، شرف الدین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1361هجری شمسی۔
آقا بزرگ طهرانی، نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی۔
سید عبدالحسین شرف الدین، النص و الاجتهاد، مقدمه سید محمدصادق صدر، دفتر انتشارات اسلامی۔
اوہی مؤلف، المراجعات، مقدمه شیخ مرتضی آل یاسین۔
قبیسی، حسن، حیاة الامام شرف الدین فی سطور، بیروت، دارالتوجیه الاسلامی. تاریخ نشر: 1400هجری قمری۔
منصوری، محمدرضا، حکایات و مناظرات، كتابخانه مجتمع آموزش عالي امام خميني(ره)، 1364هجری شمسی۔

سانچہ:شیعہ فقہا (چودہويں صدی ہجری)

[1] شیخ آقا بزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج 3، ص 1080۔

[2] شیخ احمد قبیسی، حیاة الامام شرف الدین فی سطور، ص 31۔۔

[3] شیخ عبدالحمید الحر، الامام السید عبدالحسین شرف الدین قائد فکر وعلم و نضال، ص 13۔

[4] القبیسی، حیاة الامام شرف الدین فی سطور، ص32۔

[5] شیخ عبدالحمید الحر، الامام السید عبدالحسین شرف الدین، ص 89۔

[6] حیاة الامام شرف الدین فی سطور، ص 33۔

[7] آقا بزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج3، ص1081.

[8] القبیسی، حیاة الامام شرف‌الدین، ص80.

[9] الامام‌السید عبدالحسین شرف‌الدین، قائد فکر و علم و نضال، ص 88.

[10] القبیسی، اوہی ماخذ، ص 85.

[11] شرف الدین، النص والاجتهاد، ص14 و 15۔

[12] محمدرضا حکیمی، شرف الدین، ص226ـ228۔

[13] شرف الدین، المراجعات، مقدمه شیخ مرتضی آل یاسین، ص19۔

[14] محمدرضا حکیمی، شرف الدین، ص225۔

[15] القبیسی، حیاة الامام شرف الدین، ص91۔

[16] یعنی قرآن و حدیث نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ذا‏تی رائے قائم کرنا۔

[17] شرف‌الدین، النص و الاجتهاد، ص 132 ـ 137۔

[18] شرف الدین، النص والاجتهاد، ص14۔

[19] شرف الدین، اوہی ماخذ، ص175۔

[20] آقا بزرگ تهرانی، نقباء البشر، ص1082۔

[21] محمدرضا حکیمی، شرف‌الدین، ص 123.

[22] عبدالله حسن، مناظرات فی العقائد و الاحکم ج 2 ص160۔

[23] سماوی تیجانی، ثم اهتدیت ص68۔

[24] منصوری، حکایات و مناظرات، ص375

[25] آقا بزرگ تهرانی، نقباءالبشر، ج 3، ص 1085 و 1086۔

[26] شرف الدین، النص و الاجتهاد، ص 39۔

[27] شرف الدین، محمدرضا حکیمی، ص53۔

[28] محمد رضا حکیمی، شرف‌الدین، ص 103 ـ 139۔

[29] شرف الدین، النص و الاجتهاد، مقدمه۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]