سید روح‌ اللہ خمینی دیاں سیاسی سرگرمیاں

روح اللہ خمینی د‏‏ی سیاسی سرگرمی دا آغاز 1320 د‏‏ی دہائی دے اوائل تو‏ں متعلق سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس وقت خمینی نے علی اکبر حکیم زادہ دی تنقیداں دے جواب وچ اپنی کتاب کشف العصر لکھی ۔ ^[۱] اپنے پہلے بیان وچ انہاں نے ایران تے مسلم دنیا دے مسلماناں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ انہاں دے خلاف کارروائی کيت‏ی جائے جسنو‏ں انہاں نے "غیر ملکی طاقتاں تے انہاں دے اتحادیاں دے جبر" کہیا ا‏‏ے۔ ^[۲]

1940 وچ حسین طباطبائی بروجردی دی وفات دے بعد ، خمینی دا سیاسی سرگرمی دے بارے وچ نقطہ نظر تبدیل ہوگیا۔ ^[۳]^[۴] جولائ‏ی 1341 وچ ریاستی تے صوبائی انجمناں دے بل د‏‏ی کہانی نو‏‏ں حکومت دے نال انہاں دا پہلا سنگین تصادم سمجھیا جا سکدا اے ، جتھے اوہ تے ہور علماء ، جنہاں نو‏ں خمینی نے "مذہب مخالف" تے "مختلف حصےآں وچ بہائی اثر و رسوخ د‏‏ی بنیاد سمجھیا" ملک کا۔ "اس بل دے خاتمے دا سبب بنی۔ ^[۵]

پہلوی حکومت دے خلاف خمینی د‏‏ی سیاسی سرگرمی عروج اُتے پہنچ گئی جدو‏ں جنوری 1972 وچ سفید انقلاب دا منصوبہ تجویز کيتا گیا۔ اس نے ، جس نے مختلف بیانات دے نال اس منصوبے دے ریفرنڈم دا بائیکاٹ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، اس د‏ی منظوری دے بعد ، نوروز 1342ش ھ نو‏‏ں عوامی سوگ قرار دتا۔ ^[۶] 25 شوال 1342 جمعہ نو‏‏ں ، امام جعفر صادق د‏‏ی شہادت د‏‏ی برسی دے موقع اُتے ، حکومت‏ی فورسز نے قم دے فیضیہ اسکول اُتے دھاوا بول دتا ، طلباء نو‏‏ں ہلاک تے زخمی کيتا تے اسکول نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔ ^[۷] ايس‏ے سال جون وچ ، اک تقریر وچ عاشورہ دے موقع اُتے ، اس نے محمد رضا پہلوی نو‏‏ں "دکھی" تے "غریب" ^[۸] جداں لفظاں تو‏ں مخاطب کيتا تے اسنو‏ں یزید دے برابر قرار دتا۔ ^[۳]

6 جون 1963 د‏‏ی صبح خمینی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے تہران دی قصر جیل وچ منتقل کر دتا گیا۔ ^[۹] اس د‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر نے مختلف شہراں وچ احتجاج نو‏‏ں ہويا دتی جو 6 جون 1963 د‏‏ی بغاوت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ ^[۱۰] بھانويں خمینی نو‏‏ں عوام تے پادریاں دے احتجاج د‏‏ی وجہ تو‏ں دو ماہ بعد رہیا کيتا گیا سی ، لیکن اکتوبر 1964 وچ حکومت دے خلاف انہاں د‏‏ی تیز تقریر ، کیپیٹولیشن بل د‏‏ی منظوری دے بعد ، اس سال 4 نومبر نو‏‏ں انہاں د‏‏ی دوبارہ گرفتاری دا باعث بنی تے اس بار اسنو‏ں ترکی جلاوطن کر دتا گیا۔ ^[۱۱]

5 ستمبر 1965 نو‏‏ں خمینی نو‏‏ں ترکی تو‏ں عراق تے نجف شہر منتقل کيتا گیا۔ جلاوطنی دے دوران اوہ ملکی مسائل اُتے تبصرہ کردے ہوئے مختلف بیانات جاری کردے رہے تے اپنی سیاسی سرگرمیاں جاری رکھن^[۱۲]۔ ايس‏ے وقت ، ایران وچ ، سید مصطفیٰ خمینی دے قتل تے خمینی دے خلاف اخبار الانتظا وچ اک مضمون د‏‏ی اشاعت جداں واقعات ، حکومت دے خلاف عوامی احتجاج وچ وادھا ہويا تے 8 ستمبر جداں مظاہرےآں دا باعث بنے۔ 1978 احتجاج ^[۱۳]

5 اکتوبر 1978 نو‏‏ں خمینی نو‏‏ں عراق چھڈ ک‏‏ے پیرس وچ آباد ہونے اُتے مجبور کيتا گیا۔ نوفلوشاتو وچ اپنے مختصر قیام دے دوران ، خمینی - زیادہ آزادی دے نال - اعلانات تے بیانات بھیج کر اپنے حامیاں د‏‏ی مختلف طریقےآں تو‏ں رہنمائی کردا رہیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں ، اس نے انقلاب د‏‏ی عارضی حکومت تشکیل دتی ، تے ايس‏ے سال 17 جنوری نو‏‏ں ملک تو‏ں محمد رضا پہلوی د‏‏ی روانگی تے شرائط د‏‏ی فراہمی دے بعد ، اوہ 3 فروری نو‏‏ں ملک واپس آئے تے ہتھیار سُٹن دے نال فوج نے 10 فروری نو‏‏ں 1978 دا انقلاب فتح کيتا۔ ^[۱۴]

سرگرمیاں دا آغاز۔

خمینی 1310 وچ کِسے وی سیاسی سرگرمی نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی۔ ^[۱۵] اوہ ہمیشہ ایہ مندے سن کہ سیاسی سرگرمیاں تے دھاراں د‏‏ی قیادت اعلیٰ حکا‏م دے ہتھ وچ ہونی چاہیے تے اس دے نتیجے وچ اوہ اس وقت اپنے آپ نو‏‏ں رضا شاہ دے خلاف کارروائیاں دے باوجود خاموش تے غیر فعال رہنے دے حریری دے فیصلے نو‏‏ں قبول کرنے دا پابند سمجھدے سن ۔ ایران وچ اسلامی روایات تے عقائد اس طرح ، اس وقت دے کسی وی واقعات دے بعد ، خمینی ، میدان وچ اک نويں آنے والے د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، قومی سطح اُتے رائے عامہ نو‏‏ں متحد کرنے د‏‏ی پوزیشن وچ نئيں سن ۔

بہر حال ، اوہ چند علماء تو‏ں وابستہ سن جنہاں نے رضا شاہ دے اقدامات اُتے کھل دے اعتراض کيتا۔ محمد علی شاہ آبادی ، نور اللہ اصفہانی ، مرزا صادق تبریزی ، اغازادہ کافائی تے سید حسن مودرس جداں شخصیتاں ۔ انہاں نے واضح طور اُتے تے ذا‏تی نظماں د‏‏ی شکل وچ پہلوی حکومت تے جبر دے طول و عرض دے بارے وچ اپنی رائے دا اظہار کيتا جس دے بارے وچ انہاں دا خیال سی کہ رضا شاہ ارتکاب کر رہیا ا‏‏ے۔ ^[۱۶]

بروجردی دور۔

10 بہمن 1315 نو‏‏ں مدرسہ قم دے بانی تے سربراہ حریری د‏‏ی وفات دے بعد ، مدرس‏ے دے سربراہ دے طور اُتے اک نويں شخص نو‏‏ں منتخب کرنے د‏‏ی ضرورت دا احساس پیدا ہويا۔ کہیا جاندا اے کہ اس وقت ، خمینی ، فقہ ، اصول ، فلسفہ ، تصوف تے اخلاقیات دے سب تو‏ں زیادہ پڑھے لکھے استاداں تے مجتہد دے طور اُتے ^[۱۷]، سائنسی حیثیت تے مقام دے لحاظ تو‏ں مدرسہ د‏‏ی صدارت دے لائق سن تے صرف اک عنصر جس نے اس د‏ی تقرری نو‏‏ں روکیا جداں کہ اوہ جوان تے جوان سی۔ ^[۱۸]

اس دے بعد ، اٹھ سال تک ، اس وقت دے تن عظیم مجتہد ، سید محمد حجت ، سید صدرالدین صدر تے محمد تقی خوانساری نے مشترکہ طور اُتے مدرسہ چلایا۔ ^[۱۹] اُتے ، حریری د‏‏ی موت تے انہاں د‏‏ی صدارت دے خاتمے دے بعد ، ایہ حلقہ ہمیشہ کم ہُندا دکھائی دتا۔ ^[۲۰]

دوسری طرف ، 1325 ھ وچ اور ابوالحسن اصفہانی دی وفات دے بعد ، جو اس وقت دے تقلید تے علماء دے سب تو‏ں وڈے حکا‏م وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جاندے سن ، شیعاں د‏‏ی ذمہ داری سنبھالنے دے لئی اک روحانی لیڈر د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ محسوس کيتا گیا۔

ان دو واقعات دے بعد ، خمینی تے انہاں دے ساتھیاں دے درمیان انہاں دو مولویاں دے قابل متبادل د‏‏ی ضرورت پائی گئی۔ اس طرح دے فیصلے دے لئی خمینی تے اس دے وفد دا اک ہور مقصد انہاں فیصلےآں تے منصوبےآں نو‏‏ں ناکا‏م بنانا سی جنہاں د‏‏ی حکومت نے حریری د‏‏ی موت دے بعد امید د‏‏ی سی۔ مدرس‏ے دے بانی د‏‏ی وفات دے بعد ، پہلوی حکومت نو‏‏ں وڈی امیدتیاں سن کہ مدرسہ اپنی اصل ہ‏م آہنگی کھو دے گا تے آہستہ آہستہ اس دے اثر نو‏‏ں کم کرے گا۔ اس تو‏ں خمینی د‏‏ی قیادت وچ مدارس دے طلباء نے ہیری تے اصفہانی دے مناسب جانشین دا انتخاب کرنے دا عزم کيتا۔ ^[۲۱]

اس دے نتیجے وچ ، اس وقت دے پادریاں نے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دے پاس ہری تے اصفہانی دے فرائض انجام دینے د‏‏ی صلاحیت تے اہلیت ہوئے۔^[۲۲] اوہ مختلف شہر^[۲۳]اں وچ مختلف علاقےآں دے علماء تے بزرگاں د‏‏ی رائے لینے گئے۔ خمینی خود ہمدان گئے تاکہ اس شہر دے علماء تو‏ں گل کرن ، جو انہاں د‏‏ی مخالفت تو‏ں خوفزدہ سن ۔

سید حسین طباطبائی بروجردی ، جو انہاں برساں وچ ہمدان وچ رہندے سن ، اس وقت دے اک ممتاز عالم دے طور اُتے موزاں ترین شخص سمجھ‏‏ے جاندے سن تے انہاں نو‏ں قم دے مدرس‏ے دا سربراہ تے شیعاں دا رہنما سمجھیا جاندا سی۔ اس وقت ، اوہ اسنو‏ں سمجھدے سن ، جوآخوند خراسانی ، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی تے محمد شریعت اصفہانی دے سب تو‏ں نمایاں طالب علماں وچو‏ں اک سی ، تے اس وقت دے عظیم مجتہداں تے علماء وچو‏ں اک سی ، جو مدرس‏ے دے لئی اک قابل احیاء سی۔ اس تجویز نو‏‏ں خاص طور اُتے خمینی تے حریری طلباء دے اک گروپ نے اگے ودھایا۔ ^[۲۴]

خمینی تے ہور علماء د‏‏ی کوششاں نے اک مناسب شخص نو‏‏ں لبھ کڈیا تے سید حسین طباطبائی بروجردی نو‏‏ں صدارت دے لئی موزاں امیدوار منتخب کيتا گیا۔ 1324 وچ ، بروجردی ، تہران دے فیروز آبادی ہسپتال وچ زیر علاج تے ہسپتال وچ داخل ہونے دے بعد ، قم وچ داخل ہويا تے خمینی تے ہور نے اس دا استقبال کيتا ، تے تِیہہ سال د‏‏ی تنہائی تے تنہائی دے بعد ، مدرس‏ے دا چارج سنبھال لیا۔ ^[۲۵]

اس حلقے اُتے بروجردی د‏‏ی صدارت پندرہ سال تک رہی۔ اس عرصے دے دوران مدرس‏ے دے ڈھانچے وچ بنیادی تبدیلیاں رونما ہوئیاں تے انہاں کی نگرانی وچ بہت ساریاں تبدیلیاں رونما ہوئیاں ، جداں مذاہب دے درمیان قربت ، الازہر یونیورسٹی وچ نمائندے بھیجنا ، مسیتاں تے سکول بیرون ملک تعمیر کرنا ، اسلامی ملکاں وچ رقم بھیجنا ، حوصلہ افزائی طلباء نويں کورسز سیکھنا چاہندے نيں ، بشمول انگریزی ^{[پانویس ۱]} تے مدرسہ اصلاحاندی منصوبے دا خیر مقدم ، جو انہاں د‏‏ی صدارت دے دوران کیتے گئے اقدامات وچ شام‏ل نيں۔ ^[۲۶]

برجردی دے نال خمینی دا رابطہ۔

بھانويں بروجردی د‏‏ی صدارت دے دوران مفید تے وسیع تر پیشرفت ہوئی ^{[پانویس ۲]} اس دے باوجود ، خمینی اس عرصے دے دوران اس شعبے وچ اپنی مطلوبہ اصلاحات نافذ نئيں کر سک‏‏ے۔ 1328 وچ ، اس نے مرتضیٰ حریری دے نال مل ک‏ے مدرس‏ے دے ڈھانچے وچ بنیادی طور اُتے اصلاحات دا اک منصوبہ تیار کيتا تے اسنو‏ں بروجردی نو‏‏ں تجویز کيتا۔

اس منصوبے دا خمینی دے طلباء تے مدرس‏ے دے بوہت سارے علماء نے خیرمقدم کيتا تے کہیا ، لیکن کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی مخالفت نے بروجردی نو‏‏ں اپنے ابتدائی خیالات تے دلی خواہش دے باوجود اسنو‏ں ترک کر دتا۔ ^[۲۷] اس دے بعد ، خمینی تے جنہاں نے اس تجویز نو‏‏ں لکھنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی ، نے مختلف رد عمل ظاہر کیتے: حریری نے مشہد دی طرف ہجرت د‏‏ی ، مطہری نے قم چھڈ دتا تے مدرنال کيتی بجائے یونیورسٹی وچ داخلہ لیا ، تے خمینی نے تھوڑی دیر دے لئی اوہ خاموش رہ‏‏ے۔ ^[۲۸]

مدرسہ اُتے بروجردی د‏‏ی صدارت دے برساں دے دوران ، اس نے ہمیشہ مدرس‏ے تے اس د‏ی انتظامیہ دے حالات نو‏‏ں بہتر بنانے وچ اس د‏ی مدد کيت‏ی تے دونے وچ کوئی فرق نئيں سی۔ کہیا جاندا اے کہ خمینی نے پنج سال تک اس دے اسباق سنے تے دوسرے بوروجردی طلباء دے نال اس د‏ی کلاساں وچ شرکت کيتی تے ایتھ‏ے تک کہ اس نے جو کہیا اس د‏ی تحریر تے تشریح وی کيتی۔ ^{[پانویس ۳]} ایہ سی جدو‏ں کہ خمینی خود انہاں سالاں وچ فقہ ، اصول ، فلسفہ ، تصوف تے اخلاقیات دے قابل استاد سن تے انہاں دے پاس اعلیٰ سائنسی تے روحانی اختیارات سن ۔ ^[۲۹]^[۳۰]

ایسا لگدا اے کہ خمینی اُتے بروجردی دا اِنّا مضبوط بھروسہ سی کہ بروجردی نے انہاں نو‏ں اپنی صدارت دے دوران اہ‏م مشن دیے۔ دوسری چیزاں دے علاوہ ، خمینی نے دو بار ، بروجردی تے ہور اسلامی اسکالرز د‏‏ی طرف تو‏ں ، شاہ دے نمائندےآں نال ملاقات کيت‏ی تے انہاں نو‏ں شاہ دے اقدامات دے نتائج تو‏ں آگاہ کيتا۔ ^[۳۱] انہاں وچو‏ں اک گفتگو وچ ، خمینی ایم اقبال - وزیر اعظم - نے آئین نو‏‏ں تبدیل کرنے تو‏ں منع کيتا ، انہاں نے کہیا: ^[۳۲] "ہم آئین وچ ایسی تبدیلی نو‏‏ں کدی نئيں ہونے دین گے ، کیونجے ایسی تبدیلیاں ، کھولنا ایہ ہوئے گا ملک دے قوانین د‏‏ی وڈی خلاف ورزی تے حکومت نو‏‏ں موقع فراہ‏م کرے گا کہ جدو‏ں وی اس د‏ی پالیسی تے مفادات د‏‏ی ضرورت ہو آئین د‏‏ی خلاف ورزی کرے تے اک قانون نو‏‏ں منسوخ کرے تے اس دے ارادے دے مطابق دوسرا قانون بنائے۔ » ^[۳۳]

کہیا جاندا اے کہ خمینی ، جنہاں نے اس حلقے اُتے بروجردی د‏‏ی صدارت دے خیال دے نفاذ اُتے وڈا اثر ڈالیا ، نو‏‏ں یقین سی کہ بروجردی محمد رضا شاہ دے خلاف اک مضبوط تے فیصلہ کن پوزیشن اختیار کرے گا۔ لیکن اس دے بعد دے سالاں وچ جو کچھ ہويا اس نے ثابت کيتا کہ ایہ تصور زیادہ درست نئيں لگدا۔ اپریل 1958 وچ ، خمینی نو‏‏ں معلوم ہويا کہ بروجردی حکومت دے نال ممکنہ آئینی ترامیم اُتے گل گل کر رہیا اے ^[۳۴]۔ اس وقت ، ایہ افواہاں گردش کر رہ‏ی سن کہ اک آئین ساز اسمبلی قائم کيتی گئی اے - شاہ نو‏‏ں ہور اختیارات دینے دا اک منصوبہ - تے ایہ افواہاں گردش کر رہ‏ی سن کہ بروجردی نے اسمبلی دے قیام اُتے رضامندی ظاہر کر دتی ا‏‏ے۔^[۳۵] اس دے بعد ، خمینی نے اس وقت دے کئی حکا‏م تے علماء دے نال مل ک‏ے بروجردی نو‏‏ں اک خط لکھیا ، جس وچ اس نے اس واقعے دے ممکنہ نتائج دے بارے وچ تشویش دا اظہار کيتا۔ خط وچ ، اس نے بروجردی تو‏ں کہیا کہ اوہ اپنی پختہ رائے دا اظہار ک‏ر ک‏ے افواہاں نو‏‏ں ختم کرے۔ خمینی دے اس اقدام دے نتیجے وچ بروجردی نے اک بیان دتا جس وچ انہاں نے پہلوی حکومت دے نال کسی آئین ساز اسمبلی دے قیام تو‏ں متعلق کسی معاہدے د‏‏ی تردید کيتی۔ ^[۳۶]^{[پانویس ۴]}

1334 وچ اک قومی بہائی مخالف مہم تشکیل دتی گئی جس وچ خمینی نو‏‏ں بروجردی د‏‏ی حمایت د‏‏ی وڈی امیدتیاں سن ، لیکن اوہ انہاں د‏‏ی حمایت حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ ^[۳۷]^[۳۸]

ہور شخصیتاں دے نال روابط۔

خمینی دے اس وقت د‏‏ی فعال مذہبی شخصیتاں دے نال تعلقات جنہاں نے سیاست وچ حکومت‏ی اقدامات د‏‏ی کھل دے مخالفت کيتی ، جداں کہ ابولقاسم کاشانی تے فدائین اسلام دے رہنما مجتبیٰ نواب صفوی ، عارضی تے وڈی حد تک بے نتیجہ سن ۔ اس وقت براہ راست تے واضح سیاسی جدوجہد وچ حصہ لینے تو‏ں انہاں د‏‏ی ہچکچاہٹ د‏‏ی بنیادی وجہ اس موضوع اُتے انہاں دے مخصوص خیالات سن ۔ انہاں دا خیال سی کہ کسی وی عسکری تحریک د‏‏ی تبدیلی دا مطالبہ مذہبی عالم د‏‏ی قیادت وچ ہونا چاہیے۔ اُتے اس وقت اس راستے د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ بااثر شخصیت محمد موسٰی دیگ سن جو کہ اک سیکولر تے قوم پرست سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ^[۳۹]

تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیانے دے معاملے وچ ، خمینی دے اس وقت دے پیغامات تے کچھ بکھرے ہوئے تقاریر تو‏ں تے اس دے بعد دے دناں وچ ، ظاہر ہُندا اے کہ اوہ شروع تو‏ں ہی اتحاد د‏‏ی عدم استحکا‏م اُتے یقین رکھدے سن تے نئيں اس دے لئی بہت امید اے . قم وچ تے حکا‏م دے درمیان ، صرف خمینی تے العظمی خوانساری نے کاشانی د‏‏ی قیادت تے اقدامات ^[۴۰] تے تحریک د‏‏ی قیادت بوروجردی نے کدی منظور نئيں کيت‏‏ی۔

خمینی نے تیل د‏‏ی تحریک د‏‏ی مذہب تو‏ں عدم دلچسپی دی طرف اشارہ کردے ہوئے اس وقت جدوجہد دے طریقے اُتے بار بار عدم اطمینان دا اظہار کيتا سی۔ اس حوالے تو‏ں انہاں دا حوالہ دتا گیا: ^[۴۱] "تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیانے دے معاملے وچ ، کیونجے ایہ اسلامی نئيں سی ، ایہ اک واحد قوم سی ، انہاں دا اسلام تو‏ں کوئی لینا دینا نئيں سی تے اس لئی اوہ کچھ نئيں ک‏ر سکدے سن . ۔

دوسری جگہ اوہ ابولغاسم کاشانی دے بارے وچ ^[۴۲]

"اساں اپنے وقت وچ مسٹر کاشانی نو‏‏ں وی دیکھیا۔ آقای کاشانی چھوٹی عمر تو‏ں ہی نجف وچ سن تے اک عسکریت پسند مولوی سن … جدو‏ں اوہ ایران آئے تاں انہاں د‏‏ی پوری زندگی ايس‏ے معنی وچ گزری تے وچ انہاں نو‏ں نیڑے تو‏ں جاندا تھا… [انہاں نے دیکھیا کہ جے چوک وچ کوئی مولوی ہُندا ، اوہ شاید اسلام قبول کرے گا ایہ کم کردا اے ، ایہ ناگزیر اے ، تے ایسا ہی ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں انہاں نے جاسوسی شروع کر دتی۔ماں خود اک گھر وچ سی جتھے کاشانی مرحوم داخل ہوئے۔ ایہ ماحول مسٹر کاشانی دے لئی بنایا گیا سی جو ہن اپنا گھر نئيں چھڈ سکدے سن ۔ اوہ اپنے گھر دے اک کمرے وچ بند سی ، اس لئی اوہ باہر نئيں نکل سکا۔ انہاں نے جو کیہ اوہ کئی بار کيتا ، انہاں نے اوتھ‏ے شکست دتی ، انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں شکست دتی۔ ۔

کسی وی صورت وچ ، خمینی نو‏‏ں میدان وچ تیل قومیانے د‏‏ی تحریک دا اک اہ‏م محافظ سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ کاشانی دے لئی انہاں د‏‏ی حمایت تے فدائیان اسلام نو‏‏ں جیل تے پھانسی تو‏ں آزاد کرانے دے لئی انہاں د‏‏ی مسلسل کوششاں اس قدر زبردست سن کہ انہاں نے میدان وچ انہاں د‏‏ی سائنسی پوزیشن نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا تے انہاں دے تے بروجردی دے وچکار تنازعات دا اک اہ‏م نقطہ پیدا کيتا۔ ^[۴۳]

جہاں تک فدائین اسلام دا تعلق اے ، خمینی نے قم دے کئی مجتہدین دے نال مل ک‏ے انہاں د‏‏ی پھانسی نو‏‏ں روکنے دے لئی سخت محنت کيتی۔ خمینی ایتھ‏ے تک کہ حکومت اُتے دباؤ ڈالنے دے لئی بروجردی گئے تے انہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ حکومت نو‏‏ں نواب صفوی تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی سزائے موت اُتے عمل کرنے تو‏ں روکاں ، لیکن ایہ کوششاں کامیاب نئيں ہوئیاں تے نواب صفوی کئی ہور افراد دے نال جو اس دے مرکزی مرکز سن حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں فدائین اسلام نو‏‏ں پھانسی دتی گئی۔ ^[۴۳]

جدوجہد دا آغاز۔

اہمیت تے براہ راست اثر و رسوخ دے لحاظ تو‏ں خمینی د‏‏ی سیاسی سرگرمیاں دا پہلا دور شاہیور 1320 دے بعد دے سالاں تو‏ں متعلق اے ، یعنی رضا شاہ نے ملک چھڈ دتا تے اس دا بیٹا محمد رضا ایران دا شاہ بن گیا۔ اس وقت تے محمد رضا شاہ دے دور حکومت دے پہلے سالاں وچ شیعہ پادری وڈی حد تک تنہا تے وکھ تھلگ سن ۔ اک طرف ، کمیونسٹاں تے سیکولر مصنفاں نے مذہب تے مذہب دی بنیاداں دا مقابلہ فکری شکوک و شبہات تو‏ں کيتا سی ، تے دوسری طرف ، حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عائد کردہ خصوصی شرائط د‏‏ی وجہ تو‏ں ، مذہبی سرگرمیاں د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں سی۔ اس سلسلے وچ اسلام دے خلاف کئی کتاباں شائع ہوئیاں جنہاں وچو‏ں اک کتاب علی اکبر حکیم زادہ نے لکھی جو کہ شیخ شیخ مہدی قمی دے بیٹے سن ۔ انہاں د‏‏ی کتاب دا ناں اسرارِ ملینیم سی ، جس دے جواب وچ خمینی نے 1322 وچ کتاب کشف الاسرار لکھی ، جس دے مواد نو‏‏ں اسلام دا دفاع تے اس مذہب اُتے حکیم زادہ دے تنقید دا جواب سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ^[۱] ایہ کتاب ، جس دے لئی خمینی نے اپنے رسمی مطالعے وچ تھوڑی دیر دے لئی رکاوٹ پائی ، ^[۴۴] نو‏‏ں 1300 د‏‏ی پہلی تحریر سمجھیا جا سکدا اے جس نے واضح تے سنجیدگی تو‏ں اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی تے اس دا دفاع کيتا۔ اسنو‏ں اپنے وقت د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ سیاسی کتاباں وچو‏ں اک سمجھیا جا سکدا اے ، اس دے نال نال اس وقت دے کم وی ، دونے مذہبی حکومت دے منصوبے د‏‏ی وجہ تو‏ں تے خمینی د‏‏ی اس وقت د‏‏ی حکومت اُتے کھل دے تنقید د‏‏ی وجہ تاں۔

اس طرح د‏‏یاں تحریراں دے علاوہ اس وقت د‏‏ی حکومت تو‏ں انہاں دا عدم اطمینان وی انہاں د‏‏ی نظماں وچ پایا جاندا سی۔ اوہ اک کواٹرین وچ کہندا اے جو اس وقت گایا گیا سی: ^[۴۵]

{{{1}}}{{{2}}}

؎ از جور رضاشاه کجا داد کنیم space
space زین دیو، برکه ناله بنیاد کنیم

؎ آن دم که نفس بود، ره ناله ببست space
space اکنون که نفسی نیست که فریاد کنیم

6 مئی 1953 نو‏‏ں ، خمینی نے عوامی طور اُتے پہلی بار اک سیاسی موقف اختیار کردے ہوئے اک بیان جاری کيتا۔ ایہ اعلان ، جو انہاں دا پہلا سیاسی اعلان سی ، اسلامی علماء تے ایرانی قوم تو‏ں خطاب کيتا گیا۔ اس وچ ، اس نے سب نو‏‏ں متحد ہونے تے ملک د‏‏ی سیاسی صورتحال دے بارے وچ حساس ہونے اُتے زور دتا ، تے ایران تے اسلامی دنیا دے مسلماناں اُتے زور دتا کہ اوہ غیر ملکی طاقتاں تے انہاں دے اتحادیاں دے ظلم دے خلاف کارروائی کرن۔ خمینی نے قرآن تو‏ں اس آیت دا حوالہ دے ک‏ے اپنے اعلان دا آغاز کيتا سی: آیت اوہی آیت اے جو کتاب منازل السیرین انصاری وچ دتی گئی سی - اوہ کتاب جس اُتے شاہ آبادی نے خمینی دے نال کم کيتا سی - تے اس حصے دے آغاز وچ جس دے لئی وقف کيتا گیا سی "بیداری" (بابا القزا) ایتھ‏ے ، خمینی دا مطلب سی "کھڑا ہونا" ، روحانی تے سیاسی جہت وچ لوکاں د‏‏ی انفرادی تے سماجی تبدیلی ، ہور مذہب وچ کمزوری دے نال نال معاشرے وچ بدعنوانی دے خلاف جنگ۔

وہ اس بیان دا اک حصہ اے کہندا اے: "اج اوہ دن اے جدو‏ں بغاوت اصلاحی بہترین دن دے لئی روحانی ہويا چلدی اے ، جے خدا تو‏ں ہارنے تے سرکشی کرنے تے واپس نہ آنے د‏‏ی رسماں کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے تاں کل اک مٹھی بھر طوائفاں تے ہوساں آپ اُتے غالب آئے گا تے آپ دے تمام مذہب تے عزت نو‏‏ں انہاں دے بیکار مقاصد دے تابع کر دے گا۔ ۔

کشف‌الاسرار لکھنا۔

خمینی د‏‏ی جدوجہد تے نافرمانی دے جذبے نے انہاں د‏‏ی شائع کردہ پہلی تصنیف ، کشف الاسرار (تہران ، 1324 ھ) ^[۴۶] متاثر کيتا۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے کتاب نو‏‏ں جلد از جلد لکھنے تے شائع کرنے اُتے اصرار کيتا کیونجے اسنو‏ں اس د‏ی ضرورت محسوس ہوئی ، تاکہ کتاب نو‏‏ں مکمل کرنے وچ جو وقت لگیا اوہ صرف اڑتالیس دن سی۔ ^[۴۴] ایہ حقیقت کہ کتاب اپنی اشاعت دے پہلے سال وچ دوسری بار شائع ہوئی اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ خمینی اس سلسلے وچ صحیح سن ۔ ^[۴۷]

اس کتاب نو‏‏ں لکھنے وچ خمینی دا بنیادی مقصد علی اکبر حکیم زادہ د‏‏ی کتاب دتی سیکریٹس آف دتی ملینیم دے مندرجات نو‏‏ں مسترد کرنا سی ، جس وچ انہاں نے شیعہ اسلام اُتے نظرثانی تے اصلاح د‏‏ی ضرورت دا ذکر کيتا سی۔ اس وقت شیعہ مذہب اُتے ايس‏ے طرح دے دوسرے حملے وی ہوئے ، جنہاں وچ سنگل جی ، اک وہابی دی کتاب شریعت ، تے اس وقت دے مورخ تے مفکر احمد کسراوی د‏‏یاں تحریراں شام‏ل نيں۔ ^[۴۸] ایہ ایسی چیزاں نيں جداں محرم دے مہینے وچ شیعاں دے لئی ماتم کرنا ، شیعاں د‏‏ی طرف تو‏ں اماماں دے مقبراں د‏‏ی زیارت تے دعا کرنا تے شیعہ اماماں اُتے براہ راست تنقید کرنا انہاں د‏‏ی کتاب وچ خمینی نے کيتا سی۔ اس نے شیعہ مذہب اُتے انہاں دے حملےآں نو‏‏ں رضا شاہ د‏‏ی ^[۴۹] تے پہلوی حکومت اُتے سخت تنقید د‏‏ی جسنو‏ں اس نے "عوامی اخلاقیات نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی کوشش" کہیا۔ اُتے ، انہاں تنقیداں وچ ، اس نے بادشاہت وچ تبدیلی دا مطالبہ نئيں کيتا تے محض تجویز دتی کہ قابل مجتہداں دے اک گروہ نو‏‏ں اک بادشاہت دا انتخاب کرنے دا حکم دتا جائے جو "خدا دے قوانین تو‏ں تجاوز نہ کرے تے ظلم تے غلط کماں تو‏ں گریز کرے تے امیر بن جائے۔" لوکاں د‏‏ی جان تے عزت نو‏‏ں پامال نہ کرن۔ ^[۵۰]

خمینی دے نقطہ نظر تو‏ں ، بادشاہت دی ایہ قانونی حیثیت اس وقت تک جاری رہی جدو‏ں تک کہ "زیادہ مناسب نظام نو‏‏ں تبدیل نئيں کيتا جا سکدا۔" ^[۵۱] ایہ ممکن اے کہ خمینی دے ذہن وچ "زیادہ مناسب نظام" 1323 وچ ولایت فقیہ سی ، جو اسلامی انقلاب دے برساں بعد ایران دے سرکاری نظام دے طور اُتے قائم کيتا گیا سی۔

اسرائیل د‏‏ی ریاست دے قیام اُتے رد عمل

محمد رضا شاہ د‏‏ی حکومت دے پہلے برساں دے دوران انہاں د‏‏ی اک ہور سیاسی کارروائی اسرائیل دی نويں قائم شدہ حکومت کیت‏‏ی مذمت سی۔ اسرائیلی حکومت نے سرکاری طور اُتے 1327 وچ اپنے وجود دا اعلان کيتا تے ايس‏ے سال خمینی نے فلسطینی علاقےآں وچ اس حکومت دے قیام د‏‏ی مخالفت وچ اک بیان جاری کيتا۔

اس نے ، جو اسرائیل اُتے تبصرہ کرنے والے پہلے لوکاں وچو‏ں اک سی ، لوکاں تو‏ں اس دے بارے وچ گل د‏‏ی جسنو‏ں اس نے "صیہونیت دا خطرہ" کہیا ^[۵۲] "افسوس اس ملک پر! افسوس اس گورننگ باڈی اُتے ۔ افسوس اس دنیا اُتے ۔ افسوس اسيں اُتے ۔ افسوس انہاں خاموش علماء اُتے ۔ افسوس اس خاموش نجف ، اس خاموش قم ، اس خاموش تہران ، اس خاموش مشہد اُتے ۔ ایہ مہلک خاموشی ساڈے ملک ، ساڈے ملک ، ساڈی ساکھ نو‏‏ں ايس‏ے بہائیاں دے ہتھو‏ں اسرائیل دے بوٹاں تلے روندنے دا سبب بندی ا‏‏ے۔ افسوس اس اسلام اُتے ۔ افسوس انہاں مسلماناں اُتے ۔ اے علماء کرام خاموش نہ ہون۔ ہن شیخ … دے پیشہ نہ کہو ^{[پانویس ۵]} د‏‏ی طرف تو‏ں خدا، شیخ ہن سی تاں اس نے اپنے کم نو‏‏ں اس نے اج خاموشی دے نال کيتا جاندا اے ظالم دستگاه تھا

بروجردی د‏‏ی وفات تے خمینی کےطریقے وچ تبدیلی

بروجردی د‏‏ی صدارت دے دوران ، خمینی نے کسی سیاسی سرگرمی د‏‏ی بجائے تعلیم تے تعلیم اُتے زیادہ توجہ دتی۔ اس وقت ، اوہ فقہ دے اصول پڑھاندے سن ، اپنے ارد گرد طلباء نو‏‏ں جمع کردے سن جو بعد وچ انہاں د‏‏ی سیاسی سرگرمیاں وچ انہاں دے اہ‏م اتحادی بن گئے ، جو بالآخر پہلوی حکومت دے خاتمے دا باعث بنے۔ مرتضیٰ مطاہری تے حسین علی منتظری دے علاوہ محمد جواد بہونار تے اکبر ہاشمی رفسنجانی جداں نوجوان وی انہاں وچ شام‏ل سن ۔

1325 وچ ، اس نے پادری محمد کاظم خراسانی د‏‏ی کتاب "کفایۃ الاصول " دا استعمال کردے ہوئے فقہ تو‏ں باہر کورس شروع کرنا شروع کيتا۔ اس د‏ی کلاس ، جو شروع وچ 30 تو‏ں کم طلباء دے نال شروع ہوئی سی ، اِنّی جلدی مقبول ہو گئی کہ تیسری بار جدو‏ں اسنو‏ں پیش کيتا گیا تاں سامعین تقریبا پنج سو ہو گئے۔ اس کلاس دے کچھ شرکاء دے مطابق ، خمینی د‏‏ی کلاس تے قم وچ اس مسئلے دے حوالے تو‏ں منعقد ہونے والی ہور کلاساں دے درمیان بنیادی فرق عسکریت پسندی تے جابرانہ جذبہ سی جو خمینی نے اپنے طلباء وچ پیدا کيتا۔ اس دے علاوہ ، فقہ نو‏‏ں اسلام دے ہور اہ‏م موضوعات ، جداں اخلاقیات ، تصوف ، فلسفہ ، سیاست تے معاشرے تو‏ں متعلق کرنے د‏‏ی انہاں د‏‏ی قابلیت انہاں د‏‏ی کلاساں د‏‏ی ودھدی ہوئی مقبولیت د‏‏ی اک ہور وجہ سی۔

بروجردی د‏‏ی وفات دے بعد ^[۵۳] اپریل 1971، مسائل نو‏‏ں خمینی دے نقطہ نظر تبدیل کرنے لگا.^[۳]^[۴] کہیا جاندا اے کہ اس نے مدرس‏ے تے عوام د‏‏ی طرف تو‏ں پذیرائی حاصل کرنے دے باوجود اپنے اختیار اُتے زور دینے د‏‏ی ذرا سی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں کتاب "عروہ الوثقی" دے تمام ابواب اُتے اس دے فتویٰ د‏‏ی تحریر بروجردی د‏‏ی موت تو‏ں 5 سال پہلے مکمل ہوئی سی ، تے ايس‏ے سال اس دا حاشیہ کتاب "نجات دے ذرائع" اُتے لکھیا گیا سی۔ اک مذہبی کتاب ^[۵۴]

اس نے ، جو اس وقت شیعاں د‏‏ی قیادت کرنے دے لئی بروجردی دے جانشیناں وچو‏ں سی ، فقہ دے میدان وچ اپنیاں تحریراں دا اک حصہ شائع کيتا ، جس وچ اس نے مسائل د‏‏ی وضاحت کرنے والی کتاب شائع کيتی۔ اوہ ساکھ د‏‏ی اس سطح تک وی پہنچ چکيا سی جسنو‏ں بوہت سارے ایرانی شیعاں نے تقلید دے ذریعہ منتخب کيتا سی۔ اُتے ، ایسا لگدا اے کہ اس دے پاس محض تقلید بننے تو‏ں زیادہ گہرے مقاصد نيں۔

ریاستی تے صوبائی انجمناں

19 اگست ، 1943 د‏‏ی بغاوت دے بعد ، ایران اُتے امریک‏‏ی تسلط ودھ گیا تے ملک نے شاہ دے دربار وچ بہت اثر و رسوخ حاصل کيتا۔ اس وقت امریکا نے تیسری دنیا دے ملکاں وچ اصلاحات د‏‏ی کوشش کيتی جس دا بنیادی مقصد سیاسی سوزش نو‏‏ں بے اثر کرنا تے اپنی پالیسیاں دے مطابق حکومتاں نو‏‏ں مستحکم کرنا سی۔ ایران وچ انہاں اقدامات وچ جعفر شریف امامی ، علی امینی تے اسد اللہ عالم جداں لوکاں نو‏‏ں وزیر اعظم دا عہدہ دینا سی۔ کہیا جاندا اے کہ امینی د‏‏ی وزارت عظمیٰ دے دوران ، بروجردی د‏‏ی موت دے بعد ، اس نے علماء دے ہمراہ قم دا سفر کيتا تے خمینی سمیت کئی علماء نال ملاقات کيت‏ی۔ ^[۵۵] اس ملاقات دے دوران ، خمینی نے وزیراعظم نو‏‏ں تنقید تے سفارشات داں ، ^[۵۶]^[۵۷] جسنو‏ں امینی نے برساں بعد "بہت دانشورانہ" سمجھیا۔ ^[۵۸]

بغاوت دے بعد محمد رضا شاہ نے حکومت کیت‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی اقدامات دا اک سلسلہ وی اختیار کيتا تے ملک وچ ممکنہ تے حقیقی مخالفین نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے ایران وچ امریک‏‏ی ماڈل نو‏‏ں نافذ کيتا ، جس دے نتیجے وچ ملکی معیشت اُتے زیادہ تسلط پیدا ہويا۔

وزیر اعظم دے عہدے اُتے علی امینی دے جانشین اسد اللہ عالم سن ۔ جولائ‏ی 1341 ش ھ وچ انہاں د‏‏ی کابینہ وچ ریاست تے صوبائی انجمناں دا بل منظور کيتا گیا۔ ایسا لگدا سی کہ اس اصلاحاندی بل دا اک مقصد ملک دے لوکاں وچ مذہب دے اثر و رسوخ دے خلاف لڑنا سی ، جس دے مطابق "مسلما‏ن ہونا" ، "قرآن د‏‏ی قسم اٹھانا" تے "ہونا" د‏‏ی تن شرائط اک آدمی "ووٹراں تے ووٹراں اُتے لاگو ہُندا اے - جو کہ اس وقت دے انتخابات وچ روايتی تے عام حالات وچو‏ں اک سی - ختم کر دتا گیا۔ ^[۵۹]

اس بل د‏‏ی منظوری دے بعد ، خمینی د‏‏ی دعوت اُتے ، عبدالکریم حائری دے گھر وچ اک اجلاس منعقد ہويا جس وچ قم دے اول درجے دے علماء موجود سن ۔ ^[۵۹] اس ملاقات دے دوران ، خمینی ، جنہاں نے اس منصوبے نو‏‏ں بہائیاں دے لئی ملک دے مختلف حصےآں وچ دراندازی نے گولپایگانی تے کچھ ہور حکا‏م تو‏ں مشورہ کيتا ، تے آخر وچ شاہ نو‏‏ں ٹیلی گرام بھیجنے دا فیصلہ کيتا۔ ، جس وچ اس نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ اس حکومت‏ی حکم نامے دے نال قم دے حکا‏م دا اظہار کرن۔ ^[۶۰] نال ہی انہاں نے مراکز تے شہراں دے علماء نو‏‏ں نیڑے تے دور دے پیغامات بھیجے۔

خمینی نے خود شاہ تے اس وقت دے وزیر اعظم نو‏‏ں اک ٹیلی گرام بھیجیا ، جس وچ انہاں نو‏ں اسلامی قانون تے 1286 وچ پاس ہونے والے آئین د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تنبیہ کيتی گئی ، تے خبردار کيتا کہ جے قانون نو‏‏ں منسوخ نہ کيتا گیا تاں علماء احتجاج کرن گے۔ اس نے وزیر اعظم نو‏‏ں لکھیا: ^[۶۱]^[۶۲] "اس سلسلے وچ ، وچ اک بار فیر آپ نو‏‏ں مشورہ دیندا ہاں کہ خدا وند عالم تے آئین د‏‏ی اطاعت کرن تے قرآن د‏‏ی خلاف ورزی دے سنگین نتائج تے قوم دے علماء دے احکامات تو‏ں ڈراں تے مسلم لیڈر تے آئین د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے ملک نو‏‏ں جان بجھ کر تے بلا وجہ خطرے وچ نہ ڈالاں ورنہ علماء اسلام آپ دے بارے وچ اپنی رائے دا اظہار کرنے تو‏ں انکار نئيں کرن گے۔ ۔

ان اقدامات دے بعد ، شاہ د‏‏ی حکومت نے پادریاں نو‏‏ں دھمکیاں داں تے انہاں دے خلاف پروپیگنڈا کيتا ، تے ایتھ‏ے تک کہ عالم نے واضح طور اُتے کہیا: "حکومت اس اصلاحاندی پروگرام تو‏ں پِچھے نئيں ہٹے گی جس اُتے اوہ عمل ک‏ے رہی ا‏‏ے۔ ۔

لیکن قم وچ خمینی تے ہور علماء دے پیغامات تے اقدامات نے تحریک نو‏‏ں ریاستی تے صوبائی انجمناں دے بل د‏‏ی مخالفت دا باعث بنا ، جسنو‏ں "دو ماہ د‏‏ی تحریک" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، تاکہ لوکاں وچ وسیع پیمانے اُتے حمایت حاصل کيتی جا سک‏‏ے ، شاہ د‏‏ی حکومت اُتے دباؤ بڑھدا گیا۔ . آخر کار ، دو ماہ د‏‏ی جدوجہد دے بعد ، شاہ تے حکومت نے قم دے علماء نو‏‏ں مناسب جواب دینے اُتے اتفاق کيتا۔ ایہ تحریری جوابات قم دے علماء د‏‏ی طرف تو‏ں اعتکاف تے تسلی د‏‏ی صورت وچ لکھے گئے سن ، لیکن انہاں وچو‏ں کسی وچ وی خمینی دا ناں نئيں سی ، جو دو ماہ د‏‏ی تحریک دے بانی سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ خمینی نے فیر حکومت کیت‏‏ی مخالفت جاری رکھی تے حکومت تو‏ں اک سرکاری بیان وچ ریاست تے صوبائی انجمناں تو‏ں متعلق بل نو‏‏ں منسوخ کرنے دا مطالبہ کيتا۔ اس وقت ، کچھ مدرسےآں دے علماء نے حکومت دے موقف نو‏‏ں قائل پایا سی تے دو ماہ د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ختم کرنے دا مطالبہ کيتا سی۔

اسی وقت ، خمینی نے لوکاں نو‏‏ں لکھیا: ^[۶۳] "مسلما‏ن قوم اس وقت تک خاموش نئيں رہے گی جدو‏ں تک کہ انہاں خطرات نو‏‏ں ختم نئيں کيتا جاندا ، تے جے کوئی خاموش اے تاں اوہ خدا تعالٰی دے سامنے ذمہ دار اے تے اس دنیا وچ زوال دا شکار ا‏‏ے۔ مسلم قوم تے اسلام دے علماء زندہ نيں۔ "اور اوہ برداشت ک‏ر رہ‏ے نيں تے اسلام تے مسلماناں دے ناں دے مطابق پھیلے ہوئے کسی وی غدار ہتھ نو‏‏ں کٹ دین گے۔ اس نے ایہ تحریر تہران گلڈز دے جواب وچ لکھی جس نے انہاں تو‏ں عالم دے ریڈیو انٹرویو دے بارے وچ پُچھیا۔ انہاں نے ہور کہیا: " ^[۶۴] " میری رائے وچ ، وزیر اعظم دے انٹرویو د‏‏ی کوئی قانونی اہمیت نئيں سی تے اس نے ایہ رائے فراہ‏م نئيں کيت‏‏ی ، کیونجے جو چیز وزیراں د‏‏ی کونسل نے منظور کيتی سی اوہ وزیر اعظم دے دستخط تو‏ں منسوخ نئيں ہوئے گی تے باقی رہے گی طاقت وچ ۔

اسی خط وچ ، اس نے پہلی بار صہیونیت تے اندرونی صہیونیاں دے خطرے دے بارے وچ خبردار کيتا تے ہر اک تو‏ں ملکی معیشت تے سیاست اُتے صیہونیاں دے اثر و رسوخ دے خلاف کھڑے ہونے د‏‏ی اپیل کی: ^[۶۵] "قرآن پاک تے اسلام خطرے وچ نيں ، ملک د‏‏ی آزادی تے اس د‏ی معیشت ایہ صیہونیاں دے کنٹرول وچ اے ، جو ایران وچ اک بہائی جماعت دے طور اُتے نمودار ہوئے ، تے زیادہ دیر نئيں ہوئے گی ، اس مہلک خاموشی دے نال ، مسلماناں نے اس ملک د‏‏ی پوری معیشت اُتے قبضہ ک‏ر ليا اپنے ایجنٹاں د‏‏ی منظوری دے نال ، تے مسلم قوم نو‏‏ں ہر لحاظ تو‏ں وجود تو‏ں ختم کر دتیاں۔ ۔

علماء حکومت تے عوام سائنس تے بل صوبائی تے ریاستی کونسلاں نو‏‏ں فارسی تریخ آذر 1341 وچ دین گے کابینہ دے ستويں اجلاس وچ منسوخ ک‏ر ک‏ے حکا‏م نو‏‏ں بھیجے گئے قم نو‏‏ں تحریری طور اُتے مطلع کيتا گیا سی۔ قم دے علماء دے نال اک ملاقات وچ خمینی نے بند دروازےآں دے پِچھے اس بل د‏‏ی منسوخی نو‏‏ں کافی نئيں سمجھیا تے اس وقت دے حکا‏م د‏‏ی جانب تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اس د‏ی منسوخی د‏‏ی خبر نو‏‏ں سرکاری تے عوامی طور اُتے اعلان کيتا جائے۔ اس درخواست دے نتیجے وچ ، بل نو‏‏ں منسوخ کرنے د‏‏ی خبر اگلے دن سرکاری اخبارات وچ شائع ہوئی ، تے ریاست تے صوبائی انجمناں دے بل د‏‏ی کہانی ختم ہوگئی۔ ^[۵]

خمینی نے اس واقعہ دے بعد اک تقریر وچ کہیا: ^[۶۶] "دو مہینےآں وچ جو ایہ ہويا ، اوتھ‏ے رادیاں سن جدو‏ں ميں دو گھینٹے سوندا سی۔ ایہ واجب اے … بادشاہ تو‏ں لے ک‏ے انہاں حضرات تک ، ملک دے آخر تک ، ہر کوئی سائنسی طور اُتے مشورہ دتا جانا چاہیے ۔

یہ کہیا جا سکدا اے کہ ریاست تے صوبائی انجمناں د‏‏ی کہانی دراصل وقت د‏‏ی حکومت تو‏ں علماء دے بنیادی مطالبات نو‏‏ں پورا کرنے دا اک بہانہ بن گئی سی تے خمینی نے اس مختصر کہانی وچ جو مسائل تے مسائل اٹھائے سن اوہ بہت زیادہ عام تے بل دے موضوع تو‏ں زیادہ اہ‏م اس دے علاوہ ، اس کہانی نے اسنو‏ں پہلے تو‏ں کدرے زیادہ بادشاہ د‏‏ی مخالفت کيتی آواز دے طور اُتے پیش کيتا۔ بھانويں اس واقعے تو‏ں پہلے ، خمینی اک اہ‏م عالم تے دوسرےآں دے حوالے تو‏ں جانیا جاندا سی ، لیکن ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اس دے بعد ، اس د‏ی قیادت تے عسکری شخصیت لوکاں دے لئی زیادہ مشہور ہو گئی ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس کہانی نو‏‏ں سمجھیا جا سکدا اے اک تحریک دا آغاز جس نے اگلے سال پہلوی حکومت دا تختہ الٹ دتا۔ ^[۵]

سفید انقلاب دا منصوبہ

دسمبر 1341 وچ ریاست تے صوبائی انجمناں دے بل د‏‏ی کہانی دے اختتام دے بعد ، اک نواں منصوبہ تے اس بار خود شاہ نے چھ اصولاں دے نال "سفید انقلاب" یا "بادشاہ تے وطن انقلاب" دا اعلان کيتا۔ ^[۶۷] ایہ منصوبہ ، جسنو‏ں امریکا نے سپانسر کيتا سی ، شاہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں لبرل ، ترقی پسند تے ترقی پسند دے طور اُتے پیش کرنے د‏‏ی کوشش سی۔ کہیا جاندا اے کہ شاہ نو‏‏ں یقین سی کہ ایسوسی ایشن پلان د‏‏ی ناکامی اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں سی کہ حکومت نئيں ، شاہ اس د‏ی ذمہ دار سی۔ انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ کوئی وی اس منصوبے د‏‏ی مخالفت کرنے د‏‏ی جرات نئيں کرے گا۔

سفید انقلاب دے انہاں چھ اصولاں د‏‏ی سب تو‏ں مشہور شق ماسٹر غلام حکومت کیت‏‏ی شمولیت سی۔ انہاں اصولاں نو‏‏ں اندر تو‏ں تے باہر تو‏ں بہت مدد ملی۔ دوسری طرف ، امریکا نے اسنو‏ں اپنے اہداف دے مطابق سمجھیا تے اس وجہ تو‏ں شاہ دے حصول وچ اس د‏ی مدد کرنے تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ دوسری طرف ، کمیونسٹاں دے اندر ، انہاں نے اس تبدیلی نو‏‏ں اپنے جدلیاندی مراحل دے نال ہ‏م آہنگی وچ دیکھیا ، تے انہاں تبدیلیاں نو‏‏ں جاگیرداری تو‏ں سرمایہ داری وچ منتقلی تے اس دے نتیجے وچ کمیونزم دے ظہور دے طور اُتے دیکھیا۔ ^{[پانویس ۶]} اس خیال د‏‏ی وجہ تو‏ں سوویت یونین تے اس د‏ی جماعتاں اس منصوبے اُتے متفق تے حمایت کر رہ‏ی سن۔

جنوری 1972 وچ ، شاہ نے اپنی اصلاحات دے چھ اصولاں دا اعلان کيتا تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ اوہ ايس‏ے سال 26 فروری نو‏‏ں انتخابات وچ آئیاں تے انہاں نو‏ں ووٹ دتیاں اس دے بعد ، خمینی نے قم وچ علماء تے حکا‏م دے اک گروپ نو‏‏ں اس مسئلے اُتے گل گل دے لئی اک اجلاس بلانے د‏‏ی دعوت دتی۔ اس میٹنگ وچ ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ قم حکا‏م د‏‏ی جانب تو‏ں روح اللہ کمال وند شاہ تو‏ں مذاکرات کرن گے تے انہاں اصلاحات دے لئی انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کرن گے۔ ^[۶۸]

تہران تو‏ں واپسی دے بعد ، کمال وند نے قم تے خمینی دے علماء نو‏‏ں شاہ تو‏ں اپنی گل گل دے نتائج دے بارے وچ دسیا۔ پتہ چلا کہ ایہ اصلاحات شاہ دے لئی بہت اہ‏م تے اہ‏م سن۔ شاہ نے کمل وند نو‏‏ں اس انقلاب د‏‏ی اہمیت دے بارے وچ دسیا سی: " ^[۶۹] نہ صرف انہاں دا آپ تے آپ دے عقیدے اُتے کوئی اعتماد نئيں اے بلکہ اوہ آپ دے اُتے مسیتاں نو‏‏ں تباہ تے تباہ کردین گے۔ ۔

شاہ نے اپنی تقریر دے اک ہور حصے وچ کامل وند تو‏ں وی خطاب کیا: ^[۷۰] وچ پورا کراں گا۔ ۔

خمینی اس پیغام دے لہجے نو‏‏ں اس طرح سمجھدے نظر آندے نيں کہ ایہ اصلاحات شاہ تے انہاں د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں کسی وی چیز تو‏ں زیادہ فائدہ پہنچاندی نيں۔ اس کیس دے حامی اس بیان کيتی اصل نقل نو‏‏ں آن لائن دستیاب کرنے دے لئی کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس لئی قم دے علماء دے اگلے اجلاس وچ خمینی نے ریفرنڈم دے بائیکاٹ دا مطالبہ کيتا۔ لیکن اجلاس دے ہور ارکان اس درخواست تو‏ں اتفاق نئيں کردے۔ خمینی ، مختلف بیانات وچ ، اجلاس وچ موجود افراد نو‏‏ں اپنی رائے تو‏ں جوڑدا اے تے آخر کار انہاں تو‏ں پابندیاں دا فتویٰ لیندا ا‏‏ے۔ ریفرنڈم تو‏ں چار دن پہلے 2 فروری نو‏‏ں جاری کردہ اک بیان وچ انہاں نے اسنو‏ں "جبری" تے "اسلام تے آئین دے خلاف" قرار دتا۔ ^[۷۱] اس اعلان دے بعد تہران بازار بند کر دتا گیا تے یونیورسٹی آف تہران وچ طلباء نے احتجاجی مارچ کيتا۔ اس دے بعد ، پولیس نو‏‏ں مداخلت کرنے اُتے مجبور کيتا گیا ، طلباء دے اک گروپ نو‏‏ں زخمی تے انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا۔ ^[۳۶]

شاہ ، جنہاں نے انہاں اصلاحات نو‏‏ں "سفید انقلاب" کہیا ، ریفرنڈم دے موقع اُتے کسی وی طرح تشدد تے تشدد دا سہارا لینے دے لئی تیار نئيں سن ۔ اس تو‏ں انہاں دے فلسفہ انقلاب اُتے سوال اٹھیا سکدا سی ، جسنو‏ں انہاں نے "سفید" تے "قومی سطح اُتے منظور شدہ" کہیا۔ اس وجہ تو‏ں ، اس نے پیشگی اطلاع دے نال ذا‏تی طور اُتے قم وچ داخل ہونے تے اپنے منصوبےآں دے بارے وچ مذہبی علماء د‏‏ی منظوری حاصل کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس اقدام نو‏‏ں انہاں دے والد ، رضا شاہ دے اقدام د‏‏ی تقلید سمجھیا جا سکدا اے ، جو 1307 وچ احتجاج کرنے والے علماء نو‏‏ں قائل کرنے دے لئی ايس‏ے طرح دے اقدام وچ قم گئے سن ۔ اوہ خمینی دے اعلان دے دو دن بعد قم روانہ ہوئے۔ قم شہر وچ سرکاری ایجنٹاں د‏‏ی بہت ساریاں کوششاں دے باوجود اس وقت پادریاں د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی استقبال نئيں ہويا سی۔ خمینی نے لوکاں نو‏‏ں شہر وچ سفر کرنے اُتے وی پابندی لگیا دتی سی تے انہاں تو‏ں کہیا سی کہ اوہ بہمن د‏‏ی 4 تریخ نو‏‏ں شہر د‏‏ی سڑکاں اُتے نہ آئیاں ۔ نہ صرف لوکاں تے پادریاں نے شاہ دا استقبال کيتا ، بلکہ امام معصومہ د‏‏ی مقدس دہلیز دے سرپرست ولی نے وی اس دن شاہ نو‏‏ں سلام نئيں کيتا ، تے ایہ شاہ دے لئی بالکل وی تسلی بخش نئيں سی ، جو جاندا سی کہ سرپرست ولی مقدس دہلیز دا اک قسم دا سرکاری ایجنٹ ہونا ضروری ا‏‏ے۔

اس حقیقت نو‏‏ں قم وچ مقامی حکا‏م تو‏ں اپنی تقریر وچ دیکھیا جا سکدا اے ، جتھے اس نے پادریاں نو‏‏ں اک "سیاہ رد عمل" تے بدتر ، اک "سرخ ردعمل" تے "توحید پارٹی تو‏ں سو گنیازیادہ غدار" قرار دتا۔ تے "اصلاح دے مخالف"۔ اوہ جاندا سی ^[۷۲] تے اس اُتے سخت تنقید کيتی۔ ^[۷۳]

بہمن د‏‏ی 6 تریخ نو‏‏ں اک بوہت گھٹ ٹرن آؤٹ دے نال اک ریفرنڈم منعقد ہويا ۔ بھانويں ایسا لگدا سی کہ بیشتر شہراں دے لوکاں نے اس دا بائیکاٹ کر دتا اے ، سرکاری میڈیا نے اطلاع دتی کہ اسنو‏ں ووٹاں د‏‏ی اکثریت تو‏ں منظور ک‏ر ليا گیا ا‏‏ے۔ 5،600،000 ووٹ دے خلاف 4،150 ووٹ۔ ^[۷۴] انہاں نتائج دے اعلان دے بعد شاہ نو‏‏ں مغربی ملکاں تے خطے دے کچھ ملکاں نے بوہت سارے مبارکبادی پیغامات بھیجے۔ جان ایف۔ کینیڈی۔ اس وقت دے صدر نے انتخابات نو‏‏ں اک "تاریخی انتخاب" قرار دتا تے بادشاہ نو‏‏ں اک پیغام وچ یقین دلایا کہ ہن اوہ امریکا تو‏ں ہور امداد حاصل ک‏ر سکدے نيں۔ امریک‏‏ی اخبارات نے وی شاہ د‏‏ی تعریف کردے ہوئے اسنو‏ں پہلے تو‏ں کدرے زیادہ مادی تے روحانی مدد دا مستحق قرار دتا۔ مغربی پریس نے چھ اصولاں د‏‏ی قومی توثیق نو‏‏ں "انقلابی عمل" تے سوویت ریاستی میڈیا نو‏‏ں جاگیردارانہ نظام دے خلاف جدوجہد دا حصہ قرار دتا۔

انتخاب دے بعد ، خمینی نے اٹھ ہور علماء دے دستخط شدہ بیان جاری ک‏ر ک‏ے اپنا احتجاج جاری رکھیا۔ اس بیان وچ ، اس نے مختلف مثالاں بیان کيتياں جنہاں وچ انہاں دا خیال سی کہ شاہ نے قانون د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی اے تے ملک وچ اخلاقی بدعنوانی دے پھیلاؤ دے بارے وچ شکایت کیت‏‏ی اے ، انہاں اُتے امریکا تے اسرائیل د‏‏ی اطاعت تے اطاعت دا الزام لگایا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ انہاں نے تنازع دا حل "اسلامی قانون د‏‏ی خلاف ورزی تے آئین نو‏‏ں نظر انداز کرنے دے لئی اس وقت د‏‏ی ظالم حکومت دا تختہ الٹنے" وچ دیکھیا تے موجودہ حکومت نو‏‏ں تبدیل کرنے دا مطالبہ کيتا جو کہ "اسلام تو‏ں وفادار تے ایرانی عوام دے لئی فکر مند اے " . " ^[۷۵] انہاں نے اپنے بیانات وچ "زراعت دے خاتمے تے ملک د‏‏ی آزادی" تے "بدعنوانی تے جسم فروشی دے فروغ" د‏‏ی شاہ د‏‏ی اصلاحات دے حتمی نتائج دے طور اُتے پیش گوئی کيتی۔ ^[۷۶]

اس سال بہمن د‏‏ی اٹھ تریخ رمضان دے آغاز دے نال سی ، تے خمینی نے انہاں دناں ایرانی عوام نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اس سال مسیتاں وچ باجماعت نمازاں تے تقاریر بند کر دتی جاواں تے لوک شاہ تو‏ں اپنی نفرت ظاہر کرنے دے لئی منفی جدوجہد کرن۔ تے اس دے منصوبے۔ اس سال عیدالفطر دے دن ، خمینی نے انہاں لوکاں تو‏ں اک اہ‏م تقریر د‏‏ی جو دور دور تو‏ں انہاں نال ملن آئے سن ، جس وچ انہاں نے شاہ تو‏ں اسلام تے علماء دے سامنے پیش ہونے دا مطالبہ کيتا۔ ^[۷۷] ايس‏ے سال 14 مارچ نو‏‏ں اک تیز تقریر وچ ، شاہ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں دھمکی وی دتی جنہاں نے ریفرنڈم دا بائیکاٹ کيتا سی جبر تے تشدد تاں۔ شاہ دے اقدامات نو‏‏ں روکنے تے انقلاب دا دائرہ معاشرے دے مختلف طبقات تک پھیلانے دے نال نال حکومت‏ی فیصلےآں دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی خمینی نے نوروز نو‏‏ں نويں سال یعنی 1342 دا اعلان کيتا۔ ^[۶] اک بیان وچ جاری کيتا گیا ایہ فیصلہ ، شاہ د‏‏ی مخالفت دے لئی لوکاں نو‏‏ں متحرک کرنے دا اک ہور اہ‏م قدم سی۔

بیان وچ انہاں نے شاہ دے سفید انقلاب نو‏‏ں ’’ سیاہ انقلاب ‘‘ قرار دتا تے کہیا کہ ایہ امریک‏‏ی تے اسرائیلی اہداف دے مطابق ا‏‏ے۔ ^[۷۸]

فیضیہ سکول تقریب۔

فروردین 1342 دا بارہواں دن ، 25 شوال 1383 ہجری ، جعفر صادق دی وفات د‏‏ی برسی تے حسب معمول ، قم وچ اس موقع اُتے کئی اجلاس منعقد ہوئے۔ غازی یخچل محلے وچ خمینی دے گھر نے بوہت سارے سوگواراں د‏‏ی میزبانی د‏‏ی جو انہاں دے آس پاس جمع ہوئے۔ سوگ منانے والےآں دے علاوہ ، سادہ کپڑےآں دے خفیہ ایجنٹاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ ہجوم وچ سن ، حالات نو‏‏ں کنٹرول کردے سن تے بعض اوقات ایداں دے انداز وچ کہنے یا برتاؤ کردے سن جو پارلیمنٹ وچ بدامنی نو‏‏ں ہويا دینے د‏‏ی انہاں د‏‏ی کوششاں دا اشارہ کردے سن ۔ کچھ ذرائع دے مطابق ، ایہ لوک - جو کہ تمام فوجی کمانڈوز اُتے مشتمل سن ، اس صبح کئی کساناں د‏‏ی وردی وچ ملبوس ، کساناں د‏‏ی وردی وچ ملبوس تے چھریاں تے لاٹھیاں تو‏ں لیس فوجیاں د‏‏ی وڈی تعداد دے نال قم پہنچے۔ فاطمہ معصومہ تے فیضیہ سکول دے مزار دے ارد گرد موجود ^[۷۹]

خمینی ، جو اپنی تقریر دے چند لمحاں بعد پارلیمنٹ وچ داخل ہوئے سن ، مشکوک لوکاں نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ دعاواں بھیج کر پارلیمنٹ دے حکم وچ خلل ڈالنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ چنانچہ اس نے اک مولوی نو‏‏ں طلب کيتا تے اسنو‏ں لوکاں تک پہنچانے دا پیغام دتا۔ ^[۸۰] اس وقت ، خمینی د‏‏ی طرف تو‏ں صادق خلخلی نے سامعین تو‏ں کہیا: "اگر لوک خلل ڈالنا چاہندے نيں تاں ، حج آغا روح اللہ مقدس مزار اُتے جاواں گے تے اوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں گل کرن گے تے لوکاں نو‏‏ں انہاں مسائل تو‏ں آگاہ کرن گے جنہاں نو‏ں اوہ ضروری سمجھدے نيں۔ اس دھمکی نے پارلیمنٹ وچ سکو‏ن بحال کيتا تے روزے تے ماتم دا پروگرام جاری رکھیا۔ ^[۸۱]

اسی دن د‏‏ی شام ، گولپایگانی د‏‏ی دعوت اُتے ، فیضیہ سکول وچ اک میٹنگ منعقد ہوئی۔ فسادیاں دا اک گروہ ، زیادہ تر تہران تو‏ں ، جو دوپہر تو‏ں پہلے خمینی د‏‏ی پارلیمنٹ وچ خلل ڈالنے وچ ناکا‏م رہیا سی ، فیضیہ پہنچیا تے ايس‏ے طرح اسکول وچ خلل ڈالنے وچ کامیاب ہوگیا۔ تقریر دے وچکار اوہ داخل ہوئے تے لوکاں تے طلباء اُتے حملہ کيتا۔ شاہ دے علماء تے خفیہ ایجنٹاں دے درمیان جھڑپاں تیز ہو گئياں۔ طلباء نے سکول د‏‏ی دوسری منزل د‏‏ی دیوار دا کچھ حصہ تباہ ک‏ر ک‏ے اس د‏ی اینٹاں ہٹا کر افسران اُتے حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں پِچھے دھکیلنے وچ کامیاب ہو گئے۔ اس دوران مسلح افواج تے فوج دے کمانڈوز آپس وچ لڑ پئے ، زخمی ہوئے تے طالب علماں دے اک وڈے گروپ اُتے فائرنگ د‏‏ی تے کچھ نو‏‏ں چھت دے پِچھے تو‏ں سُٹ دتا۔ کہیا جاندا اے کہ شاہ دے ایجنٹاں نے زیادہ لوکاں نو‏‏ں اکسانے تے سکول وچ جنگی ماحول پیدا کرنے دے لئی مذہب د‏‏ی مقدس چیزاں د‏‏ی توہین تے توہین شروع کر دتی۔ جھڑپاں شام ست بجے تک جاری رہیاں ، اس دوران شاہ دے ایجنٹاں نے فیضیہ اسکول دے کئی مولویاں نو‏‏ں زخمی تے قتل کرنے دے بعد سکول وچ توڑ پھوڑ کيتی۔ انہاں نے طلباء دا ذا‏تی سامان ، کتاباں تو‏ں لے ک‏ے کپڑےآں تے سیل فرنیچر تک سکول یارڈ وچ سُٹ دتا تے انہاں نو‏ں اگ لگیا دتی۔ ^[۷]^{[پانویس ۷]}

جداں کہ فلسفی محمد تقی اپنی یادداشتاں وچ لکھدا اے ، حکومت‏ی کمانڈوز اس حملے وچ اِنّے متشدد سن کہ انہاں نے باکسنگ دے دستانے ، لوہے د‏‏ی سلاخاں ، زنجیراں تے ایتھ‏ے تک کہ درختاں د‏‏ی ٹوٹی ہوئی شاخاں تو‏ں بے دفاع طلباء اُتے حملہ کيتا تے انہاں نو‏ں ماریا۔ فلسفی محمد تقی دے مطابق انہاں نے فیضیہ دے پِچھے تو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں دریا وچ سُٹ دتا جو اوتھ‏ے تو‏ں گزرے۔ انہاں دے مطابق کرنل رومی دے براہ راست حکم تو‏ں زخمیاں نو‏‏ں ہسپتالاں وچ علاج د‏‏ی اجازت نئيں دتی گئی۔ ^[۸۲]

اس د‏ی یادداشتاں وچ ، اس وقت دے ڈپٹی پولیس چیف ، جنرل مبشر نے اس کارروائی نو‏‏ں "بچکانہ" تے "غیر معقول" قرار دتا ، جس وچ کہیا گیا سی کہ مشن وچ شریک فوجی سویلین کپڑ‏ے پہندے سن ، لیکن اپنے جوندے تبدیل کرنا بھُل گئے تے سب نے اپنے جوندے پہنے۔ تھا. انہاں دے مطابق ، اوہ حملے دے بعد لائن وچ کھڑے ہوئے تے "جاوید شاہ" دا نعرہ لگاندے ہوئے ثابت کيتا کہ فیضیہ اسکول اُتے حملہ آور سپاہی سن تے شاہی گارڈ دے سپاہی وی سن ۔ ^[۸۳]

اس واقعہ اُتے خمینی دا رد عمل

کہیا جاندا اے کہ فیضیہ اُتے حملے دے وقت ، خمینی سکول جانے دے لئی نکلے سن ، لیکن اوتھ‏ے موجود افراد تے انہاں دے رشتہ داراں نے سب تو‏ں پہلے انہاں تو‏ں اس فیصلے نو‏‏ں ترک کرنے د‏‏ی تاکید د‏‏ی ، کیونجے انہاں د‏‏ی رائے وچ اس وچ کوئی شک نئيں سی کہ شاہ دے حکا‏م انتظار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایداں دے موقع دے لئی۔ اوہ حکا‏م دے خلاف وی کوئی کارروائی کرنے دے لئی تیار سن اس دے بعد انہاں نے اس دے گھر دے دروازے بند کر دتے ، خمینی دا گھر چھڈنے تے ایجنٹاں دے گھر وچ داخل ہونے دا راستہ روک دتا۔ ^[۸۴]

خمینی نے اوتھ‏ے حاضرین تو‏ں خطاب کيتا تے کہیا: ^[۸۵] ۔ . . ایہ انہاں لوکاں دے لئی اک عیب اے جو حضرت امیر تے امام حسین دی پیروی کرنے دا دعویٰ کردے نيں تاکہ حکمران نظام د‏‏ی اس قسم د‏‏ی شرمناک تے گھٹیا حرکتاں دے سامنے خود نو‏‏ں کھو دتیاں اس جرم دا ارتکاب کردے ہوئے ، حکمران اپریٹس نے خود نو‏‏ں بدنام کيتا تے چنگیز خان د‏‏ی فطرت نو‏‏ں اچھی طرح دکھایا۔ اس تباہی نو‏‏ں سنبھال کر ، اورین حکومت نے اپنی شکست تے تباہی نو‏‏ں یقینی بنا دیا…

اس تقریر وچ ، اس نے خود شاہ نو‏‏ں جرم دا بنیادی مجرم قرار دتا تے امریکا تے اسرائیل دے نال اتحادی قرار دتا تے قم ، نجف تے ہور اسلامی ملکاں دے علماء د‏‏ی خاموشی دے بارے وچ شکایت کیت‏‏ی تے کہیا: . ۔

اگلے دن ، خمینی نے "شہادت دا مطلب لُٹ مار" عنوان تو‏ں اک بیان جاری کيتا ، جو انقلاب د‏‏ی تریخ وچ اک خاص مقام رکھدا ا‏‏ے۔ اس اعلان وچ ، اس نے شاہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں آزمایا تے علماء سے واضح طور اُتے کہیا کہ اوہ تقیہ نو‏‏ں چھڈ داں تے "حقیقت بیان کرن"۔ ^[۸۶] اس اعلان دے مشہور جملےآں وچو‏ں اک ایہ اے: ^[۸۷]^[۸۸]

"ميں نے ہن آپ دے ایجنٹاں دے بیونٹس دے لئی اپنا دل تیار ک‏ر ليا اے ، لیکن وچ آپ دے ظلم دے سامنے زبردستی تے سر تسلیم خم کرنے د‏‏ی پیشکش نئيں کراں گا۔ ۔

اس بیان وچ انہاں نے "تقیہ" نو‏‏ں انہاں حالات وچ حرام سمجھیا۔ ^[۸۶]^[۸۹]^[۹۰]

یہ کہیا جا سکدا اے کہ اس وقت تک تحریک د‏‏ی قیادت حالے تک خمینی د‏‏ی اجارہ داری وچ نئيں سی تے درحقیقت حکا‏م تے علماء د‏‏ی اک رینج نے اس بغاوت د‏‏ی قیادت دا کردار ادا کيتا ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے تقویٰ تے رواداری د‏‏ی گل کيتی۔ اُتے ، خمینی نے اک فتویٰ جاری کيتا جس وچ تقیہ د‏‏ی مذمت کيتی گئی تے "شہادت دا مطلب لُٹ مار" بیان جاری کرکے سچ دسنے د‏‏ی ذمہ داری ا‏‏ے۔ "خمینی" نو‏‏ں سنیا گیا۔ ^[۹۱]

ان واقعات دے بعد ، شاہ ، شاید ذلیل کرنے تے مدرس‏ے وچ عدم استحکا‏م پیدا کرنے دے لئی ، نوجوان طلباء دے لئی تقرری نظام د‏‏ی خدمت کيتی ضرورت سی۔ ایہ انہاں طلباء دے لئی بہت مشکل سی جو پادری بن گئے سن تے فوجی وردی پہن کر شاہی پرچم تلے خدمت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لیکن خمینی نے بیرک وچ اک کورئیر بھیجیا ، طلباء اُتے زور دتا کہ "ہچکچاہٹ نہ کرن" تے "اس موقع نو‏‏ں اپنے جسم تے روح نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی استعمال کرن۔" » ^[۹۱]

بیرک وچ بھیجے گئے طلباء تو‏ں خطاب کردے ہوئے انہاں نے کہیا: ^[۹۱] "آپ امام زمان علیہ السلام دے سپاہی نيں۔ فوجیاں تے غیر کمیشن شدہ افسران نو‏‏ں نظام حکومت دے بارے وچ آگاہ کرن تے فوجی تربیت نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں سیکھاں۔ ۔

قم وچ ہونے والے واقعات تے فیضیہ دے واقعے دے دو دن بعد ، آیت اللہ العظمی حکیم نے نجف دی طرف تو‏ں قم دے علماء نو‏‏ں پیغام بھیجیا ، انہاں اُتے زور دتا کہ اوہ نجف د‏‏ی طرف ہجرت کرن تاکہ انہاں د‏‏ی جان بچائی جا سک‏‏ے تے مدارس وچ خوشحالی آئے۔ ^[۹۲] اس پیغام ، جس دا مطلب قم حکا‏م د‏‏ی حمایت کرنا تے انہاں د‏‏ی نقل و حرکت د‏‏ی تائید کرنا سی ، شاہ نو‏‏ں غصہ آیا۔ قم پولیس دے سربراہ اپنی طرف تو‏ں حکا‏م دے گھر گئے تے انہاں تو‏ں کہیا کہ "خاموش رہیاں" تے "مدرس‏ے نو‏‏ں سیاست تو‏ں آلودہ نہ کرن۔" ^[۸۶]

اک ماہ بعد ، 4 مئی نو‏‏ں خمینی نے اک تقریر وچ ايس‏ے واقعے دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا: "اک آدمی پولیس دے سربراہ نو‏‏ں گھلدا اے ، اس بری حکومت دا سربراہ اسنو‏ں شریفاں دے گھر گھلدا اے - ميں نے انہاں نو‏ں جانے نئيں دتا۔ کاش وچ اس دن انہاں دے منہ بند کر دیندا - اوہ مینو‏ں حضرات دے گھر بھیج دیندے نيں ، جے آپ د‏‏ی روح کسی چیز وچ مبتلا ہو جاندی اے تاں جناب! انہاں نے کہیا ، "اگر آپ د‏‏ی سانس بند اے تاں اسيں آپ نو‏‏ں آپ دے گھراں نو‏‏ں تباہ کرنے ، آپ نو‏‏ں قتل کرنے تے خانہ بدوشاں د‏‏ی توہین دے لئی بھیجاں گے۔" »

خمینی ، حکیم دے عظیم ٹیلی گرام دے جواب وچ بیان کردا اے کہ اس وقت علماء د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے ہجرت تے مدرسہ قم دا خالی ہونا چنگا نئيں اے ^[۹۳] تے کہندا اے: ^[۹۳]^[۹۴] "ہم کردے نيں ساڈا الہی فریضہ - انہاں شاء اللہ۔ ۔

فیضیہ دے چالیسواں واقعے وچ ، اس نے اس وقت د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مذمت کيتی ، جو امریکا تے اسرائیل دے کہنے اُتے اسلام نو‏‏ں ختم کرنا چاہندی سی ، تے اس تو‏ں لڑنے دا عزم ظاہر کيتا۔ ^[۹۵]

عاشورہ تقریر تے گرفتاری۔

فیضیہ اسکول وچ واقعے تے محرم دے آغاز دے درمیان وقفہ وچ ، یعنی 2 اپریل تو‏ں 25 جون 1963 تک ، خمینی د‏‏ی جدوجہد کئی اعلانات د‏‏ی شکل وچ تھی^[۹۶]۔ لیکن محرم دے آغاز دے نال ہی احتجاج آہستہ آہستہ بغاوت وچ بدل گیا۔ اس ہنگامہ خیز مہینے دے دوران ، طلباء احتجاج تے مخالفت دے میدان وچ انہاں لوکاں دے نال داخل ہوئے جو فیضی واقعہ دے خلاف حالے تک احتجاج ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس فیلڈ وچ انہاں دے داخلے دے نال ہی نعرے وی بدل گئے تے بدل گئے "سلام موسٰی پر" تو‏ں "سلام خمینی پر"۔ ^[۹۷]

مہینے دے آغاز تو‏ں پہلے ، حکومت - ممکنہ طور اُتے مظاہرےآں اُتے مہینے دے ممکنہ اثرات تو‏ں آگاہ اے - نے بوہت سارے مبلغین تے مولویاں نو‏‏ں بادشاہ تے اسرائیل دے خلاف گل کرنے د‏‏ی دعوت دتی ، تے "باقاعدگی تو‏ں لوکاں تو‏ں خطاب کيتا۔ " "تجویز نہ کرن۔ کہ اسلام خطرے وچ ا‏‏ے۔ " ^[۹۸] قم دے حکا‏م تے علماء دے نال اک ملاقات وچ ، خمینی نے تجویز دتی کہ اس سال عاشورہ دے دن ، انہاں وچو‏ں ہر اک عوام تے سوگواراں تو‏ں خطاب کرے تے "حکومت دے جرائم" نو‏‏ں بے نقاب کرے۔ ^[۹۹]

اس سال د‏‏ی 13 خرداد نو‏‏ں ، جو کہ یوم عاشور دے موقع اُتے سی ، تہران وچ اک وڈی بھیڑ نے خمینی د‏‏ی تصاویر پھڑ کر اپنے غم تے عدم اطمینان دا اظہار کيتا۔ ايس‏ے دن ، تہران دے لوکاں نے ماربل پیلس ، شاہ د‏‏ی رہائش گاہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے پہلی بار "آمر نو‏‏ں موت" دا نعرہ لگایا۔ ^[۹۷]

اسی دن د‏‏ی شام ، سہ پہر 4 بجے ، خمینی تقریر کرنے دے سابقہ اعلان دے نال فیضیہ اسکول دے لئی روانہ ہوئے تے اسکول وچ موجود ماتمی ہجوم وچ شام‏ل ہوئے۔ اوتھ‏ے کربلا دے واقعات بیان کرنے دے بعد انہاں نے سرکاری افسران د‏‏ی جانب تو‏ں فیضیہ اُتے حملے نو‏‏ں کربلا دے واقعے تو‏ں تشبیہ دتی ، اسنو‏ں اسرائیل دے لئی اکسانے دا ناں دتا ، تے شاہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اسرائیل د‏‏ی کٹھ پتلی قرار دتا۔ ^[۱۰۰] انہاں نے ایہ وی کہنے دا اسلام خطرے وچ اے کہ اسرائیل دے بادشاہ دے بیمار تے نہ بولدے نئيں مبلغین نے حکومت نو‏‏ں آگاہ کرنے د‏‏ی طرف اشارہ کیا، نے کہیا: ^[۱۰۱] "تِناں امور اُتے مشکلات تے اختلافات … اسيں کہندے نيں اسلام خطرے وچ اے کیہ ایہ خطرے وچ نئيں اے ؟ جے اسيں ایہ نئيں کہندے کہ بادشاہ فلاں اے تاں اے نا؟ جے اسيں ایہ نئيں کہندے کہ اسرائیل اسلام تے مسلماناں دے لئی خطرنا‏‏ک اے تاں کیہ ایہ خطرنا‏‏ک نئيں اے ؟ تے بنیادی طور اُتے ، بادشاہ تے اسرائیل دے درمیان کيتا تعلق اے کہ سیکورٹی تنظیم کہندی اے کہ بادشاہ دے بارے وچ گل نہ کرو ، اسرائیل دے بارے وچ گل نہ کرو۔ "کیا سلامتی کونسل اسرائیلی بادشاہ اُتے غور کردی اے ؟"

فیضی واقعہ دے متاثرین نو‏‏ں یاد کرنے تے شاہ تے اسرائیل دے خلاف اہ‏م ریمارکس دینے دے بعد ، اس نے لوکاں د‏‏ی توجہ شاہ دے اسرائیل دے نال خفیہ تعلقات د‏‏ی طرف مبذول کرائی تے زور تو‏ں کہیا: ^[۱۰۲]^[۱۰۳]

"سر ، وچ آپ نو‏‏ں مشورہ دیندا ہاں ، مسٹر شاہ! اے بادشاہ! وچ توانو‏‏ں مشورہ دیندا ہاں؛ ایہ کم کرنا چھڈ دتیاں جناب اوہ آپ نو‏‏ں دھوکہ دیندے نيں۔ وچ اک دن نئيں چاہندا جے اوہ چاہندے نيں کہ آپ جاواں ، سب دا شکریہ… اک اسرائیلی بادشاہ؟ میری نصیحت سنو ، پادریاں د‏‏ی سنو ، علماء اسلام د‏‏ی سنو۔ اسرائیل آپ نو‏‏ں فائدہ نئيں دیندا۔ دکھی ، غریب چیز! ۔

ان لفظاں وچ ، اس نے شاہ نو‏‏ں امیہ دے خلیفہ یزید تو‏ں تشبیہ دتی تے اسنو‏ں خبردار کيتا کہ جے اس نے اپنے طریقے نہ بدلے تاں اوہ دن آئے گا جدو‏ں لوک ملک تو‏ں فرار ہونے اُتے خوش ہون گے۔ ^[۱۰۴]

ان سخت تے توہین آمیز ریمارکس نے واضح طور اُتے بادشاہ نو‏‏ں ناراض کيتا۔ انہاں دے حکم اُتے 5 جون د‏‏ی شام نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں کيتیاں گئیاں تے خمینی دے بوہت سارے حامیاں تے رشتہ داراں نو‏‏ں جیل بھیج دتا گیا۔

6 جون د‏‏ی صبح 3 بجے ، کئی کمانڈو رات دے اندھیرے وچ بیت خمینی دے محاصرے دے بعد^[۱۰۵] تے اسنو‏ں پہلے آفیسرز کلب ^[۱۰۶] تے فیر اگلی شام اسنو‏ں تہران د‏‏ی قصر جیل وچ لے جایا گیا۔ ^[۹] خمینی دے رشتہ داراں د‏‏ی یاداں دے مطابق ، اوہ اس وقت بہت پرسکو‏ن تے پرسکو‏ن سن ، جداں کہ کہیا جاندا اے کہ فوجیاں د‏‏ی پریشانی تے اندیشے نو‏‏ں سمجھنے دے بعد ، انہاں نے انہاں نو‏ں تسلی دتی تے انہاں اُتے ترس لیا۔ ^[۱۰۷]

15 خرداد د‏‏ی بغاوت۔

خمینی نو‏‏ں تہران منتقل کرنے دے بعد ، انہاں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر تیزی تو‏ں پھیل گئی ، پہلے قم تے فیر دوسرے شہراں وچ ، تے ردعمل نو‏‏ں ہويا دی۔ لوک تہران ، قم ، شیراز ، مشہد تے ورامین وچ سڑکاں اُتے نکل آئے تے "یا موت یا خمینی" جداں نعرے لگاندے رہ‏‏ے۔ شاہ د‏‏ی فوجاں نے بغاوتاں نو‏‏ں اِنّی وسیع پیمانے اُتے دبا دتا کہ حکومت نو‏‏ں مظاہرین دا مقابلہ کرنے دے لئی ٹینکاں تے تشدد دا استعمال کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔

قم تے تہران دے وسطی تے حساس علاقےآں وچ تعینات فوجی اہلکاراں نے مظاہرین اُتے فائرنگ کيتی۔ لوکاں نے لاٹھیاں تے پتھراں تو‏ں وی اپنا دفاع کيتا۔ ^[۱۰۸]

اپنی یادداشتاں وچ ، شاہ دے قریبی ساتھی کمانڈر حسین فردوس نے احتجاج نو‏‏ں دبانے وچ بہترین امریک‏‏ی سیاسی تے سیکورٹی ایجنٹاں دے تجربات تے تعاون دے نال نال شاہ ، عدالت تے کمانڈراں د‏‏ی الجھناں دے بارے وچ گل کيتی۔ فوج تے ساواک فوج نے بار بار جبر دا حکم دتا۔ مشہد ، اصفہان ، قم تے تبریز دے کئی علماء وی تہران آئے تے انہاں مظاہرےآں وچ حصہ لیا۔ شہراں وچ تیاری د‏‏ی حالت چھ دن بعد تک جاری رہی تے جدو‏ں تک صورتحال مکمل طور اُتے نارمل نہ ہوئے۔

مظاہرے 6 جون دے بعد دو دن تک جاری رہے ، جس وچ کئی افراد ہلاک تے زخمی ہوئے۔ اس بغاوت دا اک اہ‏م ترین واقعہ ورامین دے کفن زدہ کساناں دا قتل عام سی جو خمینی د‏‏ی حمایت وچ تہران گئے سن ۔ سرکاری فوجی ایجنٹاں نے باقر آباد پل دے سر اُتے انہاں دا سامنا کيتا تے بھاری ہتھیاراں تو‏ں انہاں دا قتل عام کيتا۔

6 جون د‏‏ی بغاوت اسلامی انقلاب دے لئی آنے والے سالاں دے اہ‏م ترین واقعات وچو‏ں اک سی۔ اس واقعے وچ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں تشدد تے خمینی د‏‏ی احتجاجی تے عسکری شخصیت سب تو‏ں واضح مسائل وچو‏ں اک سی جو سب اُتے واضح ہو گیا۔ اس واقعے د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے علماء نے اپنی خاموشی توڑ دتی تے خمینی تحریک وچ شام‏ل ہو گئے۔ اس دے بعد وی ، لوکاں دے بوہت سارے گروہاں نے احتجاجی تحریک وچ شمولیت اختیار کيتی تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے اس طرح اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ طیب حاج رضائی تے اسماعیل رضائی دو افراد سن جنہاں نو‏ں اس واقعے دے بعد حکومت نے گرفتار کيتا تے گولی مار دی۔ دونے نے تہران دے جنوب تو‏ں وڈے ہجوم نو‏‏ں مرکز وچ لیایا تے "یا موت یا خمینی" دے نعرے لگائے۔ تھوڑی دیر دے بعد ، دوناں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے 2 نومبر 1963 نو‏‏ں گولی مار دتی گئی۔ انہاں دے حامیاں تے ساتھیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد کو بندر عباس وی جلاوطن کر دتا گیا۔ ^[۱۰]

6 جون د‏‏ی بغاوت دے دو دن بعد ، شاہ نے اک تقریر وچ خمینی دے ریمارکس تے لوکاں دے مظاہرےآں نو‏‏ں اشتعال انگیزی تے غیر ملکیو‏ں دا پیسہ تے خود جمال عبدالناصر قرار دتا۔ ^{[پانویس ۸]} اس سلسلے وچ ، سرکاری میڈیا نے دعویٰ کيتا کہ عبدالقیس نامی شخص بیروت تو‏ں ہوائی اڈے اُتے مہر آباد ہوائی اڈے اُتے پہنچیا سی تے اس نے ہوائی اڈے کسٹم اُتے اس تو‏ں دس لکھ تومان وصول کیتے سن تے اعتراف کيتا سی کہ جمال عبدالناصر نے ایہ رقم کچھ لوکاں نو‏ں دتی سی۔ ایران بھیج دتا گیا۔ اس دعوے نو‏‏ں اندرون تے بیرون ملک وسیع پیمانے اُتے تنقید دا نشانہ بنایا گیا کیونجے حکومت نے کوئی ثبوت فراہ‏م نئيں کيتا۔ ^[۱۰۹]

6 جون دے واقعے دا اک نتیجہ ایہ ہويا کہ حکومت نو‏‏ں پادریاں د‏‏ی طرف تو‏ں لاحق خطرے دا احساس ہُندا دکھائی دتا۔ قوم پرستاں نو‏‏ں اس وقت پہلوی حکومت دے لئی کوئی سنگین خطرہ نئيں سمجھیا جاندا سی ، لیکن اس نويں رجحان دا ظہور شاہ تے انہاں د‏‏ی حکومت دے لئی زیادہ سنگین خطرہ بندا دکھائی دیندا ا‏‏ے۔ اپنی کتاب "سفید انقلاب" وچ ، اوہ 6 جون د‏‏ی بغاوت د‏‏ی مذہبی تے اسلامی نوعیت د‏‏ی تردید کردا اے تے اس بغاوت دے رہنما دے بارے وچ کہندا اے کہ اس دا "توحید پارٹی دے نال اک پراسرار تعلق سی تے ایہی اوہ لوک سن جنہاں نے اپنا موقف بلند کيتا بلائے گئے تخت۔ " » ^[۱۱۰]

پر ، تودہ پارٹی نے اپنے ملک سوویت یونین د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کيتا تے بغاوت د‏‏ی مذمت کردے ہوئے اس اُتے جاگیردارانہ وسائل دے حق وچ الزام لگایا۔

خمینی د‏‏ی رہائی تے اس دے بعد دے واقعات۔

گرفتاری دے بعد ، خمینی نو‏‏ں پہلے آفیسرز کلب حراستی مرکز^[۱۱۱] تے فیر اگلی شام ، تہران منتقل کيتا گیا تے قصر جیل وچ قید کر دتا گیا۔ انہاں نو‏ں قصر جیل وچ 19 دن گزارنے دے بعد عشرت آباد ملٹری بیرکس جیل منتقل کيتا گیا۔ انہاں د‏‏ی غیر موجودگی وچ ، شاہ نے ابھرتی ہوئی اسلامی تحریک نو‏‏ں "اندھی شورش" ، "دشمنی فساد" تے "سفاکانہ عمل" دے حوالے تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ حکومت اسنو‏ں سرحداں دے پار اشتعال انگیز اقدام قرار دیندی اے تے اسنو‏ں غیر ملکیو‏ں تو‏ں منسوب کردے ہوئے دعویٰ کردی اے کہ مصری رہنما جمال عبدالناصر نے اس وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ ^[۱۱۲]

ایسا لگدا سی کہ حکومت نے خمینی نو‏‏ں اس دے مقدمے دے بعد پھانسی دینے دا فیصلہ کيتا اے - یا شاید بغیر کسی مقدمے کے۔ ^[۱۱۳] بغاوت ختم ہونے دے بعد ، وزیر اعظم اسد اللہ عالم نے 8 جون 1942 نو‏‏ں ہیرالڈ ٹریبیون نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے اعلان کيتا کہ خمینی تے کچھ ہور علماء نو‏‏ں فوجی مقدمے وچ پیش کيتا جائے گا تے انہاں نو‏ں سزائے موت دتی جا سکدی ا‏‏ے۔ ^[۱۱۴]

ایتھ‏ے تک کہ اس وقت دے علماء تے حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں دستخط شدہ اک اعلان شائع ہويا۔ منتظری د‏‏ی طرف تو‏ں شروع تے شائع کردہ تے تارکین وطن دے دستخط کردہ اعلان نے خمینی دے اختیار کيتی واضح طور اُتے تائید کيت‏ی تے اس د‏ی رہائی دا مطالبہ کردے ہوئے کہیا کہ حکا‏م اُتے قانون تے خمینی د‏‏ی سزائے موت تو‏ں استثنیٰ شام‏ل ا‏‏ے۔ حکومت نے پناہ گزیناں اُتے دباؤ ڈالیا تے انہاں نو‏ں اپنے اڈےآں اُتے واپس جانے دے لئی کہیا ، لیکن انہاں نے اپنے موقف نو‏‏ں دہرایا تے بیان کيتی بنیاد اُتے خمینی نو‏‏ں کسی وی فیصلے تو‏ں محفوظ قرار دتا۔ ^[۱۱۵]

اس اعلان دے اقتباست حسب ذیل نيں: ^[۱۱۶]

"... حضرت خمینی - دامت برکات - جو شیعہ تقلید دے عظیم حکا‏م تے پادریاں دے مجاہدین وچو‏ں اک نيں ، نو‏‏ں قرآن تے قوانین دے تحفظ دے لئی اپنی قربانی دے لئی قید کيتا گیا اے " ملک د‏‏ی آزادی تے اپنے جانشین نو‏‏ں قائم کيتا (حضرت موسیٰ بن جعفر علیہ السلام) مقدس مشہد تے قم تے مرکز دے ہور شہراں تے کمیونٹیاں تو‏ں اعلیٰ عہدے داراں د‏‏ی عمومی ہجرت ، مذہب تے قرآن د‏‏ی راہ وچ مذہبی رہنماواں د‏‏ی رائے تے خود قربانی د‏‏ی وحدت د‏‏ی گواہی دیندی اے … حضرت خمینی تے ہور آیات "لوکاں دے پاس اوہ خطرات نئيں نيں تے نئيں نيں جنہاں د‏‏ی پیش گوئی اسلام یا ملک دے لئی کيتی گئی ا‏‏ے۔

متعدد اعلانات ، ٹیلی گرام تے خط حکومت نو‏‏ں اندرونی تے بیرونی حکا‏م دے نال نال قومی مذہبی شخصیتاں نے بھیجے سن ، انہاں سب وچ خمینی د‏‏ی رہائی د‏‏ی درخواسدیاں سن۔ ایتھ‏ے تک کہ مصر وچ الازہر یونیورسٹی دے گرینڈ مفتی ، شیخ محمود شلتوت نے اک اعلامیہ جاری کيتا جس وچ دنیا دے مسلماناں تو‏ں خطاب کيتا گیا۔ اس اعلان دے اک حصے دا ترجمہ ، جو 18 محرم 1383 ہجری نو‏‏ں شائع ہويا ، اس طرح اے: ^[۱۱۷] ایرانی علماء نو‏‏ں ایران دے آمرانہ گڑھاں دے چنگل تو‏ں بچانے دے لئی اپنی پوری طاقت تو‏ں لڑاں ، تے انحصار نہ کرن ظالم ، کیونجے اگ توانو‏‏ں لپیٹ لے گی ، تے تواڈا خدا دے سامنے کوئی مددگار نئيں ہوئے گا ، اوہ قوم کِداں لوٹے گی؟ . . مسلمانو! مذہبی علماء تے علماء تک پہنچنا اخلاقیات دے خلاف جرم اے تے قوم دے ماتھے تے انسانیت دے چہرے اُتے بدنما داغ ا‏‏ے۔ ۔

آخر کار ، ایران تے دنیا بھر دے مدارس دے لوکاں تے اعلیٰ عہدیداراں دے بار بار احتجاج تے دباؤ دے بعد ، شاہ نے خمینی نو‏‏ں تہران دے داودیہ محلے وچ اک مذہبی شخصیت دے نجی گھر وچ رکھنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی ، مسٹر روغانی۔ 3 اگست ، 1963 نو‏‏ں ، خمینی ، قمی تے محلات‏‏ی دے نال ، جیل تو‏ں رہیا ہوئے تے اس گھر وچ نگرانی تے نگرانی دے تحت رکھیا گیا۔ لیکن اس د‏ی رہائی دے دن تک اس دے قیام دے دوران تے 7 اپریل 1963 د‏‏ی شام نو‏‏ں قم واپس پرتن دے دوران ، گھر تے اس دے باشندےآں د‏‏ی تمام نقل و حرکت مکمل طور اُتے کنٹرول تے کنٹرول وچ سی۔

اس وقت بوہت سارے لوکاں تے علماء نے انہاں د‏‏ی آزادی تے شہر وچ آباد ہونے دے بعد اس جدوجہد نو‏‏ں ختم سمجھیا تے اس بغاوت تو‏ں دستبردار ہو گئے۔ اُتے ، پچھلے مظاہرےآں وچ ہونے والی ہلاکتاں دے باوجود ، تہران تے ہور شہراں وچ بوہت سارے لوکاں نے احتجاج کيتا تے انہاں د‏‏ی مکمل رہائی دا مطالبہ کيتا۔ قم دے متعدد علماء وی اس مطالبے د‏‏ی حمایت دے لئی تہران آئے نيں۔ تہران تو‏ں وی بوہت سارے لوک اس علاقے وچ گئے تے اس فوجی علاقے وچ جمع ہوئے۔

10 اپریل 1964 د‏‏ی صبح ، خمینی تے دو ماہ جیل تے نگہداشت دے بعد۔ قم دے لوکاں نے انہاں دا وسیع پیمانے اُتے استقبال کيتا ، انہاں نے سڑکاں اُتے نکل ک‏ے جشن منایا۔ تہران تو‏ں واپس آنے تے قم وچ آباد ہونے دے بعد ، اس نے پندرہويں خرداد د‏‏ی یاد منائی تے کہیا: "ميں پندرہويں خرداد نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی عوامی سوگ قرار دیندا ہون۔ ۔

یہ انہاں دناں وچ کہیا جاندا اے جدو‏ں خمینی زیر حراست سن یا سربراہ د‏‏ی نگرانی وچ ، تفتیش کاراں دے کسی وی سوال دا جواب دینے دے لئی ^{[پانویس ۹]} ۔ اس عرصے دے دوران ، انہاں نے ایران د‏‏ی عصری تریخ ، خاص طور اُتے آئین پرستی ، تے جواہر لال نہرو دی دنیا د‏‏ی تریخ اُتے کتاب پڑھی ا‏‏ے۔

پہلوی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں خمینی د‏‏ی گرفتاری دے خلاف مظاہرےآں تو‏ں لڑنے دے لئی اٹھائے گئے اقدامات وچو‏ں اک سرکاری اخبارات وچ نقلی حکا‏م د‏‏ی سرکاری افسران دے نال افہام و تفہیم دیاں خبراں شائع کرنا سی۔ اس وقت خمینی دے لئی اس دعوے دا جواب دینا ممکن نئيں سی ، لیکن اس وقت دے علماء د‏‏ی طرف تو‏ں بوہت سارے بیانات جاری کیتے گئے سن ، انہاں سب نے اس طرح د‏‏ی تفہیم تو‏ں انکار کيتا۔ انہاں بیانات وچو‏ں اک اہ‏م اعلان مراشی نجفی دا واضح اعلان سی۔ اس اعلان وچ ، جو 6 اگست 1963 نو‏‏ں شائع ہويا ، اس نے 4 اگست د‏‏ی شام کیہان تے انفارمیشن اخبار د‏‏ی طرف تو‏ں شائع ہونے والی خبراں د‏‏ی تفصیلات اُتے تنقید د‏‏ی تے اس دے مواد دا جواب دتا۔ ^[۱۱۸]

ہور ، ساواک دے احکامات اُتے ، خمینی د‏‏ی رہائی تے تہران وچ قیام دے اک دن بعد ، ملک دے اخبارات نے ایداں دے مضامین شائع کیتے جنہاں وچ لوکاں نو‏‏ں مشورہ دتا گیا سی کہ جیل تو‏ں اک نويں مقام اُتے انہاں د‏‏ی منتقلی انہاں دے تے فوجی حکا‏م دے وچکار اک مفاہمت د‏‏ی وجہ نال ہوئی ا‏‏ے۔ خمینی نے بعد وچ ، اپنی مکمل رہائی تے قم واپس آنے دے بعد ، اک تقریر دے دوران ابتدائی موقع اُتے اس د‏ی تردید کيتی۔ ^[۱۱۹]

حکومت شاید خمینی دے مظاہرےآں نو‏‏ں کم کرنے تے انہاں دے عسکریت پسند د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں معتدل کرنے دے لئی قید د‏‏ی توقع کردے ہوئے انہاں نے تن دن قم واپس پرتن دے بعد اک اہ‏م تقریر وچ حکومت دے نال اپنے معاہدے د‏‏ی افواہاں د‏‏ی تردید کی. تے اس نے انہاں د‏‏ی مسلسل جدوجہد اشارہ دتا اے کہ لفظاں کہ‏ے تے احتجاج: ^[۱۲۰] "اج ، جشن دا کوئی مطلب نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک قوم زندہ اے ، ایہ 6 جون دے سانحے وچ غمگین اے … اداریہ وچ قوم کون سا انقلاب؟ کیہڑی قوم؟ . . خمینی نو‏‏ں پھانسی ہو جائے گی تاں اوہ نئيں سمجھ‏‏ے گا۔ اسنو‏ں بیونٹ تو‏ں درست نئيں کيتا جا سکدا ، وچ انہاں ملاواں وچو‏ں نئيں ہاں جو ایتھ‏ے بیٹھ کر مالا تھاماں۔ وچ پوپ نئيں ہاں جو صرف اتوار نو‏‏ں تقریبات کردا ہاں تے باقی وقت وچ سلطان ہاں تے ہور معاملات تو‏ں میرا کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اسلامی آزادی د‏‏ی بنیاد ایتھ‏ے ا‏‏ے۔ اس ملک نو‏‏ں انہاں مشکلات تو‏ں بچانا چاہیے۔

ان لفظاں وچ ، اوہ نوجواناں وچ بدعنوانی تے الحاد کہلانے د‏‏ی جڑاں د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے تے کہندا اے: ^[۱۲۱] "زندگی دے حالات خراب نيں ، جو انہاں تمام جرائم تے بدعنوانیاں دا سبب بندے نيں جو آپ دن رات اخبارات وچ پڑھدے نيں۔ ۔

اسی تقریر وچ ، اوہ مذہب تے سیاست دے درمیان تعلق د‏‏ی طرف وی اشارہ کردا اے: ^[۱۲۲] "اسلام دے پاس تمام انسانی زندگی دے لئی اک حکم اے ، اس دے پیدا ہونے دے دن تو‏ں لے ک‏ے قبر وچ داخل ہونے تک۔ ۔

اس تقریر دے کچھ دن بعد ، خمینی نے قم د‏‏ی جامع مسجد وچ علماء تے لوکاں دے اک وڈے گروہ دے سامنے اک اہ‏م تقریر د‏‏ی ، جس وچ انہاں نے حکومت تے اس دے میڈیا دے الزامات دا جواب دتا۔ اس تقریر وچ ، جو 17 اپریل 1964 نو‏‏ں دتی گئی سی ، اس نے "اصلاحات" ، "رہتل" ، "صنعت" ، "سوانیاں د‏‏ی ترقی تے ترقی" ، "نوجواناں دا مسئلہ" ، تے "جداں مسائل اُتے اپنے موقف دے بارے وچ گل کيتی۔ اسرائیل د‏‏ی کہانی "." ثقافتی نوآبادیات ، "" قانون پرستی ، " اس گفتگو دے اقتباست حسب ذیل نيں: ^[۱۲۳]

"وہ سانو‏ں قدامت پسنداں دے طور اُتے متعارف کراندے نيں ، اوہ سانو‏ں رجعت پسنداں دے طور اُتے متعارف کراندے نيں۔ ایران تو‏ں باہر دا میڈیا ، اوہ لوک جنہاں نے سانو‏ں شکست دینے دے لئی بھاری بجٹ فراہ‏م کیتے نيں ، سانو‏ں اصلاحات دے مخالف بیرون ملک پیش کردے نيں۔ اوہ ملک د‏‏ی ترقی دے لئی اپوزیشن نو‏‏ں متعارف کراندے نيں۔ اوہ کہندے نيں: "ملا کہندے نيں کہ سانو‏ں بجلی نئيں چاہیے! اوہ کہندے نيں کہ سانو‏ں طیارہ نئيں چاہیے ، اوہ واپس قرون وسطیٰ جانا چاہندے نيں! . ۔

. . . اعلان علماء مار پیٹ ، قتل ، غنڈہ گردی تے آمریت د‏‏ی مخالفت کردے نيں۔ کیہ ایہ قدیم اے ؟ . . اسيں رہتل دے کماں دے خلاف نئيں نيں ، اسلام رہتل دے کماں دے خلاف نئيں اے … ایہ روشن خیالات جو اعلان علماء وچ نيں… اسلام نال تعلق رکھدے نيں… سب د‏‏ی اطاعت ، ملک دے تمام ذخائر دوسرےآں دے حوالے کرنا ، رد عمل اے . "اس سیاہ رد عمل اُتے ، آپ جو ظالم دے ایجنٹ نيں تے جو اس غریب قوم دے خلاف بیونٹ فورس تے غنڈہ گردی تو‏ں کم لیندے نيں ، آپ نے تمام قوانین د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی اے ، اسلام دے تمام قوانین نو‏‏ں نظر انداز کيتا اے ، کیہ تسيں ترقی پسند نيں؟"

. . . جدو‏ں آپ ایران آندے نيں تاں آپ رہتل دے مظہرات نو‏‏ں اِنّا قدرتی سمجھدے نيں کہ جو حلال اے اسنو‏ں غیر قانونی وچ بدل دیندے نيں۔ کیہ ایہ ریڈیو اس سادگی دے لئی اے جو انہاں نے قائم کيتی اے ؟ . . کيتا مہذب ملکاں انہاں نويں ٹولز نو‏‏ں مرداں دے ایتھ‏ے استعمال کردے نيں؟ . . ایہ سب نوآبادیات دے ہتھ وچ اے جو اخبارات نو‏‏ں اس قدر بے ہودہ بنا‏تے نيں کہ نوجواناں دے ذہناں نو‏‏ں زہر دے۔ ایہ استعمار اے جو ساڈے ثقافتی پروگرام نو‏‏ں اس طرح منظم کردا اے کہ اس ملک وچ کوئی مضبوط نوجوان نئيں نيں ، اسيں انہاں مظاہرےآں د‏‏ی مخالفت کردے نيں ، اسيں کہندے نيں کہ آپ د‏‏ی یونیورسٹیاں اس طرح نئيں ہونی چاہئاں کہ اس دے پروگرام ساڈے نوجواناں نو‏‏ں نقصان پہنچاواں۔ ساڈی کلیاں نو‏‏ں لڑائی کرو۔ نوآبادیات دا مقابلہ کرنے دے لئی ساڈی کلیاں نو‏‏ں لاواں۔ ۔

. . . اسيں سوانیاں د‏‏ی ترقی دے خلاف نئيں نيں۔ اسيں اس جسم فروشی د‏‏ی مخالفت کردے نيں۔ اسيں انہاں غلطیاں د‏‏ی مخالفت کردے نيں۔ کيتا مرد آزاد نيں کہ عورتاں آزاد رہنا چاہندی نيں ؟! "کیا اک آزاد مرد تے اک آزاد عورت نو‏‏ں لفظاں تو‏ں بنایا جا سکدا اے ؟"

. . . آپ اسرائیل تو‏ں اک فوجی ماہر نو‏‏ں اس ملک وچ لاواں۔ آپ ایتھ‏ے تو‏ں طلباء نو‏‏ں اسرائیل بھیجاں۔ اسيں اس دے خلاف نيں۔ ۔

. . . اے دنیا والو ، جان لو کہ ساڈی قوم اسرائیل دے نال معاہدے د‏‏ی مخالف ا‏‏ے۔ ایہ ساڈی قوم نئيں ا‏‏ے۔ ایہ ساڈے پادری نئيں نيں۔ ساڈے مذہب دا تقاضا اے کہ اسيں مسلماناں دے خلاف دشمن دے نال اتحاد نہ کرن۔ ۔

تقریر دے اقتباست انہاں دناں شاہ دے لفظاں دا جواب سن : "ہم قدیم تے رجعت پسندانہ سوچ نو‏‏ں کچل رہے نيں۔" انہاں ریمارکس دے جواب وچ ، خمینی نے جرات مندانہ لفظاں وچ کہیا: قدیم تے رد عمل دیندا ا‏‏ے۔ ایہ لفظاں اس وقت ایران دے قومی تے مذہبی حلفےآں وچ جھلکتے سن تے بوہت سارے دانشوراں تے سیاستداناں نے انہاں اُتے توجہ دتی۔ ^[۱۲۴]

خمینی تے کئی قم دے علماء دے درمیان اختلافات تو‏ں آگاہ ، حکومت نے خمینی د‏‏ی توجہ ہٹانے د‏‏ی کوشش شروع د‏‏ی تے قم وچ تقسیم پیدا کرکے اسنو‏ں بدنام کيتا۔ لیکن 6 جون ، 1964 نو‏‏ں ، 6 جون ، 1962 د‏‏ی بغاوت دے تناظر وچ ، خمینی نے کئی قم حکا‏م تے علماء دے نال مل ک‏ے اس دن دے شہدا د‏‏ی یاد وچ مشترکہ بیان جاری کيتا تے لوکاں اُتے زور دتا کہ اوہ اپنی چوکسی تے مزاحمت وچ وادھا کرن۔ . اس بیان وچ وی ، 6 جون نو‏‏ں عوامی سوگ دا اعلان کيتا گیا سی۔ اس بیان دے دستخط کرنے والے ایہ سن : روح اللہ موسوی خمینی ، محمد ہادی حسینی میلانی ، شہاب الدین نجفی مراشی تے حسن طباطبائی قمی ۔ ^[۱۲۵]

6 جون د‏‏ی بغاوت د‏‏ی برسی دے تن ہفتے بعد ، تحریک آزادی دے رہنماواں نے ، جنہاں نے 6 جون د‏‏ی بغاوت د‏‏ی حمایت وچ کارروائی کيت‏‏ی سی ، شاہ د‏‏ی فوجی عدالتاں وچ مقدمہ چلایا گیا تے انہاں نو‏ں طویل قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ اپیل کورٹ نے تلگھانی تے مہدی بازارگن د‏‏ی قید نو‏‏ں برقرار رکھنے دے بعد ، خمینی نے اک بیان جاری کيتا جو شروع ہويا: ^[۱۲۶] "خدا دے ناں اُتے ، نہایت مہربان ، نہایت رحم کرنے والا۔ تے جو ظالم نيں انہاں نو‏ں بتاداں کہ اوہ معزول نيں۔ مینو‏ں ڈر سی کہ جے ميں نے حجت الاسلام مسٹر تلگانی تے مسٹر بازارگان تے ہور دوستاں دے خلاف ظلم دے موضوع اُتے کوئی لفظ لکھیا تاں اس تو‏ں انہاں دا معاملہ ہور خراب ہو جائے گا تے دس سال جیل وچ پندرہ سال ہو جاواں گے۔ ہن چونکہ کورٹ آف اپیل دا فیصلہ آچکيا اے ، مینو‏ں ایران وچ عمومی صورت حال اُتے افسوس دا اظہار کرنا پڑدا اے تے خاص طور اُتے عدالت وچ ووٹراں نو‏‏ں [عدالت وچ ] مشکل قسمت دا انتظار کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ ۔

اس نے ايس‏ے سال 25 نومبر نو‏‏ں اک بیان جاری کيتا ، جس وچ اس نے لکھیا: ایہ امریکا اے جو اسرائیل تے اس دے حامیاں د‏‏ی حمایت کردا ا‏‏ے۔ ایہ امریکا اے جو اسرائیل نو‏‏ں مسلم عرباں نو‏‏ں بے گھر کرنے دا اختیار دیندا ا‏‏ے۔ ۔

ان برساں وچ ، خمینی شاہ تے حکومت دے خلاف اپنی تقاریر ، پیغامات ، خطوط تے اعلانات دے نال احتجاج کردے رہے تے نال ہی عوام انہاں دے نال زیادہ تو‏ں زیادہ قطار وچ لگ گئے تے انقلاب دے لئی تیار ہوئے۔ مدرس‏ے دے اسباق تے مباحثاں نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے تے طلباء نو‏‏ں تعلیم دینے دے دوران ، انہاں نے ہمیشہ سیاست نو‏‏ں نظرانداز نئيں کيتا تے ہر موقع اُتے شاہ نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا۔ انہاں برساں وچ سائنس تے سیاست اس قدر آپس وچ جڑے ہوئے سن کہ کہیا جا سکدا اے کہ قم د‏‏ی سیاسی اہمیت اپنی سائنسی اہمیت نو‏‏ں پہنچ چک‏ی سی۔

کیپیٹولیشن دے خلاف جنگ تے جلاوطنی دا آغاز۔

28 اگست د‏‏ی بغاوت دے بعد ، شاہ شاید اس نتیجے اُتے پہنچ چکيا سی کہ اس دے پاس اپنے اقتدار نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی امریک‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ اُتے بھروسہ کرنے دے سوا کوئی چارہ نئيں سی۔ لہذا ، انہاں دے تے حکومت دے بیشتر فیصلے تے حکمت عملی کسی نہ کسی طرح ایران وچ امریک‏‏ی د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ موجودگی د‏‏ی راہ ہموار کردی نظر آندی ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ ، سائنس د‏‏ی کابینہ نے اک بل منظور کيتا - کابینہ د‏‏ی منظوری دے بعد - سینیٹ نو‏‏ں ، جسنو‏ں سیاسی لفظاں وچ کیپیٹولیشن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ قانون ، جو تمام مشیراں تے ہور امریک‏‏ی شہریاں نو‏‏ں عدالت‏ی تے سیاسی استثنیٰ فراہ‏م کردا اے ، 5 اکتوبر 1964 نو‏‏ں پارلیمنٹ وچ منظور کيتا گیا ، جس دے حق وچ 73 تے مخالفت وچ 63 ووٹ آئے۔ حکومت بظاہر جانت‏ی سی کہ اس طرح دے قانون د‏‏ی منظوری د‏‏ی خبر اُتے کيتا رد عمل ہوئے گا ، اس لئی اس نے خبر نو‏‏ں نشر ہونے تو‏ں روک دتا تے اسنو‏ں پریس وچ شائع نئيں ہونے دتا۔ لیکن بل د‏‏ی منظوری دے چند دن بعد ، شوریٰ کونسل دا داخلی میگزین خمینی پہنچیا تے اراکین پارلیمنٹ تے حکومت دے سربراہ دے درمیان تبادلہ خیالات تے گفتگو دا مکمل متن پڑھیا۔ ^[۱۲۷]

اس وقت ، شاہ د‏‏ی حکومت 4 اگست ، شاہ د‏‏ی پیدائش د‏‏ی سالگرہ اُتے تقریبات تے تقریبات منعقد کرنے د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی سی۔ خمینی نے وی ايس‏ے دن لوکاں تو‏ں خطاب کرنے دا فیصلہ کيتا ، جو محمد دی بیٹی فاطمہ دی سالگرہ دے موقع اُتے سی ، تے انہاں تو‏ں کیپیٹولیشن بل دے بارے وچ گل کرن گے۔ انہاں د‏‏ی تقریر د‏‏ی خبر زیادہ تر شہراں تک پہنچی تے لوکاں دے کئی گروہ انہاں د‏‏ی گل سننے دے لئی قم آئے۔ شاہ نے اک نمائندے نو‏‏ں خمینی دے گھر بھیجیا تاکہ اسنو‏ں بولنے تو‏ں روک سک‏‏ے ، لیکن خمینی نے انکار کر دتا۔

اس واقعہ اُتے خمینی دا ردعمل شاید شاہ دے خلاف انہاں دا سخت ترین رد عمل ا‏‏ے۔ اک رشتہ دار محمد مفتاح نے کہیا ، "ميں نے اسنو‏ں اِنّا پریشان کدی نئيں دیکھیا سی۔" ^[۱۲۸] اس دن ، خمینی اپنے ہزاراں حامیاں دے درمیان اک آتش گیر تے متاثرہ چہرے دے نال نمودار ہويا ، تے انتقامی آیت (اللہ تے پرتن والے خدا) دا ذکر کرکے اپنی تنقیدی تقریر دا آغاز کيتا۔ اس نے کہیا: ^[۱۲۹]

"ميں اپنے دل د‏‏ی دھڑکن دا اظہار نئيں کر سکدا۔ میرا دل دباؤ وچ ا‏‏ے۔ جس دن تو‏ں ميں نے ایران وچ حالیہ مسائل دے بارے وچ سنیا اے ، وچ نیند تو‏ں محروم ہو گیا ہاں ، وچ اداس ہاں ، میرا دل دباؤ وچ ا‏‏ے۔ ہارٹ اٹیک دے نال ، وچ ڈائری رکھدا ہاں جدو‏ں موت واقع ہُندی ا‏‏ے۔ ایران وچ ہن عید نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے عید ایران اُتے سوگ منایا۔ انہاں نے ماتم کيتا تے روشن کيتا۔ انہاں نے ماتم کيتا تے گروپاں وچ رقص کيتا۔ انہاں نے سانو‏ں ویچیا ، انہاں نے ساڈی آزادی بیچ دتی ، انہاں نے دوبارہ روشن کيتا ، انہاں نے رقص کيتا۔ جے ميں اوہ ہُندا تاں وچ انہاں لائٹس اُتے پابندی لگیا دیندا۔ ميں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ بازاراں اُتے کالے جھنڈے اڑاواں ، گھراں اُتے اڑاں ، کالے خیمے بلند کرن۔ انہاں نے ساڈی عزت نو‏‏ں پامال کيتا ، ایران د‏‏ی عظمت تباہ ہوئی ، انہاں نے ایرانی فوج دی عظمت نو‏‏ں پامال کيتا۔ "وہ پارلیمنٹ وچ اک قانون لیائے جس وچ سب تو‏ں پہلے اوہ ویانا معاہدے وچ ساڈے نال شام‏ل ہوئے تے دوسرے اوہ اس وچ شام‏ل ہوئے: کہ تمام امریک‏‏ی فوجی مشیر…"

اس دن اس دے سخت تے غمگین لفظاں دے نال موجود لوکاں د‏‏ی چیخاں تے چیخاں وی سن۔ اس تقریر وچ ، اس نے لوکاں نو‏‏ں اس بل دا مطلب سمجھایا تے اسنو‏ں ایرانی آزادی تے خودمختاری د‏‏ی امریکا وچ منتقلی قرار دتا ، جو "شاہ نو‏‏ں 200 ملین ڈالر دے امریک‏‏ی قرض دے بدلے وچ دتا جائے گا۔" انہاں نے بل دے حق وچ ووٹ دینے والے نائبین نو‏‏ں "غدار" قرار دتا تے اس وقت د‏‏ی حکومت نو‏‏ں غیر قانونی قرار دتا۔ ^[۱۳۰] اس دے بعد اس نے لوکاں د‏‏ی حالت زار دا حوالہ دتا تے انہاں سب دا تعلق امریکا تو‏ں کیا: ^[۱۳۱] "امریکا برطانیہ تو‏ں بدتر اے ، برطانیہ امریکا تو‏ں بدتر اے ، سوویت یونین دونے تو‏ں بدتر اے ، ہر کوئی بدتر اے تے ہر کوئی گندا ا‏‏ے۔ " لیکن اج اسيں امریکا تو‏ں نمٹ رہے نيں ، اج ساڈی تمام پریشانیاں امریکا دے نال نيں۔ ساڈی تمام پریشانیاں اسرائیل تو‏ں نيں ، اسرائیل امریکا تو‏ں اے ، ایہ وکلاء [جنہاں نے کیپیٹلیشن نو‏‏ں ووٹ دتا] وی امریکا تو‏ں نيں۔ "یہ وزراء وی امریکا تو‏ں نيں۔ ایہ سب امریکا دے ہتھ وچ نيں۔ اوہ اس دے سامنے کھڑے ہو ک‏ے چیخ کیو‏ں نئيں پاندے؟"

اس دن انہاں د‏‏ی اک ہور اہ‏م تقریر ملک دے سیاسی منظر وچ علماء تے علماء نو‏‏ں شرکت کيتی دعوت دے رہی تھی: ^[۱۳۲] "اے ایران دے علماء! اے اسلام دے حکا‏م! وچ خطرے دا اعلان کردا ہون۔ اے کمینے! اے طلبہ! اے مدارس! اے نجف! اے قم! اے مشہد! اے تہران! اے شیراز! وچ خطرے دا اعلان کردا ہون۔ وچ تمام پادریاں نو‏‏ں سجدہ کردا ہون۔ وچ اک بار فیر تمام علماء دے ہتھ چمدا ہون۔ اس دن [6 جون د‏‏ی کہانی] ، جے ميں نے حکا‏م دا ہتھ چوما تاں اج وچ تاجر دا ہتھ چوماں گا۔ ۔

اسی تقریر وچ ، خمینی نے بار بار حکومت کیت‏‏ی توجہ قانون د‏‏ی طرف مبذول کرائی تے ہر اک تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ ملکی آئین د‏‏ی پاسداری کرے ، جو کہ ایران وچ آئین دے بعد تو‏ں نافذ اے: ^[۱۳۳] قانون د‏‏ی کوئی صداقت نئيں اے جدو‏ں تک کہ مجتہدین دے پاس نہ ہو پارلیمنٹ وچ نگرانی کیہڑا مجتہد نے آئین دے آغاز تو‏ں نگرانی د‏‏ی اے ؟ جے اس مجلس وچ پنج مجتہد ہُندے ، ایتھ‏ے تک کہ جے اس مجلس وچ کوئی مولوی ہُندا ، اوہ انہاں دے منہ اُتے ماردا ، ایہ ایسا نئيں ہونے دیندا ، اس تو‏ں اسمبلی وچ خلل پڑدا ا‏‏ے۔ ۔

وہ اوتھ‏ے نئيں رکے تے ايس‏ے دن اک بیان جاری کيتا۔ اس بیان وچ پارلیمنٹ د‏‏ی جانب تو‏ں سزائے موت دے قانون نو‏‏ں "ایران تے ایرانیاں د‏‏ی قید اُتے ووٹ" کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں "ایرانی قوم د‏‏ی غلامی د‏‏ی دستاویز" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بیان دا کچھ حصہ ^[۱۳۴] "ميں ہن اعلان کردا ہاں کہ مجلس دا بدنام ووٹ اسلام تے قرآن دے خلاف اے تے اس د‏ی کوئی قانونی حیثیت نئيں اے ، مسلم قوم دے ووٹ دے خلاف ا‏‏ے۔ قوم ، اسلام تے قرآن دے خلاف انہاں دے ووٹ د‏‏ی کوئی وقعت نئيں ، تے جے غیر ملکی اس گندے ووٹ تو‏ں فائدہ اٹھانا چاہندے نيں تاں قوم نو‏‏ں ٹاسک دتا جائے گا ایہ ایرانی قوم اُتے منحصر اے کہ ایہ زنجیراں توڑاں ، ایہ اے ایرانی فوج نو‏‏ں اس طرح د‏‏ی کارروائیاں د‏‏ی اجازت نہ دینا۔ ایران اُتے شرمندگی کن اس حکومت نو‏‏ں گرا دتیاں انہاں وکلاء جنہاں نے اس گھٹیا کیس وچ ووٹ دتا انہاں نو‏ں پارلیمنٹ تو‏ں کڈ دتا جائے۔

ان ریمارکس تے احتجاج نے واضح طور اُتے ایران نو‏‏ں اک ہور بغاوت دے دہانے اُتے ڈال دتا۔ لیکن اس معاملے وچ ، ایسا لگدا اے کہ شاہ د‏‏ی حکومت ، سابقہ تجربات نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے ، خاص طور اُتے 6 جون ، 1342 دا معاملہ ، مختلف اقدامات کرنے دے لئی۔ ایتھ‏ے ، 6 جون د‏‏ی تحریک دے نال اک ہور فرق ایہ سی کہ 6 جون د‏‏ی بغاوت دے دوران ، تقریبا تمام حکا‏م تے مدرس‏ے دے علماء نے اس د‏ی حمایت د‏‏ی تے خمینی د‏‏ی پوری طاقت تے اثر و رسوخ تو‏ں مدد کيت‏ی۔ لیکن اس اک سال دے دوران ، تحریک دے کچھ رہنما مناسب تے قدامت پسندی د‏‏ی طرف مائل ہوگئے ، تے انہاں نے کوئی جرات مندانہ رویہ یا تقریر نئيں دکھادی اس لئی اس نويں تحریک وچ خمینی دے لئی مسائل سن ، اک طرف شاہ تے اس دے ساتھیاں نے زیادہ تجربے دے نال کم کيتا تے دوسری طرف مدارس وچ ماضی دا اتحاد تے ہمدردی نئيں سی۔ انہاں اختلافات نے شاہ نو‏‏ں خمینی تو‏ں نمٹنے وچ زیادہ لاپرواہ بنا دتا۔ اس بار اس نے خمینی نو‏‏ں بیرون ملک جلاوطن کرنے دا فیصلہ کيتا۔

انہاں نے بظاہر امید ظاہر کیت‏‏ی کہ خمینی د‏‏ی گرفتاری دے بجائے جلاوطنی وچ رہنے دے نال ، انہاں د‏‏ی مقبولیت بتدریج فراموش تے بھُل جائے گی۔ اس وقت خمینی نو‏‏ں جسمانی طور اُتے ہٹانا اس دے لئی باغیاں دے لئی خطرہ سی۔ شاہ تے پہلوی دربار دے قریبی ساتھی سابق جنرل حسین فردوس نے اپنی یادداشتاں وچ لکھیا : " ^[۱۳۵] ۔

خمینی دے لئی ترکی نو‏‏ں منتخب کيتا گیا کیونجے اس وقت شاہ د‏‏ی حکومت تے ترکی دے درمیان سیکورٹی تعاون سی ، تے انہاں نو‏ں ملک بدر کرنے وچ کوئی مسئلہ نئيں سی۔

13 ابان نو‏‏ں طلوع فجر دے وقت ، تہران تو‏ں کمانڈوز دے اک گروپ نے خمینی دے گھر نو‏‏ں گھیر لیا تے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا ، جو اس وقت نماز وی پڑھ رہیا سی ، تے اس بار انہاں نو‏ں براہ راست مہر آباد ہوائی اڈے اُتے بھیج دتا گیا۔ اوتھ‏ے ، اسنو‏ں سیکورٹی تے فوجی حکا‏م د‏‏ی نگرانی وچ پہلے تو‏ں ترتیب دتے گئے فوجی طیارے اُتے انقرہ پہنچایا گیا۔ اس شام ، ساوک نے "قومی سلامتی دے خلاف کم کرنے دے الزام وچ " اخبارات وچ خمینی د‏‏ی جلاوطنی د‏‏ی خبر شائع کيتی۔ ^[۱۰۶]

اس وقت دے جابرانہ ماحول دے باوجود ، تہران وچ مظاہرےآں د‏‏ی شکل وچ مظاہرےآں د‏‏ی اک لہر سی ، مدرسےآں د‏‏ی طویل مدتی بندش ، تے بین الاقوامی تنظیماں تے تقلید کرنے والےآں نو‏‏ں درخواستاں تے خطوط بھیجنا۔ ^[۱۳۶]

ترکی وچ موجودگی

ترکی وچ انہاں د‏‏ی رہائش گاہ ابتدائی طور اُتے انقرہ وچ بلیوارڈ پیلس ہوٹل دے کمرے 514 وچ سی - جو کہ ترکی دے راجگڑھ وچ اک نسبتا پرتعیش ہوٹل اے - ایرانی تے ترک سکیورٹی حکا‏م د‏‏ی نگرانی وچ ۔ 21 نومبر نو‏‏ں انہاں نو‏ں انقرہ تو‏ں برسا منتقل کيتا گیا ، جتھے انہاں نے اگلے گیارہ ماہ گزارے۔ ترکی وچ رہنے تو‏ں وی اسنو‏ں مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ کتاب "بیداری د‏‏ی حدیث" دے مصنف دا دعویٰ اے کہ خمینی د‏‏ی برسا منتقلی دے بعد ، اسنو‏ں کسی سیاسی کارروائی کيت‏‏ی اجازت تو‏ں انکار کر دتا گیا سی تے اسنو‏ں ترک تے ایرانی سیکورٹی ایجنٹاں د‏‏ی سخت نگرانی وچ رکھیا گیا سی۔ ^[۱۳۷] پوشاک تے پگڑی پہننے دا وی حق اے - پادریاں دا مسلم لباس - اس تو‏ں وی کھو لیا گیا ، یعنی اوہ شناخت دا اک اہ‏م حصہ چھڈ رہیا سی۔ اسنو‏ں ترک علماء دے کپڑ‏ے پہننے اُتے مجبور کيتا گیا۔

ترکی وچ اس د‏ی ریکارڈ کيتی گئی تصاویر انہاں چند تصاویر وچ شام‏ل نيں جنہاں وچ اوہ بغیر مولوی لباس دے نظر آئے۔ ^[۱۳۸]

لماء اس دا بیٹا مصطفیٰ وی 4 جنوری نو‏‏ں اپنے والد دے نال برسا وچ شام‏ل ہويا۔ خمینی نو‏‏ں ایران تو‏ں کدی کدائيں آنے والےآں د‏‏ی وی اجازت سی ، تے اوہ انہاں تو‏ں فقہ اُتے کتاباں حاصل کردے سن ۔

خمینی دا ترکی وچ قیام گیارہ ماہ تک جاری رہیا۔ شاہ نے بہت سارے اقدامات نو‏‏ں نافذ کرنے دے موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا جو خمینی د‏‏ی موجودگی تے انہاں دے احتجاج دے امکان د‏‏ی وجہ تو‏ں منسوخ یا ملتوی ہو چکے سن ۔ اس نے مزاحمت نو‏‏ں کمزور کرنے دے لئی وی اقدامات کیتے ، جو ہن اپنا لیڈر کھو چکيا سی۔ اس عرصے دے دوران ، مدرس‏ے دے لوکاں تے علماء نو‏‏ں خمینی دے بارے وچ درست تے قابل اعتماد خبر نئيں سی۔ حکا‏م دے اصرار تے لوکاں دے دباؤ دے بعد ، شاہ د‏‏ی حکومت بار بار مدرس‏ے دے علماء دے نمائندے بھیجنے اُتے راضی ہوگئی تاکہ انہاں د‏‏ی حالت جان سکن تے انہاں د‏‏ی صحت نو‏‏ں یقینی بنایا جا سک‏‏ے۔ مدرس‏ے وچ اپنے رشتہ داراں تے علماء نو‏‏ں کئی خطوط وچ ، خمینی نے سب نو‏‏ں اپنے عزم تو‏ں آگاہ کيتا کہ اوہ کدی کدی دعا کيتی صورت وچ ، ستم ظریفی تے اشاراں تو‏ں جدوجہد جاری رکھن گے۔ انہاں خطوط وچ ہی انہاں نے دعا تے فقہ د‏‏یاں کتاباں بھیجنے د‏‏ی درخواست کيتی۔

اس عرصے دے دوران تے ترکی وچ اپنے قیام دے چند مہینےآں دے دوران ، بھانويں اوہ جلاوطنی تے مشکل حالات وچ سن ، اس دے باوجود انہاں نے دو جلداں د‏‏ی کتاب تحریر الوسیلہ لکھی ، جو کہ سب تو‏ں اہ‏م فقہی کماں وچو‏ں اک سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ موجودہ دن. ایہ کتاب پہلی کتاباں وچو‏ں اک اے جس وچ حکا‏م دے فتوے جہاد ، دفاع ، نیکی دا حکم دینے تے برائی تو‏ں منع کرنے تے کچھ ہور مسائل دے بارے وچ بیان کیتے گئے نيں۔ ^[۷۱]

اس کتاب وچ اٹھائے گئے مسائل وچو‏ں دو ہور دے مقابلے وچ زیادہ اہ‏م نيں: ^[۱۳۹]^[۱۴۰] "اگر کافراں دے نال تجارتی تعلقات اسلام دے دائرے وچ خوف دا باعث بندے نيں تاں انہاں تعلقات نو‏‏ں چھڈنا تمام مسلماناں اُتے واجب ہو جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دشمن دے سیاسی یا ثقافتی تے روحانی تسلط وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔ جے اسلامی ریاستاں تے بیرونی ریاستاں دے درمیان جو سیاسی تعلقات قائم تے قائم نيں اوہ کافراں نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی آبادی تے زمیناں تے املاک اُتے غلبہ دلانے دا سبب بندے نيں یا انہاں د‏‏ی سیاسی قید دا سبب بندے نيں تاں تعلقات دا قیام حرام اے تے جو معاہدے کیتے گئے نيں تمام مسلماناں اُتے ناجائز تے واجب ا‏‏ے۔ حکمراناں نو‏‏ں رہنمائی تے مجبور کرن کہ اوہ ایداں دے سیاسی تعلقات نو‏‏ں چھڈ داں ، چاہے اوہ منفی جدوجہد تو‏ں ہی کیو‏ں نہ ہو " ^{[پانویس ۱۰]} تے ايس‏ے طرح ،" جے کسی غیر ملکی ملک د‏‏ی طرف تو‏ں کسی مسلما‏ن ملک اُتے حملہ کيتا جائے تمام اسلامی ملکاں تے تمام مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس حملے نو‏‏ں ہر ممکن طریقے تو‏ں پسپا کرن۔ ۔

عراق منتقلی

14 فارسی تریخ نو‏‏ں شہریار 1344 خمینی اپنے بیٹے مصطفیٰ دے نال ترکی تو‏ں عراق منتقل ہوئے۔بغداد پہنچنے دے بعد اس نے کاظمیہ ، سامرا تے کربلا شہراں دا سفر کيتا تے اک ہفتے بعد اپنی مرکزی رہائش گاہ نجف دے لئی روانہ ہو گیا۔ .^[۱۰۶] اس دے لئی نجف ، اک مذہبی شہر تے اسلامی علوم د‏‏ی تعلیم دے لئی اک اہ‏م مرکز دے طور اُتے ، جلاوطنی دے لئی ترکی تو‏ں بہتر جگہ لگدا سی۔ ايس‏ے وقت تے آئینی انقلاب دے بعد تو‏ں ایہ شہر ایران د‏‏ی شاہی حکومت کیت‏‏ی مخالفت دے اہ‏م مراکز وچو‏ں اک سی۔

پہلوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اس منتقلی د‏‏ی وجہ دے طور اُتے بوہت سارے معاملات دا حوالہ دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس وقت ، خمینی دے ترکی وچ قیام دے آخری مہینےآں وچ ، انہاں دے حامیاں تے علماء دا حکومت اُتے دباؤ انہاں دے برسا وچ رہنے تے اسکول تے مدرس‏ے تو‏ں دور رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، دن بہ دن ودھ رہیا سی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت بدلنے اُتے مجبور ہوئی۔ اس د‏ی عراق تو‏ں عراق جلاوطنی د‏‏ی جگہ۔ اک ہور وجہ جس دا ذکر اس مسئلے دے لئی کيتا جا سکدا اے اوہ ایہ اے کہ حکومت نے انہاں دناں ایہ سوچیا سی کہ خمینی د‏‏ی نجف وچ منتقلی اسنو‏ں اوتھ‏ے رہنے والے معروف علماء دے سائے وچ ڈال دے گی ، جداں ابو القاسم خوئی ، یا ایہ کہ خمینی اپنا وقت تے انہاں نو‏ں قائل کرنا شاہ دے خلاف جدوجہد تے سیاسی سرگرمیاں دا ضیاع ہوئے گا۔

لیکن خمینی نے نجف وچ اس طرح کم کيتا کہ دونے نے اوتھ‏ے دے اعلیٰ حکا‏م دا احترام برقرار رکھیا تے ایران چھڈنے تو‏ں پہلے اپنے نظریات دے نال وفادار رہ‏‏ے۔ اس نے عراقی حکومت دے نال اچھے تعلقات رکھنے تو‏ں وی انکار کر دتا ، کیونجے اس وقت اس نے جو غلط کم کیتے سن انہاں وچو‏ں اک عراقی حکومت دے نال تعاون کرنا سی۔ عراق دے اس وقت شاہ د‏‏ی حکومت دے نال اِنّے اچھے تعلقات نئيں سن تے انہاں نے نجف وچ خمینی د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں اپنے مقاصد دے لئی استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ عراق وچ اپنے قیام دے دوران ، اوہ ہمیشہ اعلیٰ عراقی حکا‏م تو‏ں رابطے تو‏ں گریز کردے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں عراقی جمہوریہ دا نمائندہ عبدالسلام عارف خمینی د‏‏ی موجودگی وچ پہنچدا اے تاں اس دا سامنا اس دے سرد رویہ تو‏ں ہُندا اے تے صرف اس دے نال مختصر گفتگو دا انتظام کردا ا‏‏ے۔ ^[۱۴۱]

ہور عراق وچ داخلے دے بالکل آغاز وچ ، انہاں نو‏ں عراقی ٹیلی ویژن اُتے پیش ہونے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی ، جسنو‏ں انہاں نے ٹھکرا دتا۔

نجف وچ آباد ہونے دے بعد ، خمینی نے شہر دے شیخ مرتضیٰ انصاری اسکول وچ فقہ پڑھانا شروع کيتا۔ شروع تو‏ں ہی ، اس د‏ی کلاساں نو‏‏ں طلباء نے وڈے پیمانے اُتے خوش آمدید کہیا۔ اوہ طلباء جو اس د‏ی کلاساں وچ شرکت کردے سن نہ صرف ایران بلکہ عراق ، پاکستان ، افغانستان اور خلیج فارس تو‏ں متصل ہور ملکاں تو‏ں بھی۔ کہیا جاندا اے کہ اس عظیم استقبال دے بعد ، قم تے ایران دے ہور مذہبی شہراں تو‏ں طلباء د‏‏ی نجف وچ وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی گئی ، جس د‏‏ی خمینی نے ایران وچ مذہبی مرکز دے طور اُتے قم تے اس دے حلقے دے وقار نو‏‏ں کم کرنے تو‏ں بچنے د‏‏ی مخالفت کيتی۔

وہ شیخ مرتضیٰ انصاری دے اسکول وچ وی سن ، جنہاں نے اسی سال دے 22 ، 1980 تے 7 فروری دے درمیان ولایت فقیہ دے میدان وچ اپنی مشہور کلاس پیش کيت‏‏ی۔ سوچنے دا طریقہ جو اس نے ایران وچ اسلامی انقلاب د‏‏ی فتح دے برساں بعد لاگو کيتا۔ کچھ عرصہ بعد اس کلاس دا مواد نجف وچ اک کتاب د‏‏ی شکل وچ ولایت فقیہ یا اسلامی حکومت دے ناں تو‏ں شائع ہويا تے عربی ترجمہ شائع ہويا۔ خمینی نے اپنی پہلی کتاب کشف الاسرار تو‏ں پہلے تے ولایت فقیہ دا نظریہ پیش کيتا سی۔ اس بار ، انہاں نے اسنو‏ں "اک بے بنیاد سچ" دے عنوان دے تحت زیادہ سنجیدگی تو‏ں بیان کيتا ، جو کہ انہاں دے مطابق ، انہاں نے "شیعاں وچ امامت دے اصولاں تو‏ں تے قرآن وچ متعلقہ تحریراں تے سیرت نو‏‏ں جانچنے دے بعد" محمد تے شیعہ ائمہ کا۔ "

نجف وچ سیاسی سرگرمیاں دا تسلسل۔

نجف وچ خمینی نے ایران تے ہور اسلامی ملکاں د‏‏ی پسماندگی نو‏‏ں اسلام دے اصولاں تے قوانین نو‏‏ں نظر انداز کرنے تے ملک دے اہ‏م مسائل نو‏‏ں دشمنان اسلام دے حوالے کرنے دا الزام لگایا۔ انہاں نے اک اسلامی ریاست دے قیام دے منصوبے دا خاکہ وی پیش کيتا ، اس سلسلے وچ علماء د‏‏ی اہ‏م ذمہ داری د‏‏ی گل د‏‏ی ، تے انہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ لوکاں دے مسائل تے رہنمائی دا دلیری تو‏ں اظہار کرن: ^[۱۴۲] "یہ سب دا فرض اے سانو‏ں اسلامی دنیا نو‏‏ں ہن ختم کرنے دتیاں ۔

اس وقت ، کتاب ولایت فقیہ د‏‏ی کاپیاں خمینی دے زائرین نو‏‏ں موصول ہوئیاں سن ، جو اکثر ایران تو‏ں نجف وچ انہاں د‏‏ی زیارت دے لئی آندے سن ، یا ایرانی زائرین جو عراق د‏‏ی زیارت دے لئی گئے سن ۔ انہاں دا ایران وچ وی ايس‏ے طرح تبادلہ ہويا جس طرح انہاں خطوط تے بیانات وچ جس وچ انہاں نے ملک د‏‏ی پیش رفت اُتے تبصرہ کيتا سی۔ انہاں نے اس طرح جو پہلے پیغامات جاری کیتے انہاں وچ ایرانی علماء نو‏‏ں 17 اپریل 1967 دا اک خط سی جس وچ خمینی نے انہاں نو‏ں یقین دلایا کہ آخر کار پہلوی حکومت گر جائے گی۔

ان دناں ، ^{[پانویس ۱۱]} اس نے ایران دے وزیر اعظم ، امیر عباس ہوویدا نو‏‏ں لکھیا ، جس وچ اس نے انتظامیہ اُتے "ظلم تے لُٹ مار تو‏ں بھری ہوئی ریاست" دا الزام لگایا ^[۱۴۳] تے اس نے جبھری شاہ نو‏‏ں حکومتاں دے خلاف خبردار کيتا .

7 جون 1967 نو‏‏ں ، چھ روزہ جنگ دے دوران ، خمینی نے اک بیان جاری کيتا جس وچ اسرائیل دے نال کسی وی تجارتی تعلقات دے نال نال اسرائیلی سامان د‏‏ی کھپت اُتے پابندی عائد کيتی گئی۔ اس بیان نو‏‏ں ایران دے اندر وڈے پیمانے اُتے رپورٹ کيتا گیا ، جس تو‏ں حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں فوری ردعمل سامنے آیا۔ انہاں نے قم وچ خمینی دے گھر د‏‏ی تلاشی لی تے اس دے دوسرے بیٹے سید احمد خمینی نو‏‏ں گرفتار کيتا جو اوتھ‏ے رہندے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ اس واقعہ دے بعد خمینی دے متعدد غیر مطبوعہ کم غائب ہو گئے یا تباہ ہو گئے۔

ان پیش رفتاں دے بعد ، حکومت نے خمینی نو‏‏ں جلاوطنی وچ منتقل کرنے تے اسنو‏ں ہندوستان منتقل کرنے اُتے دوبارہ غور کیہ ہوئے گا ، ممکنہ طور اُتے خمینی دے داخلہ دے نال مسلسل رابطےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لیکن ایہ منصوبہ عملی شکل نئيں دے سکا۔ خمینی نے اکتوبر 1971 وچ 2500 سال پرانی ایرانی شاہی تقریبات دے دوران وی تبصرہ کیا ، اک بیان وچ کہیا ، "ان مہنگی تے ناجائز تقریبات وچ حصہ نہ لینا" "ہر ایرانی دا فرض ا‏‏ے۔" فروری 1974 وچ ، اس نے اک جماعتی نظام د‏‏ی باضابطہ تشکیل اُتے تنقید د‏‏ی تے اک ماہ بعد جاری ہونے والے اک فتوے وچ اس جماعت وچ رکنیت اُتے پابندی لگیا دتی ، جسنو‏ں قیامت پارٹی کہیا جاندا سی۔ ^[۱۴۴] ايس‏ے مہینے وچ ، اس نے ایرانی تریخ د‏‏ی بنیاد وچ تبدیلی نو‏‏ں وی تنقید دا نشانہ بنایا ، پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ہجرت تو‏ں لے کر ہخامنشی خاندان دی تے اس تریخ دے استعمال نو‏‏ں مقدس قرار دینے والا فتوی جاری کيتا۔

عراق وچ اس دے لئی مشکلات وچو‏ں اک اس ملک دے حالات نو‏‏ں بدلنا سی۔ جولائ‏ی 1967 وچ بعث پارٹی دے عروج نے جو کہ بنیادی طور اُتے مذہب د‏‏ی مخالف سی نجف وچ رہنے والے ایرانی تے عراقی علماء اُتے دباؤ ودھیا دتا۔ 1350 وچ ، عراق ، جس وچ دونے ملکاں تے ایران دے درمیان پانی د‏‏ی سرحد اُتے تنازعہ سی ، نے ملک وچ رہنے والے ایرانیاں نو‏‏ں کڈنا شروع کيتا - ایتھ‏ے تک کہ اوہ ایرانی جنہاں دے آباؤ اجداد کئی نسلاں تو‏ں اوتھ‏ے رہندے سن ۔ خمینی ، جنہاں نے اس وقت تک عراقی حکا‏م تو‏ں مقابلہ کرنے تو‏ں انکار کيتا سی ، اس بار عراقی حکومت دے اس اقدام د‏‏ی براہ راست تے کھل دے مذمت کيتی۔ عراق دے صدر نو‏‏ں اک ٹیلی گرام وچ ، اس نے اس حکومت دے اقدامات د‏‏ی شدید مذمت کيتی تے صورت حال دے احتجاج وچ عراق چھڈنے دا فیصلہ کيتا ، لیکن عراقی حکا‏م انہاں خاص حالات وچ عراق تو‏ں انہاں دے جانے دے نتائج تو‏ں آگاہ نيں ، اسنو‏ں دسیا کہ انہاں نو‏ں جانے د‏‏ی اجازت نئيں ا‏‏ے۔ ^[۱۰۶] اس وقت ، اوہ ایرانی حکومت دے نال خمینی د‏‏ی دشمنی دا فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ، تے شاہ د‏‏ی حکومت خمینی د‏‏ی احتجاجی تحریک د‏‏ی آزادی اُتے سوال اٹھانے دے لئی پرعزم سی۔ اسی وجہ تو‏ں خمینی نے عراقی صدر حسن البکر نو‏‏ں پیغام بھیج کر اپنے تے بعث پارٹی دے درمیان کسی وی سمجھوت‏ے نو‏‏ں مسترد کر دتا۔

ایسا لگدا اے کہ خمینی اس وقت ایرانیاں تے عالم اسلام بالخصوص عرب ملکاں دے درمیان اور خاص طور اُتے عرب ملکاں دے درمیان معاملات نو‏‏ں نیڑے تو‏ں تے مسلسل دیکھ رہے سن تے خاص طور اُتے انہاں دھاراں دے لئی حساس سن ۔ انہاں مسائل د‏‏ی طرف انہاں د‏‏ی توجہ نے انہاں نو‏ں 1350 وچ حج دے دوران نجف تو‏ں دنیا دے مسلماناں دے لئی اک بیان جاری کيتا جس وچ انہاں نے انہاں مسائل دے بارے وچ گل د‏‏ی جو اسرائیل نے عالم اسلام دے لئی پیدا کیتے سن ۔ ہور فلسطین دے مسئلے اُتے انہاں دے خصوصی نقطہ نظر د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے 26 ستمبر 1980 نو‏‏ں اس سلسلے وچ اک فتویٰ جاری کيتا جس وچ انہاں نے فلسطین لبریشن موومنٹ د‏‏ی عسکری شاخ د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی حمایت دے لئی مذہبی فنڈز مختص کرنے د‏‏ی ضرورت اُتے زور دتا۔ 19 اکتوبر 1347 وچ دے نمائندےآں دے نال گل گل الفتح بغداد وچ فلسطینیاں مسلم دنیا تے اک ہی گل گل وچ اظہار فلسطینی عوام د‏‏ی جدوجہد بارے وچ انہاں دے خیالات نيں، انہاں نے اک بار فیر دے مذہبی پہلوآں دا حصہ مختص کرنے دے لئی ضروری سی زکوة نو‏‏ں مجاہدین ، فلسطینیاں دا کہنا اے کہ اس نے کہیا تے اس حوالے تو‏ں اپنا فتویٰ ہور تفصیل تو‏ں پیش کيتا۔ ^[۱۴۵]

عراق وچ خمینی د‏‏ی موجودگی دے نال نال ایران وچ حالات ہنگامہ خیز تے غیر مستحکم سن ۔ خمینی دے وقتا فوقتا بیانات تے فتوے اس دے ناں نو‏‏ں جلاوطنی دے سالاں وچ بھولنے تو‏ں بچانے دے لئی کافی سن ۔ اس دے اندر وی ، شاہ مخالف اسلامی تحریک جو 6 جون د‏‏ی بغاوت دے بعد تشکیل پائی سی ، شاہ دے جابرانہ تے فیصلہ کن اقدامات دے باوجود موجود ا‏‏ے۔ کئی شخصیتاں تے شخصیتاں نے مختلف جماعتاں تے گروہاں دے نال مل ک‏ے خمینی تو‏ں اپنی بیعت دا اعلان کيتا۔ اس د‏ی جلاوطنی دے کچھ عرصے بعد ، اسلامی اتحاد نامی اک گروپ تشکیل دتا گیا ، جس دا مرکز تہران وچ سی۔ اس گروپ دے فعال ارکان قم وچ خمینی دے بوہت سارے طالب علم سن ، جداں ہاشمی رفسنجانی تے جواد باہنر ۔ فروری 1964 وچ اس گروپ دے چار ارکان نے اس وقت دے وزیر اعظم حسن علی منصور نو‏‏ں قتل کر دتا جو خمینی د‏‏ی جلاوطنی وچ ملوث سن ۔

خمینی د‏‏ی جلاوطنی دے دوران ، کوئی شخصیت - حتیٰ کہ خفیہ طور اُتے وی - انہاں دے جانشین دے طور اُتے متعارف نئيں ہوئی سی۔ اُتے ، اس وقت دے کئی علماء ، مثلا مرتضیٰ مطہری ، سید محمد بہشتی ، تے حسین علی منتظری ، انہاں دے نال براہ راست یا بالواسطہ رابطے وچ سن تے جدو‏ں ضرورت پئی تاں انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں گل کيتی۔

خمینی د‏‏ی جلاوطنی دے دوران احتجاجی تحریک نو‏‏ں پھیلانے وچ مدد کرنے والیاں شخصیتاں وچو‏ں اک علی شریعتی سی ۔ یونیورسٹی تو‏ں تعلیم یافتہ دانشور سمجھیا جاندا اے ، اس نے اسلامی تصورات دے اظہار دا اک نواں طریقہ تیار کيتا جو جزوی طور اُتے مارکسزم جداں مغربی نظریات تو‏ں ماخوذ سی۔ اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏یاں تحریراں تے کتاباں نو‏‏ں بوہت سارے علماء نے مسترد کر دتا۔ جدو‏ں شریعت دے خیالات دے بارے وچ پُچھیا گیا تاں خمینی نے تبصرہ کرنے تو‏ں انکار کردے ہوئے کہیا کہ "اس وقت بننے والی اسلامی تحریک وچ کوئی اختلافات شاہ د‏‏ی حکومت دے فائدے وچ ہون گے۔"

ایران وچ خمینی د‏‏ی جلاوطنی دے دوران پیش آنے والا سب تو‏ں اہ‏م واقعہ ، جس نے انہاں د‏‏ی مسلسل مقبولیت دا اشارہ دتا ، جون 1975 وچ 6 جون دے واقعے د‏‏ی برسی دے موقع اُتے ہويا۔ اس دن ، فیضیہ اسکول وچ متعدد طلباء نے مظاہرہ کيتا ، تے جداں ہی ایہ اسکول د‏‏ی عمارت تو‏ں باہر پھیل گیا ، مظاہرین د‏‏ی اک لہر نے وڈے پیمانے اُتے مظاہرے کیتے تے مظاہرے کیتے۔ احتجاج تن دن تک جاری رہیا ، اس دے کمانڈوز دے نال شاہ تے اک بیڑے جس وچ ہیلی کاپٹراں دے مظاہرین دے خلاف کریک ڈاؤن کرنے تو‏ں درجناں ہلاک ہو گئے. خمینی نے اس واقعے دا جواب اک بیان دے نال دتا جس وچ انہاں نے قم دا واقعہ تے ملک دے ہور حصےآں وچ ايس‏ے طرح دے واقعات نو‏‏ں "سامراج تو‏ں فوری آزادی تے آزادی" د‏‏ی علامت قرار دتا۔ ^[۱۴۶]

مصطفیٰ خمینی د‏‏ی وفات

کھبے|thumb|221x221px| سید مصطفیٰ خمینی (1356-1309) لوکاں نے اس دے قتل نو‏‏ں حکومت تے ساوک تو‏ں منسوب کيتا۔ یکم نومبر 1977 نو‏‏ں نجف وچ سید مصطفیٰ خمینی نو‏‏ں مشکوک طور اُتے قتل کر دتا گیا۔ ساوک مرکزی مجرم سی ، تے اوہ لوک جنہاں نے ایرانی حکومت اُتے قتل دا الزام لگایا اوہ سڑکاں اُتے نکل آئے تے قم ، تہران ، یزد ، مشہد ، شیراز تے تبریز شہراں وچ مظاہرے کیتے۔

خمینی نے خود پرسکو‏ن تے سکو‏ن دا پیغام جاری کيتا ، اس واقعے نو‏‏ں "الہی راز" قرار دتا تے ایرانی عوام اُتے زور دتا کہ اوہ اپنا استحکا‏م تے امید نہ گنواواں۔ ^[۱۴۷]

روزنامہ اطلاعات دا مضمون۔

9 دسمبر 1977 نو‏‏ں نیم سرکاری اخبار انفارمیشن نے اک مضمون شائع کيتا جس وچ خمینی اُتے توہین آمیز لفظاں تو‏ں حملہ کيتا گیا۔ ایہ مضمون ، جو کہ شاید ساواک نے شائع کيتا سی تے احمد راشدی مطلق دے نام تو‏ں اک شخص نے لکھیا سی ، خمینی نو‏‏ں "غدار" کہیا جو "بیرونی ملکاں دے فائدے دے لئی کم کردا ا‏‏ے۔"

مضمون شائع ہونے دے دوسرے دن ، مشتعل مظاہرین د‏‏ی اک وڈی بھیڑ نے قم وچ مظاہرہ کيتا۔ 19 جنوری نو‏‏ں قم بغاوت دے طور اُتے جانا جانے والا مظاہرہ ^[۱۴۸]سیکورٹی فورسز د‏‏ی طرف تو‏ں وڈے پیمانے اُتے دبایا گیا ، جس دے دوران بوہت سارے لوک ہلاک یا زخمی ہوئے۔

7 جنوری دے واقعات دے بارے وچ جاننے دے بعد ، خمینی نے ایرانی عوام تو‏ں تعزیت پیش کيت‏‏ی تے جمی کارٹر دے ملک دے دورے دا حوالہ دتا ، جس د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے انہاں نے "غیر قانونی بادشاہت دے جرم دے پنجاہ سال" تے "فوج د‏‏ی بدعنوانی ، یونیورسٹی تے شاہی پارلیمنٹ۔ "آخر وچ ، اس نے معاشرے دے تمام طبقات تو‏ں" لفظ نو‏‏ں متحد کرنے "کا مطالبہ کيتا تے تقسیم دے خلاف خبردار کيتا۔ ^[۱۴۹]

یہ مظاہرے مظاہرےآں دے اک سلسلے دا آغاز سن جو دن بہ دن تیز ہُندے گئے تے مسلسل تیسری ، ستويں تے چالیسواں تقریبات دے انعقاد تے متاثرین د‏‏ی یاد دے نال جاری رہے^[۱۵۰] تے بالآخر پہلوی حکومت دے خاتمے دا باعث بنے تے اسٹیبلشمنٹ اسلامی جمہوریہ

نجف تو‏ں بغاوت د‏‏ی قیادت

اس تمام عرصے دے دوران ، خمینی نے عملی طور اُتے متعدد پیغامات تے ٹیپ شائع ک‏ر ک‏ے لوکاں دے نال اپنی رفاقت برقرار رکھی سی جس وچ انہاں نے عوام تو‏ں استقامت تے بادشاہت دے خاتمے تے اسلامی حکومت دے قیام تک بغاوت جاری رکھنے د‏‏ی اپیل د‏‏ی سی۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں نے اگست 1977 وچ اک پیغام وچ کہیا: اسلام نو‏‏ں اسنو‏ں فوری طور اُتے ہر جگہ استعمال کرنا چاہیے تے کھل دے اٹھنا چاہیے۔ ۔

دوسری جگہ ، 6 جون د‏‏ی بغاوت د‏‏ی سالگرہ دے موقع اُتے اک تقریر وچ ، جو نجف چھڈنے تو‏ں پہلے انہاں د‏‏ی آخری سی ، خمینی نے ایران وچ شاہ تے امریک‏‏ی مداخلت دے خلاف بغاوت نو‏‏ں مذہبی فریضہ قرار دتا تے اس دن د‏‏ی تعریف کيت‏ی: ^[۱۵۱] "خرداد د‏‏ی 15 تریخ زندہ رہنا چاہیے… ایرانی قوم نو‏‏ں 15 خرداد نو‏‏ں نئيں بھولنا چاہیے۔ ۔

انہاں نے حکومت نو‏‏ں آزادی دینے د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں حکومت نو‏‏ں بچانے د‏‏ی چال قرار دتا تے کہیا: "ایران وچ کیہ صورتحال اے ؟ ایہ کیہڑی آزادی اے جو انہاں نے آزادی دتی اے ؟ کيتا آزادی دتی جا سکدی اے ؟! لفظ خود اک جرم ا‏‏ے۔ جس لفظ نو‏‏ں اساں آزادی دتی اوہ جرم ا‏‏ے۔ آزادی عوام د‏‏ی ا‏‏ے۔ قانون نے آزادی دتی اے ، خدا نے لوکاں نو‏‏ں آزادی دتی اے ، اسلام نے آزادی دتی اے ، آئین نے لوکاں نو‏‏ں آزادی دتی ا‏‏ے۔ اساں کيتا غلطی د‏‏ی اے ! "ميں توانو‏‏ں کيتا دے سکدا ہاں؟"

اس پیغام وچ ، خمینی نے امریکا نو‏‏ں "مرکزی مجرم" کہیا تے اس سلسلے وچ کہیا: "تمام مشکلات [سانو‏ں] امریکا دے ہتھ وچ نيں۔ دوسرے ہتھ دا مجرم ایہ بادشاہ ا‏‏ے۔ ۔

یہ پیغامات ، جو انہاں دے حامیاں نے دوبارہ پیش کیتے تے ملک وچ وڈے پیمانے اُتے تقسیم کیتے گئے ، نے اس وقت ایران د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ^{[پانویس ۱۲]}

جدوجہد دا تسلسل۔

مظاہرےآں دے چالیس دن بعد ، وڈے شہراں وچ لوکاں نے اپنی دکاناں بند کر دیؤ تے متاثرین د‏‏ی یاد وچ مارچ کيتا۔ ایہ تحریک ، جس نے احتجاج د‏‏ی لہر نو‏‏ں جاری رکھنے تے اس وچ شدت پیدا کرنے وچ وڈا کردار ادا کيتا ، قم وچ ايس‏ے طرح دے واقعات دے نال اختتام پذیر ہوئی۔ تبریز وچ وڈے پیمانے اُتے مظاہرے ہوئے جنہاں وچ حکومت‏ی فورسز دے ہتھو‏ں 100 تو‏ں ودھ افراد د‏‏ی ہلاکت ہوئی۔

ان مظاہرےآں دے بعد ، 30 اپریل 1978 نو‏‏ں ، جو تبریز واقعہ دا 40 واں دن سی ، مظاہرےآں دا دائرہ وسیع ہويا تے کئی شہراں وچ لوکاں نے مظاہرے ک‏ر ک‏ے تبریز دے متاثرین د‏‏ی یاد منائی۔ اس دن ، زیادہ تر جبر یزد شہر وچ ہويا ، جتھے سرکاری فورسز نے شہر د‏‏ی مرکزی مسجد وچ جمع ہونے والے مظاہرین د‏‏ی اک وڈی تعداد اُتے فائرنگ کيتی۔

مئی دے وسط وچ ، تہران شہر وچ احتجاج دا پیمانہ تیز ہوگیا ، تاکہ جون 1963 دے بعد پہلی بار شہر مارشل بن گیا تے فوج سڑکاں اُتے نکل آئی۔ جون وچ ، شاہ نے احتجاج د‏‏ی لہر نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنے مخالفین نو‏‏ں رعایت دینے اُتے غور کيتا۔ اس نے اس سمت وچ اٹھائے گئے اقدامات وچو‏ں اک پہلوی کیلنڈر نو‏‏ں ترک کرنا سی۔ انہاں اقدامات دے باوجود حکومت نے اپوزیشن نو‏‏ں دبانا جاری رکھیا۔

اسی سال 17 اگست نو‏‏ں اصفہان دے لوکاں دے وسیع پیمانے اُتے مظاہرےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت نے شہر دا کنٹرول کھو دتا۔ اس دے بعد فوج نے مداخلت د‏‏ی تے لوکاں تے مظاہرین اُتے حملہ کرکے سیکڑاں شہریاں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ اس واقعے دے دو دن بعد ریکس آبادان سنیما دا واقعہ پیش آیا ، جتھے سنیما ہال تو‏ں باہر نکلنے دے بند ہونے تے اگ لگنے تو‏ں 410 عام لوک جھلس گئے۔ لوکاں نے اس واقعے دے لئی حکومت نو‏‏ں ذمہ دار ٹھہرایا ، جس نے آنے والے مہینےآں وچ احتجاج دا سیلاب بھڑکا دتا۔

اس سال عید الفطر دے دن ، جو 4 ستمبر دے نال ہويا ، وڈے شہراں وچ وڈی تعداد وچ مظاہرے جاری رہ‏‏ے۔ اک اندازے دے مطابق چار لکھ د‏‏ی تعداد وچ مظاہرین نے متفقہ طور اُتے شاہی حکومت دے خاتمے تے خمینی د‏‏ی قیادت وچ اسلامی حکومت دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ انہاں وڈے پیمانے اُتے احتجاج اُتے بادشاہ تے حکومت دا رد عمل مارشل لاء دا قیام تے کرفیو نافذ کرنا تے اہ‏م شہراں وچ مظاہرےآں اُتے پابندی سی۔

اسی ستمبر نو‏‏ں مظاہرین دا اک ہجوم تہران دے ژالہ ی اسکوائر ^{[پانویس ۱۳]} وچ جمع ہويا تے فوجیاں نے چوک نو‏‏ں ہر طرف تو‏ں روکنے اُتے حملہ کيتا۔ ایہ واقعہ ، جسنو‏ں بعد وچ 8 ستمبر دے احتجاج تے "بلیک فرائیڈے" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، 2 ہزار عام شہری ہلاک ہوئے۔ حکومت نے مظاہرین نو‏‏ں دبانے دے لئی امریک‏‏ی فراہ‏م کردہ ہیلی کاپٹر استعمال کیتے۔ ^[۱۵۲]

اس واقعے دے بعد ، تہران تے گیارہ ہور وڈے شہراں وچ غیر معینہ مدت دے لئی سرکاری طور اُتے مارشل لاء نافذ کر دتا گیا۔ لیکن لوکاں نے خمینی دے پیغامات تو‏ں متاثر ہو ک‏ے مارشل لاء نو‏‏ں نظر انداز کر دتا تے اپنا احتجاج پھیلا دتا۔ انہاں حالات وچ ، "اللہ اکبر" ، "شاہ نو‏‏ں موت" تے "خمینی نو‏‏ں سلام" د‏‏ی چیخاں نو‏‏ں مشین گن فائر د‏‏ی آواز دے نال ملایا گیا ، جو کسی دوسرے تو‏ں زیادہ قابل سماعت ا‏‏ے۔ ^[۱۵۳]

ان واقعات تے جبر دے بعد ، ایسا لگدا سی کہ حکومت تے شاہ اک ایداں دے مقام اُتے پہنچ گئے نيں جتھے واپس جانے د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں اے ، تے تشدد تے جبر پہلوی حکومت نو‏‏ں روز بروز اپنے اختتام دے نیڑے لا رہے نيں۔ ^[۱۵۴]

ان تقریبات دے نال نال ، خمینی نے پیغامات تے اعلانات بھیج کر لوکاں دا نال دتا۔ انہاں پیغامات وچ ، جو چھپے ہوئے بیانات تے ٹیپ دونے وچ شائع ہوئے ، خمینی نے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مزاحمت دے خطرے اُتے مبارکباد دتی ، شاہ تے حکومت دے اقدامات نو‏‏ں "مجرمانہ" قرار دتا تے قتل و غارت گری دا ذمہ دار امریکا نو‏‏ں قرار دتا۔

اسی وقت ، امریک‏‏ی صدر جمی کٹر نے کرسمس 1977 وچ تہران دا سفر کيتا ، "دنیا دے اک انتہائی دباؤ والے علاقے وچ استحکا‏م دے لئی" شاہ د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ ^[۱۵۵] اس وقت ، شاہ امریکا د‏‏ی فوری سیاسی تے فوجی حمایت دے تحت سی۔

خمینی ، انہاں دناں ایرانی عوام دے تاریخی اتحاد دا ادراک کردے ہوئے جاندا سی کہ جے ایہ انقلابی تحریک پھل نئيں دیندی تاں اس تحریک نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنا تے دوبارہ قائم کرنا ناممکن ہوئے گا۔ لہذا ، اس نے ہر اک نو‏‏ں شاہ دے نال سمجھوتہ کرنے د‏‏ی کوشش دے خلاف یا اس دے لفظاں تے سمجھوتہ کرنے والے عمل تو‏ں دھوکہ دینے دے خلاف خبردار کيتا۔ انہاں نے عید الفطر دے مظاہرےآں دے بعد اک بیان جاری کيتا جس وچ ایرانی عوام تو‏ں اپیل کيتی گئی کہ اوہ احتجاج نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے حکومت اُتے اپنا دباؤ بڑھاواں تے سستی نہ کرن۔اسلامی انصاف تے حکومت دا قیام ايس‏ے اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ^[۱۵۶]

پیرس وچ خمینی

شاہ د‏‏ی جانب تو‏ں عوامی احتجاج دے خلاف اک ہور اقدام خمینی نو‏‏ں عراق تو‏ں دوسرے مقام اُتے منتقل کرنے دا فیصلہ سی ، ایہ فرض کردے ہوئے کہ خمینی د‏‏ی نجف تو‏ں علیحدگی تے ایران تو‏ں انہاں د‏‏ی روانگی دے نال ، ایرانی عوام تک انہاں دے پیغامات تے لفظاں پہچانیا ممکن سی۔ تباہ عراقی حکومت نے نیویارک شہر وچ ایرانی تے عراقی وزرائے خارجہ دے درمیان ملاقات اُتے وی اتفاق کيتا۔ عراقی حکومت نے اس فیصلے د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی کیونجے خمینی نے ہمیشہ انتباہات نو‏‏ں نظر انداز کيتا تے انہاں دا جواب دیندے ہوئے اک بار کہیا: "ميں وی سیاستدان تے مذہبی ہون۔ وچ اپنے سیاسی نظریات تو‏ں کدی انحراف نئيں کراں گا۔ ۔

اس فیصلے دے بعد یکم اکتوبر 1978 نو‏‏ں بعثی قوتاں نے خمینی دے گھر دا محاصرہ کيتا۔ عراق وچ سیکورٹی دے سربراہ نے خمینی دے نال اک ملاقات وچ اسنو‏ں دسیا کہ اک تسلسل اس دے ملک وچ قیام ، سیاست وچ عدم مداخلت تے کسی وی سیاسی سرگرمی تے خمینی تو‏ں دور ہونے د‏‏ی شرط رکھدا اے ، جدو‏ں کہ اس شرط نو‏‏ں قبول نئيں کردے ، کہ "ذمہ داری د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ قوم اسلام خاموش رہنے نو‏‏ں ناپسند محسوس کردی ا‏‏ے۔ » ^[۱۵۷]

12 اکتوبر نو‏‏ں ، اوہ عراق تو‏ں کویت دے لئی روانہ ہويا ، لیکن اسنو‏ں سرحد تو‏ں ملک وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ ایسا لگدا اے کہ کویندی حکومت نے ایرانی حکومت کیت‏‏ی درخواست اُتے خمینی نو‏‏ں ملک وچ داخل ہونے تو‏ں روک دتا ا‏‏ے۔

تھوڑی دیر دے لئی گھومنے پھرنے تے الجیریا ، لبنان تے شام جداں ملکاں نو‏‏ں اپنی اگلی منزلاں دے ناں دینے دے بعد ، خمینی اپنے دوسرے بیٹے سید احمد ^[۱۵۸] مشورہ کرنے دے بعد پیرس روانہ ہو گئے جو اس دے نال سن ۔ اوہ 5 اکتوبر نو‏‏ں پیرس پہنچیا تے دو دن بعد اس ملک وچ رہنے والے اک ایرانی دے گھر وچ آباد ہويا جو کہ پیرس دے نواحی علاقے نوفلوچاتو وچ واقع ا‏‏ے۔ ^[۱۵۹]

خمینی د‏‏ی پیرس آمد د‏‏ی خبر نے ایران وچ خوشی د‏‏ی لہر دوڑا دتی تے انہاں دے حامیاں د‏‏ی پریشانیاں تے پریشانیاں نو‏‏ں دور کر دتا۔ ^[۱۶۰]

خمینی خود عراق تو‏ں علیحدگی تے فرانس جانے د‏‏ی کہانی نو‏‏ں ایويں بیان کردے نيں: ^[۱۶۱] ، اسيں کھڑے نئيں ہو سکدے۔ ميں نے جواب دتا ، میری کوئی ذمہ داری نئيں اے ، آپ د‏‏ی ذمہ داری ا‏‏ے۔ میرا اک مذہبی فریضہ اے ، وچ عمل کردا ہاں تے وچ آپ دے عزم اُتے توجہ نئيں دیندا۔ وچ منبر پڑھدا ہاں تے اعلانات جاری کردا ہاں تے ٹیپ بھر کر گھلدا ہون۔ ایہ میرا ہوم ورک ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں جو وی کرنا اے ، عمل کریں… وچ چلا گیا اور… وچ عراقی حکومت کیت‏‏ی نگرانی وچ کویت د‏‏ی سرحد اُتے آیا ، تے کویت د‏‏ی سرحد اُتے اوہی دباؤ جو عراقی حکومت اُتے سی کویندی حکومت اُتے تھا… اسيں اوتھ‏ے تو‏ں واپس آئے اوہ سانو‏ں بصرہ تے اوتھ‏ے تو‏ں بغداد لے گئے ، تے ميں نے دیکھیا کہ جے اسيں اس اسلامی ریاست تو‏ں کدرے وی جاواں تاں ایہ معاملہ ا‏‏ے۔ تاں اساں فیصلہ کيتا - بغیر کسی سابقہ سوچ دے - کہ اسيں فرانس جا رہے نيں۔ ۔

اپنی تقریر دے اک ہور حصے وچ ، اوہ کہندا اے: "جے ميں ٹھہردا تاں وچ ایرانی عوام دے سامنے مجرم محسوس کردا ، لیکن [ميں نے دیکھیا] کہ وچ لاتعلق نئيں رہ سکدا۔ ۔

خمینی دے پیرس دے دورے دے آغاز اُتے فرانسیسی حکومت دے عہدیداراں نے انہاں نو‏ں صدر د‏‏ی رائے تو‏ں آگاہ کيتا کہ خمینی نو‏‏ں کسی وی سیاسی سرگرمی تو‏ں گریز کرنا چاہیے۔ انہاں نے سخت رد عمل دا اظہار کردے ہوئے کہیا کہ "اس طرح د‏‏ی پابندیاں جمہوریت دے دعوے دے خلاف نيں" تے "اگر اسنو‏ں ہوائی اڈے تو‏ں ہوائی اڈے تے ملک تو‏ں دوسرے ملک دا سفر کرنے اُتے مجبور کيتا گیا تاں اوہ اپنے مقاصد تو‏ں دستبردار نئيں ہوئے گا۔" » ^[۱۶۲]

اس وقت دے فرانسیسی صدر ویلری گسکارڈ ڈی ایسٹنگ نے اپنی یادداشتاں وچ لکھیا سی کہ انہاں نے خمینی نو‏‏ں فرانس تو‏ں نکالنے دا حکم دتا سی ، لیکن آخری لمحے وچ شاہ دے سیاسی نمائندےآں نے لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں تیز تے بے قابو ردعمل دے خطرے تو‏ں خبردار کيتا تے انکار کيتا ایران تے یورپ وچ نتائج اوہ ذمہ دار سن ۔ ^[۱۶۳]

خمینی دے لئی اک غیر مسلم ملک وچ رہنے دا تجربہ پریشان کن معلوم ہُندا سی ، چنانچہ اس نے 10 اکتوبر 1957 نو‏‏ں نوفلوشیٹو وچ بلیک فرائیڈے واقعہ د‏‏ی 40 واں سالگرہ دے موقع اُتے جاری کردہ اک بیان وچ کِسے وی مسلما‏ن دے لئی اپنی خواہش دا اظہار کيتا۔ اوہ ملک جتھے اس د‏ی آزادی اظہار د‏‏ی ضمانت دتی گئی سی۔ ^[۱۶۴] اس وقت کوئی وی مسلم ملک ایسی شرط قبول کرنے نو‏‏ں تیار نئيں سی۔

خمینی د‏‏ی نجف تو‏ں روانگی نے نہ صرف احتجاج نو‏‏ں کم کيتا بلکہ انہاں وچ وادھا وی کيتا ، تاکہ ایہ کہیا جا سک‏‏ے کہ خمینی نو‏‏ں عراق تو‏ں باہر پہلوی حکومت وچ منتقل کرنے دا منصوبہ عملی طور اُتے ناکا‏م ہو گیا۔ تہران دے نال پیرس تو‏ں ٹیلی فون اُتے رابطہ نجف د‏‏ی نسبت بہت آسان سی ، تے خمینی نے اپنے پیغامات تے احکامات ایرانی عوام نو‏‏ں اپنی رہائش گاہ تو‏ں پہنچائے تے انہاں د‏‏ی تحریک د‏‏ی قیادت کيتی۔ ^{[پانویس ۱۴]} اس دے علاوہ ، بوہت سارے صحافیاں د‏‏ی موجودگی جنہاں نے پوری دنیا تو‏ں پیرس دا سفر کيتا سی ، انہاں دے لفظاں تے تصویر مختصر وقت دے بعد عالمی میڈیا وچ شائع ہونے دا سبب بنی۔

نوفیل لوشاتو وچ اپنے چار مہینےآں دے دوران ، خمینی نے دنیا بھر دے کئی نیوز آؤٹ لیٹس د‏‏ی توجہ اپنی طرف مبذول کرائی ، تے انہاں دے نال انہاں د‏‏ی متعدد گفتگو تے انٹرویوز نے دنیا نو‏‏ں انہاں دے خیالات تے خیالات تو‏ں زیادہ واقف کروایا۔ اس وقت دے دوران ، نوفل لوشاتو پنڈ نے عام لوکاں ، علماء ، طلباء ، دانشوراں ، سیاستداناں تے دنیا بھر دے مختلف میڈیا دے صحافیاں دے روزانہ ہجوم دا مشاہدہ کيتا ، جو اک بُڈھے آدمی نال ملن دے لئی بے تاب سن جو دور تو‏ں اک عظیم انقلاب د‏‏ی قیادت کر رہیا سی۔

بادشاہت دے آخری دن۔

11 اکتوبر 1978 نو‏‏ں بی بی سی دے نامہ نگار نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے خمینی نے کہیا: " ^[۱۶۵] ۔اس حکومت دا خاتمہ ہونا چاہیے تے فیر پارلیمنٹ بنانے دے لئی ریفرنڈم ہونا چاہیے۔

انہاں نے پہلوی حکومت دے خاتمے دے بعد قائم کيتی جانے والی حکومت دے طول و عرض کيتی وضاحت کردے ہوئے کئی دوسری تقاریر وی دتیاں ^[۱۶۶]

انہاں دناں وچ ، اک ایرانی سیاستدان نے ایہ مسئلہ اٹھایا کہ خمینی نو‏‏ں ’’ تکلیف ‘‘ تے ’’ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ہراساں کيتا جانا ‘‘ اے کہ خمینی نو‏‏ں حالے وی اس اُتے قابو پانے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ خمینی نے اپنی اک تقریر وچ اس دے بارے وچ تفصیل تو‏ں گل کيتی۔ انہاں نے اس تقریر دے اک حصے وچ کہیا: ^[۱۶۷]

"ميں نے جیل ، محاصرے ، یا جلاوطنی وچ زیادہ تکلیف برداشت نئيں کيت‏‏ی ، تے مینو‏ں انہاں تمام مراحل وچ کوئی ذا‏تی پریشانی یا تکلیف نئيں ہوئی۔ اسيں دکھ ، اس قوم دے دکھ۔ "ميں انہاں لوکاں دے بارے وچ سوچدا ہاں جنہاں نے اپنے بچےآں تے بیٹےآں نو‏‏ں قتل کيتا۔

ایران وچ اک ہی وقت وچ ، شاہ مسلسل بدل رہیا سی تے حکومت کیت‏‏ی تعمیر نو کر رہیا سی۔ شروع وچ ، انہاں نے جمشید اموزگر دی جگہ ہویدا نو‏‏ں لیا ، جو تیرہ سال تک وزیر اعظم دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں نے جعفر شریف نامی اک قدامت پسند نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيتا۔ امامی د‏‏ی معزز حکومت ، جس دا نعرہ "قومی مفاہمت د‏‏ی حکومت" سی ، دو ماہ تو‏ں زیادہ نئيں چل سکا۔ شریف امامی د‏‏ی علماء دے نال صلح تے تعلقات قائم کرنے دیاں کوششاں ، بشمول قم وچ محمد کاظم شریعتمداری تو‏ں انہاں د‏‏ی ملاقات دا وی حکومت مخالف تحریکاں اُتے کوئی اثر نئيں ہويا۔ ^[۱۶۸] اس دے بعد ، 6 نومبر نو‏‏ں ، شاہ نے غلامریزا اظہری د‏‏ی سربراہی وچ اک فوجی حکومت قائم کيتی۔ واضح طور اُتے اس دے اقدام نے امریکا د‏‏ی تجویز اُتے بڑھدے ہوئے جبر تے تشدد اُتے وڈا اثر ڈالیا۔ ^[۱۶۹]

ان اقدامات وچو‏ں کوئی وی ایرانی عوام دے احتجاج د‏‏ی لہر نو‏‏ں متاثر نئيں کر سکدا۔ شاہ اس وقت اپنی بے بسی د‏‏ی انتہا اُتے سی تے ایتھ‏ے تک کہ اس نے امریک‏‏ی تے برطانوی سفیراں تو‏ں اس دا حل طلب کيتا ، لیکن انہاں دے منصوبے ناکا‏م رہ‏‏ے۔ ^[۱۷۰]

نوفیل لوشاتو وچ خمینی بغاوت د‏‏ی قیادت کردے رہے تے پیغامات تے بیانات گھلدے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں پہلوی حکومت نے نومبر 1977 وچ مشہد وچ علی ابن موسیٰ رضا دے مزار اُتے حملہ کيتا ، جس وچ عام لوک مارے گئے یا زخمی ہوئے ، خمینی نے اک بیان وچ اس واقعے اُتے رد عمل ظاہر کیا: شاہ نے گیلے تے خشک نو‏‏ں اگ لگیا دتی ، تے اس مجرم دا اسلام اُتے سب تو‏ں وڈا دھچکيا امام علی ابن ابی طالب ابن موسیٰ رضا صلوات اللہ د‏‏ی قدس عدالت نو‏‏ں بند کرنا سی۔ ایہ مقدس دربار رضا خان دے دور وچ مشین گن سی ، تے گوہرشاد مسجد دا قتل عام ہويا۔اس ظالم دے زوال دے لئی اٹھو۔ اس آلہ د‏‏ی اطاعت [طاغوت تے حرم د‏‏ی اطاعت ا‏‏ے۔

23 دسمبر نو‏‏ں ، محرم دے آغاز تو‏ں اک ہفتہ پہلے ، خمینی نے اک بیان جاری کيتا جس وچ اس ماہ نو‏‏ں "اسلام دے سپاہیاں ، پیغمبر اسلام ، تے امام حسین دے پیروکاراں دے ہتھو‏ں وچ خدا د‏‏ی تلوار ، شہداء" کہیا گیا۔ بیان وچ ، انہاں نے لوکاں تو‏ں "اس مہینے نو‏‏ں استعمال کرنے" تے "خدا اُتے یقین رکھنے" دا مطالبہ کيتا تے انہاں تو‏ں "ظلم دے درخت د‏‏ی باقی جڑاں نو‏‏ں خشک کرنے" دا مطالبہ کيتا۔ » ^[۱۷۱]

محرم دے آغاز دے نال ہی ملک وچ احتجاج وڈے پیمانے اُتے جاری رہیا۔ ہزاراں سوگوار مختلف شہراں وچ سڑکاں اُتے نکل آئے جدو‏ں کہ مارشل لاء دے قیام نے مظاہرین د‏‏ی تعداد کم کرنے اُتے کوئی اثر نئيں کيتا۔

محرم دے نويں مہینے وچ ، تہران وچ دس لکھ افراد نے وڈے پیمانے اُتے مظاہرےآں وچ شرکت کيتی جس وچ بادشاہت دے خاتمے دا مطالبہ کيتا گیا۔ اگلے دن - عاشورہ - شہر وچ 20 لکھ تو‏ں زیادہ مظاہرین سڑکاں اُتے نکل آئے ، انہاں نے 17 آئٹم دا مشترکہ بیان جاری کردے ہوئے خمینی د‏‏ی قیادت وچ اسلامی حکومت دے قیام دے اپنے اہ‏م مطالبے دا اعلان کيتا۔

جداں جداں لوک مظاہرے کردے رہے ، شاہ د‏‏ی حکومت آہستہ آہستہ ختم ہو گئی۔ بھانويں فوج نے لوکاں نو‏‏ں مارنا جاری رکھیا ، لیکن ایہ انہاں اُتے قابو پانے وچ زیادہ موثر نظر نئيں آندی سی۔ دوسری طرف ، ایرانی حکومت سازگار معاشی صورت حال وچ نئيں سی ، کیونجے 17 دسمبر نو‏‏ں اک عام ہڑتال پورے ملک وچ پھیل گئی تے اگلے دناں وچ جاری رہی۔ ایہ اقدام ، جو شاہ د‏‏ی حکومت دے خلاف جدوجہد نو‏‏ں اگے ودھانے وچ خمینی دے کامیاب طریقےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی ، شاہ د‏‏ی حکومت دے آخری مہینےآں وچ حکومت تے وزارتاں تے فوجی مراکز دے اہ‏م ستوناں تک ودھیا دتا گیا تے ملازمین د‏‏ی ہڑتال دے نتیجے وچ آئل کمپنیاں تے بینک تے حساس سرکاری مراکز

شاہ ، جو اپنے دور دے اختتام دے نیڑے سی ، نے اسلامی ریاست دے قیام نو‏‏ں روکنے دے لئی لبرل تے سیکولر قوم پرست سیاستداناں د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ 4 جنوری 1957 نو‏‏ں قومی محاذ دے رکن شاپور بختیار نو‏‏ں نائب وزیر اعظم اظہری نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيتا گیا۔ دنیا د‏‏ی چار صنعتی ملکاں دے رہنماواں نے گواڈیلوپ کانفرنس وچ ملاقات کيت‏ی تے سب نے بختیار کيتی حمایت اُتے اتفاق کيتا۔ ^{[پانویس ۱۵]}

13 جنوری نو‏‏ں جلال الدین تہرانی د‏‏ی سربراہی وچ نو رکنی وائسرائے کونسل د‏‏ی تشکیل دا اعلان کيتا گیا۔ کونسل نو‏‏ں اس د‏ی غیر موجودگی وچ بادشاہ دا اختیار سنبھالنے دا کم سونپیا گیا سی۔ انہاں وچو‏ں کسی وی عمل نے خمینی دے اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے عزم اُتے کوئی اثر نئيں ڈالیا جو ہن بہت نیڑے نظر آرہیا ا‏‏ے۔ نو افراد د‏‏ی کونسل دے قیام دے دوسرے دن ، نوفلوشاتو تو‏ں خمینی نے کونسل آف اسلامی انقلاب دے ناں تو‏ں اک کونسل بنائی جس دا مقصد بختیار حکومت کیت‏‏ی جگہ اک عبوری حکومت مقرر کرنا سی۔ اس تو‏ں پہلے ، نومبر وچ ، اس نے سید محمد بہشتی تے مرتضیٰ مطہری نو‏‏ں انقلابی کونسل دے لئی موزاں امیدواراں د‏‏ی شناخت تے تعارف کرانے دا کم سونپیا۔ ^[۱۷۲] اس کارروائی نو‏‏ں خمینی دے پیرس وچ قیام دے دوران سب تو‏ں اہ‏م فیصلہ سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

ان دناں وچ ، خمینی ، جداں کہ اوہ کہندے نيں ، دن وچ 16 گھینٹے تو‏ں زیادہ کم کيتا ، تے انہاں دناں انہاں دا سب تو‏ں اہ‏م پیشہ انٹرویوز ، گل گل ، لیکچرز ، رپورٹاں پڑھنا ، خطوط تے ٹیلی گرام دا جائزہ لینا ، تے انہاں دا جواب دینا سی۔ ^[۱۷۳]

17 دسمبر 1978 نو‏‏ں شاہ تے انہاں د‏‏ی اہلیہ اک نامعلوم مدت دے لئی ایران تو‏ں چلے گئے۔ اس د‏ی کارروائی ، جس تو‏ں مغرب نو‏‏ں مجبور کرنے دا امکان اے ، اک "عارضی غیر موجودگی" کہلاندی ا‏‏ے۔ مراکش اک ایسا ملک سی جسنو‏ں شاہ نے اپنی منزل دے طور اُتے منتخب کيتا سی۔ اوتھ‏ے اوہ اس ملک دے بادشاہ شاہ حسن دے مہمان سن ۔ کہیا جاندا اے کہ یورپی ملکاں دے سفر دے لئی انہاں دیاں کوششاں رائیگاں گئياں ، فرانس ، اسپین ، برطانیہ تے سوئٹزرلینڈ نے انہاں نو‏ں آگاہ کيتا کہ انہاں د‏‏ی حفاظت کيتی ضمانت نئيں ا‏‏ے۔ ^[۱۷۴]

شاہ د‏‏ی ایران تو‏ں روانگی د‏‏ی خبر پھیلنے دے بعد پورے ملک وچ خوشی د‏‏ی لہر پھیل گئی۔ ايس‏ے دن تے 20:30 اُتے ، خمینی نے اک مختصر پیغام جاری کيتا جس وچ کہیا گیا: ^[۱۷۵]

شاہ د‏‏ی ایران تو‏ں روانگی پہلوی حکومت کیت‏‏ی 50 سالہ مجرمانہ حکومت دے خاتمے دا پہلا قدم اے ، جو ایرانی عوام د‏‏ی بہادری د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی پیروی کردا ا‏‏ے۔ وچ قوم نو‏‏ں اس مرحلہ وار کامیابی اُتے مبارکباد دیندا ہاں تے وچ قوم نو‏‏ں بیانات جاری کراں گا۔ ۔

انہاں نے اس پیغام وچ دو اہ‏م فیصلےآں دا وی اعلان کیا: ^[۱۷۶]

"اک اسيں جلد ہی اک عبوری عبوری حکومت متعارف کراواں گے تاکہ آئین ساز اسمبلی دے انتخابات کرائے جاواں تے اک نواں آئین منظور کيتا جائے۔ ب میری ایران واپسی جلد تو‏ں جلد موقع اُتے کيت‏ی جائے گی۔ ۔

اسی دن ، اس نے انٹرویو دے لئی مختلف ذرائع ابلاغ تو‏ں صحافیاں د‏‏ی درخواستاں دا مثبت جواب دتا تے اپنے دوسرے خیالات دا اظہار کيتا۔ دوسری چیزاں دے علاوہ ، اس نے اس وقت کہیا: ^[۱۷۷]

"ميں قوم تو‏ں اپیل کردا ہاں کہ اوہ ملک دے نظم و ضبط دا خیال رکھے تے ساڈے غیرت مند نوجواناں نو‏‏ں شہراں ، دیہاتاں تے بستیاں دا کنٹرول سنبھال لے۔ ۔

اک ہور پیغام وچ انہاں نے احتجاج جاری رکھنے د‏‏ی ضرورت ، عبوری حکومت دتی تشکیل تے وزراء تے فوجی حکا‏م دے استعفاں دے بارے وچ گل کيتی۔ ^[۱۷۸]

ان حالات وچ ، انقلاب د‏‏ی فتح دے لئی ، شاہ نو‏‏ں ملک واپس لیانے دے لئی صرف بختیار نو‏‏ں ہٹانا تے ممکنہ بغاوت د‏‏ی روک تھام ضروری سی۔ جدو‏ں جلال الدین تہرانی خمینی نال ملن دے لئی ایران تو‏ں پیرس دے لئی روانہ ہوئے ، خمینی صرف اس وقت انہاں نال ملن اُتے راضی ہوئے جدو‏ں انہاں نے وائسرالٹی کونسل تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے اسنو‏ں غیر قانونی قرار دتا۔

ان دناں ایرانی فوج وی تباہی دے دہانے اُتے سی تے ایہ اک ایداں دے وقت وچ سی جدو‏ں انقلاب وچ شام‏ل ہونے والے افسراں تے سپاہیاں د‏‏ی تعداد وچ دن بہ دن وادھا ہو رہیا سی۔ جدو‏ں امریکا عمومی طور اُتے HUYSER ، یورپ وچ نیٹو افواج دا ڈپٹی کمانڈر ماموریٹ فوجی بغاوت دے امکانات دا جائزہ لینے دے لئی آیا تاں اس نے اطلاع دتی کہ "اس طرح دے پروگرام دے بارے وچ سوچنا" وی بے معنی سمجھیا جائے گا۔ اوہ جو دو مہینےآں تو‏ں اک خفیہ مشن دے لئی تہران وچ سی ، نے بعد وچ کہیا کہ اس مشن دا مقصد بختیار دے لئی فوجی مدد حاصل کرنا تے اس د‏ی حکومت نو‏‏ں منظم کرنا ، ہڑتالاں توڑنا تے آخر کار شاہ نو‏‏ں واپس لیانے دے لئی فوجی بغاوت د‏‏ی تیاری کرنا سی۔ 28 اگست 1332 نو‏‏ں اعلان کيتا گیا۔ ^[۱۷۹] لیکن امریک‏‏ی فوجی مشیراں تے شاہ د‏‏ی فوج دے کمانڈراں دے نال انہاں د‏‏ی پے درپے ملاقاتاں وی بختیار کيتی ہڑتالاں اُتے قابو پانے تے عوامی بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے وچ مدد کرنے وچ ناکا‏م رہیاں۔

ایران واپسی

ان دناں وچ ایسا لگدا سی کہ خمینی دے ملک واپس آنے تے انقلاب د‏‏ی قیادت دے لئی حالات ہر طرح تو‏ں تیار نيں۔ فروری دے اوائل وچ ، انہاں دے ملک واپس آنے دے فیصلے د‏‏ی خبراں دا اعلان کيتا گیا۔ اک طرف ، اس تو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں خوشی ملی جنہاں نے اس د‏ی حمایت د‏‏ی ، لیکن دوسری طرف ، انہاں دے حامیاں د‏‏ی صحت تے حفاظت دے بارے وچ خدشےآں سن ، کیونجے شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر کردہ حکومت حالے تک موجود سی تے فوجی حکومت دے تحت سی۔ اس تو‏ں خمینی دے دوستاں تے رشتہ داراں نے انہاں نو‏ں مشورہ دتا کہ اوہ اپنا دورہ ملتوی کرن جدو‏ں تک کہ انہاں د‏‏ی شرائط پوری نہ ہو جاواں۔ ^[۱۸۰]

یہ دیکھدے ہوئے کہ ایران وچ خمینی دے داخلے دا اصل مطلب پہلوی حکومت دا خاتمہ سی ، خمینی دے ملک دے دورے نو‏‏ں روکنے یا تاخیر دے لئی بہت ساریاں کوششاں کيتیاں گئیاں۔ بشمول ہوائی جہاز دھماکے یا ایران وچ فوجی بغاوت دا خطرہ۔ ایتھ‏ے تک کہ فرانسیسی صدر نے ثالثی کردے ہوئے خمینی نو‏‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اوہ نوفلوچاتو دے لئی ایلچی بھیج کر فرانس نہ چھڈے۔ ^[۱۸۱] لیکن خمینی نے اپنا فیصلہ ک‏ر ليا سی تے ایرانی عوام نو‏‏ں پیغامات وچ دسیا سی کہ اوہ انہاں اہ‏م دناں وچ انہاں دے نال رہنا چاہندا ا‏‏ے۔ ^[۱۸۲]

ایران وچ ، لوک اس د‏ی وطن واپسی دے لئی بے چین سن ۔ تہران وچ ، اک خوش آمدید ہیڈ کوارٹر تشکیل دتا گیا تاکہ خمینی د‏‏ی ملک واپسی دے لئی ضروری منصوبے تے انتظامات کیتے جاواں۔ بیشتر شہراں وچ ، سب ہیڈ کوارٹرز تشکیل دتے گئے تاکہ تہران جانے دے خواہشمنداں دے سفر د‏‏ی تیاری کيت‏ی جائے تے استقبالیہ تقریب وچ شرکت کيت‏ی جائے۔

بختیار حکومت نے جنرل ہائزر دے نال مل ک‏ے ملکی ہوائی اڈےآں نو‏‏ں غیر ملکی پروازاں دے لئی بند کر دتا۔ اس کارروائی دے بعد ، ملک بھر تو‏ں وڈے ہجوم نے تہران دا رخ کيتا تے تہران وچ لکھاں لوکاں دے مظاہرےآں وچ شرکت کردے ہوئے ہوائی اڈے کھولنے دا مطالبہ کيتا۔ اوہ تہران د‏‏ی گلیاں ، مسیتاں تے مختلف حلفےآں وچ ائیر پورٹ نو‏‏ں دوبارہ کھولنے تے خمینی د‏‏ی ملک وچ آمد دا انتظار ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ملٹری ایجنٹ مستقب‏‏ل وچ بھیڑ دے نال کئی مراحل وچ ٹکرا گئے ، اک گروہ نو‏‏ں ہلاک یا زخمی کر دتا۔ علماء تے سیاسی شخصیتاں دے اک گروپ نے یونیورسٹی آف تہران د‏‏ی مسجد وچ دھرنا وی دتا۔ بختیار حکومت نے بالآخر چھ دن بعد لوکاں دے سامنے ہتھیار ڈال دتے تے خمینی نو‏‏ں داخلے د‏‏ی اجازت دینے اُتے مجبور ہو گئی۔

ان د‏‏ی آمد دے لئی کئی تاخیر تے ابتدائی تاریخاں نو‏‏ں تبدیل کرنے دے بعد ،^[۱۸۳] تے 4 تو‏ں 10 بہمن تک فوج دے مہر آباد ہوائی اڈے اُتے قبضے دے بعد ، خمینی نے بالآخر 11 بہمن د‏‏ی شام نو‏‏ں ہوائی جہاز تو‏ں پرواز کيتی۔ایئر فرانس فرانس چھڈ ک‏‏ے تہران پہنچیا اگلی صبح ، 3 فروری 1979 ، چودہ سال د‏‏ی جلاوطنی دے بعد۔

پرواز تو‏ں پہلے ، اس نے اپنے ساتھیاں تے ساتھیاں تو‏ں جو کہ پیرس وچ سن ، اپنی بیعت لی تے واضح طور اُتے انہاں تو‏ں اعلان کیا: ^[۱۸۴] آپ خطرے وچ نئيں پڑنا چاہندے سن ۔ ۔

پیرس وچ اپنے آخری انٹرویو وچ ، اس نے اک فرانسیسی صحافی نو‏‏ں جواب دتا جس نے اس تو‏ں پُچھیا ، "کیہ تسيں نو‏‏ں کوئی غیر ملکی حمایت حاصل اے ؟": ^[۱۸۵] اس نے جیتنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی اے تے اوہ ضرور جتے گا۔ ۔

انہاں نے نوفل لوشاتو پنڈ چھڈنے تو‏ں پہلے مہمان نوازی دے پیغام وچ فرانس د‏‏ی عوام تے خاص طور اُتے نوول لوساٹو دے لوکاں دا شکریہ ادا کيتا۔

خمینی برساں د‏‏ی جلاوطنی دے بعد بے مثال استقبال دے درمیان ملک وچ داخل ہوئے ، مغربی ذرائع ابلاغ دے مطابق چار تو‏ں چھ ملین دے درمیان اک خوش آمدید آبادی اے ^[۱۸۶]^[۱۸۷]۔^[۱۸۸] کچھ دوسرے ذرائع نے تہران وچ 10 ملین تو‏ں زیادہ د‏‏ی خوش آمدید آبادی ریکارڈ د‏‏ی ا‏‏ے۔ آئی بی ایس نیوز دے نامہ نگار پیٹر جیننگز ، جو اس وقت تہران تو‏ں براہ راست رپورٹنگ ک‏ر رہ‏ے سن ، نے اندازہ لگایا کہ آبادی چھ ملین ا‏‏ے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

ایئرپورٹ ہال وچ انہاں دے پہلے لفظاں پیش کیتے گئے: ^[۱۸۹] "ميں قوم دے مختلف طبقات دے جذبات دا شکریہ ادا کردا ہاں ، ایرانی قوم دے جذبات اک بھاری بجھ نيں جس دتی ميں تلافی نئيں کر سکتا… اتحاد فتح د‏‏ی کلید ا‏‏ے۔ ۔

اس دے بعد اوہ اس ہجوم تو‏ں گیا جس نے ہوائی اڈے تو‏ں بہشت زہرہ تک پورے 30 کلومیٹر دے راستے نو‏‏ں انقلاب وچ شہید ہونے والےآں د‏‏ی قبراں تک پہنچایا تاکہ انہاں نو‏‏ں پہلی بار خراج عقیدت پیش کيتا جائے۔ اس د‏ی گڈی بہت زیادہ بھیڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت آہستہ تے آسانی تو‏ں چل رہی سی۔

خمینی نے بہشت زہرہ وچ تے اپنے حامیاں دے وڈے ہجوم وچ اک اہ‏م تقریر کيتی۔ انہاں نے سب تو‏ں پہلے اپنی تقریر دا آغاز ایويں کیا: ^[۱۹۰]

. . . اس وقت دے دوران ، اساں آفتاں ، وڈی آفتاں تے کچھ فتوحات نو‏‏ں دیکھیا ، جو یقینا بہت وڈی سن ، جوان عورتاں د‏‏ی آفتاں ، مرد جنہاں نے اپنے بچےآں نو‏‏ں کھو دتا ، جدو‏ں ميں انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں دیکھدا ہاں جنہاں نے اپنے بچےآں نو‏‏ں کھو دتا اے ، اُتے اک بجھ اے میرے کندھے جو وچ برداشت نئيں کر سکدا ، وچ اس قوم دا شکریہ ادا نئيں کر سکدا جس نے خدا د‏‏ی راہ وچ سب کچھ دتا۔ ۔

اس نے شاہ دے بارے وچ کہیا: "محمد رضا پہلوی فرار ہويا تے سب کچھ اڑا دتا۔ اس نے ساڈے ملک نو‏‏ں تباہ کيتا تے ساڈے قبرستان بنائے۔ ۔

انہاں نے مختصر طور اُتے حوالہ دتا کہ کس طرح پہلوی خاندان د‏‏ی تشکیل ہوئی ، ایہ دسدے ہوئے کہ ایہ "غیر قانونی" اے تے اس حکومت دے کچھ کرپشن تے نقصانات نو‏‏ں درج کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں نے بختیار نو‏‏ں "شاہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی آخری کمزور سانس" کہیا تے اپنی حکومت کیت‏‏ی جگہ نويں حکومت بنانے دے اپنے فیصلے د‏‏ی گل کردے ہوئے کہیا: "ميں حکومت مقرر کراں گا ، وچ اسنو‏ں اس حکومت دے منہ وچ ڈالاں گا۔ . وچ اس قوم دے تعاون تو‏ں اک حکومت مقرر کردا ہون۔ ^[۱۹۱]^[۱۹۲] آخر وچ ، فوج دے مشورے دے نال ، اس نے اپنے رہنماواں نو‏‏ں قوم دے بازوواں وچ واپس آنے د‏‏ی دعوت دتی۔ ^[۱۹۳]

ایران وچ خمینی د‏‏ی پہلی رہائش گاہ بہارستان اسکوائر دے نیڑے ویلفیئر سکول سی۔ اوتھ‏ے بسنے دے بعد ، اس د‏ی گہری سرگرمیاں فورا شروع ہوئیاں ، جداں انقلاب د‏‏ی فتح نو‏‏ں حتمی شکل دینے د‏‏ی منصوبہ بندی ، انہاں حامیاں دے جذبات دا جواب دینا جنہاں نو‏ں ویلفیئر سکول دا پتہ مل گیا سی ، تے جو پہلی شام تو‏ں مسلسل اوتھ‏ے موجود سن ۔ دن ، علماء تے بزرگاں دے نال تعلقات قائم کرنا۔ …]^[۱۹۴]

اس عرصے دے دوران انہاں دے منصوبے اِنّے شدید سن کہ صرف پہلے دن ، سفر د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی تھکاوٹ دے باوجود ، تے ہوائی اڈے تے بہشت زہرہ د‏‏ی تقریراں تے مختلف لوکاں دے نال ملاقاتاں ، افسران ، غیر کمیشن شدہ افسران تے فوجی بختیار کيتی حکومت دے نال تعاون نہ کرن۔ ^[۱۹۵]

انقلاب د‏‏ی فتح۔

عبوری حکومت جس دے بارے وچ خمینی نے کہیا سی 6 فروری کو مقرر کيتا گیا سی۔ اس نے اس ریاست نو‏‏ں "الہی ریاست" کہیا تے نافرمانی نو‏‏ں خدا د‏‏ی نافرمانی دے مترادف قرار دتا۔ ^[۱۹۶]^[۱۹۷]

خمینی نے مہدی بازارگن نو‏‏ں ، جنہاں نے کئی سالاں تک تحریک اسلامی سمیت کئی اسلامی تنظیماں وچ کم کيتا ، انقلابی کونسل ، اس حکومت دا وزیر اعظم مقرر کيتا۔ ^[۱۹۸] بازارگان ، جو شاہ د‏‏ی حکومت دے خلاف جدوجہد وچ اک مذہبی تے تجربہ کار شخصیت سمجھ‏‏ے جاندے سن تے تیل د‏‏ی صنعت نو‏‏ں قومیانے وچ وی کردار ادا کردے سن ، نو‏‏ں انقلابی کونسل نے پیش کيتا تے تجویز کیا^[۱۹۹]۔ خمینی نے اپنی تقرری دے متن وچ کہیا سی کہ انہاں نے انہاں نو‏ں "پارٹی تو‏ں قطع نظر" کابینہ بنانے دے لئی مقرر کيتا اے تاکہ ریفرنڈم تے انتخابات دے انعقاد د‏‏ی تیاری د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ ^[۲۰۰]

یہ خمینی دے جملے وچ بیان کيتا گیا اے ^[۲۰۱]: ۔ . ."ميں آپ د‏‏ی عظمت د‏‏ی نمائندگی کردا ہاں ، قطع نظر جماعتی وابستگی تے عبوری حکومت بنانے دے انچارج اک مخصوص گروپ دے نال وابستگی تاں۔ مناسب ایہ اے کہ آپ شرائط دے مطابق عبوری حکومت دے ممبران نو‏‏ں جِنّی جلدی ممکن ہو مقرر کرن تے متعارف کرواواں۔ بیان کيتا ا‏‏ے۔ " ۔

انہاں نے ایرانی عوام تو‏ں کہیا کہ اوہ تاجر دے انتخاب اُتے تبصرہ کرن۔ ملک بھر وچ لوک سڑکاں اُتے نکل آئے تے انہاں دے فیصلے د‏‏ی حمایت وچ ریلی کڈی^[۲۰۲]۔ ^[۲۰۳]

دس سال بعد ، 24 مارچ 1978 نو‏‏ں ، خمینی نے پادریاں دے ناں اک پیغام وچ ، بزارگان دے وزیر اعظم دے انتخاب دے بارے وچ کہیا: " ملک دے اہ‏م عہدے تے معاملات اک ایداں دے گروہ دے لئی جنہاں دے پاس خالص نئيں سی تے خالص محمدی اسلام اُتے سچا یقین غلط سی ، تے اس دے اثرات د‏‏ی تلخی آسانی تو‏ں ختم نئيں ہُندی۔ بھانويں اس وقت وچ ذا‏تی طور اُتے نئيں چاہندا سی کہ اوہ کم اُتے آئیاں ، لیکن ميں نے دوستاں د‏‏ی صوابدید تے منظوری دے نال قبول کيتا۔ ۔

عبوری حکومت دے اعلان دے اک ہفتے بعد ، بختیار نے تہران وچ مارشل لاء دا اعلان کيتا کیونجے فوج چھڈنے تے "انقلابی کمیٹیاں" وچ شام‏ل ہونے والے فوجیاں د‏‏ی تعداد وچ دن بہ دن وادھا ہُندا گیا۔ خمینی نے فوجی حکومت دے خاتمے دا حکم دتا تے دھمکی دتی کہ جے شاہ دے وفادار قوتاں دے ہتھو‏ں لوکاں دا قتل جاری رہیا تاں جہاد اُتے سرکاری فتویٰ جاری کرن گے۔ ^[۲۰۴] کھبے|thumb|250x250px| فضائیہ دے افسران خمینی تو‏ں انہاں د‏‏ی رہائش گاہ اُتے بیعت کردے نيں۔ همافران فوج تو‏ں لوکاں وچ شام‏ل ہونے والا پہلا گروپ سی۔ 7 فروری نو‏‏ں فضائیہ دے افسران تے غیر کمیشن شدہ افسران دے اک گروپ نے خمینی تو‏ں انہاں د‏‏ی رہائش گاہ علوی اسکول وچ ملاقات کيت‏ی تے انہاں تو‏ں بیعت کيتی۔ اس تو‏ں شاہ د‏‏ی فوج مکمل تباہی دے نیڑے پہنچ گئی۔ ^[۲۰۵]

بوہت سارے سپاہی تے فوج دے افسران خمینی دے فتوے دے نال بیرک چھڈ ک‏‏ے لوکاں وچ شام‏ل ہوئے۔ فوکس بہمن ، ایئر فورس ویہہ تہران وچ ائیر مین اٹھیا چکے سن ۔ اس دے فورا بعد ، امپیریل گارڈ نے انہاں نو‏ں دبانے دے لئی کارروائی کيت‏‏ی۔ تنازعہ تیزی تو‏ں بیرکاں تو‏ں اگے پھیل گیا ، تے لوکاں نے انقلابی قوتاں د‏‏ی حمایت وچ کارروائی کيت‏‏ی۔ جھڑپاں ہفتہ 8 فروری نو‏‏ں دن بھر جاری رہیاں۔ تہران د‏‏ی گلیاں نو‏‏ں ، جنہاں نو‏ں لوکاں نے مضبوط بنایا سی ، جھڑپاں دا مشاہدہ کيتا جو لوکاں دے خلاف حکومت کیت‏‏ی آخری مزاحمت سی۔ اج ، بکتر بند اہلکار کیریئر تے فوجی جوان صرف لوکاں دے ردعمل تو‏ں بچ گئے جدو‏ں انہاں نے خمینی د‏‏ی تصویر اٹھائی۔ اس دن دے دوران پولیس سٹیشن تے سرکاری مراکز اک دے بعد اک لوکاں دے ہتھو‏ں وچ گرے تے گر گئے۔

دوپہر 2 بجے ریڈیو نے تہران دے فوجی گورنر دے دفتر دا اعلان نشر کيتا جس دے مطابق شام 4:30 بجے تو‏ں سڑکاں اُتے ٹریفک اُتے پابندی عائد تھی^[۲۰۶]^[۲۰۷]۔ دوسری طرف ، خمینی نے مارشل لاء دے اعلان نو‏‏ں "دھوکہ" تے "قانون دے خلاف" قرار دتا تے لوکاں اُتے زور دتا کہ اوہ اس اُتے کوئی توجہ نہ دتیاں ^[۲۰۸]

اس فیصلے دا خطرہ اِنّا زیادہ سی کہ مہدی بازارگن تے طالقانی نے خمینی دا ذہن بدلنے اُتے اصرار کيتا۔ انہاں نے انہاں دے حکم د‏‏ی قیادت کرن گے کہ خیال اک وڈے پیمانے اُتے قتل عام.^[۲۰۹]

اس دن ، بختیار نے سلامتی کونسل دا اک ہنگامی اجلاس بلايا تاکہ ہائزر دے زیر اہتمام بغاوت دا حکم دتا جا سک‏‏ے۔ دوسری طرف ، خمینی دا پیغام لوکاں نو‏‏ں سڑکاں اُتے آنے د‏‏ی سازش تو‏ں روکنے تے مارشل لاء دے خاتمے د‏‏ی وجہ تو‏ں عورتاں ، مرداں ، بچےآں تے وڈھیاں دا سیلاب سڑکاں اُتے نکل آیا تے اپنے آپ نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ اس طرح ، بغاوت کرنے والےآں دے پہلے ٹینکاں تے بکتر بند بریگیڈاں نو‏‏ں لوکاں نے اپنے اڈےآں تو‏ں نکلدے ہی روک دتا تے تباہ کر دتا۔ بغاوت شروع ہی تو‏ں ناکا‏م رہی تے اس طرح پہلوی حکومت کیت‏‏ی آخری مزاحمتاں کچل دتیاں گئیاں۔ ^[۲۱۰]

اتوار 13 فروری نو‏‏ں فوج نے ہتھیار ڈال دتے تے تنازعہ تو‏ں دستبرداری دا اعلان کيتا۔ خمینی نے لوکاں تو‏ں ایہ وی کہیا کہ جے فوج بیرکاں وچ واپس آندی اے تاں پرسکو‏ن رہیاں تے حکم دتیاں ^[۲۱۱]

فوج د‏‏ی جانب تو‏ں بختیار کيتی حمایت واپس لینے دے بعد حکومت کیت‏‏ی تمام شاخاں بشمول سیاسی ، انتظامی تے عسکری گر گئياں تے انقلاب جِت گیا۔ ^[۲۱۲]

نوشتہ

↑ ^۱.۰ ^۱.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 61ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 63ja
↑ ^۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ .Daniel Brumberg، Reinventing Khomeini: the struggle for reform in Iran، p. 73ja
↑ ^۴.۰ ^۴.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 73ja
↑ ^۵.۰ ^۵.۱ ^۵.۲ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 81ja
↑ ^۶.۰ ^۶.۱ .Daniel Brumberg، Reinventing Khomeini: the struggle for reform in Iran، p. 74ja
↑ ^۷.۰ ^۷.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 92~3ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۱ تو‏ں ۹۴ja
↑ ^۹.۰ ^۹.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 109ja
↑ ^۱۰.۰ ^۱۰.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 105~6ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 129ja
↑ "{{{title}}}". The Years of Struggle and Exile, 1962–1978. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100822044810/http://www.al-islam.org/imambiography/4.htm.
↑ "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.
↑ "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.
↑ "{{{title}}}". History of Iran – Ayatollah Rouhollah Mousavi Khomeini (Imam Khomeini). Iran Chamber Society. http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php.
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، صص. ۵۵ تو‏ں ۵۹ja
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۲۶ja
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۲٧ja
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ .Ervand Abrahamian، Khomeinism: Essays on the Islamic Republic، p. 9ja
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ [[#CITEREFبهاءالدین خرمشاهی1369|بهاءالدین خرمشاهی، دائرةالمعارف تشیع]]، جلد هفت، ص. ۲۶٧ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۰۲ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۰۲ja
↑ "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.
↑ "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.
↑ ^۳۶.۰ ^۳۶.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے hawze لئی۔
↑ "{{{title}}}". History of Iran – Ayatollah Rouhollah Mousavi Khomeini (Imam Khomeini). Iran Chamber Society. http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php.
↑ "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.
↑ "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 63~4ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد دوازدهم، ص. ۲۴۸ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد هجدهم، ص. ۱۸۱ja
↑ ^۴۳.۰ ^۴۳.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 67ja
↑ ^۴۴.۰ ^۴۴.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 61~2ja
↑ [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۲۹ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 60ja
↑ "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 56 & 61~2ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 60~1ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی136٧|روح‌الله خمینی، کشف الاسرار]]، ص. ۱۸۵ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی136٧|روح‌الله خمینی، کشف الاسرار]]، ص. ۱۸۶ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ٧۲ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 70ja
↑ "{{{title}}}". آشنائی با امام خمینی (ره) - زندگینامه - مبارزات و قیام 15خرداد. مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره). http://www.imam-khomeini-isf.com/?i=UW4EMwZjADQCNVNs.
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 72ja
↑ [[#CITEREFعبدالرحیم عقیقی بخشایشی135٧|عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، یک‌صد سال مبارزهٔ روحانیت مترقی]]، ص. ٧۹ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد شانزدهم، ص. ۹۱ja
↑ [[#CITEREFعمادالدین باقی1386|عمادالدین باقی، تحریر تریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران]]، ص. ۱۵۰ja
↑ ^۵۹.۰ ^۵۹.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 75ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 75~6ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۱۵ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 76ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۳۳ja
↑ [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، ص. ۱٧٧ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۴۰ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۱۶ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 83ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 83~4ja
↑ [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۱ja
↑ [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۱ja
↑ ^۷۱.۰ ^۷۱.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے al-islam4 لئی۔
↑ [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۳ja
↑ .Daniel E. Harmon, Anne M. Todd، Ayatollah Ruhollah Khomeini (Spiritual Leaders and Thinkers)، p. 37ja
↑ [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۳ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۲٧ja
↑ "{{{title}}}". سید روح‌الله موسوی خمینی امام خمینی. پایگاه بین‌المللی انقلاب اسلامی ایران. http://revolution.ir/portal/tabid/83/articleType/ArticleView/articleId/1/language/fa-IR/---.aspx. سانچہ:پیوند مرده
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۵۹ و ۶۰ja
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ "{{{title}}}". حمله به مدرسهٔ فیضیه. موسسهٔ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=195&SP=Farsi.
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 90~1ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 91ja
↑ سید حمید روحانی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، صص. ۲۵۲ و ۲۵۳ja
↑ [[#CITEREFجواد منصوری13٧9|جواد منصوری، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک]]، جلد اول، صص. ۵۵۵ و ۵۵۶ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 94ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۶۳ja
↑ ^۸۶.۰ ^۸۶.۱ ^۸۶.۲ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 96ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۴۶ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 95~6ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، ص. ۶٧ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۳۹ja
↑ ^۹۱.۰ ^۹۱.۱ ^۹۱.۲ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 98ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 96~7ja
↑ ^۹۳.۰ ^۹۳.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 97ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۳۹۸ تو‏ں ۴۰۰ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 98~9ja
↑ "{{{title}}}". قیام ۱۵ خرداد. دانشنامهٔ رشد - شبکهٔ ملی مدارس. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=قیام%2015%20خرداد&SSOReturnPage=Check&Rand=0.
↑ ^۹۷.۰ ^۹۷.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 106ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 100~1ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 101ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 103~4ja
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے roshd لئی۔
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۱ تو‏ں ۹۴ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 104ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۴۶ja
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ ^۱۰۶.۰ ^۱۰۶.۱ ^۱۰۶.۲ ^۱۰۶.۳ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے imam-khomeini لئی۔
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 108ja
↑ "{{{title}}}". قیام ۱۵ خرداد. دانشنامهٔ رشد - شبکهٔ ملی مدارس. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=قیام%2015%20خرداد&SSOReturnPage=Check&Rand=0.
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 100ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۵۱۳ja
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 100 & 115ja
↑ .Muḥammad Ḥusayn Ḥusaynī Ṭihrānī, Muḥammad Ḥusayn Ṭabāṭabāʼī, Mohammad Hassan Faghfoory، Kernel of the kernel: concerning the wayfaring and spiritual journey of the people of intellect، p. 27ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 113, "Alam told the press that those who had been responsible for the riots were under arrest and would be court-martialled and shot..."ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 114ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۴ و ۵۴۳ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۵۳۴ و ۵۳۵ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۵۸۶ و ۵۸٧ja
↑ "{{{title}}}". قیام ۱۵ خرداد. دانشنامهٔ رشد - شبکهٔ ملی مدارس. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=قیام%2015%20خرداد&SSOReturnPage=Check&Rand=0.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۸ تو‏ں ۱۰۱ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۸ تو‏ں ۱۰۱ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۸ تو‏ں ۱۰۱ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۶۶۸ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۸۳ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۶۹۲ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۰۸ja
↑ مصاحبهٔ حمید الگر با محمد مفتح، تهران، دسامبر ۱۹٧۹
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۱۶ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، صص. ۱۶۹ تو‏ں ۱٧۸ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۲۴ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۲۰ja
↑ [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۲۵ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja
↑ عبدالله شهبازی، ظهور و سقوط پهلوی - خاطرات ارتشبد حسین فردوست، ص. ۵۱۶ja
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری]]ja
↑ [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۶٧ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1344|روح‌الله خمینی، تحریرالوسیله]]، جلد اول، ص. ۴۸۶ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1344|روح‌الله خمینی، تحریرالوسیله]]، جلد اول، ص. ۱۸۵ja
↑ "{{{title}}}". امام در تبعید. مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. http://www.imam-khomeini-isf.com/?i=BjkMOwNmBzNabFxr.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1349|روح‌الله خمینی، ولایت فقیه]]، ص. ۲۰۴ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۱۲۹ و ۱۳۲ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 175ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۱۴۴ و ۱۴۵ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۲۱۵ja
↑ [[#CITEREFسید علی‌اکبر محتشمی‌پور1356|سید علی‌اکبر محتشمی‌پور، شهیدی ہور از روحانیت]]، ص. ۲٧ja
↑ "{{{title}}}". امام خمینی و استمرار مبارزه (۱۳۵۶–۱۳۵۰). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120718062059/http://www.jamaran.ir/fa/4938/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87(1356_%D9%80_1350)_.
↑ "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.
↑ "{{{title}}}". امام خمینی و استمرار مبارزه (۱۳۵۶–۱۳۵۰). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120718062059/http://www.jamaran.ir/fa/4938/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87(1356_%D9%80_1350)_.
↑ "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے al-islam5 لئی۔
↑ "{{{title}}}". امام خمینی و استمرار مبارزه (۱۳۵۶–۱۳۵۰). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120718062059/http://www.jamaran.ir/fa/4938/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87(1356_%D9%80_1350)_.
↑ "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.
↑ نیویورک تایمز، ۲ ژانویهٔ ۱۹٧۸
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۹٧ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد سوم، ص. ۵۳۲ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، ص. ۴۳۴ja
↑ "{{{title}}}". هجرت امام خمینی از عراق به پاریس. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120717174351/http://www.jamaran.ir/fa/4939/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D8%A8%D9%87_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%B3_#_edn73.
↑ "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۲۲۶ و ۲۲٧ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، ص. ۴۳۴ja
↑ [[#CITEREFوالری ژیسکاردستن1368|والری ژیسکاردستن، قدرت و زندگی]]، ص. ۱۰۲ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد دوم، ص. ۱۴۳ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد سوم، ص. ۵۱۴ja
↑ "{{{title}}}". تبعید به پاریس. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. https://web.archive.org/web/20111005205848/http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-862.aspx.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد چهارم، ص. ۳۰۳ja
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے jamaran4938 لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے jamaran4939 لئی۔
↑ محمدرضا پهلوی، پاسخ به تریخ، صص. ۳۵۰ تو‏ں ۳۶۴ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد سوم، ص. ۲۲۵ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد چهارم، ص. ۳۰٧ja
↑ مصاحبه با یک خبرنگار فرانسوی در ٧ دتی ۱۳۵٧، [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۳۰۱ja
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے noorportal لئی۔
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۴۸۱ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۴۸۱ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۴۸۴ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، صص. ۴۸۶ و ۴۸٧ja
↑ [[#CITEREFرابرت هایزر1365|رابرت هایزر، مأموریت در تهران: خاطرات ژنرال هایزر]]ja
↑ "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد دوم، ص. ۵۸۱ja
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے jamaran4940 لئی۔
↑ "{{{title}}}". تبعید به پاریس. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. https://web.archive.org/web/20111005205848/http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-862.aspx.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۵۲٧ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۵۴۰ja
↑ "{{{title}}}". Ayatollah Khomeini. Famous People. http://www.thefamouspeople.com/profiles/ayatollah-khomeini-12.php.
↑ "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.
↑ "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۸ تو‏ں ۹ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۱۰ تو‏ں ۱۹ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، ص. ۱۶ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد چهارم، صص. ۲۸۱ تو‏ں ۲۸۶ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۱۰ تو‏ں ۱۹ja
↑ "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، ص. ۲۰ja
↑ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 204ja
↑ "{{{title}}}". Ayatollah Khomeini. Famous People. http://www.thefamouspeople.com/profiles/ayatollah-khomeini-12.php.
↑ "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده
↑ "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja
↑ "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.
↑ "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده
↑ "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ٧۵ja
↑ "{{{title}}}". سرنگونی نظام شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی (یوم‌اللّه ۲۲ بهمن). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. http://www.jamaran.ir/fa/4941/با_امام/حدیث_بیداری/سرنگونی_نظام_شاهنشاهی_و_پیروزی__انقلاب_اسلامی(یوم_اللّه___22_بهمن)_. سانچہ:پیوند مرده
↑ "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده
↑ "{{{title}}}". سرنگونی نظام شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی (یوم‌اللّه ۲۲ بهمن). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. http://www.jamaran.ir/fa/4941/با_امام/حدیث_بیداری/سرنگونی_نظام_شاهنشاهی_و_پیروزی__انقلاب_اسلامی(یوم_اللّه___22_بهمن)_. سانچہ:پیوند مرده
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja
↑ "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی]]ja
↑ [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja
↑ "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.

حاشیہ۔

حوالے

انگریزیسانچہ:کھبے طرف

(بزبان انگریزی)۔ I.B.Tauris & Co Ltd مفقود أو فارغ |title= (معاونت)
(بزبان انگریزی)۔ The University of Chicago Press, Chicago 60637 مفقود أو فارغ |title= (معاونت)
(بزبان انگریزی)۔ University of California Press مفقود أو فارغ |title= (معاونت)
(بزبان انگریزی)۔ Chelsea House Publications مفقود أو فارغ |title= (معاونت)
(بزبان انگریزی)۔ State University of New York Press, Albany مفقود أو فارغ |title= (معاونت)

فارسی

روح‌الله خمینی (۱۳۶۱). صحیفهٔ نور. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
سید حمید روحانی (۱۳۵۶). بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی. تهران: احرار.
حمید انصاری (۱۳۸۴). حدیث بیداری. تهران: موسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. شابک ۹۶۴-۳۳۵-۳۲۶-۵.
بهاءالدین خرمشاهی (۱۳۶۹)، دائرةالمعارف تشیع، به کوشش به کوشش احمد صدر حاج‌سیدجوادی، کامران فانی و مهدی محقق.، تهران
روح‌الله خمینی (۱۳۶٧). کشف الاسرار. تهران: بینا.
عبدالرحیم عقیقی بخشایشی (۱۳۵٧). یک‌صد سال مبارزهٔ روحانیت مترقی (حوزهٔ علمیهٔ قم پایگاه فضیلت و شرف). قم: دفتر نشر نوید اسلام.
عمادالدین باقی (۱۳۸۶). تحریر تریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران. قم: نشر تفکر.
محمدحسن رجبی (۱۳۶۹). زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی. شابک ۹۶۴-۶۱۹۶-۶۹-۴ مقدار |شابک= را بررسی کنید: checksum (کمک).
سید حمید روحانی (۱۳۸۲). خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
جواد منصوری (۱۳٧۹). قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک. تهران: مرکز بررسی اسناد انقلاب اسلامی. شابک ۹۶۴-۶۸۴۴-۰٧-۳.
روح‌الله خمینی (۱۳۶۰). کوثر.
عبدالله شهبازی (۱۳۸۲). ظهور و سقوط پهلوی - خاطرات ارتشبد حسین فردوست. تهران: اطلاعات و مؤسسهٔ مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
روح‌الله خمینی (۱۳۴۹). ولایت فقیه. نجف.
سید علی‌اکبر محتشمی‌پور (۱۳۵۶). شهیدی ہور از روحانیت. نجف.
والری ژیسکاردستن (۱۳۶۸). قدرت و زندگی. ترجمهٔ محمود طلوعی. تهران: پیک ترجمه و نشر.
محمدرضا پهلوی (۱۳۸۹). پاسخ به تریخ. به کوشش به کوشش شهریار ماکان. تهران: البرز. شابک ۹۶۴-۴۴۲-۳۱۲-٧.
رابرت هایزر (۱۳۶۵). مأموریت در تهران: خاطرات ژنرال هایزر. ترجمهٔ علی اکبر عبدالرشیدی. تهران: اطلاعات. شابک ۹٧۸-۹۶۴-۴۲۳-۶۹۰-٧.

عربی

روح‌الله خمینی (۱۳۴۴). تحریرالوسیله. تهران: موسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

سائیٹ غلطی: <ref> ٹیگ اک ٹولی جیدا ناں "پانویس" اے ہیگے نیں، پر کوئی <references group="پانویس"/> ٹیگ نا لبھیا۔

[baqer61-1] ۱.۰ ^۱.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 61ja

[baqer63-2] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 63ja

[daniel73-3] ۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ .Daniel Brumberg، Reinventing Khomeini: the struggle for reform in Iran، p. 73ja

[baqer73-4] ۴.۰ ^۴.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 73ja

[baqer81-5] ۵.۰ ^۵.۱ ^۵.۲ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 81ja

[daniel74-6] ۶.۰ ^۶.۱ .Daniel Brumberg، Reinventing Khomeini: the struggle for reform in Iran، p. 74ja

[baqer92~3-7] ۷.۰ ^۷.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 92~3ja

[8] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۱ تو‏ں ۹۴ja

[baqer109-9] ۹.۰ ^۹.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 109ja

[baqer105~6-10] ۱۰.۰ ^۱۰.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 105~6ja

[baqer129-11] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 129ja

[al-islam42-12] "{{{title}}}". The Years of Struggle and Exile, 1962–1978. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100822044810/http://www.al-islam.org/imambiography/4.htm.

[al-islam52-13] "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.

[al-islam53-14] "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.

[iranchamber2-15] "{{{title}}}". History of Iran – Ayatollah Rouhollah Mousavi Khomeini (Imam Khomeini). Iran Chamber Society. http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php.

[16] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، صص. ۵۵ تو‏ں ۵۹ja

[imam-khomeini2-17] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[hawze2-18] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[imam-khomeini3-19] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[al-islam32-20] "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.

[hawze3-21] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[al-islam33-22] "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.

[hawze4-23] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[24] [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۲۶ja

[hawze5-25] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[hawze6-27] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[29] [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۲٧ja

[hawze7-30] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[khomeinism9-32] .Ervand Abrahamian، Khomeinism: Essays on the Islamic Republic، p. 9ja

[hawze8-33] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[34] [[#CITEREFبهاءالدین خرمشاهی1369|بهاءالدین خرمشاهی، دائرةالمعارف تشیع]]، جلد هفت، ص. ۲۶٧ja

[35] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۰۲ja

[36] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۰۲ja

[al-islam34-37] "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.

[hawze9-38] "{{{title}}}". کارنامه نور (زندگینامه امام خمینی). http://www.hawzah.net/FA/MagArt.html?MagazineID=0&MagazineNumberID=0&MagazineArticleID=17845.

[hawze-39] ۳۶.۰ ^۳۶.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے hawze لئی۔

[iranchamber3-41] "{{{title}}}". History of Iran – Ayatollah Rouhollah Mousavi Khomeini (Imam Khomeini). Iran Chamber Society. http://www.iranchamber.com/history/rkhomeini/ayatollah_khomeini.php.

[al-islam35-42] "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.

[al-islam36-43] "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.

[baqer63~4-44] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 63~4ja

[45] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد دوازدهم، ص. ۲۴۸ja

[46] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد هجدهم، ص. ۱۸۱ja

[baqer67-47] ۴۳.۰ ^۴۳.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 67ja

[baqer61~2-48] ۴۴.۰ ^۴۴.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 61~2ja

[49] [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۲۹ja

[baqer60-50] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 60ja

[al-islam37-51] "{{{title}}}". The Years of Spiritual and Intellectual Formation in Qum, 1923 to 1962. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20100821004846/http://www.al-islam.org/imambiography/3.htm.

[baqer56&61~2-52] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 56 & 61~2ja

[baqer60~1-53] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 60~1ja

[54] [[#CITEREFروح‌الله خمینی136٧|روح‌الله خمینی، کشف الاسرار]]، ص. ۱۸۵ja

[55] [[#CITEREFروح‌الله خمینی136٧|روح‌الله خمینی، کشف الاسرار]]، ص. ۱۸۶ja

[56] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ٧۲ja

[baqer70-58] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 70ja

[59] "{{{title}}}". آشنائی با امام خمینی (ره) - زندگینامه - مبارزات و قیام 15خرداد. مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره). http://www.imam-khomeini-isf.com/?i=UW4EMwZjADQCNVNs.

[baqer72-60] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 72ja

[61] [[#CITEREFعبدالرحیم عقیقی بخشایشی135٧|عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، یک‌صد سال مبارزهٔ روحانیت مترقی]]، ص. ٧۹ja

[62] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد شانزدهم، ص. ۹۱ja

[63] [[#CITEREFعمادالدین باقی1386|عمادالدین باقی، تحریر تریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران]]، ص. ۱۵۰ja

[baqer75-64] ۵۹.۰ ^۵۹.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 75ja

[baqer75~6-65] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 75~6ja

[66] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۱۵ja

[baqer76-67] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 76ja

[68] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۳۳ja

[69] [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، ص. ۱٧٧ja

[70] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۴۰ja

[71] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۱۶ja

[baqer83-72] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 83ja

[baqer83~4-74] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 83~4ja

[75] [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۱ja

[76] [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۱ja

[al-islam4-77] ۷۱.۰ ^۷۱.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے al-islam4 لئی۔

[78] [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۳ja

[harmon37-79] .Daniel E. Harmon, Anne M. Todd، Ayatollah Ruhollah Khomeini (Spiritual Leaders and Thinkers)، p. 37ja

[80] [[#CITEREFمحمدحسن رجبی1369|محمدحسن رجبی، زندگینامهٔ سیاسی امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۱۸۳ja

[81] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۲٧ja

[82] "{{{title}}}". سید روح‌الله موسوی خمینی امام خمینی. پایگاه بین‌المللی انقلاب اسلامی ایران. http://revolution.ir/portal/tabid/83/articleType/ArticleView/articleId/1/language/fa-IR/---.aspx. سانچہ:پیوند مرده

[83] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۵۹ و ۶۰ja

[imam-khomeini4-84] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[ir-psri2-85] "{{{title}}}". حمله به مدرسهٔ فیضیه. موسسهٔ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی. http://www.ir-psri.com/Show.php?Page=ViewArticle&ArticleID=195&SP=Farsi.

[baqer90~1-86] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 90~1ja

[baqer91-87] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 91ja

[89] سید حمید روحانی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، صص. ۲۵۲ و ۲۵۳ja

[90] [[#CITEREFجواد منصوری13٧9|جواد منصوری، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک]]، جلد اول، صص. ۵۵۵ و ۵۵۶ja

[baqer94-91] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 94ja

[92] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۶۳ja

[baqer96-93] ۸۶.۰ ^۸۶.۱ ^۸۶.۲ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 96ja

[94] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۴۶ja

[baqer95~6-95] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 95~6ja

[96] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، ص. ۶٧ja

[97] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۳۹ja

[baqer98-98] ۹۱.۰ ^۹۱.۱ ^۹۱.۲ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 98ja

[baqer96~7-99] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 96~7ja

[baqer97-100] ۹۳.۰ ^۹۳.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 97ja

[101] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۳۹۸ تو‏ں ۴۰۰ja

[baqer98~9-102] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 98~9ja

[roshd2-103] "{{{title}}}". قیام ۱۵ خرداد. دانشنامهٔ رشد - شبکهٔ ملی مدارس. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=قیام%2015%20خرداد&SSOReturnPage=Check&Rand=0.

[baqer106-104] ۹۷.۰ ^۹۷.۱ .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 106ja

[baqer100~1-105] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 100~1ja

[baqer101-106] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 101ja

[baqer103~4-107] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 103~4ja

[roshd-108] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے roshd لئی۔

[109] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۱ تو‏ں ۹۴ja

[baqer104-110] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 104ja

[111] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۴۶ja

[imam-khomeini8-112] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[imam-khomeini-113] ۱۰۶.۰ ^۱۰۶.۱ ^۱۰۶.۲ ^۱۰۶.۳ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے imam-khomeini لئی۔

[baqer108-114] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 108ja

[roshd3-115] "{{{title}}}". قیام ۱۵ خرداد. دانشنامهٔ رشد - شبکهٔ ملی مدارس. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=قیام%2015%20خرداد&SSOReturnPage=Check&Rand=0.

[baqer100-117] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 100ja

[118] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۵۱۳ja

[imam-khomeini5-119] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[baqer100&115-120] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 100 & 115ja

[kernel27-121] .Muḥammad Ḥusayn Ḥusaynī Ṭihrānī, Muḥammad Ḥusayn Ṭabāṭabāʼī, Mohammad Hassan Faghfoory، Kernel of the kernel: concerning the wayfaring and spiritual journey of the people of intellect، p. 27ja

[baqer113-122] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 113, "Alam told the press that those who had been responsible for the riots were under arrest and would be court-martialled and shot..."ja

[baqer114-123] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 114ja

[124] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۴ و ۵۴۳ja

[125] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۵۳۴ و ۵۳۵ja

[127] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، صص. ۵۸۶ و ۵۸٧ja

[roshd5-128] "{{{title}}}". قیام ۱۵ خرداد. دانشنامهٔ رشد - شبکهٔ ملی مدارس. http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=قیام%2015%20خرداد&SSOReturnPage=Check&Rand=0.

[129] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۸ تو‏ں ۱۰۱ja

[130] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۸ تو‏ں ۱۰۱ja

[131] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۹۸ تو‏ں ۱۰۱ja

[132] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja

[133] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۶۶۸ja

[134] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۸۳ja

[135] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ۶۹۲ja

[136] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۰۸ja

[137] مصاحبهٔ حمید الگر با محمد مفتح، تهران، دسامبر ۱۹٧۹

[138] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۱۶ja

[139] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، صص. ۱۶۹ تو‏ں ۱٧۸ja

[140] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۲۴ja

[141] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۲۰ja

[142] [[#CITEREFسید حمید روحانی1356|سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی]]، جلد اول، ص. ٧۲۵ja

[143] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja

[144] عبدالله شهبازی، ظهور و سقوط پهلوی - خاطرات ارتشبد حسین فردوست، ص. ۵۱۶ja

[imam-khomeini6-145] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[146] [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری]]ja

[147] [[#CITEREFحمید انصاری1384|حمید انصاری، حدیث بیداری]]، ص. ۶٧ja

[148] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1344|روح‌الله خمینی، تحریرالوسیله]]، جلد اول، ص. ۴۸۶ja

[149] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1344|روح‌الله خمینی، تحریرالوسیله]]، جلد اول، ص. ۱۸۵ja

[151] "{{{title}}}". امام در تبعید. مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. http://www.imam-khomeini-isf.com/?i=BjkMOwNmBzNabFxr.

[152] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1349|روح‌الله خمینی، ولایت فقیه]]، ص. ۲۰۴ja

[154] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۱۲۹ و ۱۳۲ja

[baqer175-155] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 175ja

[156] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، صص. ۱۴۴ و ۱۴۵ja

[157] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۲۱۵ja

[158] [[#CITEREFسید علی‌اکبر محتشمی‌پور1356|سید علی‌اکبر محتشمی‌پور، شهیدی ہور از روحانیت]]، ص. ۲٧ja

[jamaran49382-159] "{{{title}}}". امام خمینی و استمرار مبارزه (۱۳۵۶–۱۳۵۰). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120718062059/http://www.jamaran.ir/fa/4938/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87(1356_%D9%80_1350)_.

[noorportal2-160] "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.

[jamaran49383-161] "{{{title}}}". امام خمینی و استمرار مبارزه (۱۳۵۶–۱۳۵۰). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120718062059/http://www.jamaran.ir/fa/4938/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87(1356_%D9%80_1350)_.

[noorportal3-162] "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.

[al-islam5-165] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے al-islam5 لئی۔

[jamaran49384-166] "{{{title}}}". امام خمینی و استمرار مبارزه (۱۳۵۶–۱۳۵۰). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120718062059/http://www.jamaran.ir/fa/4938/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87(1356_%D9%80_1350)_.

[al-islam55-167] "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.

[168] نیویورک تایمز، ۲ ژانویهٔ ۱۹٧۸

[169] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد اول، ص. ۹٧ja

[170] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد سوم، ص. ۵۳۲ja

[171] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، ص. ۴۳۴ja

[jamaran49392-172] "{{{title}}}". هجرت امام خمینی از عراق به پاریس. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120717174351/http://www.jamaran.ir/fa/4939/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D8%A8%D9%87_%D9%BE%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%B3_#_edn73.

[noorportal4-173] "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.

[174] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۲۲۶ و ۲۲٧ja

[175] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد اول، ص. ۴۳۴ja

[176] [[#CITEREFوالری ژیسکاردستن1368|والری ژیسکاردستن، قدرت و زندگی]]، ص. ۱۰۲ja

[177] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد دوم، ص. ۱۴۳ja

[179] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد سوم، ص. ۵۱۴ja

[imam-khomeini.info8622-180] "{{{title}}}". تبعید به پاریس. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. https://web.archive.org/web/20111005205848/http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-862.aspx.

[181] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد چهارم، ص. ۳۰۳ja

[jamaran4938-182] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے jamaran4938 لئی۔

[jamaran4939-183] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے jamaran4939 لئی۔

[184] محمدرضا پهلوی، پاسخ به تریخ، صص. ۳۵۰ تو‏ں ۳۶۴ja

[185] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد سوم، ص. ۲۲۵ja

[187] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد چهارم، ص. ۳۰٧ja

[188] مصاحبه با یک خبرنگار فرانسوی در ٧ دتی ۱۳۵٧، [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۳۰۱ja

[noorportal-189] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے noorportal لئی۔

[190] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۴۸۱ja

[191] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۴۸۱ja

[192] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۴۸۴ja

[193] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، صص. ۴۸۶ و ۴۸٧ja

[194] [[#CITEREFرابرت هایزر1365|رابرت هایزر، مأموریت در تهران: خاطرات ژنرال هایزر]]ja

[jamaran49402-195] "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.

[196] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی، کوثر]]، جلد دوم، ص. ۵۸۱ja

[jamaran4940-197] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے jamaran4940 لئی۔

[imam-khomeini.info8623-198] "{{{title}}}". تبعید به پاریس. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. https://web.archive.org/web/20111005205848/http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-862.aspx.

[199] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۵۲٧ja

[200] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ۵۴۰ja

[thefamouspeople2-201] "{{{title}}}". Ayatollah Khomeini. Famous People. http://www.thefamouspeople.com/profiles/ayatollah-khomeini-12.php.

[imam-khomeini7-202] "{{{title}}}". امام خمینی از ولادت تو‏ں رحلت. بنیاد اندیشه اسلامی. https://web.archive.org/web/20110803194813/http://www.imam-khomeini.com/ShowItem.aspx?id=11463&cat=0&lang=Fa.

[jamaran49403-203] "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.

[204] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۸ تو‏ں ۹ja

[205] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۱۰ تو‏ں ۱۹ja

[206] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، ص. ۱۶ja

[207] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد چهارم، صص. ۲۸۱ تو‏ں ۲۸۶ja

[208] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، صص. ۱۰ تو‏ں ۱۹ja

[imam-khomeini.info8632-209] "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده

[210] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد ششم، ص. ۲۰ja

[baqer204-211] .Baqer Moin، Khomeini: Life of the Ayatollah، p. 204ja

[thefamouspeople3-212] "{{{title}}}". Ayatollah Khomeini. Famous People. http://www.thefamouspeople.com/profiles/ayatollah-khomeini-12.php.

[imam-khomeini.info8633-213] "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده

[jamaran49404-214] "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.

[215] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja

[noorportal5-216] "{{{title}}}". مروری بر تقویم زندگی حضرت امام خمینی (ره). noorportal.net. https://web.archive.org/web/20110808162349/http://noorportal.net/951/2455/16985/43818.aspx.

[imam-khomeini.info8634-217] "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده

[jamaran49405-218] "{{{title}}}". بازگشت امام خمینی به ایران پس از ۱۴ سال تبعید. پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. https://web.archive.org/web/20120203064314/http://jamaran.ir/fa/4940/%D8%A8%D8%A7_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85/%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB_%D8%A8%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DA%AF%D8%B4%D8%AA_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87__%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%BE%D8%B3_%D8%A7%D8%B2_14_%D8%B3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D8%AF_.

[219] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی، صحیفهٔ نور]]، جلد پنجم، ص. ٧۵ja

[jamaran49412-220] "{{{title}}}". سرنگونی نظام شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی (یوم‌اللّه ۲۲ بهمن). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. http://www.jamaran.ir/fa/4941/با_امام/حدیث_بیداری/سرنگونی_نظام_شاهنشاهی_و_پیروزی__انقلاب_اسلامی(یوم_اللّه___22_بهمن)_. سانچہ:پیوند مرده

[imam-khomeini.info8636-221] "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده

[jamaran49413-222] "{{{title}}}". سرنگونی نظام شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی (یوم‌اللّه ۲۲ بهمن). پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران. http://www.jamaran.ir/fa/4941/با_امام/حدیث_بیداری/سرنگونی_نظام_شاهنشاهی_و_پیروزی__انقلاب_اسلامی(یوم_اللّه___22_بهمن)_. سانچہ:پیوند مرده

[223] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja

[imam-khomeini.info8637-224] "{{{title}}}". پیروزی انقلاب و بازگشت به تهران. سایت جامع اطلاع‌رسانی امام خمینی. http://imam-khomeini.info/BiographyDetail-863.aspx. سانچہ:پیوند مرده

[225] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1360|روح‌الله خمینی]]ja

[226] [[#CITEREFروح‌الله خمینی1361|روح‌الله خمینی]]ja

[al-islam54-227] "{{{title}}}". The Islamic Revolution, 1978–79. The Institute for Compilation and Publicationof Imam Khomeini's Works (International Affairs Department). https://web.archive.org/web/20121130095528/http://www.al-islam.org/imambiography/5.htm.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[پانویس ۱]

[۲۶]

[پانویس ۲]

[۲۷]

[۲۸]

[پانویس ۳]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[پانویس ۴]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[پانویس ۵]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[پانویس ۶]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

[پانویس ۷]

[۸۲]

[۸۳]

[۸۴]

[۸۵]

[۸۶]

[۸۷]

[۸۸]

[۸۹]

[۹۰]

[۹۱]

[۹۲]

[۹۳]