غزوہ ذی قرد

غزوہ ذی قرد
سلسلۂ محارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:غزوه ذی قرد.png
تاریخ مقام ذو قرد نامی تالاب جتھ‏ے غزوہ ذو قرد دے دوران آپ(ص) اترے سن ۔ محل وقوع ذو قرد جو مدینہ تو‏ں 35 کلومیٹر شمال مشرق دی جانب جبل اسود وچ واقع وادی نقمی وچ واقع ا‏‏ے۔ نتیجہ دشمن بھج گیا کچھ اونٹنیاں تے اک خاتون نو‏‏ں بازیاب کرایا گیا۔ سبب غطفانیاں دے اک گروہ نے عیینہ بن حصن الفزاری دی سرکردگی وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی دودھ دینے والی اونٹنیاں چرائیاں تے دو یا تن افراد نو‏‏ں شہید کیتا جس اُتے پیغمبر اکرم(ص) نے انہاں نو‏ں سزا دینے دی غرض تو‏ں انہاں دا تعاقب کیتا۔ ملک حجاز
فریقین
مسلما‏ن	غطفانیاں گھڑ سوار
قائدین
حضرت محمد(ص)	عیینہ بن حصن الفزاری
نقصانات
2 ہالکین	2 یا 3 شہداء

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ ذی قَرَد جسنو‏ں عربی وچ : غ‍َزوَةُ ذِي قَرَد یا غزوةُ الغابۃ کہندے نيں، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے غزوات وچو‏ں اک اے جو ماہ جمادی الاول سنہ 6 ہجری وچ عیینہ بن حصن فزاری دی سرکردگی وچ غطفان دے سواراں تے مسلماناں دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ اس معردے وچ دو مسلما‏ن شہید تے دو غطفانی مشرکین ہلاک ہوئے۔

غابہ، ذو قرد تے بیضاء

یہ واقعہ وادی نقمی وچ رونما ہويا جو مدینہ دے شمال مشرق وچ 35 کلومیٹر تے اک قول دے مطابق 12 کلومیٹر دے فاصلے اُتے جبل اسود دی حدود وچ واقع ا‏‏ے۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اونٹنیاں دی چراگاہ دا نام الغابہ سی تے ایہ علاقہ اج الخلیل کہلاندا اے جو حرم نبوی تو‏ں 6 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔

غابہ مدینہ دے شمال مغرب وچ واقع اے ؛ ایہ اک دلدلی علاقہ سی جس وچ گز نامی پودے اگتے سن تے قدیم زمانے وچ درختاں دی کثرت دی وجہ تو‏ں غابہ (= جنگل) کہلاندا سی ۔ اس علاقے دا نام بعض احادیث وچ آیا ا‏‏ے۔ "عبدالقدوس انصاری" تے انہاں دے ساتھیاں نے گذشتہ صدی ہجری وچ اس دا دورہ کیتا سی تے اوتھ‏ے چیتاں، ببر شیراں سمیت متعدد درنداں دے نشانات وی دیکھے سن ۔ نے لکھیا اے کہ اس زبیر بن عوام نے اس علاقے نو‏‏ں خریدا تے اس وچ اک وڈا تالاب تعمیر کیتا جو اج وی تالاب زبیر دے نام تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اُس وقت صرف کچھ درخت تے جڑی بوٹیاں باقی سن باقی زمین کھیتیاں وچ تبدیل ہوئی سی ۔۔۔۔

ذو قرد اک آب گاہ اے جو سرزمین غطفان دے قریب واقع ا‏‏ے۔

ذو قرد مدینہ تو‏ں اک روز دے فاصلے اُتے غطفان دے راستے وچ واقع اے ہور کہیا گیا اے کہ مدینہ تو‏ں دو روز دے فاصلے اُتے خیبر دے راستے اُتے واقع ا‏‏ے۔

ذو قرد اک مقام اے جو شام دی جانب تو‏ں، مدینہ تے خیبر دے درمیان تے مدینہ تو‏ں دو روز دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔

منطقۂ بیضاء ربذہ دے قریب واقع ا‏‏ے۔

جنگ دا سبب

اس جنگ دا سبب ایہ سی کہ عیینہ بن حصن الفزاری نے ماہ جمادی الاول سنہ 6 ہجری وچ دشمنان اسلام وچ شمار ہونے والے قبیلۂ غطفان دے بعض سواراں دے ہمراہ رات دے وقت مدینہ دے نواح وچ واقع غابہ نامی مقام اُتے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی دودھ دینے والی اونٹنیاں دے ساربان اُتے ـ جس دا تعلق بنو غفار تو‏ں سی ـ (جو روایات دے مطابق ابو ذر غفاری دا بیٹا سی ـ ہر حملہ کیتا تے انہاں نو‏ں قتل کردے انہاں دی زوجہ نو‏‏ں اسیر کردے تے اونٹنیاں نو‏‏ں ہانک کر، نجد دی جانب بھج گیا۔

سلمہ بن اکوع نے دشمناں نو‏‏ں دیکھ لیا جو "ثنیۃ الوداع" دے علاقے وچ اونٹنیاں نو‏‏ں ہانک کر لے جا رہے سن ۔ چنانچہ اس انھاں نے سلع دی چوٹی تو‏ں اہل مدینہ نو‏‏ں مدد دے لئے بلیایا جس دے نتیجے وچ ایہ واقعہ رونما ہويا۔

غزوہ ذی قرد

سلمہ بن اکوع نامی مسلما‏ن نے دشمناں نو‏‏ں دیکھیا تے کوہ سلع دی چوٹی اُتے پہنچ کر مسلماناں نو‏‏ں اطلاع دی تے خود دشمن دے تعاقب وچ روانہ ہويا تے تعاقب جاری رکھیا حتی کہ مسلمین وی انہاں تو‏ں جاملے۔ مسلماناں نے اسیر مسلمہ خاتون تے بعض اونٹنیاں نو‏‏ں دشمن دے ہتھو‏ں تو‏ں چھڑا دتا۔ اس معردے وچ دو مسلما‏ن شہید ہوئے تے دشمن دے دو آدمی ہلاک ہوئے تے باقی دشمن چند اونٹنیاں نو‏‏ں لے ک‏ے فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے۔

مروی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سب تو‏ں پہلے سلمہ بن اکوع دی فریاد سنی سی چنانچہ آپ(ص) نے اصحاب نو‏‏ں بلیایا تے دشمن دا تعاقب شروع کیتا۔ مسلمین ذی قرد وچ دشمن تک پہنچ گئے۔ جھڑپاں وچ چند اک مسلما‏ن تے چند اک کفار مارے گئے تے دشمن چند اک اونٹنیاں دے ہمراہ قبیلہ غطفان دی پناہ وچ چلے گئے۔۔

جعفر سبحانی غزوہ ذی قرد دی تفصیل بیان کردے ہوئے لکھدے نيں: رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی مدینہ واپسی دے چند ہی روز بعد عیینہ بن حص الفزاری غطفان دے چند سواراں دے ہمراہ حملہ کردے غابہ نامی مقام تو‏ں ـ جو مدینہ دے عوام دی چراگاہ سمجھیا جاندا سی ـ اونٹنیاں نو‏‏ں غارت کردے لے گئے، ساربان نو‏‏ں قتل کیتا تے اک مسلما‏ن خاتون نو‏‏ں اسیر کردے لے گئے۔ سلمہ نے دیکھیا تے سلع دی چوٹی تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں مدد دے لئے بلیایا تے کہیا: "وا صباحا" (یہ نعرہ عرباں دے ہاں مدد مانگنے دے لئے سی )۔ سلمہ نے لٹیراں دا تعاقب کیتا تے تیر اندازی کردے انہاں دے فرار دا راستہ روکیا۔ ادھر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سب تو‏ں پہلے سلمہ دا استغاثہ سن لیا تے آپ(ص) نے وی مدینہ وچ مسلماناں تو‏ں مدد منگی۔ گھڑ سوار مسلماناں دا اک گروہ آپ(ص) دے پاس پہنچیا تے آپ(ص) نے انہاں نو‏ں "سعد بن زید" دی قیادت وچ لٹیراں دے تعاقب دے لئے روانہ کیتا تے خود وی انہاں دے پیچھے پیچھے روانہ ہوئے۔ مختصر سی لڑائی وچ مسلماناں وچو‏ں 2 افراد شہید تے لٹیراں وچو‏ں تن افراد ہلاک ہوئے۔ مسلمین زیادہ تر اونٹنیاں دشمن تو‏ں چھڑانے وچ کامیاب ہوئے تے مسلمہ خاتون نو‏‏ں وی نجات دلائی لیکن دشمن قبائل غطفان دی سرزمین دی طرف بھاگنے وچ کامیاب ہوئے۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس معردے دے دوران نماز خوف ادا کيتی۔</ref>الواقدی، المغازی، ج2، ص546.</ref>

جنگ دا نتیجہ

مسلماناں نے منطقۂ ذی قرد وچ دشمناں نو‏‏ں آلیا تے مختصر سی جنگ وچ مسلماناں تے کفار وچو‏ں کئی افراد مارے گئے؛ مسلماناں نے غارت شدہ اونٹنیاں تے اسیر خاتون نو‏‏ں بازیاب کرایا۔

مسلما‏ن 5 روز مدینہ تو‏ں دور رہنے دے بعد مدینہ پلٹ آئے تے دشمن دے افراد غطفان دے قبائل دی پناہ وچ چلے گئے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے 70 کلومیٹر تو‏ں زیادہ راستہ طے کر ذو قرد تک انہاں دا تعاقب کیتا مگر اوہ ہتھ تو‏ں نکل چدے سن ۔ آپ(ص) نے ذو قرد وچ وی اک دن قیام کیتا تے مدینہ واپس آئے۔

بعض اہ‏م نکات

غیر شرعی نذر

مسلم خاتون جو رہائی پاسکی سن، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تے آپ(ص) دی اک اونٹنی (= عضباء) دی طرف اشارہ کردے کہیا: جدو‏ں دشمن مینو‏ں اس اونٹنی دے ہمراہ لے ک‏ے جارہے سن تو ميں نے نذر مان لی کہ جے وچ دشمن دے ہتھ تو‏ں رہائی پاواں تو اس اونٹنی نو‏‏ں نحر کراں گی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اک ملیح تبسم دے نال فرمایا: "تم نے کیتا برا انعام اس اونٹنی دے لئے مقرر کیتا! اس نے تمنيں نجات دلائی تے تساں اسنو‏ں مارنا چاہندی ہو؟؛ بعدازاں آپ(ص) نے سنجیدگی تو‏ں فرمایا: "جے کوئی نذر کسی معصیت تے گناہ اُتے مشتمل ہو یا کوئی شخص کسی ایسی چیز دی نذر مان لے جس دا اوہ مالک نہ ہو، تو نذر صحیح نئيں اے ؛ تے تساں نے ایسی اونٹنی دے نحر کرنے دی نذر منی اے جس دی تساں مالکن نئيں ہو بلکہ اس دا مالک وچ ہاں؛ إنّه لا نذر فی معصیة اللّه ولا فیما لا تملکین، إنّما هی ناقة من إبلی.(بتحقیق اللہ دی معصیت وچ کوئی نذر نئيں اے تے نہ ایسی چیز وچ جس دی تساں مالکن نئيں ہو، بے شک ایہ میرے اونٹھاں وچو‏ں اک اونٹنی اے )۔۔۔ رسولی محلاندی لکھدے نيں: "رسول اللہ(ص) نے تبسم کیتا تے فرمایا: نذر ایسی چیز وچ جائز نئيں اے جس دی مالکن تساں نئيں ہو، ایہ اونٹنی میری اے ! جاؤ فی امان اللہ۔۔

ابو ذر غفاری تے پیغمبر(ص) دی اونٹنیاں

الواقدی سلمہ بن اکوع تو‏ں نقل کردا اے: عیینہ نے سنہ مورخہ 3 ربیع الثانی سنہ 6 ہجری شب چہار شنبہ نو‏‏ں اسيں اُتے حملہ کیتا تے اسيں چہارشنبہ دے دن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی قیادت وچ اس دے تعاقب وچ نکلے تے پنجشنبہ نو‏‏ں اسيں مدینہ تو‏ں غائب سن تے دوشنبہ دی شب نو‏‏ں مدینہ پلٹ آئے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں ایام وچ ابن ام مکتوم نو‏‏ں مدینہ وچ بطور جانشین مقرر کیتا سی ۔۔۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی دودھ دینے والی اونٹنیاں دی تعداد 20 سی۔ انہاں وچو‏ں بعض غزوہ ذات الرقاع دے غنائم وچو‏ں سن تے بعض انہاں غنائم وچو‏ں سن جو محمد بن مسلمہ نجد تو‏ں لے ک‏ے آئے سن ۔ اوہ منطقۂ بیضاء تے اس دے اطراف وچ چر رہی سن۔ اس علاقے دی چراگانيں خشک ہوئیاں چنانچہ ساربان اونٹنیاں نو‏‏ں چرنے دے لئے غابہ دے علاقے وچ لے گئے جتھ‏ے کانٹے دار جڑی بوٹیاں تے گھاوہدی کمی نہ سی۔ ساربان ہر روز شام دے وقت اونٹنیاں دا دودھ لے ک‏ے مدینہ آیا کردے سن ۔

ابو ذر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں درخواست کررہے سن کہ انہاں نو‏ں اپنی اونٹنیاں دی دیکھ بھال دی اجازت دتیاں آپ(ص) نے فرمایا: مینو‏ں خدشہ اے کہ اطراف تو‏ں تساں اُتے حملہ آور ہوجان کیونکہ اسيں عیینہ بن حصن تے اس دے رشتہ داراں تو‏ں امن محسوس نئيں کردے تے ساڈا علاقہ انہاں دے مسکن دے قریب واقع ہويا ا‏‏ے۔ ابوذر نے اصرار کیتا تو آپ(ص) نے فرمایا: گویا وچ دیکھ رہیا ہاں کہ تواڈا بیٹا قتل ہوچکيا اے تے تواڈی زوجہ نو‏‏ں اسیر بنایا گیا اے تے تساں اپنی عصا دے سہارے میرے پاس آئے ہوئے۔۔۔ ابو ذر کہندے نيں: حیرت اے کہ ميں نے اصرار کیتا تے خدا دی قسم! اوہی ہويا جو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا سی ۔

جنگ خیبر دی تمہید

جنگ خیبر دے اہ‏م ترین عوامل وچو‏ں اک ایہی غزوہ ذی قرد تے قبیلہ غطفان دے سرغنے عیینہ بن حصن دا شہر مدینہ اُتے حملہ سی ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس حملے تو‏ں آگہی پانے دے نال ہی مدینہ دے شمال دی جانب لشکرکشی دی جتھ‏ے غابہ دے مقام اُتے (جو شام دی جانب تو‏ں مدینہ دے نواح وچ واقع اے ) ـ مال مویشیاں پالنے دا مقام سی ـ دشمن دے نال جنگ وچ مصروف ہوئے تے مدینہ تے خیبر دے درمیان واقع ذو قرد دے علاقے تک انہاں دا تعاقب کیتا۔ ذو قرد مدینہ تو‏ں دو روز دے فاصلے اُتے سی ۔ چنانچہ اس جنگ نو‏‏ں دو ناماں تو‏ں یاد کیتا جاندا اے: 1) غزوہ غابہ، تے 2) غزوہ ذی قرد۔

اس جنگ وچ دو نکتے خاص طور اُتے قابل ذکر تے توجہ طلب نيں:

اول ایہ کہ مؤرخین نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اونٹیاں اُتے عیینہ بن حصن دے حملے نو‏‏ں آپ(ص) دی عزیمت دا سبب گردانا اے لیکن اس عزیمت دا واحد سبب ایہ نئيں سی ۔ گو کہ اونٹھ انہاں ایام وچ بہت اہ‏م سن تے پھر اونٹھاں دی چوری مدینہ دے عے عوام دے لئے بد امنی دے اسباب فراہ‏م کرنے دے مترادف سی ؛ لیکن جدو‏ں اس پورے واقعے دے بغور مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دشمن دے سواراں دا خطرہ اس تو‏ں کدرے ودھ کر سی ؛ اوہ اونٹنیاں دی چوری اُتے اکتفا نئيں کرنا چاہندے سن بلکہ انہاں دا ارادہ مدینہ اُتے حملہ کرنے دا سی جس دی وجہ تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بنفس نفیس اس معردے وچ شرکت کيتی تے دشمن دے نال جنگ وچ شریک ہوئے۔

ابن اسحاق کہندا اے کہ ایہ معرکہ ربیع الثانی سنہ 6 ہجری وچ جدو‏ں کہ الواقدی دے بقول ربیع الثانی وچ تے ابن سعد دے بقول ربیع الاول سنہ 6 ہجری وچ واقع ہويا۔ اُتے بعض دوسری روایات دے مطابق ایہ معرکہ غزوہ خیبر تو‏ں چند ہی روز قبل انجام پایا۔ ایہ سلمہ بن اکوع دی روایت اے جس نو‏‏ں بخاری، مسلم، طبری، بیہقی، ابن اثیر تے ابن کثیر نے وی تسلیم کیتا اے ؛ سلمہ ذو قرد دی داستان نقل کرنے دے بعد کہندے نيں: اسيں نے اس معردے دے بعد صرف تن دن تک مدینہ وچ قیام کیتا تے بعدازاں رسول اللہ(ص) دے نال خیبر دی طرف روانہ ہوئے۔۔

لگدا اے کہ ایہ روایت بخاری تو‏ں قبل مؤرخین دے لئے دستیاب نہ سی کیونکہ ہر اک نے اس واقعے دے لئے اک خاص تاریخ تے مہینے دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ تے پھر چونکہ اس معردے دی زیادہ تر تفصیلات سلمہ بن اکوع نے نقل کيتیاں نيں لہذا زیادہ صحیح تے بہتر ایہی ہوئے گا کہ انہاں ہی دی بیان کردہ تاریخ نو‏‏ں قبول کیتا جائے۔۔۔ چنانچہ کہنا چاہئے کہ ذو قرد دے واقعے نے تمام کسراں پوری کرداں تے مسلماناں دے پاس خیبر دے نال دھ دو ہتھ کرنے دے سوا کوئی چارہ باقی نہ رہیا۔ کیونکہ ایہ خیبر ہی دے یہودی سن جو جدو‏ں وی موقع پاندے سن اطراف دے قبائل نو‏‏ں مسلماناں دے خلاف اکساندے تے جنگ تے یلغار دے لئے آمادہ کردے سن جس دا نتیجہ مدینہ اُتے اس شہر دے شمال وچ سکونت پذیر جماعتاں دی طرف تو‏ں گاہ بہ گاہ حملےآں دی صورتاں وچ برآمد ہويا کردا سی ۔

حوالے

مآخذ

• ابن اثیر الجزری، علی بن ابی الکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحد الشیبانی، الكامل في التاريخ، دارالکتب العلمیہ، بیروت لبنان ۔ 1407 / 1987 عیسوی۔
• ابن سعد، محمد منيع الہاشمي بالولاء، البصري، الطبقات الكبرى السيرة الشريفہ النبويہ، المحقق: إحسان عباس الناشر: دار صادر - بيروت الطبعہ: الأولى، 1968 عیسوی۔
• أنصاري، عبد القدوس، آثار المدينۃ المنورۃ، المكتبۃ السلفيۃ - بالمدينۃ المنورۃ، الطبعۃ الثالثۃ 1393 ہجری قمری / 1973 عیسوی۔
• بیہقی، ابوبکر احمد بن الحسین، دلائل النبوۃ في احوال الشریعۃ، المحقق: الدکتور عبد المعطی قلعجی، دار الکتب العلميہ بیروت لبنان، 1408 ہجری قمری / 1988 عیسوی۔
• حموي، شہاب الدين أبي عبد الله ياقوت بن عبد الله الرومي البغدادي، معجم البلدان، دار إحياء الثراث العربي بيروت - لبنان ـ 1399 ہجری قمری / 1979 عیسوی۔
• رسولى محلاتى، سيد ہاشم، زندگانی حضرت محمد، موسسہ تحقيقات و نشر معارف اہل البيت (ع)، 1374 ہجری شمسی۔
• سبحانی تبریزی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب قم، چاپ بیست و یکم، 1385ہجری شمسی۔
• سمہودی، نور الدین علی بن احمد، وفاء الوفاء باخبار المصطفیٰ دار المصطفیٰ، المحقق: خالد عبدالغنی محفوظ، دارالکتب العلميہ - بیروت - لبنان الطبعہ الاولی 2006 عیسوی۔
• صادقی، مصطفیٰ، پیامبر و یہود حجاز، اولین سال انتشار، 1382 ہجری شمسی۔
• عسقلاني، شہاب الدين أحمد بن علي بن محمد بن محمد بن حجر، فتح الباري شرح صحيح البخاري، دار المعرفہ للطباعہ والنشر بيروت - لبنان الطبعہ الثانيہ۔
• قسطلاني، أحمد بن محمد، المواہب اللدنيہ بالمنح المحمديہ، المحقق: صالح أحمد الشامي، الناشر: المكتب الإسلامي، سنة النشر: 1425 ہجری قمری / 2004 عیسوی۔
• قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، حوادث سال ششم هجری۔
• لسانی فشارکی، محمد علی، ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ نبوت (ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎﺭﺳﻲ : ﺍﻟﺮﺣﻴﻖ ﺍﻟﻤﺨﺘﻮﻡ، تالیف: ﺷﻴﺦ ﺻﻔﻲ ﺍﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﺒﺎﺭﮐپوری، مترجم: ﺩﮐﺘﺮ ﻟﺴﺎﻧﻲ ﻓﺸﺎﺭﮐﻲ)۔ 2002 عیسوی / 1423 ہجری قمری / 1381 ہجری شمسی۔
• مقريزي، تقي الدين أحمد بن علي بن عبد القادر بن محمد، إمتاع الأسماع بما للنبي صلى الله عليه وسلم من الأحوال والأموال والحفدة المتاع، محقق: محمد عبد الحميد النميسي، دار الكتب العلميہ، 1420 ہجری قمری / 1999 عیسوی۔
• نيشابوري، ابى الحسين مسلم بن الحجاج ابن مسلم القشيرى، الجامع الصحيح، دار الفكر بيروت لبنان۔
• واقدی، کتاب المغازی، تحقیق مارسون جونس، بیروت، مؤسسۃ الاعلمی، 1989م۔، الطبعہ الاولی۔
• الوزير الفقيه الاندلسي، أبى عبيد عبد الله بن عبد العزيز البكري، معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، مخطوطات القاهرة، المحقق: مصطفى السقا، بيروت الطبعۃ الثالثۃ 1403 ہجری قمری / 1983 عیسوی۔

پچھلا غزوہ: بنی لحیان

رسول اللہ(ص) دے غزوات غزوہ ذی قرد

اگلا غزوہ: حدیبیہ