غزوہ دومۃ الجندل

غزوہ دومۃ الجندل
سلسلۂ محارب: رسول خداؐ دے غزوات
فائل:دومةالجندل.png
تاریخ مقام دومۃ الجندل محل وقوع مدینہ تو‏ں تقریبا 855.9 کلومیٹر دور شام تے عراق دے راستے وچ تے مشرقی روم دی سرحداں دے قریب۔ نتیجہ جندلی بھج گئے، جنگ نئيں ہوئی؛ مسلمین نے فتح حاصل کيتی تے مال غنیمت لے ک‏ے مدینہ پلٹ آئے۔ سبب دومۃ الجندل وچ بادیہ نشیناں دا اجتماع تے گھات لگیا کر اس علاقے تو‏ں گذرنے والے تاجراں نو‏‏ں اذیت و آزار پہنچانا۔ ملک حجاز
فریقین
سپاہ اسلام	جندلی قبائل
قائدین
حضرت محمدؐ	نامعلوم
نقصانات
	قریشی لشکر نو‏‏ں نفسیاندی طور اُتے شکست ہوئی۔
ایہ غزوہ کسی جنگ دے بغیر اختتام نو‏‏ں پہنچیا۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ دومۃ الجندل رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے غزوات وچو‏ں اک اے جو مدینہ تو‏ں 855.9 کلومیٹر دور دومۃ الجندل دے علاقے وچ انجام پایا۔ دومۃ الجندل تاجراں دی گذرگاہ سمجھیا جاندا سی تے اس علاقے وچ کچھ ڈاکؤاں نے گھر کر رکھیا سی چنانچہ رسول اللہؐ نے اک ہزار مسلماناں دا لشکر لے ک‏ے اس علاقے دی طرف عزیمت دی لیکن اوتھ‏ے آپؐ نو‏‏ں مال مویشیاں تے کچھ گڈریاں دے سوا کچھ نہ ملیا تے جندلی بھج گئے چنانچہ مسلما‏ن جنگ دے بغیر مدینہ پلٹ آئے۔

دومۃ الجندل

دوماءالجندل (= دومۃ الجندل) اک شہر اے جو تبوک دے قریب واقع اے تے موجودہ زمانے وچ اسنو‏ں جوف کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عمرو بن عاص تے ابو موسی اشعری دے درمیان حکمیت دا واقعہ اسی مقام اُتے رونما ہويا؛ ایہ اک موضع یا شہر اے تبوک دے قریب جس وچ اک مستحکم قلعہ ا‏‏ے۔

جغرافیہ تے تاریخ

یاقوت حموی لکھدا اے: جدو‏ں تہامہ وچ اسمعیل بن ابراہیمؑ دی اولاد کثیر ہوئی تو انہاں دے فرزند دوماء اوتھ‏ے تو‏ں نکل کر دومہ دے مقام اُتے اترے تے اوتھ‏ے اک قلعہ بنایا۔ ایہ قلعہ دمشق تو‏ں 1165 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔

یاقوت حموی سمیت مسلم مؤرخین تے جغرافیہ داناں نے نقل کیتا اے کہ اس شہر دا سابقہ (= دومۃ) لفظ "دوماء" تو‏ں ماخوذ اے تے دوماء در حقیقت اسمعیل ذبیح اللہؑ دے فرزند تے ابراہیم خلیل اللہؑ دے پو‏تے دا نام اے جنہاں نے اس شہر دی بنیاد رکھی سی تے اس وچ ڈھیلاں تے پتھراں دا مضبوط قلعہ تعمیر کیتا سی ۔ حموی دے بقول: لفظ "جندل" جندلہ (= ڈھیلا؛ پتھر) دی جمع اے جس دے معنی قلعے دے نيں تے ایہ قلعہ دوماء بن اسمعیل نے پتھراں تو‏ں بھرے علاقے وچ تعمیر کیتا ا‏‏ے۔

یہ علاقہ زمانۂ قدیم وچ شام دی حدود وچ واقع سی تے چونکہ حجاز، عراق تے شام دے درمیان واقع سی لہذا اسنو‏ں تجارتی تے عسکری حوالےآں تو‏ں اہمیت حاصل سی۔

اس علاقے وچ "غزوہ دومۃ الجندل" سمیت کئی تاریخی واقعات رونما ہوئے جس دی وجہ تو‏ں اسلامی منابع و تواریخ وچ اس مقام دا نام متعدد بار دہرایا گیا۔ اس علاقے دا دوسرا نام جوف السرحان سی تے جنگ صفین دے بعد حکمیت دا واقعہ وی نيں رونما ہويا سی ۔

آثار قدیمہ دے ماہرین نے جوف دے علاقے وچ ایسے آثار دریافت کيتے نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ علاقہ ہزاراں برساں تو‏ں بنی نوع انسان دا مسکن تے انسانی تہذیب دا گہوارہ رہیا ا‏‏ے۔

اسلام دے بعد

دومۃ الجندل تے اس دے نواحی علاقے ـ ظہور اسلام دے وقت ـ قبیلۂ بنو کلب دی شاخ بنو کنانہ دا مسکن سمجھ‏‏ے جاندے سن تے اس دے زیادہ تر باشندے عیسائی مذہب دے پیروکار سن ۔ اس علاقے دا حاکم "اکیدر بن عبدالمالک الکندی"، وی عیسائی مذہب اُتے دا پیروکار تے روم دے بادشاہ دا اطاعت گذار سی ۔

تاریخی مآخذ دے مطابق مسلماناں نے کئی بار اس علاقے اُتے لشکر کشی دی اے تے ایہ لشکر کشیاں آخر کار اکیدر تے علاقے دے عوام دے قبول اسلام اُتے منتج ہوئے نيں۔

دومۃ الجندل موجودہ حجاز دے صوبۂ جوف وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ زمانۂ قدیم وچ شام دی حدود وچ واقع سی تے چونکہ حجاز، عراق تے شام دے درمیان واقع سی لہذا اسنو‏ں بہت اہمیت حاصل سی۔ اس علاقے وچ "غزوہ دومۃ الجندل" سمیت کئی تاریخی واقعات رونما ہوئے جس دی وجہ تو‏ں اسلامی منابع و تواریخ وچ اس مقام دا نام متعدد بار دہرایا گیا۔ اس علاقے دا دوسرا نام جوف السرحان سی تے جنگ صفین دے بعد حکمیت دا واقعہ وی نيں رونما ہويا سی ۔

اج ایہ علاقہ شمال دی جانب اردن دے نال، جنوب دی جانب تو‏ں تبوک دے نال تے شمال مشرق دی جانب تو‏ں صوبہ "حدود" دے نال متصل ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ شہر "سکاکا" دے جنوب وچ واقع اے تے خشک صحرائی تے صوبے دا گرم ترین علاقہ ا‏‏ے۔ دومۃ الجندل تو‏ں راجگڑھ ریاض دا فاصلہ 1045 کلومیٹر، مکہ مکرمہ تک دا فاصلہ 1334 کلومیٹر تے مدینہ تک 855.9 کلومیٹر ا‏‏ے۔ سنہ 2010 عیسوی دی مردم شماری دے مطابق دومۃ الجندل دی کل آبادی 440,009 تک پہنچدی ا‏‏ے۔

رسول اللہؐ نے سنہ 5 ہجری وچ اس علاقے وچ اک غزوہ انجام دتا تے آپؐ دے حکم اُتے سنہ 6 تے سنہ 9 ہجری وچ عبدالرحمن بن عوف تے خالد بن ولید دی سرکردگی وچ دو سرایا وی اسی مقام اُتے انجام پائے۔

تاریخ غزوہ

جعفر مرتضی العاملی لکھدے نيں: "یہ رسول اللہؐ دی پہلی عسکری مہم اے جس دا رخ سلطنت روم دی جانب سی تے ایہ کہ غزوہ دومۃ الجندل دی تاریخ دے بارے وچ اقوال مختلف نيں جنہاں وچو‏ں بعض اقوال حسب ذیل نيں:

1. ایہ غزوہ سنہ 4 ہجری دے اواخر وچ ؛ ۔
2. غزوہ ذات الرقاع دے 2 مہینے تے 4 دن بعد انجام پایا؛
3. غزوہ خندق سنہ 4 ہجری وچ تے غزوہ دومۃ الجندل اگلے سال یعنی سنہ 5 ہجری وچ انجام پایا؛
4. واقدی تو‏ں نقل کیتا اے کہ ایہ غزوہ ربیع الثانی وچ انجام پایا۔
5. بہر حال ابن کثیر سمیت اکثر مؤرخین دا اتفاق اے ایہ غزوہ ربیع الاول سنہ 5 ہجری وچ انجام پایا۔ رسول اللہؐ دومہ وچ چند روز تک قیام کرنے دے بعد 20 ربیع الثانی نو‏‏ں مدینہ واپس آئے۔

غزوۂ

دومۃ الجندل حجاز، شام تے عراق دے درمیان واقع اے جتھ‏ے بعض مشرکین نے اجتماع کیتا تے مسلم تے غیر مسلم تاجراں نو‏‏ں لوٹنا تے تشدد دا نشانہ بنانا شروع کیتا۔ راہزناں تے مشرکاں دا ایہ اجتماع اسلامی حکومت دے لئے وی خطرہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دی سازش تو‏ں مطلع ہوئے تے انہاں دے جارحانہ منصوبےآں نو‏‏ں ناکم بنانے، ظالماں تے انساناں نو‏‏ں اذیت پہنچانے والےآں دی ریشہ دوانیاں روکنے ہور علاقۂ عرب وچ سلطنت روم تو‏ں وابستہ عناصر دے تسلط دا سدباب کرنے دی غرض تو‏ں اک جہادی مہم دا فیصلہ کیتا۔

ربیع الاول سنہ 5 ہجری دے آخری 5 دن باقی سن کہ آپؐ نے "سباع بن عرفطہ غفاری" نو‏‏ں مدینہ وچ جانشین مقرر کیتا تے اک ہزار مسلم مجاہدین دا لشکر لے ک‏ے مدینہ تو‏ں خارج ہوکر دومۃ الجندل دی طرف روانہ ہوئے۔ آپؐ نے حکم دتا کہ مسلما‏ن راتاں نو‏‏ں سفر کراں تے دناں نو‏‏ں چھپ کر رہیاں تا کہ دشمن نو‏‏ں انہاں دے آنے دی خبر نہ پہنچے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس جہادی مہم وچ قبیلۂ "بنى عُذرہ" دی راہنمائی تو‏ں استفادہ کیتا ـ جو اپنے کم وچ بہت باصلاحیت تے ماہر سن ۔ کئی راتاں تک سفر کرنے دے بعد آپؐ دومۃ الجندل دے علاقے وچ پہنچے تے اوتھ‏ے موجود اونٹھاں تے بھیڑ بکریاں دے ریوڑاں نو‏‏ں بطور غنیمت، ضبط کیتا۔ علاقے دے باشندےآں وچو‏ں جو وی مسلماناں نو‏‏ں دیکھدا، بھج کر دومۃ الجندل والےآں نو‏‏ں مسلماناں دے حملے دی خبر دے دیندا سی ۔

علاقے دے لوگ مسلماناں دے حملے دی خبر سن کر شہر تو‏ں نکل کر نواح و اطراف دی طرف بھج کر منتشر ہو‏ئے۔ مسلماناں نے انہاں دے مسکن دے مرکز تک پیشقدمی دی تو انہاں نو‏ں پورا علاقہ باشندےآں تو‏ں خالی نظر آیا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چند روز تک اوتھے قیام فرمایا تے علاقے دے لوگاں تک رسائی حاصل کرنے دے لئے مجاہدین دے کئی دستے اطراف دی طرف روانہ کيتے اُتے انہاں نو‏ں کوئی وی نظر نہ آیا سوا اس اک شخص دے جو انہاں دے نال نہ بھج سکا سی ۔ مسلماناں نے اس شخص تو‏ں پُچھیا کہ دومۃ الجندل دے عوام کتھے چلے گئے؟ اس شخص نے کہیا: "وہ سب مل کر ایتھ‏ے تو‏ں فرار ہوئے تا کہ تواڈی طرف تو‏ں کسی وی قسم دے نقصان تو‏ں امان وچ رہیاں۔

رسول اللہؐ نے اس شخص نو‏‏ں اسلام دی دعوت دتی تو اوہ مسلما‏ن ہوگیا۔ ایويں ایہ غزوہ بغیر کسی مسلحانہ جنگ دے، اختتام نو‏‏ں پہنچیا۔ سپاہ اسلام 20 ربیع الثانی نو‏‏ں مدینہ واپس آئی۔۔۔

واقدی لکھدے نيں: رسول اللہؐ نے ارادہ فرمایا سی کہ شام دے قریبی علاقےآں دے قریب چلے جان تے آپؐ تو‏ں کہیا گیا کہ اک علاقہ اے جو شام دے دہاناں وچو‏ں اک اے تے ایہ اوہی مقام اے کہ جے آپ اس دے قریب جان تو قیصر روم بےچین ہوجائے گا۔ تے آپؐ دے لئے بیان کیتا گیا کہ دومۃ الجندل وچ اک وڈی جماعت موجود اے جو اوتھ‏ے تو‏ں گذرنے والےآں اُتے ظلم روا رکھدے نيں تے اوتھ‏ے اک وڈا بازار اے تے بوہت سارے تاجر نيں تے تے بوہت سارے بادیہ نشین اس علاقے وچ اکٹھے ہوچدے نيں تے اوتھ‏ے مدینہ دی طرف آنے چاہندے نيں پس رسول اللہؐ اک ہزار افراد دے نال روانہ ہوئے اوہ راتاں نو‏‏ں سفر کردے سن تے دناں نو‏‏ں چھپ جاندے سن ۔ انہاں دے نال بنو عذرہ دا اک ماہر راہنما وی سی ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے معمول دے رستےآں تو‏ں ہٹ کر تیز رفتاری تو‏ں سفر کررہے سن ۔ تے سن ۔ حالے اک تیز رفتار سوار دے اک دن دا سفر باقی سی کہ راہنما نے عرض کیتا: ریوڑ ایتھ‏ے چرنے وچ مصروف نيں، آپ ینيں آرام کراں تاکہ وچ کچھ معلومات حاصل کراں۔ راہنما ہراول سپاہی دے عنوان تو‏ں بعض نشانیاں دا سراغ لگاکر واپس آیا۔ چنانچہ آپؐ نے انہاں دے ریوڑاں نو‏‏ں ضبط کیتا، بعض گڈریئے فرار ہوگئے تے بعض گرفتار ہوئے۔ خبر دومۃ الجندل وچ اجتماع کرنے والے اعراب نو‏‏ں ملی تو اوہ وی منتشر ہوئے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دی خیمہ گاہ وچ پہنچے تو اوتھ‏ے کوئی نظر نہ آیا۔ آپؐ کئی دن تک اوتھے قیام پذیر رہے تے مجاہدین نے صرف چند اونٹھاں نو‏‏ں بطور غنیمت پکڑ لیا۔ اک شخص نو‏‏ں گرفتار کیتا گیا جس نے قبائل دے فرار دی خبر دتی تے مسلما‏ن ہويا۔ آپؐ اوتھے تو‏ں مدینہ واپس آئے۔

دومۃ الجندل مشرقی روم دا اطاعت گذار تے عیسائی مذہب دا پیروکار سی چنانچہ کہیا جاندا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ سلطنت روم دے نال مسلماناں دا پہلا آمنا سامنا سی ۔

رسولی محلاندی لکھدے نيں: "دومۃ الجندل" عراق تے شام دے راستے وچ تے مشرقی روم دی حدود دے نزدیک واقع اے تے اس علاقے وچ بعض بادیہ نشین عرب سکوت پذیر سن ۔ ایہ علاقہ مدینہ تو‏ں 15 دن دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں خبر ملی کہ اس علاقے دے لوگ اک لشکر تشکیل دے کر مدینہ اُتے حملے دا منصوبہ بنا رہے نيں۔ چنانچہ آپؐ مسلماناں دا اک لشکر لے ک‏ے انہاں دی سرکوبی دے لئے نکلے؛ مشرکین نو‏‏ں خبر ملی تو خوف و ہراس نے انہاں دے دل وچ گھر کرلیا تے اپنا سارا مال و اسباب چھڈ دے فرار ہوگئے۔ تے مسلماناں دی عملداری مشرقی روم دی سرحداں تک پھیل گئی۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مال غنیمت لے ک‏ے فاتحانہ انداز تو‏ں مدینہ واپس آئے۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
• ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، تحقیق:ابی الفداء عبدالله القاضی، بیروت، دارالکتب العلمیہ، 1407هجری قمری۔
• ابن الجوزى ، ابوالفرج عبدالرحمن بن على ، المنتظم فى تاريخ الا مم و الملوک، محمد ومصطفیٰ قادر عطاء، دارالکتب العلميہ ، بيروت ، 1415ہجری قمری / 1995 عیسوی۔
• ابن عبری، أبو الفرج غريغوريوس ابن أهرون بن توما الملطي (Gregory Bar Hebraeus)، تاريخ مختصر الدول، المحقق: أنطون صالحاني اليسوعي، دار الشرق، بيروت الطبعہ: الثالثہ، 1992 م
• ابن كثير، ابو الفداء اسماعيل الدمشقي، السيرۃ النبويۃ، تحقيق: مصطفیٰ عبد الواحد، دار المعرفہ للطباعہ والنشر والتوزيع، بيروت ـ لبنان 1396 ہجری قمری / 1976 عیسوی۔
• ابن كثير، البدايہ والنہايہ، تحقيق: علي شيري، دار إحياء التراث العربي، طبعہ جديدۃ محققہ الطبعہ الاولى 1408 ہجری قمری/ 1988 عیسوی۔
• الحلبي، ابو الفرج نور الدین علی بن ابراهیم بن احمد الشافعی، السیرة الحلبیة (انسان العیون فی سیره الامین المامون)، تصحیح: عبدالله محمد الخلیلی، دار الکتب العلمیہ، بیروت، الطبعہ: الثانيہ – 1427 هجری قمری۔
• الحموي، ابو عبد الله ياقوت بن عبد الله، معجم البلدان، دار إحياء الثراث العربي بيروت - لبنان ـ 1399 ه‍ - 1979 م
• الدِّيار بَکري، حسين بن محمد بن الحسن، تاريخ الخميس في أحوال أنفس النفيس، دار صادر - بيروت 2010 عیسوی۔
• رسولى محلاتى، سيد هاشم، زندگانی حضرت محمد، موسسه تحقيقات و نشر معارف اہل البيت ؑ
• صفی پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم، کتاب منتہی الارب فی لغہ العرب(جلد اول)، تصحیح و تعلیق: محمد حسن فوادیان و علیرضا حاجیان نژاد، دانشگاه تہران 2009
• الطبري، محمد بن جرير، تاريخ الامم والملوك (تاریخ الطبري)، مطبعہ " بريل بمدينہ ليدن، 1879 عیسوی۔
• الماوردي البصري، أبو الحسن علي بن محمد بن حبيب، الحاوي الكبير في فقہ مذہب الإمام الشافعي، دار الكتب العلميہ، 1414–1994
• مقدسی، مطہر بن طاہر، البدء و التاریخ، مکتبہ الثقافہ الدینیہ، بی‌جا، بی‌تا.
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونس، لندن 1966 عیسوی۔
• الیعقوبی، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر بن وہب ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، مؤسسہ ونشر فرہنگ اہل بيت ؑ - قم - دار صادر بيروت۔

پچھلا غزوہ: بدر الموعد

رسول اللہؐ دے غزوات دومۃ الجندل

اگلا غزوہ: بنی مصطلق