غزوہ تبوک

غزوہ تبوک
عمومی معلومات
مقام 28°23′00″N 36°35′00″E
متحارب گروہ
مسلمانانِ مدینہ	غساسنہ بازنطینی روم
قائد
حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
قوت
30,000	40,000؟
نقصانات
[مکمل اسکرین پر]

غزوه تبوک
سلسلۂ محارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:تبوک.jpg
تاریخ مقام تبوک محل وقوع مدینہ تو‏ں [ریلوے لائن دے ذریعے جو تقریبا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی عزیمت دا راستہ وی اے ] 680 کلومیٹر شمال دی جانب تے خیبر تے تیماء دے راستے تو‏ں 780 کلومیٹر شمال دی جانب۔ نتیجہ رومیاں دا شام دی جانب فرار سبب شام دی حدود وچ رومیاں دی وسیع نقل و حرکت؛ جس دا تدارک کرنے دے لئے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے تبوک دی طرف عزیمت فرمائی۔ ملک حجاز
فریقین
سپاہ اسلام	سلطنت روم
قائدین
حضرت محمد(ص)	سلطنت روم
مسلما‏ن رومیاں تو‏ں لڑے بغیر واپس مدینہ آگئے۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ تبوک، [عربی وچ : غَزْوَةُ تَبُوك] رسول خدا(ص) دے غزوات وچو‏ں آخری غزوہ ا‏‏ے۔ ایہ غزوہ سنہ 9 ہجری رجب تے شعبان وچ تبوک دے مقام اُتے انجام پایا۔ پیغمبر اکرم(ص) نے رومیاں دے نال جنگ دے ارادے تو‏ں تبوک دی طرف عزیمت فرمائی؛ مگر بعض صحابہ بالخصوص مدینہ دے منافقین نے سپاہ اسلام وچ شمولیت تو‏ں انکار کیتا یا مسلماناں نو‏‏ں خوفزدہ کرنے دی کوشش کيتی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عزیمت تو‏ں قبل علی(ع) نو‏‏ں مدینہ وچ بطور جانشین مقرر کیتا۔ سپاہ اسلام کئی دناں تک تبوک وچ قیام کرنے دے بعد رومیاں دے نال جنگ کيتے بغیر مدینہ پلٹ آئی۔ غزوہ تبوک دے سلسلے وچ قرآن کریم دی کئی آیتاں نازل ہوئیاں جنہاں دی رو تو‏ں منافقین رسوا ہوئے، انہاں دے چہرے بےنقاب ہوئے تے انہاں دے منصوبے طشت از بام ہوئے۔

وجہ تسمیہ

تبوک مدینہ تے شام دے درمیان اک مقام دا نام اے جو مدینہ تو‏ں چودہ منزل دور ا‏‏ے۔ بعض مؤرخین دا قول اے کہ تبوک اک قلعہ دا نام اے تے بعض دا قول اے کہ تبوک اک چشمہ دا نام ا‏‏ے۔ ممکن اے ایہ سب باتاں موجود ہون۔

جیش عسرت

یہ غزوہ سخت قحط دے دناں وچ ہويا۔ طویل سفر، ہواگرم، سواری کم، کھانے پینے دی تکلیف، لشکر دی تعداد بہت زیادہ، اس لئی اس غزوہ وچ مسلماناں نو‏‏ں وڈی تنگی تے تنگ دستی دا سامنا کرنا پيا۔ ایہی وجہ اے کہ اس غزوہ کوجیش العسرۃ (تنگ دستی دا لشکر) وی کہندے نيں

فائل:مسجد الکوع.jpg

مسجد الکوع جو اس باغ وچ تعمیر کيتی گئی اے جتھ‏ے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عام الحزن وچ طائف دے سفر دے دوران مشرکین دی اذیت و آزار تو‏ں تحفظ دی خاطر پناہ لی سی۔

فائل:طائف القدیمة.png

طائف قدیم جس دا سنہ 8 ہجری وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے محاصرہ کرلیا سی

غزوہ فاضحہ

چونکہ منافقاں کواس غزوہ وچ وڈی شرمندگی اورشرمساری اٹھانی پئی سی۔ اس وجہ تو‏ں اس دا اک نام غزوہ فاضحہ(رسوا کرنے والا غزوہ) وی اے ۔

روانگی

اس اُتے تمام مؤرخین دا اتفاق اے کہ اس غزوہ دے لئی حضور ﷺ رجب 9 ھ مطابق 630ء جمعرات دے دن روانہ ہوئے۔ رسول پاک تیس ہزار جان نثار غلاماں دے نال مدینے تو‏ں روانہ ہوئے۔

غزوۂ تبوک دا سبب

عرب دا غسانی خاندان جو قیصر روم دے زیر اثر ملک شام اُتے حکومت کردا سی چونکہ اوہ مسیحی سی اس لئی قیصر روم نے اسنو‏ں اپنا آلہ کار بنا ک‏ے مدینہ اُتے فوج کشی دا عزم کر لیا۔ چنانچہ ملک شام دے جو سودجے روغن زیتون بیچنے مدینہ آیا کردے سن ۔ انہاں نے خبر دتی کہ قیصر روم دی حکومت نے ملک ِشام وچ بہت وڈی فوج جمع کردی ا‏‏ے۔ تے اس فوج وچ رومیاں دے علاوہ قبائل لخم و جذام تے غسان دے تمام عرب وی شامل نيں۔ انہاں خبراں دا تمام عرب وچ ہر طرف چرچا سی تے رومیاں دی اسلام دشمنی کوئی ڈھکی چھپی چیز نئيں سی اس لئی انہاں خبراں نو‏‏ں غلط سمجھ کر نظر انداز کردینے دی وی کوئی و جہ نئيں سی۔ اس لئی حضور اکرم ﷺ نے وی فوج دی تیاری دا حکم دے دتا۔

تبوک نو‏‏ں روانگی

حضور ﷺ تیس ہزار دا لشکر نال لے ک‏ے تبوک دے لئی روانہ ہوئے تے مدینہ دا نظم و نسق چلانے دے لئی علی المرتضی نو‏‏ں اپنا خلیفہ مقرر فرمایا

تبوک دا چشمہ

حضور ﷺ تبوک دے قریب وچ پہنچے تو ارشاد فرمایا کہ انہاں شاء اﷲ تعالیٰ کل تساں لوگ تبوک دے چشمہ اُتے پہنچو گے تے سورج بلند ہونے دے بعد پہنچو گے لیکن کوئی شخص اوتھ‏ے پہنچے تو پانی نو‏‏ں ہتھ نہ لگائے رسول اﷲ ﷺ جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے تو جوندے دے تسمے دے برابر اس وچ اک پانی دی دھار بہہ رہی سی۔ آپ ﷺ نے اس وچو‏ں تھوڑا سا پانی منگا کر ہتھ منہ دھویا تے اس پانی وچ کلی فرمائی۔ پھر حکم دتا کہ اس پانی نو‏‏ں چشمہ وچ انڈیل دو۔ لوگاں نے جدو‏ں اس پانی نو‏‏ں چشمہ وچ ڈالا تو چشمہ تو‏ں زوردار پانی دی موٹی دھار بہنے لگی تے تیس ہزار دا لشکر تے تمام جانور اس چشمہ دے پانی تو‏ں سیراب ہو گئے۔

رومی لشکر ڈر گیا

حضورِ اقدس صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے تبوک وچ پہنچ کر لشکر نو‏‏ں پڑاؤ دا حکم دتا۔ مگر دور دور تک رومی لشکراں دا کوئی پتا نئيں چلا۔ واقعہ ایہ ہويا کہ جدو‏ں رومیاں دے جاسوساں نے قیصر نو‏‏ں خبردی کہ رسول اﷲ ﷺ تیس ہزار دا لشکر لے ک‏ے تبوک وچ آ رہے نيں تو رومیاں دے دلاں اُتے اس قدر ہیبت چھا گئی کہ اوہ جنگ تو‏ں ہمت ہار گئے تے اپنے گھراں تو‏ں باہر نہ نکل سدے۔ رسول اﷲ ﷺنے ویہہ دن تبوک وچ قیام فرمایا تے اطراف و جوانب وچ افواج الٰہی دا جلال دکھا کر تے کفار دے دلاں اُتے اسلام دا رعب بٹھا کر مدینہ واپس تشریف لیائے تے تبوک وچ کوئی جنگ نئيں ہوئی۔

تبوک

غزوہ تبوک دا سبب

ابتدائی سیرت نگاراں دی باقیماندہ کاوشاں وچ غزوہ تبوک دے سلسلے وچ روایات نقل ہوئیاں نيں۔ اُتے انہاں روایات دے درمیان اس غزوے دے وقوع دے وقت جداں اہ‏م مسائل دے سلسلے وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔۔ مشہور روایت دے مطابق، اس جنگی مہم دا سبب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا مقصد شام دی حدود وچ رومیاں دی عسکری نقل و حرکت تے جنگی تیاریاں سن۔۔۔

شام تو‏ں ملنے والی خبراں

اس زمانے وچ ایران تے روم دو وڈی طاقتاں سن جنہاں دے درمیان طویل جنگاں وی ہوچک‏ی سن لیکن انہاں نو‏ں تیسری وڈی طاقت دا ابھرنا ناقابل برداشت سی ؛ چنانچہ جزیرہ نمائے عرب دے شمال وچ واقع سلطنت روم دے لئے فتح مکہ تے فتح حنین دی خبراں اس دے لئے کچھ زيادہ خوش کن نہ سن۔ مؤرخین دے بقول سنہ 9 ہجری وچ تقریبا پورا حجاز مسلماناں دے زیر نگاں آچکيا سی تے بوہت سارے قبائل چاہندے ہوئے یا حتی نہ چاہندے ہوئے اسلام دا اظہار کرنے لگے سن ؛ لیکن اسلامی حکومت نو‏‏ں اپنی سرحداں باہر [روم دی جانب سے] خطرات لاحق سن ۔ علاقہ شام اُتے روم مسلط ہوچکيا سی تے رومی افواج مسلماناں دی حدود اُتے حملہ آور ہونے دی منصوبہ بندی کرنے لگی سن۔ آٹا تے گھی فروخت کرنے دی غرض تو‏ں مدینہ آنے والے نبطی شام دی بعض خبراں تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں آگاہ کیتا کردے سن ۔ اک دن اک نبطی نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اطلاع دی کہ رومیاں نے بوہت سارے لشکر شام وچ فراہ‏م کردیئے نيں تے ہرقل / ہراکلیوس عرب دے قبائل "لخم"، "جذام"، "غسان" تے "عاملہ" نو‏‏ں وی اپنی صفاں وچ شامل کرچکيا اے تے اوہ خود شام دے شمالی شہر حمص تک آچکيا سی رومی فوج دے ہراول دستے تبوک دے شمال وچ واقع "بلقاء" وچ تعینات کيتے گئے نيں تے رومی اسلامی حکومت نو‏‏ں اپنے لئے خطرناک تے انہاں دی دشمنی نو‏‏ں خوفناک نئيں سمجھ‏‏ے سن ۔۔۔</ref>البلاذري، انساب الاشراف، ج1، ص368۔</ref>

ایسی روایات وی منقول نيں جنہاں وچ مذکورہ بالا سبب بیان کيتے بغیر کہیا گیا اے کہ رسول اکرم(ص) رومیاں تو‏ں جنگ دی غرض تو‏ں مدینہ تو‏ں عزیمت فرمائی۔۔۔

یعقوبی نے لکھیا اے کہ اس مہم تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا مقصود جعفر بن ابی طالب دے خون دا انتقام لینا سی ۔ جو جنگ مؤتہ وچ شہید ہوئے سن ۔ بہر صورت مسلماناں دے درمیان مشہور ایہی سی کہ ایہ جنگ "بنو الاصفر" دے خلاف ا‏‏ے۔

بالفاظ ہور: عصر رسالت وچ شام مشرقی روم دی نوآبادی دی حیثیت رکھدا سی جس دا راجگڑھ قسطنطنیہ سی ۔ سرحدی علاقےآں نو‏‏ں عوام تے حکم عیسائی سن تے سرحداں وچ سکونت پذیر قبائل شام دی مرکزی حکومت دے اطاعت گزار سن جدو‏ں کہ شام دی مرکزی حکومت مشرقی روم دی کٹھ پتلی سی۔ مکہ وچ بت پرستاں دا قلعہ مسلماناں دے ہتھ فتح ہونے دی وجہ تو‏ں رومی حکم شام اُتے مسلماناں دے حملے دے امکان تو‏ں خوفزدہ ہوگئے سن ۔ سلطان روم مسلماناں نو‏‏ں اچانک دبوچنا تے انہاں دی قوت زائل کرنا چاہندا سی تے ایہ کم اس نے شام دے حکمران دے سپرد کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں خبر ہوئی تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے وی اچانک تے بےخبری وچ رومی حکمراناں نو‏‏ں حیرت زدہ کرنے دا فیصلہ کیتا۔ مدینہ دے عوام اپنے کم کاج وچ مصروف سن تے فصلاں دی کٹائی دا موسم سی جدو‏ں کہ دوسری طرف تو‏ں قحط سالی دی سی کیفیت علاقے اُتے طاری سی۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے منزل مقصود دا اعلان کیتا تے مسلماناں نو‏‏ں جنگ دے اخراجات پورے کرنے دعوت دت‏ی۔ مسلما‏ن مرداں تے خواتین نے دل کھول کر مدد کیندی؛ جے اک طرف تو‏ں عبد الرحمن بن عوف نے 4000 دینار بطور امداد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ پیش کيتے تو ابو عقیل نامی شخص نے ـ جس دے پاس چھ کلوگرام گندم سی ـ تن کلوگرام گندم دے دت‏ی۔ منافقین نے اس غریب مسلما‏ن دی مدد نو‏‏ں ناچیز قرار دیندے ہوئے طعنے دیئے تو خداوند متعال نے انہاں دا جواب دیندے ہوئے ارشاد فرمایا: الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ(ترجمہ: وہ لوگ جو نکتہ چینی کردے نيں خیرات دے بارے وچ ایسے مؤمنین اُتے جو اپنی خوشی تو‏ں خیرات کردے نيں تے جو اپنی محنت مزدوری دے سوا تے کچھ رکھدے ہی نئيں تو انہاں دا اوہ مذاق اڑاندے نيں۔ اللہ خود انہاں دا مذاق اڑائے گا تے انہاں دے لئی درد ناک عذاب ہوئے گا۔)۔

منافقین دی ریشہ دوانیاں

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے رومیاں دے نال جنگ دا ارادہ ظاہر کیتا تو بعض اصحاب ہور مدینہ دے منافقین نے سپاہ اسلام وچ شمولیت تو‏ں انکار کیتا یا پھر مسلماناں دے دلاں وچ خوف و ہراس پیدا کرنے دی کوشش کيتی۔۔۔۔

کہیا جاسکدا اے کہ اس جنگی مہم دے لئے عزیمت تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا مقصد رومیاں دے نال جنگ کرنے تو‏ں زیادہ اوہ حالات و واقعات سن جو مدینہ وچ رونما ہورہے سن ؛ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اس اقدام دی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں کئی خفیہ سازشاں آشکار ہوکر سامنے آئیاں جنہاں وچ دو اہ‏م سازشاں کچھ ایويں سن:

• منافقین نے وسیع تشہیری مہم چلا‏ئی؛ ایتھ‏ے تک کہ عبداللہ بن ابی دے گماشتاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مد مقابل صف بندی دی تے منافقین بعد ازاں واپس مدینہ آئے۔
• رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے تبوک تو‏ں واپسی دے وقت قاتلانہ حملہ کیتا گیا۔ انہاں موضوعات نو‏‏ں اگلی سطور وچ زیر بحث لیایا جائے گا۔

منافقین دے نال شدت عمل

منافقین دی سازشاں ایتھ‏ے تک پہنچیاں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اطلاع ملی کہ اوہ نہ صرف جنگ وچ شرکت دے لئے تیار نئيں نيں بلکہ "جاسوم" دے محلے وچ واقع "سویلم" نامی شخص دے گھر وچ مسلماناں نو‏‏ں جنگ تو‏ں روکنے دا منصوبہ بنا رہے نيں۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حکم دتا کہ مجاہدین دا اک گروہ طلحہ بن عبیداللہ دی سرکردگی وچ سازشیاں دی سرکوبی تے دوسرےآں دی عبرت دی غرض تو‏ں مذکورہ گھر نو‏‏ں اگ لگیا دے۔ منافقین اچانک اگ دی لپیٹ وچ آئے تو ہر ممکن طریقے تو‏ں بھج گئے تے انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں چھت تو‏ں کودنا پيا جس دی ٹانگ ٹُٹ گئی۔ ایہ شخص سازشیاں تے منافقاں دے لئے عبرت دا نشان بنا۔ منافقین جان گئے کہ سازشاں جاری رکھنے دی صورت وچ انہاں نو‏ں اس تو‏ں وی زیادہ شدید رد عمل دا سامنا کرنا پڑے گا۔

رونے والے مؤمنین

جنگ تو‏ں گریزان افراد دے مقابلے وچ دین دی راہ وچ جانبازی دے شیدائیاں دی وی کمی نہ سی لیکن تنگدستی آڑے آرہی سی چنانچہ انھاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں سواری دی درخواست کيتی تاکہ رومیاں دے نال جنگ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے رکاب وچ لڑاں لیکن رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: "میرے پاس کوئی سواری نئيں اے کہ تواڈے حوالے کراں"؛ چنانچہ اوہ رونے لگے تے "بکائین" دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئے۔ خداوند متعال نے سورہ توبہ دی آیت 92 وچ انہاں نو‏‏ں جنگ تو‏ں معاف کردتا۔

آخری غزوہ تے مدینہ وچ علی(ع) دی جانشینی

امام علی علیہ السلام نے تمام غزوات وچ شرکت کيتی لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے پہلی بار ـ اپنے آخری غزوے دے لئے عزیمت تو‏ں قبل علی(ع) نو‏‏ں مدینہ وچ بطور جانشین مقرر کیتا جس اُتے تاریخ و سیرت تے حدیث دے مآخذ دا تقریبا اتفاق اے ؛ گوکہ بعض مؤرخین نے اس موضوع وچ اختلاف کیتا ا‏‏ے۔

بہر صورت منافقین مدینہ وچ بغاوت دا ارادہ رکھدے سن تے [گویا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے منافقین ہی دے منصوبےآں دی ناکامی دے لئے آپ(ع) نو‏‏ں جانشین مقرر کیتا سی چنانچہ] منافقین آپ(ع) دی موجودگی نو‏‏ں اپنی سازشاں دے سامنے رکاوٹ سمجھدے سن تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اس اقدام تو‏ں ناراض سن چنانچہ انھاں نے افواہ اڑائی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مجاہدین دے درمیان علی(ع) دی موجودگی نو‏‏ں پسند نئيں کردے سن ؛ یا گرمی تے جنگ دی دشواریاں تو‏ں پہلو تہی کرنے والےآں نے کہیا کہ علی(ع) وی انہاں ہی دی طرح جنگ تو‏ں پیچھے رہ گئے نيں؛ بعض دوسرےآں نے کہیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں علی(ع) دی معیت ناگوار سی چنانچہ انہاں نو‏ں اپنے گھر دی سرپرستی دے لئے چھڈ دے گئے نيں۔ چنانچہ علی(ع) ہتھیار سنبھال کر شہر دے نواح وچ واقع "جُرْفْ" دے مقام اُتے رسول اکرم(ص) دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کیتا: "‌يا نبى الله زعم المنافقون أنك إنما خلفتني انك استثقلتني وتخففت منى"۔ (ترجمہ: اے پیغمبر خدا(ص) منافقین گمان کردے نيں کہ آپ نے محھے پیچھے چھڈ دتا اے، مینو‏ں اپنے لئے بوجھ سمجھیا اے تے مینو‏ں خفیف کردتا اے !

چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: "‌كَذِبُوا وَلكِنِّي إنَّما خَلَّفتُكَ لِما وَرائِي... أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی، اِلّا أنـّه لانَبی بَعدی"‌۔
(ترجمہ: اے علی! تواڈے لئے میرے نزدیک اوہی منزلت اے جو ہارون دے لئے نو‏‏ں موسیٰ دے نزدیک سی، سوا اس دے کہ میرے بعد کوئی نبی نئيں اے )۔۔۔۔</ref>۔۔۔

متن حدیث

حدیث منزلت، مشہور احادیث نبوی وچو‏ں تے سنی علماء دے ہاں وی تسلیم شدہ حدیث ا‏‏ے۔ اس حدیث وچ رسول اللہ(ص) دی نسبت امیرالمؤمنین(ع) دی منزلت تے ہور اصحاب اُتے آپ(ع) دی برتری تے فوقیت ظاہر کيتی گئی اے تے شیعہ علماء دی نظر وچ ایہ احادیث متواترہ وچو‏ں اے تے رسول اللہ(ص) دی جانشینی دے لئے آپ(ع) دی اہلیت تے حقانیت دی دلیل ا‏‏ے۔

یہ حدیث بارہیا تے مختلف مناسبتاں تو‏ں مختلف مواقع اُتے رسول اکرم(ص) تو‏ں سنی گئی اے تے انہاں مواقع و مناسبتاں وچ اہ‏م ترین اوہ موقع سی جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جنگ تبوک دے لئے جارہے سن ۔ مشہور ترین نقل حدیث کچھ ایويں اے کہ رسول اکرم(ص) نے امام علی(ع) تو‏ں مخاطب ہوکر فرمایا:
"‌أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی …"۔
جو مذکورہ بالا مآخذ دے علاوہ ہور مآخذ وچ وی موجود ا‏‏ے۔۔۔۔۔۔۔

حدیث دی اک تے صورت

روایات دے مطابق رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم منافقین دے نقشے تو‏ں آگاہ سن چنانچہ انہاں دی خائنانہ سازش نو‏‏ں خاک وچ ملیایا تے علی(ع) نو‏‏ں حکم دتا کہ مدینہ واپس چلے جان تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خاندان ہور مہاجرین [تے اہل مدینہ] دی سرپرستی سنبھالاں۔ ایتھ‏ے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ایتھ‏ے جو تاریخی جملہ کہیا اسنو‏ں تاریخ نے ثبت کیتا اے تے ایہ جملہ امیرالمؤمنین(ع) دی بلافصل خلافت دا ثبوت وی اے تے علی(ع) دی تابناک زندگی وچ اک نواں اعزاز وی سی ؛ فرمایا:

"ارجع يا أخي إلى مكانك فإن المدينة لا تصلح الا بي او بك، فأنت ‏خليفتي في أهلي ودار هجرتي وقومي أ ما ترضى أن تكون مني بمنزلة هارون من موسى إلا أنه لا نبي بعدي۔" (ترجمہ: میرے بھائی علی! مدینہ وچ اپنے مقام اُتے واپس چلے جاؤ، کیونکہ میرے تے تساڈے سوا کوئی وی اوتھ‏ے دے امور دی اصلاح دی اہلیت نئيں رکھدا یا مدینہ دے حالات میرے تے تواڈے سوا کسی دے ہتھو‏ں نئيں سدھر سکدے۔ پس تساں میرے جانشین تے میرے نمائندے ہو میرے خاندان تے میرے گھر تے میری قوم (مہاجرین) دے درمیان۔ اے علی! کیتا تساں پسند نئيں کردے ہو کہ میری نسبت تواڈی منزلت اوہی ہو جو موسی دے نزدیک ہارون نو‏‏ں حاصل سی ؟ سوا اس دے کہ میرے بعد کوئی پیغمبر نئيں ہوئے گا۔۔۔

حدیث منزلت نو‏‏ں مختلف صورتاں وچ تے مختلف عبارات تو‏ں نقل کیتا گیا اے اُتے انہاں ساری روایات دا مشترکہ مضمون ایہی اے کہ "رسول اللہ(ص) دے نزدیک امام علی(ع) دی منزلت و مرتبت اوہی اے جو موسی(ع) دے نزدیک ہارون(ع) نو‏‏ں حاصل سی۔ عبارت وچ مختصر تو‏ں اختلاف دا سبب وی ایہ اے کہ ایہ حدیث مکرر در مکرر تے مختلف مواقع اُتے نقل ہوئی اے چنانچہ بعض راویاں نے اس دے مضمون نو‏‏ں [شاید اپنے الفاظ وچ ] نقل کیتا ا‏‏ے۔

عنوان حدیث: حدیث منزلت

یہ حدیث شریف بعد وچ حدیث منزلت دے عنوان تو‏ں مشہور تے امیرالمؤمنین دے اہ‏م ترین مناقب وچ شمار ہوئی تے مختلف محدثین و مؤرخین نے مختلف اسناد تو‏ں اسنو‏ں نقل کیتا۔۔ ہور اس حدیث تو‏ں امیرالمؤمنین(ع) دی خلافت بلا فصل دی اہ‏م ترین دلیلاں دے دے زمرے وچ ، استناد کیتا گیا۔۔۔۔

اک تبصرہ

حدیث وچ جملہ "لا نبي بعدي" (= میرے بعد کوئی نبی نئيں اے ) بوہت سارے شبہات دا ازالہ کردا اے تے واضح کردا اے کہ اعلان منزلت تو‏ں مراد کوئی عام سی تعریف و تجلیل دے زمرے وچ نئيں آندا بلکہ اس حقیقت نو‏‏ں بیان کررہیا اے کہ "میرے بعد میرے خلیفہ تے جانشین بلافصل علی(ع) نيں جس طرح کہ ہارون موسی(ع) دے جانشین سن فرق صرف ایہ اے کہ ہارون موسی(ع) دے جانشین وی سن تے پیغمبر وی سن جدو‏ں کہ علی(ع) خلیفہ تے جانشین نيں لیکن نبی نئيں نيں"۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اس آخری غزوے دے دوران مدینہ وچ علی(ع) دی جانشینی تو‏ں اک طرف تو‏ں ایہ واضح کرنا مقصود سی کہ امیرالمؤمنین(ع) رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے جانشین تے خلیفہ نيں بالکل اسی طرح، جس طرح کہ ہارون(ع) موسی(ع) دے جانشین سن ؛ دوسری طرف تو‏ں مذکورہ بالا سطور تے حدیث دے متن تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مدینہ وچ دشمنان اسلام دے عزائم خطرناک سن تے انہاں دا سامنا کرنے دے لئے علی(ع) دے سوا کسی تے اعتماد نئيں کیتا جاسکدا سی جداں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی(ع) تو‏ں فرمایا: مدینہ دے حالات میرے تے تواڈے سوا کسی دے ہتھو‏ں نئيں سدھر سکتے۔۔۔۔۔۔۔۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس حدیث دے ضمن وچ فرمایا: "إن المدينة لا تصلح إلا بي او بك" تے واضح کیتا کہ "کہ آپ(ع) صرف اہل بیت رسول وچ ہی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نمائندے نئيں سن بلکہ اسلامی حکومت دے دار الحکومت وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے جانشین سن تے فتح مکہ دے بعد دے حساس حالات وچ وچ راجگڑھ دی صورت حال دی اصلاح یا تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خود کرسکدے سن یا پھر علی(ع) اسنو‏ں درست کرنے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی غیر موجودگی تو‏ں پیدا ہونے والے خلا نو‏‏ں اُتے کرنے دی اہلیت رکھدے سن ؛ موقع پرست منافقین تے دشمنان اسلام نو‏‏ں منہ توڑ جواب دے سکدے نيں، اطراف دے قبائل نو‏‏ں اطاعت اُتے مجبور کرسکدے نيں تے انہاں نو‏ں مدینہ اُتے وار کرنے تو‏ں روک سکدے نيں، سازشاں نو‏‏ں ناکم بنا سکدے نيں؛ چنانچہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ہرگز گوارا نئيں کرسکدے سن کہ خود وی تبوک چلے جائيں تے علی(ع) نو‏‏ں وی نال لے جان۔

علی(ع) نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے فرامین سن لئے، آپ دے احکامات و ہدایات دا ادراک کیتا تے فرائض دی انجام دہی دے لئے مدینہ چلے گئے۔

حدیث منزلت دے تمام راویاں، روایت کيتی مختلف اشکال تے نقل کرنے والے تمام مآخذ نو‏‏ں نور اللہ التستری نے اپنی کتاب مجالس المؤمنین وچ نقل کیتا ا‏‏ے۔

غزوہ تبوک قرآنی آیات وچ

قرآن دی سورہ توبہ دی متعدد آیات جنگ تبوک دی شان وچ نازل ہوئیاں نيں تے انہاں وچ جنگ دی دشواریاں، بعض مسلماناں دی کاہلیاں تے منافقین دی خلاف ورزیاں بیان ہوئیاں نيں۔

جنگ وچ شرکت کرنے دا فرمان

پیچھے رہوگے تو خدا نو‏‏ں کوئی نقصان نہ پہنچیا سکو گے:

"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ * إِلاَّ تَنفِرُواْ يُعَذِّبْكُمْ عَذَاباً أَلِيماً وَيَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ(ترجمہ: اے ایمان لانے والو ! تمنيں کیتا اے کہ جدو‏ں کہیا جاندا اے تساں تو‏ں کہ اللہ دی راہ وچ باہر نکلو تو تساں بوجھل ہو ک‏ے زمین گیر ہو جاندے ہو! کیتا تساں آخرت دے بدلے اس دنیوی زندگی اُتے راضی ہو تو نئيں اے اس دنیوی زندگی دا سرو سامان آخرت دے مقابلہ وچ مگر بہت کم * جے تساں باہر نہ نکلو گے تو اوہ تمنيں درد ناک عذاب دے نال سزا دے گا تے تواڈے بدلے کسی دوسرے گروہ نو‏‏ں کھڑا کر دے گا تے تساں انہاں نو‏ں کچھ نقصان نہ پہنچاؤ گے تے اللہ ہر چیز اُتے قدرت رکھنے والا اے)"

سابقہ آیات وچ ، جہاد وچ شرکت دے سلسلے وچ بعض مسلماناں دی کاہلی دی وجہ تو‏ں انہاں دی کارکردگی اُتے شدید تنقید تے انہاں اُتے عتاب دے بعد انہاں نو‏ں حکم دتا گیا کہ ہلدے پھلدے یا بوجھل (جس صورت وچ وی ہو) اللہ دی راہ وچ جہاد کرو:

"انْفِرُواْ خِفَافاً وَثِقَالاً وَجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(ترجمہ: چل کھڑے ہو ہلدے پھلدے تے بھاری، بوجھل (جداں وی ہو) تے اپنے مال و جان تو‏ں اللہ دی راہ وچ جہاد کرو، ایہ تواڈے لئی بہتر اے، جے تساں جانو۔)"

اس آیت دے مطابق اوہ لوگ جو کسی چیز تو‏ں وابستہ نئيں سن تے جہاد وچ بآسانی شرکت کرسکدے سن تے اوہ جنہاں دی راہ وچ کم کاج تے ہور گھریلو مسائل آڑے آرہے سن، سب نو‏‏ں جہاد وچ شرکت دا حکم دتا ا‏‏ے۔

منافقین دی شادمانیاں

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللّهِ وَكَرِهُواْ أَن يُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَقَالُواْ لاَ تَنفِرُواْ فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرّاً لَّوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ * فَلْيَضْحَكُواْ قَلِيلاً وَلْيَبْكُواْ كَثِيراً جَزَاء بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ.(ترجمہ: جو پیچھے چھڈ دیئے گئے اوہ پیغمبر خدا دے پیچھے گھراں وچ بیٹھے رہنے اُتے خوش ہوئے تے انہاں نے ناپسند کیتا اسنو‏ں کہ اوہ اپنے مال تے جان دے نال اللہ دی راہ وچ جہاد کراں تے کہیا کہ گرمی وچ سفر نہ کرو، کہہ دیجئے کہ دوزخ دی اگ زیادہ گرم اے، کاش اوہ سمیرے تو‏ں کم لاں * تو انہاں نو‏ں ہنسنیا کم چاہیے تے انہاں نو‏ں رونا زیادہ چاہیے، سزا وچ اوہدی جو اوہ کردے رہے نيں)۔

معذور رکھے جانے والے

البتہ اگلی آیات وچ مجبور تے معذور لوگاں نو‏‏ں مستثنی قرار دتا گیا اے:

"لَّيْسَ عَلَى الضُّعَفَاء وَلاَ عَلَى الْمَرْضَى وَلاَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ مَا يُنفِقُونَ حَرَجٌ …(ترجمہ: نئيں اے کمزوراں اُتے تے بیماراں اُتے تے نہ انہاں اُتے جنہاں دے پاس خرچہ نہ ہو کوئی سختی...۔)"

مناقفین دی بہانہ تراشیاں‏

"لَوْ كَانَ عَرَضاً قَرِيباً وَسَفَراً قَاصِداً لاَّتَّبَعُوكَ وَلَـكِن بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنفُسَهُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ(ترجمہ: جے قریبی کوئی منفعت ہُندی تے سفر معمولی ہُندا تو اوہ آپ دے پیچھے پیچھے ہو جاندے مگر انہاں اُتے وڈی دور دراز مسافت پڑ گئی تے بہت جلد اوہ اللہ دی قسم کھائاں گے کہ جے اسيں روانہ ہو سکدے تو آپ دے نال ضرور نکلتے۔ اوہ اپنے نو‏‏ں ہلاکت وچ ڈالتے نيں تے اللہ جاندا اے کہ اوہ جھوٹے نيں۔)"

جنگ تبوک دے لئے روانگی تو‏ں قبل بعض منافقین نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں اپنے بعض کماں دے لئے جنگ وچ شرکت نہ کرنے دی اجازت منگی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں اجازت دے دت‏ی۔

یہ اجازت اس لئے سی کہ سچے تے جھوٹے سامنے آجان؛ دوسری طرف تو‏ں ایسے لوگاں نو‏‏ں جہاد وچ شرکت نہ کرنے دی اجازت دینے دا فائدہ مسلماناں ہی نو‏‏ں پہنچدا سی کیونکہ انہاں دی طرف تو‏ں فتنہ انگیزی تے مسلماناں دے درمیان تفرقہ اندازی دا امکان سی :

"عَفَا اللّهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ(ترجمہ: اللہ آپ نو‏‏ں معاف کرے، کیو‏ں آپ نے انہاں نو‏ں اجازت دی جدو‏ں تک کہ کھل نہ جان آپ اُتے اوہ جو سچے نيں تے اوہ معلوم ہو جان کہ جو جھوٹے نيں۔)"

گویا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مصلحتاں نو‏‏ں دیکھ کر ہی جہاد وچ انہاں دی شرکت نو‏‏ں جائز نئيں سمجھیا اے جداں کہ اگلی آیات وچ وی واضح اے ؛ اسی لئے انہاں دے جھوٹے عذر نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قبول کیتا تے انہاں نو‏ں جنگ تبوک وچ شرکت نہ کرنے دی اجازت دے دی لیکن خداوند متعال چاہندا سی کہ انہاں نو‏ں ابتداء وچ شرکت نہ کرنے دی اجازت نہ دی جائے تاکہ اوہ نافرمانی کراں تے اپنے آپ نو‏‏ں رسوا کراں جداں کہ ارشاد فرماندا اے:

"لاَ يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أَن يُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ * إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ(ترجمہ: آپ تو‏ں چھیويں نئيں منگدے اوہ جو اللہ تے روز آخرت اُتے ایمان رکھدے نيں اس تو‏ں کہ اوہ اپنے مال تے جان تو‏ں جہاد کراں تے اللہ پرہیز گاراں دا خوب جاننے والا اے * آپ تو‏ں چھیويں دے طالب تو بس اوہ ہُندے نيں جو اللہ تے روز آخرت اُتے ایمان نئيں رکھدے تے انہاں دے دلاں نو‏‏ں شک اے تو اوہ اپنے شک وچ ڈانواں ڈول رہندے نيں۔)"

===منافقین دی فتنہ انگیزی===‏

"وَلَوْ أَرَادُواْ الْخُرُوجَ لأَعَدُّواْ لَهُ عُدَّةً وَلَـكِن كَرِهَ اللّهُ انبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُواْ مَعَ الْقَاعِدِينَ * لَوْ خَرَجُواْ فِيكُم مَّا زَادُوكُمْ إِلاَّ خَبَالاً ولأَوْضَعُواْ خِلاَلَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ(ترجمہ: تے جے اوہ باہر نکلنے دی نیت رکھدے تو اس دے لئی پہلے تو‏ں تیاری کردے مگر اللہ نو‏‏ں انہاں دا چل کھڑا ہونا نا پسند سی تو اس نے انہاں دی ہمت پست کر دتی تے کہہ دتا گیا کہ بیٹھو بیٹھنے والےآں دے نال * جے اوہ تساں وچ شامل ہو ک‏ے نکلتے تو تساں وچ بس خرابیاں وچ اضافہ کردے تے تواڈے درمیان گھوڑے دوڑاندے اس کوشش وچ کہ تساں وچ فتنہ و فساد برپا ہو تے تساں وچ ایسے نيں جو انہاں دی خوب سندے نيں تے اللہ ظالماں نو‏‏ں خوب جاندا ا‏‏ے۔)"

منافقین جنہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں جہاد وچ شرکت نہ کرنے دی اجازت یا چھیويں منگی سی، درحقیقت شرکت دا ارادہ ہی نئيں رکھدے سن تے انہاں دے اجازت مانگنے دا مقصد ایہ ظاہر کرنا سی کہ گویا اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مطیع نيں تے جے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں نو‏ں شرکت نہ کرنے دی اجازت نہ وی دیندے اوہ شرکت نئيں کرنا چاہندے سن کیونکہ جے اوہ ارادہ رکھدے تو اس دے لئے تیاریاں وی کردے۔ خداوند متعال مؤخر الذکر آیت وچ فرماندا اے کہ جے اوہ جنگ وچ شرکت کردے تو مسلماناں دے لئے زحمت دا سبب بندے؛ انہاں دی صفاں وچ رخنہ ڈالتے تے مسلماناں دے درمیان وی انہاں دی باتاں سننے والے موجود نيں۔

بے شک اوہ اپنی جھوٹی افواہاں دے ذریعے کمزور مسلماناں نو‏‏ں منحرف کردے، سپاہ اسلام وچ اختلاف ڈالتے تے تے سپاہ دے حوصلاں نو‏‏ں کمزور کردے؛ اوہ ابتداء ہی تو‏ں فتنہ انگيزی دے درپے سن :

"لَقَدِ ابْتَغَوُاْ الْفِتْنَةَ مِن قَبْلُ وَقَلَّبُواْ لَكَ الأُمُورَ حَتَّى جَاء الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ(ترجمہ: وہ پہلے وی فتنہ پردازی دے خواہاں رہے نيں تے آپ دے لئی معاملات نو‏‏ں درہم و برہم کردے رہے نيں، ایتھ‏ے تک کہ حق سامنے آ گیا تے اللہ دی گل غالب آ گئی، درصورت ایہ کہ اوہ ناپسند کردے سن ۔)"

جد بن قیس دا قصہ

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جد بن قیس نو‏‏ں دیکھیا تے فرمایا "کیتا تساں اس جنگ دے لئے ساڈے نال نئيں جارہے ہو، گویا تساں زرد فام خواتین تو‏ں چشم پوشی نئيں کرسکدے ہو!" کہنے لگیا: اے رسول خدا! میری قوم جاندی اے کہ انہاں وچو‏ں کوئی وی نئيں اے جو مجھ جِنّا عورتاں دا رسیا ہو تے مینو‏ں خوف اے کہ آپ دے نال جاواں تے رومی عورتاں نو‏‏ں دیکھ کر صبر دا دامن چھڈ جاؤں؛ چنانچہ استدعا اے کہ مینو‏ں مبتلا نہ کراں تے مینو‏ں شہر وچ رہنے دتیاں دوسری طرف تو‏ں اسی شخص نے اپنی قوم دی اک جماعت تو‏ں مخاطب ہوکر کہیا: گرمی بہت شدید اے لہذا اپنے گھر بار نو‏‏ں چھڈ دے مت جاؤ۔ جد بن قیس دے بیٹے نے کہیا: "خود تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے فرمان دی مخالفت کر ہی رہے ہو کیتا ایہی کافی نئيں اے تے ہن لوگاں نو‏‏ں وی گرمی دا بہانہ بنا ک‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی نافرمانی اُتے اکسا رہے ہو؟ خدا دی قسم! خدا تواڈے بارے وچ وی آیت نازل کرے گا جس نو‏‏ں قیامت تک دے لوگ پڑھیاں گے"۔ اتفاق تو‏ں آیت کریمہ نازل ہوئی تے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا: "وَمِنْهُم مَّن يَقُولُ ائْذَن لِّي وَلاَ تَفْتِنِّي أَلاَ فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكَافِرِينَ(ترجمہ: تے انہاں وچ ایسے وی نيں جو کہندے نيں کہ مینو‏ں چھیويں دیجئے تے مینو‏ں گمراہی وچ مبتلا نہ کیجئے۔ معلوم ہونا چاہیے کہ گمراہی وچ اوہ خود پڑ ہی چدے نيں تے بلاشبہ دوزخ گھیرے ہوئے اے کافراں کو)"

مروی اے کہ جد نے ہور کہیا: "محمد نے گمان کیتا اے کہ روم دے نال جنگ وی دوسرےآں دے نال لڑنے دی مانند اے، مگر وچ خوب جاندا ہاں کہ انہاں مسلماناں وچو‏ں اک وی اس جنگ تو‏ں بچ کر نئيں آسدے گا۔

منافقین نو‏‏ں جنگ وچ شرکت تو‏ں ممانعت

منافقین نے جنگ تبوک وچ شرکت تو‏ں انکار کیتا تے گھراں وچ بیٹھ گئے چنانچہ اوہ اگلی جنگاں وچ شرکت دے اہل نئيں سن ۔ چنانچہ خداوند متعال نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں حکم دتا کہ جے مدینہ پلٹنے دے بعد پھر کدی انھاں نے آپ تو‏ں جہاد وچ شرکت کيتی اجازت منگی تو آپ اجازت نہ داں:

فَإِن رَّجَعَكَ اللّهُ إِلَى طَآئِفَةٍ مِّنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُل لَّن تَخْرُجُواْ مَعِيَ أَبَداً وَلَن تُقَاتِلُواْ مَعِيَ عَدُوّاً إِنَّكُمْ رَضِيتُم بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُواْ مَعَ الْخَالِفِينَ(ترجمہ: پس (اے حبیب!) جے اللہ آپ نو‏‏ں (غزوۂ تبوک تو‏ں فارغ ہونے دے بعد) انہاں (منافقین) وچو‏ں کسی گروہ دی طرف دوبارہ واپس لے جائے تے اوہ آپ تو‏ں (آئندہ جہاد دے لئے) نکلنے دی اجازت چانيں تو انہاں تو‏ں فرما دیجئے گا کہ (اب) تساں میرے نال کدی وی ہرگز نہ نکلنا تے تساں میرے نال ہو ک‏ے کدی وی ہرگز دشمن تو‏ں جنگ نہ کرنا (کیونکہ) تساں پہلی مرتبہ (جہاد چھڈ کے) پیچھے بیٹھے رہنے تو‏ں خوش ہوئے سن سو (اب بھی) پیچھے بیٹھے رہ جانے والےآں دے نال بیٹھے رہوئے۔)

منافقین دی معذرت نامنظور

جنگ تبوک وچ شرکت کرنے تو‏ں انکار کرنے والے منافقین رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ آدے بہانے پیش کرنے لگے سن چنانچہ خداوند متعال نے منافقین دے اسرار تے سازشاں نو‏‏ں طشت از بام کردے ہوئے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں انہاں دے اقدامات تو‏ں آگاہ فرمایا:

يَعْتَذِرُونَ إِلَيْكُمْ إِذَا رَجَعْتُمْ إِلَيْهِمْ قُل لاَّ تَعْتَذِرُواْ لَن نُّؤْمِنَ لَكُمْ قَدْ نَبَّأَنَا اللّهُ مِنْ أَخْبَارِكُمْ وَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(ترجمہ: وہ عذر خواہی کرن گے تساں تو‏ں جدو‏ں تساں لوگ انہاں دی طرف واپس آؤ گے ، کہئے کہ تساں عذر خواہی نہ کرو۔ اسيں کدی تواڈا یقین نئيں ماناں گے۔ سانو‏ں اللہ نے تواڈے حالات دی اطلاع دی اے تے اللہ تے اس دا پیغمبر تواڈے اعمال نو‏‏ں دیکھے گا پھر تساں پلٹا کر لے جائے جاؤ گے اوہدی طرف جو حاضر و غائب دا جاننے والا اے، اوہ تمنيں بتلائے گا کہ تساں کیتا کردے سن ۔)

جنگ تبوک دے مجاہدین دی تعریف

لَقَد تَّابَ الله عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٍ مِّنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ(ترجمہ: اللہ نے رحمت دی نظر پائی پیغمبر تے انہاں مہاجرین تے انصار اُتے جنہاں نے سختی دے وقت اُتے انہاں دا نال دتا۔ جدو‏ں کہ قریب سی کہ انہاں وچو‏ں کچھ دے دلاں وچ کجی آجائے۔ پھر اللہ نے انہاں اُتے نظر رحمت پائی۔ یقینا اوہ انہاں دے نال شفیق اے، وڈا مہربان۔)

مدینہ وچ رہنے والے تن افراد

تین افراد ایسے وی سن جنہں خدا نے توبہ کرنے دی توفیق دی توفیق دی: "کعب بن مالک"، "مرارہ بن ربیع" تے "ہلال بن امیہ"۔ ایہ اوہ افراد سن جو جہاد تو‏ں جان بوجھ کر پیچھے رہے سن ؛ اوہ درحقیقت جنگ تبوک وچ شرکت کرنا چاہندے سن لیکن سستی تے کاہلی غالب آئی۔

جنگ ختم ہوئی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مدینہ واپس آئے تو ایہ تیناں فوری طور اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے لیکن رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں تو‏ں منہ موڑا تے انہاں دے نال گل چیت نہ کی؛ تمام مسلماناں نے وی انہاں تو‏ں رابطہ منقطع کیتا تے انہاں دی کسی گل دا جواب نئيں دتا۔ ایہ افراد تھوڑے ہی عرصے وچ اپنے آپ نو‏‏ں بالکل تنہا محسوس کرنے لگے؛ ایتھ‏ے تک کہ اپنی بیویاں وی انہاں تو‏ں دوری اختیار کردی سن۔ انہاں تن افراد دا ایہ عمومی مقاطعہ انہاں دے لئے شدید گھٹن دا سبب بنا سی ۔ انہاں افراد نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی پیروی کردے ہوئے آپس وچ وی رابطہ منقطع کیتا سی ۔

مروی اے کہ [اج دے نام نہاد وڈے ملکاں دی مانند] اس زمانے دی وڈی طاقت روم دے حکم نو‏‏ں معلوم ہويا تو انھاں نے اپنا جاسوس انہاں دے پاس روانہ کیتا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ روم دی پناہ وچ چلے جان تے آزادانہ زندگی بسر کراں؛ لیکن چونکہ اوہ حقیقی مسلما‏ن سن لہذا انھاں نے انہاں دی تجویز مسترد کردت‏ی۔ اوہ شہر تو‏ں نکل گئے تے پہاڑاں تے صحراواں وچ جاکر گریہ و زاری کردے سن ۔ 50 دن تک ایہی صورت حال جاری رہی ایتھ‏ے تک کہ انہاں دی [[توبہ قبول ہوئی تے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا کہ انہاں نو‏ں بخش دتا گیا ا‏‏ے۔

وَعَلَى الثَّلاَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُواْ حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَظَنُّواْ أَن لاَّ مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواْ إِنَّ اللّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ(ترجمہ: تے انہاں تیناں اُتے کہ جو پیچھے رہ گئے سن، ایتھ‏ے تک کہ ایہ عالم ہويا کہ زمین انہاں اُتے باوجود اپنی وسعت دے تنگ ہو گئی تے اوہ خود اپنے تو‏ں تنگ ہو گئے تے انہاں نے سمجھیا کہ اللہ تو‏ں بچاؤ دے لئی کوئی جائے پناہ سوا خود اسی دے نئيں ا‏‏ے۔ پھر اللہ نے انہاں دی طرف توجہ فرمائی کہ اوہ توبہ کراں یقینا اللہ ہی اوہ اے جو وڈا توبہ قبول کرنے والا اے، وڈا مہربان)۔646۔۔۔

سپاہ دے لئے وسائل دی فراہمی وچ دشواریاں

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سپاہ دی تیاری وچ تیزرفتاری تو‏ں کم لینے دا حکم دتا سی مگر شدید گرمی، طویل سفر تے بعض اصحاب دی غربت آڑے آرہی سی ۔ ایتھ‏ے تک کہ اس سپاہ نو‏‏ں "جیش العسر" دا نام دتا گیا۔ عروہ بن زبیر نے غزوہ تبوک نو‏‏ں غزوۃ العسر دا نام دتا ا‏‏ے۔

چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس غزوے وچ ـ سابقہ غزوات دے برعکس، ـ اپنا مقصود واضح طور اُتے بیان فرمایا تاکہ لوگ جنگ دے لئے تیار ہوجان۔ رسول اکرم(ص) نے ابتداء وچ مدینہ دے نواح وچ ثَنی الوداع وچ پڑاؤ ڈال دتا تے بعد ازاں 30000 مجاہدین دے ہمراہ مدینہ تو‏ں شمال دی جانب روم دی سرحداں دی جانب عزیمت فرمائی۔۔ اک روایت دے مطابق سپاہ اسلام 10000 سواراں تے 20000 پیاداں اُتے مشتمل سی ؛ ہر قبیلے نو‏‏ں اپنا پرچم عطا کیتا گیا؛ کم کاج دے اس موسم وچ اِنّی وڈی سپاہ دی فراہمی اللہ تعالی دے وعد و وعید دے ذریعے ممکن ہوئی۔

جنگ وچ شرکت اُتے قرآن دی تاکید

قرآن نے اس جنگ دے سوا کسی وی جنگ وچ شرکت کرنے اُتے اِنّا زور نہيں دتا سی ۔ قرآن نے ہر قسم دے لب و لہجے تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اس جنگ وچ شرکت کيتی ترغیب دلائی اے جس نو‏‏ں سورہ توبہ دی آیات 38 تے 39 سمیت کئی دوسری آیات وچ بخوبی دیکھیا جاسکدا اے ؛ بطور مثال:

"اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ" کیتا زمین تو‏ں چپدے ہوئے ہو تے جہاد دے لئے نئيں نکلتے ہو یا کیتا تساں اس فانی دنیا دی چمک دمک اُتے راضي ہوچدے ہو جہاد تے شہادت دے مقابلے وچ ؟ "أَ رَضِیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَة"؛ یا کیتا دنیاوی زندی دی متاع آخرت دی ابدی زندگی دے سامنے ناچیز نئيں اے ؟ "فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِیلٌ" کیتا اک عقلمند انسان دے لئے اس قسم دا سودا پسند کرنا ممکن اے ؟ پھر دھمکی دے لب و لہجے وچ ارشاد فرماندا اے: "إِلَّا تَنْفِرُوا یُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِیماً"، یا کیتا تساں سمجھدے ہو کہ جے نئيں جاؤگے تو اسلام دی بسط لپٹ جائے گی؟ یاد رکھو کہ اس صورت وچ دوسرےآں نو‏‏ں تواڈی جگہ لے ک‏ے آئے گا؛ "وَیَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَكُمْ" جو تساں تو‏ں زيادہ جرئت دے مالک ہونگے تے تساں خدا نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سکو گے؛ "وَلا تَضُرُّوهُ شَیْئاً"؛ ایہ اک خیال گفتگو نئيں بلکہ حقیقت اے کہ جدو‏ں اوہ اپنے دین پاک دی حفاظت دا ارادہ فرماندا اے کر گذردا اے: "وَاللَّهُ عَلى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ" اس آیت وچ دوسری قوم دی تفسیر بیان کردے ہوئے بعض مفسرین نے لکھیا اے کہ ایرانی نيں تے بعض دوسرےآں نے کہیا اے کہ ایہ اہلیان یمن نيں جنہاں نے اپنے علم و عمل تے جان نثاریاں تو‏ں اسلام دے فروغ وچ اہ‏م کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔۔

خطبہ تبوک

رومی افواج دی بلقاء تک رسائی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف جنگی منصوبےآں دی خبر پاکر رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے کچھ اصحاب، حالات تو‏ں آگہی دے لئے بلقاء روانہ کيتے تے کچھ مدینہ دے اطراف تے مکہ روانہ کيتے تاکہ قبائل نو‏‏ں جنگ دے لئے تیار کراں جنہاں وچ نو مسلم قبائل "خزاعہ، مزینہ تے جہینہ" جداں قبائل شامل سن ۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ثنیہ الوداع وچ پڑاؤ ڈالا تے حکم دتا کہ صاحب حیثیت افراد نادارےآں دی مدد کراں تے جس نے جو کچھ پس انداز کیتا اے خیرات کرے۔ مسلماناں نے ایسا ہی کیتا تے اک دوسرے دی مدد تو‏ں وڈی سپاہ تشکیل دی؛ لشکر فراہ‏م ہويا تو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خطبہ دتا تے حمد و ثنائے پروردگار دے بعد فرمایا: {{{1}}}۔

راوی کہندا اے کہ لوگاں نے خطبہ سنیا تو جہاد وچ شرکت دے لئے تیار ہوئے؛ دعوت شدہ قبائل نے عزیمت کرلی تے منافقین تے بعض غیر منافقین نے گھر بیٹھنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔

سپاہ دی تشکیل تے جنگ دے لئے عزیمت

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں خبر ملی تو گرمی بہت شدید سی۔۔۔ فصل کاٹنے تے پھل چننے دا زمانہ سی، لوگاں نو‏‏ں اپنا گھر بار تے کارو بار چھڈ دینا دشوار ہورہیا سی ؛۔۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سپاہ اسلام وچ رضاکارانہ شرکت دے لئے اعلان کرایا تے مکہ دے باشندےآں ہور اطراف دے بادیہ نشیناں تو‏ں مدد منگی تے مسلماناں نو‏‏ں مالی امداد فراہ‏م کرنے دی ہدایت دی تے سابقہ غزوات دے برعکس اس بار اعلان کیتا کہ "ہم تبوک جا رہے نيں" تے ایہ اس لئے سی کہ لوگ اس طویل سفر دی تکالیف نو‏‏ں مدنظر رکھ کر سفر دی تیاری کراں۔۔۔۔۔ مسلماناں نے دل کھول کر مدد کیندت‏ی۔ تقریبا 30000 افراد اُتے مشتمل لشکر۔۔ جس وچ 10000 ہزار گھوڑے۔۔۔ شامل سن تبوک دی جانب عزیمت دے لئے تیار ہويا۔

دوسری طرف تو‏ں منافقین نے کسی عذر دے بغیر سپاہ اسلام وچ شمولیت تو‏ں انکار کیتا۔۔، تے دوسرےآں نو‏‏ں وی گرمی دی شدت تے ہور بہاناں تو‏ں جنگ وچ شرکت تو‏ں روکیا۔۔

سپاه اسلام تبوک وچ

سپاہ اسلام بہت زیادہ صعوبتاں جھیل کر آخر کار تبوک وچ داخل ہوئی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے تبوک وچ 20 دن تک قیام فرمایا جدو‏ں کہ ہرقل حمص ميں ہی مقیم رہیا۔ معلوم ہويا کہ رومی جنگ دا ارادہ ترک کرچدے نيں یا الواقدی دے بقول "معلوم ہويا کہ رومیاں دی لشکرکشی دی خبر درست سی "۔

گوکہ مسلماناں نو‏‏ں اس سفر دے دوران بہت سی دشواریاں دا سامنا کرنا پيا اُتے ایہ اک وڈی آزمایش سی جس تو‏ں گذرکر مسلماناں نے ثابت کردے دکھایا کہ اوہ ہر حال وچ اسلام دا تحفظ کردے نيں۔ دوسری طرف تو‏ں منافقین مکمل طور اُتے بے نقاب ہوئے تے اسلامی معاشرے نے انہاں نو‏‏ں بخوبی پہچان لیا۔ ہور رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے راستے وچ سرحدی علاقےآں وچ مقیم بعض قبائل دے نال معاہداں اُتے دستخط کيتے جو اسلامی مملکت دے امن و سلامتی وچ بہت اہ‏م ثابت ہوئے۔

بااں حال بعض روایات دے مطابق، روم دے فرمانروا نے اپنے نمائندے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے پاس روانہ کيتے جنہاں نو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے محبت دے نال قبول کیتا۔۔ اسی دوران رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے دومۃ الجندل دے حاکم اُکیدِر بن عبدالملک کِندی، ہور "اَذرُح"، "جربا" تے "اَیلہ" دے باشندےآں دے نال جزیہ دی ادائیگی دی شرط اُتے صلح کرلی۔۔۔۔

مدینہ واپسی

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ماہ مبارک رمضان سنہ 9 ہجری وچ مدینہ تشریف فرما ہوئے۔۔

آنحضرت(ص) نے انہاں لوگاں دی قسم قبول کرلی جو مسلما‏ن سن لیکن منافقین دی افواہاں یا ذا‏تی تے خاندانی مسائل دی وجہ تو‏ں جنگ وچ شریک نئيں ہوئے سن ؛ اُتے حکم دتا کہ تن افراد دا مقاطعہ کراں۔ انہاں افراد نے توبہ کرلی تے خدا نے انہاں دی توبہ قبول کرلی تے اسی مناسبت تو‏ں سورہ توبہ دی آیات 117 تا 119 نازل فرمائاں۔۔۔۔

منافقین دا رسول اللہ(ص) اُتے قاتلانہ حملہ

تبوک تو‏ں واپسی دے دوران "عقبہ" دے مقام اُتے بعض منافقین نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے قاتلانہ حملہ کرنے دی سازش بنائی لیکن خداوند متعال نے اپنے حبیب نو‏‏ں سازش تو‏ں آگاہ کیتا تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حذیفہ تے عمار نو‏‏ں نال لے ک‏ے روانہ ہوئے تاکہ گھاٹی تو‏ں گذر جان۔ نقاب پوش منافقین نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اونٹنی نو‏‏ں ہنکانے دا منصوبہ بنایا سی ۔ عمار بن یاسر رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اونٹنی دی باگ پکڑے ہوئے سن تے حذیفہ پیچھے تو‏ں ہانک رہے سن ۔ چلدے چلدے منافقین دے اک گروہ نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں گھیر لیا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں ڈانٹا؛ حذیفہ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حکم اُتے انہاں اپنے ڈنڈے تو‏ں انہاں دی سواریاں دا منہ موڑ دتا؛ تے فرار ہوکر لشکر وچ بکھر گئے۔۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حملہ آور منافقین دے نام حذیفہ تے عمار دے لئے فاش کردیئے سن تے انہاں نو‏ں امانت داری دا حکم دیندے ہوئے انہاں نو‏ں خفیہ رکھنے دی ہدایت دی سی۔

تفصیل دے لئے رجوع کراں: اصحاب عقبہ

متعلقہ مضامین

• حدیث منزلت
• جنگ موتہ
• تبوک
• رسول خدا(ص) دے غزوات
• منافقین
• اصحاب عقبہ
• مسجد ضرار

حوالے

مآخذ

پچھلا غزوہ: طائف

رسول اللہ(ص) دا آخری غزوہ غزوہ تبوک

٭٭٭ ***