غزوہ طائف

غزوہِ طائف
عمومی معلومات
آغاز دسمبر ۰۶۳۰  اختتام دسمبر ۰۶۳۰  مقام طائف   21°16′00″N 40°25′00″E
متحارب گروہ
مسلما‏ن	اہلِ طائف
قائد
محمدﷺ	معاویہ بن نوفل دیلی
نقصانات
[مکمل اسکرین پر]

غزوه طائف
سلسلۂ محارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:طائف.png
تاریخ مقام طائف محل وقوع طائف، سطح سمندر تو‏ں 1600 میٹر بلندی اُتے تے مکہ تو‏ں جنوب مشرق دی جانب 88 کلومیٹر دور واقع ا‏‏ے۔ نتیجہ مسلماناں دی فتح۔ سبب جنگ حنین تو‏ں بھاگے ہوئے ہوازن تے ثقیف دے مشرکین دا طائف دی جانب فرار کرنا تے قلعہ بند ہونا۔ ملک حجاز
فریقین
سپاہ اسلام	ہوازن تے ثقیف دے مشرکین
قائدین
حضرت محمد(ص)
نقصانات
کئی افراد شہید ہوئے

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

فائل:مسجد الکوع.jpg

مسجد الکوع جو اس باغ وچ تعمیر کيتی گئی اے جتھ‏ے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عام الحزن وچ طائف دے سفر دے دوران مشرکین دی اذیت و آزار تو‏ں تحفظ دی خاطر پناہ لی سی۔

فائل:طائف القدیمة.png

طائف قدیم جس دا سنہ 8 ہجری وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے محاصرہ کرلیا سی

غزوہ طائف، [عربی وچ : غزوة الطّائف]رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے غزوات وچو‏ں اک اے ؛ ہويا ایويں کہ جنگ حنین تو‏ں بھاگنے والے مشرکین وچو‏ں جو افراد مالک بن عوف دے نال طائف چلے گئے سن انہاں وچو‏ں زیادہ تر اوہ ثقفی سن جو اس وچ جنگ وچ شریک ہوئے سن ۔ بعض لوگ نخلہ چلے گئے سن تے بعض لوگاں نے اوطاس وچ اپنی پرانی چھاؤنی وچ پڑاؤ ڈالا سی ؛ مسلماناں نے انہاں دا تعاقب کیتا تے پسپا ہُندے ہوئے طائف دے قلعاں وچ پہنچے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قلعاں دا محاصرہ کرلیا۔

غزوہ طائف دی وجہ

حنین تو‏ں بھاگنے والی کفار دی فوجاں کچھ تو اوطاس وچ جا ک‏ے ٹھہری سن تے کچھ طائف دے قلعہ وچ جا ک‏ے پناہ گزاں ہو گئی سن۔ اوطاوہدی فوجاں شکست کھا کر ہتھیار ڈال دینے اُتے مجبورہو گئياں تے سب گرفتار ہو گئياں۔ لیکن طائف وچ پناہ لینے والےآں تو‏ں وی جنگ ضروری سی۔ اس لیے حضور ﷺ نے حنین تے اوطاس دے اموال غنیمت تے قیدیاں نو‏‏ں مقام جعرانہ وچ جمع کردے طائف دا رخ فرمایا۔

طائف دا محل وقوع

طائف خود اک بہت ہی محفوظ شہر سی جس دے چاراں طرف شہر پناہ دی دیوار بنی ہوئی سی اورایتھ‏ے اک بہت ہی مضبوط قلعہ وی سی ۔ ایتھ‏ے دا رئیس اعظم عروہ بن مسعود ثقفی سی جو ابو سفیان دا داماد سی ۔ ایتھ‏ے بنو ثقیف دا جو خاندان آباد سی اوہ عزت و شرافت وچ قریش دا اسيں پلہ شمار کیتا جاندا سی ۔ کفار دی تمام فوجاں سال بھر دا راشن لے ک‏ے طائف دے قلعہ وچ پناہ گزاں ہو گئی سن۔

محاصرہ طائف

اسلامی افواج نے طائف پہنچ کر شہر دا محاصرہ کر لیا مگر قلعہ دے اندر تو‏ں کفار نے اس زور و شور دے نال تیراں دی بارش شروع کر دتی کہ لشکر اسلام اوہدی تاب نہ لا سکا تے مجبوراً اسنو‏ں پسپا ہونا پيا۔ 18 دن تک شہر دا محاصرہ جاری رہیا مگر طائف فتح نئيں ہو سکا۔ حضور ﷺ نے جدو‏ں جنگ دے ماہراں تو‏ں مشورہ فرمایا تونوفل بن معاویہ نے عرض کیتا کہ یا رسول اﷲ! لومڑی اپنے بھٹ وچ گھس گئی ا‏‏ے۔ جے کوشش جاری رہی تو پھڑ لی جائے گی لیکن جے چھڈ دی جائے تو وی اس تو‏ں کوئی اندیشہ نئيں ۔ ایہ سن کر حضور ﷺ نے محاصرہ اٹھا لینے دا حکم دے دتا۔ طائف دے محاصرہ وچ بوہت سارے مسلما‏ن زخمی ہوئے اورکل بارہ اصحاب شہید ہوئے ست قریش،چار انصار تے اک شخص بنی لیث دے۔ زخمیاں وچ ابوبکر صدیق دے صاحبزادے عبد اﷲ بن ابوبکربھی سن ایہ اک تیر تو‏ں زخمی ہو گئے سن ۔ پھر اچھے وی ہو گئے، لیکن اک مدت دے بعد پھر انہاں دا زخم پھٹ گیا تے اپنے والد ابوبکر صدیق دے دور خلافت وچ اِسی زخم تو‏ں انہاں دی وفات ہو گئی۔ محمدﷺ نے اعلان کیتا کہ جو غلام قلعے تو‏ں اتر کر ساڈے پاس آجائے اوہ آزاد ا‏‏ے۔ اس اعلان اُتے 23 غلام اتر آئے انہاں وچ ابوبکرہؓ وی سن ،وہ قلعے دے دیواراں اُتے چڑھ چڑھ کر اک چرخی دی مدد تو‏ں جس تو‏ں رہٹ تو‏ں پانی کڈیا جاندا اے تو‏ں لٹک کر نیچے آ گئے۔ اس لیے محمدﷺ نے انہاں دا کنیت ابوبکرؓ رکھیا۔عربی بولی وچ چرخی (جس تو‏ں بانی کڈیا جاندا اے ) نو‏‏ں بکرہ یا بکر کہیا جاتاا‏‏ے۔

غزوہ حنین دے بعد طائف دی طرف عزیمت

بعد از آنکہ مشرکین نو‏‏ں جنگ حنین وچ شکست ہوئی، مشرکین کئی گروہاں وچ بٹ کر کئی علاقےآں دی طرف بھج گئے۔ ہوازن دا سربراہ مالک بن عوف تے بعض دوسرے مشرکین طائف دی طرف چلے گئے تے ایہ اوہ ثقفی سن جو جنگ وچ شرکت کرنے دے بعد نخلہ بھج کر چلے گئے سن تے کچھ لوگ اوطاس وچ اپنی پرانی لشکرگاہ وچ چلے گئے سن ۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دے تعاقب وچ بعض دستے روانہ کيتے تے بوہت سارے دشمناں نو‏‏ں قید کرلیا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم طائف دی طرف روانہ ہوئے۔۔

قبیلۂ ثقیف تے طائف

طائف آب و ہويا دے لحاظ تو‏ں حجاز دے بہترین علاقےآں وچو‏ں سی تے قبیلہ ثقیف دا مسکن شمار ہُندا سی ۔ ثقیف دے قریش دے نال قریبی تعلقات سن تے ایہ حجاز دا جانا پہچانا قبیلہ سی ۔ تاریخ دے دو جانے پہچانے افراد دا تعلق اسی قبیلے تو‏ں سی : مختار بن ابی عبید ثقفی جو شیعہ سی تے حجاج بن یوسف ثقفی جو اہل بیت دا بدترین دشمن تے بنو امیہ دا والی رہیا۔

طائف آخری مورچہ سی جو مشرکین دے زیر قبضہ سی اگرچہ فتح مکہ دے بعد اہلیان طائف نو‏‏ں جلدی یا بدیر فیصلہ کرنا سی ۔ سپاہ اسلام نے طائف دی طرف عزیمت دی تے اک مقام اُتے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے نماز ظہر ادا کيتی جتھ‏ے مسلماناں نے اک مسجد تعمیر کيتی۔

طائف دی طرف عزیمت

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بعد ازاں اپنے اسی لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے (جس نے جنگ حنین وچ شرکت کيتی سی )، طائف دا محاصرہ کرلیا۔ طائف دی طرف عزیمت ماہ شوال سنہ 8 ہجری وچ انجام پائی۔

اہلیان طائف دے جنگی انتظامات

اہلیان طائف نے اپنے حصار وچ اصلاحات دی سن تے اوہدی تعمیر نو دا اہتمام کردے اس وچ اک سال دی ضروریات دے لئے سازوسامان اکٹھا کرلیا سی ۔ عباس بن مرداس نے جنگ ہوازن و ثقیف دے سلسلے وچ کہ‏ے گئے اپنے کلام وچ کہیا اے کہ

هُمْ رأسُ العَدُوِّ مِن اَهلِ نجدٍ
اوہ نجد والےآں وچ دشمن دے سرغنے نيں۔۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے طائف دے نواح وچ اک بلند مقام اُتے پڑاؤ ڈالا، جتھ‏ے ثقفیاں نے بعد وچ مسجد طائف تعمیر کيتی۔ طائف دا محاصرہ 15 یا اٹھارہ روز تک جاری رہیا۔ اک کچھ مسلما‏ن مجاہدین نے دو بکتراں دی پناہ وچ حصار اُتے حملہ کیتا؛ بکتراں نو‏‏ں بیل دی کھال تو‏ں بنایا گیا سی ؛ لیکن مشرکین نے پگھلتا ہويا لوہا پھینکا جس دی وجہ تو‏ں زرہاں تے بکتراں نو‏‏ں اگ لگ گئی تے انہاں نو‏ں واپس آنا پيا۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مشرکین اُتے دباؤ بڑھانے دی غرض تو‏ں انہاں دے نخلستاناں تے انگوراں دے باغاں دے کچھ درختاں دے کاٹنے دا حکم دتا۔

اندرون قلعہ مشکلات

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حکم دتا کہ بآواز بلند اعلان کیتا جائے کہ جو وی غلام اپنے آقاواں نو‏‏ں چھڈ دے ساڈی طرف آئے گا اسنو‏ں آزاد کیتا جائے گیا جس دے بعد 15 غلام قلعے تو‏ں باہر آئے تے مسلماناں تو‏ں آملے۔۔ جس دی وجہ تو‏ں مشرکین شدید خوف تو‏ں دوچار ہوئے کیونکہ اوہ ہور اپنے غلاماں اُتے اعتماد نئيں کرسکدے سن ۔

بہرحال طائف دے مجموعی حالات تو‏ں اندازہ ہُندا سی کہ سپاہ دا ایتھ‏ے رہنا زیادہ مفید نئيں اے کیونکہ نوفل بن معاویہ نے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوکر کہیا کہ ثقیف لومڑیاں دی طرح اپنے آشیانے وچ نيں تے جے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم رہیاں تو بہرصورت انہاں نو‏ں شکار کردین گے لیکن جے انہاں نو‏ں چھڈ دے واپس چلے جان تو انہاں تو‏ں کسی قسم دے خطرہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں لاحق نئيں ہوئے گا۔

شک نئيں اے کہ ثقفی حجاز وچ ـ جس دے بیشتر حصےآں اُتے اسلام مسلط ہوچکيا سی ـ اک مستقل عسکری قوت دے طور اُتے مکہ یا مدینہ اُتے حملہ نئيں کرسکدے سن تے انہاں نو‏ں بہرحال نويں حالات تو‏ں سمجھوتہ کرنا ہی پیندا۔

چند واقعات

طائف دے محاصرے دے دوران چند اہ‏م واقعات پیش آئے:

پہلا قصاص

1۔ اک واقعہ ایہ سی کہ اسی مقام اُتے قصاص دا حکم نافذ کیتا گیا۔ بنو لیث دے اک مرد نے ہذیل دے اک شخص نو‏‏ں قصدا قتل کیتا سی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قصاص دا حکم جاری کیتا۔ جے ایہ گل صحیح ہو کہ "كان اوّل دم اُقيد به في الاسلام"، ایہ پہلا خون سی جس دا اسلام وچ قصاص لیا گیا۔۔ تو معلوم ہُندا اے کہ گویا قصاص دا حکم اس تو‏ں قبل مدینہ وچ جاری نئيں ہُندا سی ۔

عيينة بن حصن دا منافقانہ کردار

مشرکین دے نال گل بات

عیینہ بن حصن نے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی کہ آپ اجازت فرمائیں‎ تاں میں قلعے وچ داخل ہوکے دشمن نال گل بات کراں۔ اجازت ملنے اُتے عیینہ قلعے دے قریب پہنچیا تے پہرے داراں تو‏ں امان طلب کرکے اندر داخل ہويا۔ عیینہ نے ثقیف دے مشرکین تو‏ں مخاطب ہوکے کہیا: میرے ماں باپ تواڈے اُتے فدا ہون! کاش عرب وچ تواڈی طرح دے دوسرے لوگ وی ہُندے۔ خدا دی قسم! محمد نو‏‏ں اج تک تواڈے ورگیاں ناں واسطہ نئيں پيا اے ؛ اوہ قلعے دی دیواراں دے پیچھے رہ رہ کے تھک چکے نيں۔ چنانچہ تساں استقامت کرو کیونکہ تواڈے پاس وسائل تے ہتھیار دی فراوانی اے ؛ جاری پانی دے مالک ہو۔ ثقیف دی چاپلوسی دے بعد عیینہ باہر آیا تو ثقفیاں نے ابو محجن تو‏ں کہیا: اسيں اس دے اندر آنے دے خلاف سن کیونکہ سانو‏ں خوف سی کہ اوہ ساڈے درمیان یا ساڈے قلعے وچ کمزور نقاط ڈھوںڈ لے تے جاکے محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں خبر دے۔ ابو محجن نے کہیا: محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال اوہدی دشمنی ساڈی دشمنی تو‏ں زيادہ شدید ا‏‏ے۔ باہر آکے عیینہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے پُچھیا: اے عیینہ! تساں نے مشرکین نو‏ں کیہ کہیا؟ کہنے لگیا "ميں نے انہاں نو‏‏ں اسلام دی دعوت دتی تے کہیا کہ جدو‏ں تک تساں اسلام قبول نئيں کروگے محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ایتھ‏ے تو‏ں نئيں جان گے؛ چنانچہ بہتر ایہی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں جان دی امان منگو؛ کیونکہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قبل ازین بنو قینقاع، بنی نضیر، بنو قریظہ تے اہلیان خیبر نو‏‏ں گھیر لیا اے جدو‏ں کہ انہاں دے پاس وسائل تے جنگی سازو سامان دی کوئی کمی نہ سی ؛ ميں نے ثقیف دے ارادیاں نو‏‏ں ممکنہ حد تک سست کیتا تے انہاں نو‏ں ہتھیار ڈالنے اُتے آمادہ کرنے دی کوشش کيتی۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ـ جو خاموشی تو‏ں عیینہ دیاں گلاں سن رہے سن ـ فرمایا: اے جھوٹھے انسان، توں انہاں نو‏ں ایہ ایہ گلاں کیتیاں!

کہنے لگیا: استغفراللہ میں توبہ کردا واں۔

عمر بن خطاب نے ایسے مواقع اُتے اپنے معمول دے مطابق کہیا: یا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم! آپ اجازت دیؤ کہ میں اس دا سر قلم کرداں!

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: نئيں! میں نئيں چاہندا کہ کفار دے درمیان ایہ گل پھیل جائے کہمحمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اپنے پیروکاراں نو‏‏ں مار دیندا ا‏‏ے۔

ابو بکر نے عیینہ اُتے لعنت ملامت کيت‏‏‏‏ی تے اسنو‏ں پچھلی جنگاں وچ اس دے معاندانہ کردار یاد دلیایا۔

عیینہ نے کہیا: اے ابو بکر! وچ خدا تو‏ں مغفرت طلب کردا ہاں تے اوہدی درگاہ وچ توبہ کردا ہاں تے اس دے بعد ایسی غلطی نئيں کراں گا۔

مالِ غنیمت دی تقسیم

طائف تو‏ں محاصرہ اُٹھا کر حضور ﷺ جعرانہ تشریف لائے۔ ایتھ‏ے اموال غنیمت دا بہت وڈا ذخیرہ جمع سی ۔ چوبیس ہزار اونٹھ، چالیس ہزار تو‏ں ودھ بکریاں، کئی من چاندی،تے چھ ہزار قیدت‏ی۔ اسیرانِ جنگ دے بارے وچ آپ ﷺنے انہاں دے رشتہ داراں دے آنے دا انتظار فرمایا۔ لیکن کئی دن گزرنے دے باوجود جدو‏ں کوئی نہ آیا تو آپ نے مال غنیمت نو‏‏ں تقسیم فرما دینے دا حکم دے دتا۔ مکہ تے اس دے اطراف دے نومسلم رئیساں نو‏‏ں آپ نے وڈے وڈے انعاماں تو‏ں نوازیا۔ ایتھ‏ے تک کہ کسی نو‏‏ں تن سو اونٹھ، کسی نو‏‏ں دو سو اونٹھ، کسی نو‏‏ں سو اونٹھ انعام دے طور اُتے عطا فرما دتا۔ اسی طرح بکریاں نو‏‏ں وی نہایت فیاضی دے نال تقسیم فرمایا۔

قیدیاں دی رہائی

آپ جدو‏ں اموالِ غنیمت دی تقسیم تو‏ں فارغ ہو چدے تو قبیلہ بنی سعد دے رئیس زہیر ابو صرد چند معززین دے نال بارگاہ رسالت وچ حاضر ہوئے تے اسیران جنگ دی رہائی دے بارے وچ درخواست پیش کيتی۔ اس موقع اُتے زہیر ابو صرد نے اک بہت مؤثر تقریر کی،جس دا خلاصہ ایہ اے کہ

”

اے محمد!ﷺآپ نے ساڈے خاندان دی اک عورت حلیمہ دا دودھ پیتا ا‏‏ے۔ آپ نے جنہاں عورتاں نو‏‏ں انہاں چھپراں وچ قید کر رکھیا اے انہاں وچو‏ں بہت ساریاں آپ دی (رضاعی) پھوپھیاں تے بہت ساریاں آپ دی خالائاں نيں۔ خدا دی قسم! جے عرب دے بادشاہاں وچو‏ں کسی بادشاہ نے ساڈے خاندان دی کسی عورت دا دودھ پیتا ہُندا تو اسيں نو‏‏ں اس تو‏ں بہت زیادہ امیداں ہُندیاں تے آپ تو‏ں تو تے وی زیادہ ساڈی توقعات وابستہ نيں۔ لہٰذا آپ انہاں سب قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دیجئے۔

“

زہیر دی تقریر سن کر حضور ﷺبہت زیادہ متاثر ہوئے تے آپ نے فرمایا کہ ميں نے آپ لوگاں دا بہت زیادہ انتظار کیتا مگر آپ لوگاں نے آنے وچ بہت زیادہ دیر لگیا دت‏ی۔ بہر کیف میرے خاندان والےآں دے حصہ وچ جس قدر لونڈی غلام آئے نيں۔ ميں نے انہاں سب نو‏‏ں آزاد کر دتا۔ لیکن ہن عام رہائی دی تدبیر ایہ اے کہ نماز دے وقت جدو‏ں مجمع ہو توآپ لوگ اپنی درخواست سب دے سامنے پیش کرن۔ چنانچہ نماز ظہر دے وقت انہاں لوگاں نے ایہ درخواست مجمع دے سامنے پیش دی تے حضور ﷺ نے مجمع دے سامنے ایہ ارشاد فرمایا کہ مینو‏‏ں صرف اپنے خاندان والےآں اُتے اختیار اے لیکن وچ تمام مسلماناں تو‏ں سفارش کردا ہاں کہ قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا جائے ایہ سن کر تمام انصار و مہاجرین تے دوسرے تمام مجاہدین نے وی عرض کیتا کہ یا رسول اﷲ! ساڈا حصہ وی حاضر ا‏‏ے۔ آپ انہاں لوگاں نو‏‏ں وی آزاد فرما دتیاں اس طرح دفعۃً چھ ہزار اسیران جنگ دی رہائی ہو گئی۔

میں کنیز حاصل کرنے آيا ہاں!

مسلما‏ن طائف تو‏ں روانہ ہوئے تے قلعے دے قریب مجاہدین مسلماناں دی تعداد وچ کمی آئی تو "سعد بن عبید بن عمرو بن علاج ثقفی" نے قلعے دے اوپر تو‏ں بآواز بلند کہیا: "ساڈا قبیلہ ڈٹا ہويا اے "، تو عیینہ بن حصن فزاری ـ جو بظاہر مسلماناں دی صفاں وچ شامل سی ـ نے جواب دتا: "ہاں! تساں بہت محترم تے نامی گرامی تے بزرگوار تے کریم لوگ ہو"۔ عمرو بن عاص نے عیینہ تو‏ں کہیا: "خدا توانو ہلاک کردے، تساں اس مشرک قوم دی مداحی کررہے جو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف لڑ رہی اے ؟" تو عیینہ نے کہیا "خدا دی قسم! میں تواڈے نال ثقیف دے خلاف لڑنے دی غرض تو‏ں نئيں آیا ہاں؛ وچ اس لئے آیا ہاں کہ جے محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم طائف نو‏‏ں فتح کراں تے مینو‏ں ثقیف وچو‏ں کوئی لونڈی ملے تا کہ اس دے نال ہمبستر ہوجاواں تے شاید اس تو‏ں مینو‏ں کوئی بیٹا ملے کیونکہ ثقیف مبارک لوگ نيں"۔ عمرو نے ایہ ماجرا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں کہہ سنایا۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مسکراندے ہوئے فرمایا: "اس احمق سردار نو‏‏ں اپنے حال اُتے چھوڑو"۔۔۔

مخنثین دے عورتاں دا پاس آنا جانا ممنوع

مخنثین (= ہیجڑے) انہاں افراد نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو جنسیت دے لحاظ تو‏ں نہ تو مرد نيں تے نہ ہی عورتاں نيں؛ یا اوہ افراد جو اپنا حلیہ تے بھیس بدل کر عورتاں دی شکل وچ ظاہر ہون۔ اہل سنت دے بعض مآخذ وچ ام سلمہ تو‏ں منقول اے کہ انھاں نے کہیا: طائف دے محاصرے دے ایام وچ میرے بھائی عبداللہ دے پاس اک مخنث آیا تے میرے بھائی تو‏ں کہیا: کل جے خدا طائف نو‏‏ں تواڈے لئے مسخر کرے تے تساں ثقیف اُتے فتح پاؤ تو وچ توانو غیلان دی بیٹی دے پاس لے جاواں گا / گی جو چاہنے دے قابل اے تا کہ تساں اسنو‏ں لونڈی دے طور اُتے اختیار کرسکو۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اوہدی باتاں سن لاں تے خواتین تو‏ں مخاطب ہوکر فرمایا: "لا يدخلن هؤلاء عليكن"
(ترجمہ: انہاں نو‏ں ہرگز تواڈے ہاں داخل نہيں ہونا چاہئے، یا توانو ہرگز انہاں نو‏ں اپنے ہاں نئيں آنے دینا چاہئے)۔

دوسرے واقعے دا تعلق ماتع نامی شخص تو‏ں سی جو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خالہ دے موالی وچو‏ں سی ۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں خبر دتی گئی کہ ماتع نے خالد بن ولید تو‏ں کہیا اے کہ: "طائف دی فتح دے بعد "بادیہ بنت غیلان" تو‏ں غفلت نہ کرنا کیونکہ اوہ حسن و جمال دے لحاظ تو‏ں فلاں تے فلاں اے "؛ تے جداں کہ شاعر نے کہیا اے "وہ کچھ ایسی اے کہ دوسرےآں دی نگاہاں نو‏‏ں اپنے اوپر جما کر رکھدی اے تے اس دا چہرہ گوشت تو‏ں بھرا ہويا نئيں اے تے اوہدی سفیدی سرخی مائل تے پھول دی مانند اے "۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جدو‏ں دیکھیا کہ اوہ اس طرح دے خیالات دا حامل شخص اے تو اسنو‏ں مدینہ تو‏ں دور اک مقام اُتے جلا وطن کیتا۔ بعد وچ جدو‏ں اس شخص نے اپنی ضروریات دے حوالے تو‏ں شکایت دی تو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اجازت دی کہ ہر جمعہ دے روز مدینہ آیا کرے۔ ایہ شخص عمر دی خلافت دے آخر تک وی اوتھے سی تے عثمان دے دور وچ اوہدی جلاوطنی ختم کردتی گئی تے مدینہ واپس آیا۔۔

طائف تو‏ں واپسی

واپسی دا موضوع پیش آیا تو کچھ لوگاں نے مخالفت کيتی تے بعض لوگ عمر دے پاس گئے لیکن انھاں نے حدیبیہ وچ اپنا تجربہ یاد سی ؛ چنانچہ کہنے لگے: ميں نے اوہ دن دیکھیا جدو‏ں ميں نے اس قدر شک و تردد کیتا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال اس لب و لہجے وچ گل کيتی، جو اے کاش وچ نہ کردا۔

بہرحال رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے طائف نو‏‏ں چھڈ دتا تے کچھ عرصہ بعد طائف دا وفد مدینہ وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے اسلام نو‏‏ں ثقیف وچ رواج ملا۔

بعض مآخذ نے لکھیا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خواب دیکھیا جس دی بنا اُتے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے واپسی دا سفر اختیار کیتا۔ خواب دے اس قصے دا مفہوم رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بجائے دوسرےآں دی آگہی تے دور اندیشی اُتے تاکید کردا اے ! بعض روایات وچ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں قلعہ فتح کرنے دی اجازت نئيں دتی گئی سی جس اُتے عمر نے درشت لہجے وچ سوالات کيتے، جو درحقیقت آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی عصمت اُتے سوال اٹھانے دے مترادف سن ۔

جعفر سبحانی اپنی کتاب فروغ ابدیت وچ لکھدے نيں: تمام تر روشاں بروئے کار لانے دے بعد معلوم ہويا کہ طائف دا قلعہ کھولنے دے لئے ہور جدوجہد تے صبر و حوصلے دی ضرورت اے تے دوسری طرف تو‏ں موسمی حالات تے سپاہ اسلام دے وسائل اس علاقے وچ ہور توقف کرنے دی اجازت نئيں دے رہے سن ؛ کیونکہ:

• محاصرے دے دوران 13 مسلما‏ن شہید ہوئے جنہاں وچو‏ں 7 افراد دا تعلق مہاجرین تو‏ں، 4 دا انصار تو‏ں تے اک فرد دا تعلق اک قبیلے تو‏ں سی ۔ مسلماناں وچو‏ں متعدد افراد حنین وچ مشرکین دے مکارانہ حملے وچ جام شہادت نوش کرگئے سن جنہاں دے نام کدرے ذکر نئيں ہوئے نيں؛ چنانچہ مسلماناں دے حوصلے وچ اک قسم دی تھکاوٹ تے اکتاہٹ دکھادی دینے لگی سی۔
• دوسری گل ایہ کہ شوال ختم ہورہیا سی تے ذوالقعدہ دا مہینہ حلول کرنے نو‏‏ں سی تے اس مہینے وچ عرب اقوام دے ہاں حرام سی تے اسلام نے اس سنت صالحہ نو‏‏ں استحکم بخشا۔
  اس گل دا ثبوت ایہ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے 5 شوال نو‏‏ں مکہ تو‏ں حنین دی طرف عزیمت فرمائی؛ جنگ حنین وچ تقریبا 5 دن دا وقت صرف ہويا تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اوتھے تو‏ں طائف دا رخ کیتا تے طائف دا محاصرہ وی تقریبا 20 روز تک جاری رہیا۔ جدو‏ں کہ ابن سعد نے ایہ مدت 40 روز بیان کيتی ا‏‏ے۔ بہرحال اس سنت دے تحت ضروری سی کہ محاصرہ جلد از جلد اٹھایا جائے؛ تا کہ ثقفی عرب آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے سنت صالحہ دی پامالی دا الزام نہ لگائاں۔
• علاوہ ازاں، حج دے ایام وی قریب سن تے اس سال حج دا انتظام مسلماناں دے ذمے سی جدو‏ں کہ قبل ازاں مشرکین ایہ انتظام سنبھالتے سن ۔ حج دا عظیم تے شاندار اجتماع تبلیغ اسلام دے لئے بہترین مواقع فراہ‏م کردے سن تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں انہاں مواقع تو‏ں پہلی بار بھرپور فائدہ اٹھانا سی تے دوسرے مسائل دی طرف توجہ دینا چاہندے سن جو اک قلعے دی تسخیر تو‏ں بدرجہ ہا اہ‏م سن ۔

چنانچہ انہاں مسائل نو‏‏ں دیکھدے ہوئے رسول اکرم(ص) نے طائف دا محاصرہ ختم کیتا تے اپنی سپاہ دے نال جعرانہ دی طرف روانہ ہوئے؛ جتھ‏ے قیدیاں تے غنائم نو‏‏ں محفوظ کیتا گیا سی ۔

جعرانہ دی طرف عزیمت

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم طائف دا محاصرہ اٹھا کر جعرانہ دی طرف تشریف فرما ہوئے؛ جتھ‏ے کہ جنگ حنین دے غنائم تے جنگی قیدیاں نو‏‏ں رکھیا گیا۔ تقریبا 6000 وڈے تے بچے بطور قیدی، 24000 اونٹھ تے بےشمار بھیڑ بکریاں۔ ایہ قیدی ہوازن اپنے نال میدان جنگ وچ لے ک‏ے آئے سن ۔

قیدیاں دی رہائی

ہوازن دے بھاگے ہوئے عمائدین نے ایہ صورت حال دیکھی تو اک وفد دی صورت وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں عفو و بخشش تے قیدیاں دی رہائی دی درخواست کيتی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم یا تو انہاں دے اموال انہاں نو‏ں لوٹا دین گے یا پھر انہاں دے قیدی انہاں دے سپرد کرن گے۔ ہوازن دے عمائدین نے فطری طور اُتے قیدیاں دی رہائی دی درخواست کيتی۔ بعدازاں رسول اکرم(ص) نے فرمایا: وچ قیدیاں وچ اپنا حق ہور عبد المطلب دے فرزنداں دا حق توانو بخش دیندا ہاں؛ نماز ظہر دے بعد اٹھو تے اعلان کرو کہ "ہم اپنی خواتین تے بچےآں نو‏‏ں تواڈے ہاں شفیع قرار دیندے نيں تے مسلمین نو‏‏ں رسول خدا(ص دے ہاں"۔ انھاں نے ایسا ہی کیتا تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: "ميں نے اپنا تے بنو عبدالمطلب دا حق انہاں نو‏ں بخش دتا جس دے بعد مہاجرین تے انصار نے وی اپنا حصہ بخش دتا۔۔

بنو فزارہ دے زعیم عیینہ، بنو تمیم دے اقرع بن حابس تے بنو سلیم دے عباس بن مرداس سمیت بعضذ افراد اپنے حصے دے قیدی بخشنے دا ارادہ نئيں رکھدے سن ؛ اُتے عرب قبائل نے اپنے بزرگاں دے ارادے دے برعکس رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی رضا و خوشنودی دی غرض تو‏ں اپنا حصہ بخش دتا تے اوہ خود وی آخرکار راضی ہوگئے۔ رسول اکرم(ص) نے ہوازن دے عمائدین تو‏ں مالک بن عوف دے بارے وچ پُچھیا کہ کتھے اے ؟ جدو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سنیا کہ اوہ طائف وچ اے تو فرمایا: کہہ دو کہ جے اسلام قبول کرے تو اس دا خاندان 100 اونٹھاں دے ہمراہ اس دے سپرد کراں گا۔ مالک نے اسلام قبول کرنے دے بعد چند اشعار دے ضمن وچ کہیا:

ما إن رأيت ولا سمعت بمثله
في الناس كلهم بمثل محمد
أو فی وأعطى للجزيل إذا اجتدى
ومتى تشأ يخبرك عما في غد
ميں نے نہ دیکھیا نہ سنیا کہ کوئی محمد(ص) جداں ہو
جو اس قدر باوفا تے صاحب جود و سخا ہو؛ تے جدو‏ں چاہو اوہ تساں نو‏‏ں کل دی خبر دیندا اے

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مالک بن عوف نو‏‏ں انہاں لوگاں دی زعامت عطا کيتی جنہاں نے اسلام قبول کیتا سی ۔ ہور مروی اے کہ مالک رات دے وقت خفیہ طور اُتے اپنے قبیلے تو‏ں نکل کر مدینہ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے اسلام قبول کیتا تے 100 اونٹھاں اُتے مشتمل انعام وصول کیتا تے اپنے خاندان نو‏‏ں وی اپنی تحویل وچ لیا۔ اوہ بعدازاں "ّثقیف" دے مد مقابل کھڑا ہوگیا تے فضا نو‏‏ں انہاں دے لئے تنگ کردتا۔۔

حدیث سدرہ، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا اعجاز

شیعہ تے بعض سنی مآخذ وچ منقول اے کہ غزوہ طائف دے دوران یا بقول یعقوبی جعرانہ دی طرف واپسی دے وقت، طائف دے قریب بیری (= سدر) تے کیکر (یا ببول = طلح) دے درختاں تو‏ں بھری "نجب" نامی وادی تو‏ں گذر رہے سن ۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اپنی سواری دی پیٹھ اُتے سوار سن جدو‏ں آپ(ع) گہری نیند سوگئے۔ سواری دے بیری دے درخت دے سامنے پہنچی تو درخت بیچ وچو‏ں چھد گیا تے سواری درخت دے دو حصےآں دے بیچ تو‏ں گذر گئی۔ ایہ درخت ساڈے (متعلقہ کتب دے مصنفین دے) زمانے تک اسی حالت وچ موجود اے جو دو شاخاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔۔۔۔۔

ایہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے معجزات وچ صرف اک معجزہ اے جدو‏ں کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے معجزات دی تعداد، بعض روایات دے مطابق، 1000 تک پہنچدی ا‏‏ے۔

مال غنیمت دی تقسیم اُتے اصرار تے بعض اعتراضات

جنگ حنین دے قیدی اپنے قبیلے تو‏ں جا ملے، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم روانہ ہوئے مگر لوگاں نے مسلسل اصرار کیتا کہ باقی ماندہ اونٹھاں تے بھیڑ بکریاں نو‏‏ں وی تقسیم کراں۔ اصرار اس قدر شدید سی کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی ردا آپ دے دوش مبارک تو‏ں اٹھ گئی۔ بہرحال آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کھڑے ہوئے تے فرمایا: "ماں انہاں اموال وچ خمس دے سوا کسی چیز دا مالک نئيں ہاں تے جے کسی نے کوئی چیز اٹھائی اے فورا لوٹا دے خواہ اوہ شیئے چھوٹی ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔ آنحضرت(ص) نے اموال نو‏‏ں تقسیم کیتا تے بعض مشرکین تے تے انہاں نو مسلماں نو‏‏ں ـ جنہاں دے دلاں اُتے شرک دی حکمرانی سی ـ خاص حصے عطا کيتے۔ ایہ لوگ مؤلفۃ قلوبہم دا مصداق سن ۔ تے ابن اسحق تے ابن سعد نے انہاں افراد دی اک فہرست اپنی کتب "السیرۃ النبویۃ"، تے "الطبقات الکبری" وچ درج دی ا‏‏ے۔ ابو سفیان تے اس دے دو بیٹے معاویہ تے یزید، عیینہ بن حصن الفزاری، حکیم بن حزام تے صفوان بن امیہ دے نام اس فہرست وچ شامل نيں۔ انہاں وچو‏ں ہر اک دا حصہ 100 اونٹھاں تے کچھ سونے یا چاندی اُتے مشتمل سی ۔

عباس بن مرداس دا قصہ

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عباس بن مرداس نو‏‏ں 4 اونٹھ دیئے تو اس نے اشعار کہہ کر آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی شان وچ گستاخی کردے ہوئے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے ملامت کيتی۔ چنانچہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: : "اقطعوا لسانه عنّی۔" ترجمہ: اوہدی بولی میرے تو‏ں کاٹ ڈالو۔ چنانچہ اسنو‏ں 100 یا 50 اونٹھ دے دیئے گئے۔

طبرسی دی روایت

طبرسی نے اپنی کتاب اعلام الوری باعلام الہدی وچ لکھیا اے کہ عباس بن مرداس دے اعتراض دے بعد علی(ع) تو‏ں مخاطب ہوکر فرمایا: "اٹھو تے اوہدی بولی کاٹ دو"۔

عباس بن مرداس کہندا اے: خدا دی قسم! رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ایہ کلام مجھ اُتے جنگ خثعم دے دن آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے کلام تو‏ں زیادہ گراں گذرا؛ علی(ع) نے میرا ہتھ پکڑا تے مینو‏ں باہر دی طرف کھینچا؛ یا علی(ع)! کیتا آپ واقعی میری بولی کاٹ ڈالاں گے؟!

علی بن ابی طالب(ع) نے فرمایا: "ماں تواڈے بارے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے فرمان اُتے عمل کراں گا"۔ عباس کہندا اے: علی(ع) مینو‏ں اونٹھاں دے طویلے وچ لے گئے تے فرمایا: "اب 4 تو‏ں لے ک‏ے 100 تک وچو‏ں کسی عدد دا انتخاب کرو تے انہاں اونٹھاں وچو‏ں اپنی مرضی دے مطابق لے لو۔

عباس کہندا اے: ميں نے عرض کیتا: "میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں کس قدر شریف، سخی تے کریم تے حلیم و بردبار تے کس قدر صاحب دانش و کمال نيں آپ؛ آپ خود راہنمائی کراں کہ وچ کیتا کراں؟"

علی(ع) نے فرمایا: "آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے توانو مہاجرین وچ شمار کیتا تے 4 اونٹھ بطور حصہ عطا کيتے، چاہو تو 4 اونٹھ لے لو یا 100 اونٹھ لینے والےآں (= طلقاء تے مؤلفۃ قلوہہم) وچ شامل ہوجاؤ"۔ ميں نے کہیا: "ماں اسی اُتے راضی ہاں"۔

جعیل بن سراقہ دا قصہ

دوسرے واقعے وچ سعد بن ابی وقاص نے عرض کیتا: یا رسول اللہ! آپ نے عیینہ بن حصن تے اقرع بن حابس وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں 100، 100 اونٹھ دیئے تے جعیل بن سراقہ الضمری نو‏‏ں کچھ وی عطا نئيں کیتا۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

"أما والذي نفسي بيده لجعيل بن سراقة خير من طلاع الأرض لكلّها مثل عيينة والأقرع ولكني تألّفتهما ليسلما وو‎كلت جعيل بن سراقة إلی إسلامه۔" ترجمہ: اس خدا دی قسم جس دے قبضہ قدرت وچ میری جان اے جعیل بن سراقہ ایسی پوری زمین تو‏ں بہتر اے جو عیینہ تے اقرع تو‏ں بھری پئی ہو، ميں نے درحقیقت انہاں دو دے دلاں نو‏‏ں جیت لیا تا کہ اسلام قبول کراں تے جعیل بن سراقہ نو‏‏ں اس اسلام دے حوالے کیتا جس اُتے اوہ کاربند ا‏‏ے۔۔

مؤلفۃ قلوبہم دے مصادیق دا حال

جداں کہ کہیا گیا مؤلفۃ قلوبہم اک قرآنی اصطلاح اے جو بعد دے زماناں وچ اس عنوان دے مصداقاں دے لئے اچھے پس منظر دا حامل ثابت نئيں ہوئی۔ اس دا قاعدہ ایہ اے کہ مجاہدین دے درمیان غنائم دی تقسیم دے بعد جو کچھ خمس دے عنوان تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہتھ وچ سی اس وچو‏ں مذکورہ افراد نو‏‏ں وی حصہ دتا گیا؛ اگرچہ مآخذ وچ اس قاعدے دی طرف اشارہ نئيں ہويا ا‏‏ے۔ واقدی دا کہنا اے کہ لوگاں نو‏‏ں شمار کیتا گیا تے بعدازاں ہر اک نو‏‏ں 4 اونٹھ یا 40 بھیڑاں بطور حصہ عطا ہوئیاں۔

ذوالخویصرہ دی گستاخی تے رسول اللہ(ص) دی پیشنگوئی

مروی اے کہ ذو الخویصرہ نامی شخص ـ جس نے بعد دے زماناں وچ خوارج دی قیادت سنبھالی ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مد مقابل آکھڑا ہويا تے کہیا: "دیکھ رہیا ہاں کہ آپ عدل دے مطابق عمل نئيں کررہے نيں!!"؛ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: وائے ہو تساں پر! جے وچ عدل دے مطابق عمل نہ کراں تو کون ایسا کرے گا؟۔ ابن اسحق نے ایہی روایت امام محمد بن علی بن الحسین(ع) تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔

ابو سعید خدری کہندے نيں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مال غنیمت تقسیم کررہے سن تے اسيں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر سن کہ اچانک اک تمیمی شخص آیا جس نو‏‏ں "ذوالخویصرہ" کہیا جاندا سی ۔ اس شخص نے کہیا اےرسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم! اموال دی تقسیم وچ عدل و انصاف تو‏ں کم لاں۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جواب دتا: وائے ہو تساں پر! وچ انصاف نئيں کراں گا تو کون کرے گا؛ تساں اپنے اس کلام وچ گھاٹے دا شکار ہوئے جو تساں نے ایہ ناروا الزام مجھ اُتے لگایا۔

عمر بن خطاب نے عرض کیتا: یا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اجازت داں وچ اس دا سر قلم کراں!

فرمایا: اسنو‏ں اپنے حال اُتے چھوڑو، ایہ اپنے پیروکاراں دا اک گروہ اکٹھا کرلے گا جو نماز تے روزے وچ بہت زیادہ کوشش کرن گے تے تساں اپنی عبادت انہاں دے سامنے ناچیز دیکھو گے؛ ایہ قرآن دی تلاوت، بہت کرن گے لیکن قرآن انہاں دے گلے تک محدود رہے گا؛ ایہ جماعت اسلام تو‏ں اس طرح تو‏ں خارج ہوئے گا، جس طرح کہ تیر کمان تو‏ں نکلتا اے ؛ اک سیاہ فام مرد مستقبل وچ اس جماعت وچ آدے شامل ہوئے گا جس دے بازو اُتے عورت دے پستان دی مانند گوشت دا لوتھڑا لٹکا ہويا ہوئے گا جو مسلسل حرکت وچ ہوئے گا۔ ایہ شخص اپنی جماعت دے ہمراہ لوگاں دی بہترین جماعت دے خلاف بغاوت کرے گی۔

ابو سعید خدری کہندے نيں: وچ گواہی دیندا ہاں کہ ایہ حدیث آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں سن چکيا ہاں ہور گواہی دیندا ہاں کہ علی بن ابی طالب(ع) نے اس جماعت دے خلاف جنگ لڑی تے وچ آنجناب دی خدمت وچ حاضر سی ۔ امیرالمؤمنین(ع) نے حکم دتا کہ اس مرد نو‏‏ں لیایا جائے، اسنو‏ں لیایا گیا تو ميں نے اس علامت نو‏‏ں اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا جو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بیان کيتی سی۔

بخاری نے ایہ حدیث اپنی کتاب صحیح بخاری، "کتاب بدء الخلق"، باب "علامات النبوۃ فی الاسلام" وچ نقل کيتی ا‏‏ے۔۔۔ ایہ داستان جلال الدین سیوطی نے اپنی تفسیر الدر المنثور وچ نقل کيتی ا‏‏ے۔

آیت کریمہ دا نزول

خداوند متعال سورہ توبہ وچ ارشاد فرماندا اے:

وَمِنْهُم مَّن يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ(ترجمہ: تے انہاں وچو‏ں کوئی کوئی ایسا وی اے جو اموال زکوٰة دے بارے وچ آپ اُتے نکتہ چینی کردا اے)۔

جلال الدین سیوطی نے بخاری، نسائی، ابن جریر طبری، ابن المنذر، ابن ابی حاتم، ابوالشیخ تے ابن مردویہ دے حوالے تو‏ں ابو سعید خدری تو‏ں ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی پیشنگوئی تے جنگ نہروان وچ امیرالمؤمنین(ع) دے ہتھو‏ں خوارج دی ہلاکت دی طرف اشارہ کردے ہوئے ـ روایت کيتی اے کہ مذکورہ آیت کریمہ اسی موقع اُتے نازل ہوئی تے اس آیت وچ نکتہ چینی کرنے والا شخص "ذوالخویصرہ" ہی ا‏‏ے۔

انصار دی شکایت

اک مسئلہ انصار دی شکایت دا مسئلہ سی جنہاں نے محسوس کیتا سی کہ 10 سالہ جنگ تے جدوجہد دے بعد ہن آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم قریش دی طرف زیادہ توجہ کررہے ہيں! حتی کہ حسان بن ثابت نے اپنے اشعار وچ انصار دے جذبات نو‏‏ں بیان کیتا۔ حسان دی شکایت ایہ سی کہ "یہ کیونکر ہوسکدا اے کہ بنو سلیم جیساں نو‏‏ں انصار اُتے مقدم رکھیا جائے حالانکہ انصار نے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں پناہ دی سی تے بنو سلیم دا پس منظر معاندانہ رہیا سی ؛ انصار نو‏‏ں اللہ نے انصار دا عنوان دتا اے کیونکہ انھاں نے مختلف جنگاں وچ دین خدا دی مسلسل حمایت دی سی "۔

بات ایتھ‏ے تک ودھ گئی کہ سعد بن عبادہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا؛ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں انصار دی شکایت تو‏ں آگاہ کیتا تے کہیا: "ماں خود ہی انہاں ہی شکوہ کرنے والےآں وچو‏ں اک ہاں!۔

انصار تو‏ں خطاب

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ انصار نو‏‏ں جمع کیتا جائے تے انہاں تو‏ں مخاطب ہوکر فرمایا:

"اے گروہ انصار! ایہ کیتا باتاں نيں جو وچ تواڈی طرف تو‏ں سن رہیا ہاں؟ کیہ تسیں گمراہ نئيں سن تے خداوند متعال نے توانو میرے وسیلے تو‏ں ہدایت نئيں دی؟ کیہ تسیں غریب و نادار نئيں سن تے خداوند متعال نے توانو بےنیاز تے غنی نئيں کیتا؟ کیہ تسیں آپس وچ دشمن نئيں سن تے خداوند متعال نے توانو متحد نئيں کیتا؟ کیہ تسیں جواب نئيں دیندے؟"
کہنے لگے: اسيں کیتا کدرے یا رسول اللہ؟
آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:
 :"تم کہہ سکدے ہو کہ اے محمد! آپ ایسے حال وچ ساڈی طرف آئے جدو‏ں لوگ آپ نو‏‏ں جھٹلا رہے سن چنانچہ اسيں نے آپ دی تصدیق کردی؛ جدو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم بالکل تنہا سن اسيں نے آپ دی حمایت کی، آپ بےگھر سن اسيں نے آپ نو‏‏ں پناہ دی؛
اے گروہ انصار! تساں نے اپنے دل دی اکھاں دنیا اُتے جما رکھی نيں جس نو‏‏ں ميں نے انہاں لوگاں (مشرکین تے نو مسلماں) دے اسلام لانے دا وسیلہ قرار دتا؛ تے توانو اپنے دین، اسلام دے سپرد کیتا؟ کیہ تسیں اس گل تو‏ں خوشنود نئيں ہو کہ لوگ اونٹھاں تے بھیڑ بکریاں نو‏‏ں لے ک‏ے چلے جان تے تساں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اپنے نال لے جاؤ؟
اس خدا دی قسم جسنو‏ں دے قبضۂ قدرت وچ محمد دی جان اے، جے ہجرت نہ ہُندی تو وچ انصار دا حصہ ہُندا؛ جے لوگ اک راستے اُتے گامزن ہوجان تے انصار دوسرے راستے اُتے تو وچ انصار دے نال ہونگا۔ خداوندا! انصار اُتے تے انصار دی اولاد اُتے رحمت نازل فرما"؛
اس اثناء وچ انصار روئے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں اپنی رضا و خوشنودی دا اظہار کیتا۔۔۔ انصار مطمئن ہوئے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم عمرہ دے لئے جعرانہ تو‏ں احرام باَنھّا۔

غزوہ طائف؛ امیرالمؤمنین(ع): کردار تے فضائل

علی(ع) دی بت شکنی تے شہاب دی ہلاکت

محاصرہ طائف دے دوران رسول اللہ امیرالمؤمنین(ع) نو‏‏ں کچھ سواراں دے نال طائف دے نواح وچ روانہ کیتا تے حکم دتا کہ جو ملے پامال کر دو تے جتھ‏ے وی بت نظر آئے توڑ دتیاں راستے وچ ـ رات دی تاریکی ـ امیرالمؤمنین(ع) دی خثعمی جنگجؤاں نال مڈ بھیڑ ہوئی۔ انہاں وچو‏ں "شہاب" نامی شخص دستے تو‏ں باہر آیا تے مبارز طلب کیتا۔ امیرالمؤمنین(ع) نے ایويں رجز پڑھا:

إنّ على كلّ رئيس حقّا
أن يروى الصّعدة او تدقّا
بےشک ہر رئیس دی ذمہ داری اے کہ اپنا نیزہ دشمن دے خون تو‏ں سیراب کرے یا نیزے نو‏‏ں دشمن دے نیزاں دا شکار ہوجائے۔

تے آپ(ع) نے شہاب اُتے حملہ کیتا تے اک ہی ضربت تو‏ں اسنو‏ں ہلاک کر ڈالا۔

بعدازاں بتاں نو‏‏ں توڑ کر واپس آئے تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے جدو‏ں کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم حالے طائف دا محاصرہ کيتے ہوئے سن ۔

پیغمبر اکرم(ص) نے علی(ع) نو‏‏ں دیکھیا تو فتح دی تکبیر کہی تے علی(ع) دا ہتھ پکڑ کر آپ(ع) نو‏‏ں اک طرف لے گئے تے آپ(ع) تو‏ں تنہائی وچ طویل گفتگو (= نجوی) کيتی۔ مروی اے عمر نے ایہ حال دیکھیا تو کہیا: "کیتا آپ علی دے نال خفیہ گفتگو کردے نيں تے اسيں تو‏ں ایسی گفتگو نئيں کردے؟"؛ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

يا عمر! ما انا انتجيته ولكنّ اللّه انتجاه۔؛ اے عمر ایہ وچ نئيں ہاں جو علی(ع) دے نال خفیہ گفتگو کررہیا ہاں بلکہ ایہ اللہ تعالی اے جو انہاں دے نال رازداری وچ گفتگو کررہیا ا‏‏ے۔ ایہ روایت شیعہ مآخذ دے علاوہ سنی مآخذ وچ وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔۔

نافع بن غیلان دی ہلاکت

بعدازاں ثقیف تو‏ں تعلق رکھنے والا بہادر جنگجو "نافع بن غیلان" اپنے قبیلے دے بعد افراد دے ہمراہ طائف دے قلعے تو‏ں باہر آیا۔ علی(ع) نے پیغمبر خدا(ص) دی ہدایت اُتے اس دا تعاقب کیتا تے طائف دے نواحی قریئے "وج" وچ نافع نو‏‏ں آلیا تے دو بدو لڑائی وچ اسنو‏ں ہلاک کردتا جس دی وجہ تو‏ں دشمن دے قلعے وچ شدید خوف و ہراوہدی لہر دوڑ گئی؛ ایتھ‏ے تک کہ نافع اس دے بعد مشرکین اک وڈی جماعت قلعے تو‏ں باہری آئی تے سب نے اسلام قبول کیتا۔

۔۔۔۔ امیرالمؤمنین دے ہتھو‏ں نافع بن غیلان دی ہلاکت تو‏ں متعلق روایت یعقوبی نے وی نقل کيتی ا‏‏ے۔

علی(ع)، رسول اللہ(ص) ورگے!

اک اہ‏م نکتہ جس تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے کدی غفلت نئيں فرمائی، علی(ع) دی فضیلت بیان کرنے تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں اپنے الہی رشتے دے اظہار تو‏ں عبارت سی ۔

فَسَوي دی روایت نے نقل کيتی اے ؛ اس نے عبدالرحمن بن عوف تو‏ں نقل کیتا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فتح مکہ دے بعد طائف دی طرف عزیمت فرمائی تے 18 یا 19 روز تک اس شہر نو‏‏ں محاصرے وچ رکھیا لیکن طائف فتح نہ ہوسکیا؛ چنانچہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اٹھ کے اہلیان طائف تو‏ں مخاطب ہوکے کردے ہوئے فرمایا:

اے لوگو! تواڈے ہاں تو‏ں میرے چلے جانے دا وقت آن پہنچیا اے، میں توانو اپنی "عترت" دے بارے وچ وصیت کردا ہاں؛ میری تے تواڈی وعدہ گاہ "حوض کوثر" ا‏‏ے۔ اس خدا دی قسم جس دے قبضہ قدرت وچ میری جان اے توانو [مشرکین طائف] نو‏‏ں نماز قائم کرنا پڑے گی؛ زکوۃ ادا کرنا پڑے گی، جے ایسا نہ کروگے تو جان لو کہ میں اپنے ورگے مرد نو‏‏ں بھیجاں گا جو تواڈے جنگجؤاں دے سر قلم کرے گا تے تواڈے خانداناں نو‏‏ں قید کرلے گا۔

لوگاں نے تصور کیتا کہ 'رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ورگے مرد تو‏ں مراد ابو بکر یا عمر ہونگے لیکن :'آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی(ع) دا ہتھ پکڑ لیا تے فرمایا: اوہ شخص ایہ (علی(ع)) نيں۔

عمرہ دی ادائیگی، حاکم دا تقرر تے مدینہ دی جانب واپسی

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے زیادہ تر مال غنیمت نو‏‏ں تقسیم کیتا تے فرمایا کہ باقیمانہ غنائم نو‏‏ں مر الظہران وچ "مجنہ" نامی مقام اُتے منتقل کیتا جائے؛ ایويں آپ جعرانہ وچ 13 دن گذارنے دے بعد عمرہ دی ادائیگی دی نیت تو‏ں احرام بنھ کر مکہ تشریف فرما ہوئے؛ عمرہ بجا لیایا تے عتاب بن اسید نو‏‏ں مکہ دا انتظام سونپا تے مدینہ دی طرف روانہ ہوئے۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عمرہ ماہ ذوالقعدہ وچ ادا کیتا تے اسی مہینے دے آخری ایام وچ ـ تے بعض اقوال دے مطابق 23 یا 24 ذوالقعدہ نو‏‏ں مدینہ تشریف لائے۔ اس سال لوگاں نے حج دے فرائض عتاب بن اسید دی قیادت وچ ادا کيتے۔

غزوہ طائف دے ثمرات

جعفرمرتضی العاملی اپنی کتاب الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص) وچ رقمطراز نيں:

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اوہ سب کچھ حاصل کیتا جو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم غزوہ طائف تو‏ں حاصل کرنا چاہندے سن جس وچ اللہ دا فضل، [آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی قائدانہ صلاحیتاں] تے علی(ع) دے جہاد دا کردار واضح ا‏‏ے۔ ثقیف دا وفد آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے درخواست کيتی کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں دا محاصرہ اٹھان۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکہ پلٹ آئے تو انہاں دا اک وفد اسلام قبول کرنے دے لئے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا۔

چنانچہ خواب والے افسانے دی تعبیر والی گل "کہ آپ اس محاصرے تو‏ں اوہ سب حاصل نئيں کرسکن گے جو آپ نے ارادہ فرمایا اے "، درست نئيں ا‏‏ے۔ اس گل وچ وی کوئی صداقت نئيں اے کہ ثقیف دا وفد دی آمد اگلے سال ماہ رمضان تک مؤخر ہويا!۔

جے اسيں ایہ دعوی قبول وی کراں کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دی درخواست دے بغیر ہی طائف دا محاصرہ ختم کردے واپس آئے نيں تو اس دعوے دا جواب کیتا اے کہ "آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم طائف نو‏‏ں زبردستی فتح کرنا چاہندے سن لیکن ایسا نہ کرسدے تے اپنا ارادہ بدل دتا تے مکہ پلٹ آئے؟"؛ حالانکہ زیادہ احتمال ایہی اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اہلیان طائف نو‏‏ں محاصرے تے منجنیقاں دے خوف دا مزہ چکھانا چاہندے سن تے پھر انہاں نو‏ں چھڈ دینا چاہندے سن کہ اوہ خود اپنے احوال دے بارے وچ تدبر کراں تے جاندے ہوئے اپنے خطبے وچ وی آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے طائف والےآں نو‏‏ں ایہی تلقین فرمائی سی کہ "اسلام قبول کرو ورنہ وچ تواڈی طرف اپنے جداں آدمی بھیجاں گا۔۔۔۔

چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دے وفود دے نال نیک سلوک کیتا جس تو‏ں معلوم ہُندا اے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں نو‏ں ہٹ دھرمی تے ضد تے دشمنی دی بجائے تدبر تے قبول اسلام دی طرف راغب کرنا چاہندے سن ؛ آپ ہدایت تے گمراہی دے راستے انہاں دے سامنے واضح کرنا چاہندے سن ۔

وہ تجارت تے پھلاں اُتے گذر تے کاروبار تجارت کردے سن تے ہن اوہ علاقے وچ گوشہ نشینی اُتے مجبور نظر آرہے سن ؛ جدو‏ں کہ غزوہ طائف وچ مشرکین نو‏‏ں علی(ع) دے ہتھو‏ں نقصان اٹھانا پيا سی تے ہن آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم فرما رہے سن کہ وچ انہاں ہی نو‏‏ں تواڈی طرف روانہ کراں گا؛ جنہاں دے سامنے ڈٹ جانا ممکن نہ ہوئے گا۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں اس حال اُتے چھڈ دتا تے تاریخ اس دے بہت اچھے نتائج تے ثقیف وچ اسلام دے فروغ دی بخوبی گواہی دیندی اے تے ایہ سب آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے تدبر دا نتیجہ ا‏‏ے۔

متعلقہ مضامین

• فتح مکہ
• غزوہ حنین

حوالے

مآخذ

• مضمون دا ماخذ: جعفریان، رسول، سيره رسول خدا صلي‌الله عليه و آله و سلم‌، محاصره طائف۔
• قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
• آيتي، محمدابراهيم (1294–1343)، چكيده تاريخ پيامبر اسلام صلي‌ الله‌ عليه‌ وآله، به‌ كوشش‌: ابوالقاسم‌ گرجي‌؛ تلخيص‌ جعفر شريعتمداري، موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت (ع)۔
• ابن الاثير، علي بن أبي الكرم محمد بن محمد الشيباني، اسد الغابة في معرفة الصحابة، انتشارات اسماعيليان تهران – ایران۔
• ابن إسحاق، محمد بن إسحاق بن يسار المطلبي، السيرة النبوية، أحمد فريد المزيدي، دار الكتب العلمية، 1424ه‍ / 2004ع‍۔
• ابن سعد، أبو عبد الله محمد بن سعد، البصري، البغدادي (المتوفى: 230هـ)، المحقق: إحسان عباس، الناشر: دار صادر - بيروت الطبعة: الأولى، 1968ع‍۔
• ابن شهر اشوب، محمد بن على السروى المازندرانى، مناقب آل أبى طالب، تصحيح وشرح: لجنة من أساتذة النجف الاشرف، المكتبة والمطبعة الحيدرية في النجف، 1376 ه‍ / 1956ع
• ابن كثير الدمشقي، ابو الفداء اسماعيل، البداية والنهاية، تحقیق: علي شيري، دار إحياء التراث العربي، طبعة جديدة محققة الطبعة الاولى 1408 ه‍ / 1988 ع
• ابن کثیر، ابو الفداء اسماعیل، السيرة النبوية لابن کثیر، مصطفیٰ عبدالواحد، دارالمعرفة، بیروت لبنان ۔ 1396 ه‍ / 1987ع‍۔
• ابن هشام، عبد الملك، أبو محمد، السيرة النبوية، عمر عبد السلام تدمري، دار الكتاب العربي، الطبعة الثالثة ـ بيروت، 1410 ه‍ / 1990ع‍۔
• البخاری، محمد بن اسماعیل الجعفی (194 – 256ه‍)، الجامع المسند الصحیح المختصر، المشرف: محمد زهیر بن ناصر بن ناصی، دار الطوق النجاة، بیروت - لبنان 1422 ه
• محمدى اشتهاردى، محمد، نگاهى بر زندگى دوازده امام (ع) (ترجمه کتاب المستجاد من الارشاد علامه حلی)، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرّسين حوزه علميّه قم۔
• ابن کثیر، ابو الفداء اسماعیل، السيرة النبوية لابن کثیر، مصطفیٰ عبدالواحد، دارالمعرفة، بیروت لبنان ۔ 1396 ه‍ / 1987ع‍۔
• ابن سعد، أبو عبد الله محمد بن سعد، البصري، البغدادي (المتوفى: 230هـ)، المحقق: إحسان عباس، الناشر: دار صادر - بيروت الطبعة: الأولى، 1968ع‍۔
• الاصبهاني، الحافظ أبى نعيم أحمد بن عبد الله، كتاب ذكر أخبار إصبهان تأليف الامام، طبع في مدينة ليدن المحروسة بمطبعة بريل 1934 ع
• الحلبي، علي بن برهان الدين، السيرة الحلبية المسمى بـ (إنسان العيون في سيرة الأمين المأمون)، دار النشر / دار المعرفة ــ بيروت۔
• الحلي، علامه حسن بن يوسف، (648- 726 ه‍)، المستجاد من کتاب الارشاد، تحقیق: محمود البدري، 1956، [خلاصه کتاب "الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد (شیخ مفید)"]، قم، بنیاد معارف اسلامی، قم 1375 ه‍ ش / 1417 ه‍ ق۔
• رسولی، سید هاشم، زندگانی محمد(ص) پیامبر اسلام (ترجمه: السیرة النبویه ابن هشام)، تهران: انتشارات کتابچی، چاپ نهم سال 1375 ه‍ ش۔
• سبحانی تبریزی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: بوستان کتاب قم، چاپ بیست و یکم، 1385هجری شمسی۔
• السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن ابن أبى بكر، الدر المنثور في التفسير بالمأثور،ـ دار المعرفة للطباعة والنشر بيروت - لبنان
• الشامي، الشيخ جمال الدين يوسف بن حاتم، الدرّ النظيم في مناقب الأئمّة اللهاميم، تحقيق ونشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين، قم المشرفة، الطبعة الاولى 1420هـ
• الطبراني، سليمان بن احمد (260 ه‍ - 360 ه‍)، المعجم الكبير، المحقق: حمدي عبد المجيد السلفي، الطبعة الثانية وزارة الأوقاف والشؤون الدينية، مطبعة الزهراء الحديثة، الموصل، العراق، الطبعة الثانية، 1984ع
• الطبرسي، الفضل بن الحسن، 468 – 548 ه‍. 36 إعلام الورى بأعلام الهدى، تحقيق والنشر: مؤسسة ال البيت عليهم السلام لإحياء التراث، قم 1417ه
• الطبري، أبو جعفر محمد بن جرير، تاريخ الامم والملوك، [قوبلت هذه الطبعة على النسخة المطبوعة] بمطبعة " بريل " بمدينة ليدن في سنة 1879ع‍۔
• العاملي، جعفر مرتضی، (ولادت: ۱۹۴۴ع‍)، الصحيح من سيرة النبي الأعظم(ص)، نشر: سحرگاهان، 1419ه‍ ق / 1377ه‍ ش / افست طبع: دار السيرة، طبع بیروت۔
• الفسوي، أبو يُوسُف يعقوب بن سُفيان، [ت: 277هـ]، المعرفة والتاريخ، المحقق: د ـ أكرم ضياء العُمَري، الناشر: مؤسسة الرسالة ـ بيروت سنة النشر: 1401 هـ
• المفيد، الشيخ محمد بن محمد بن النعمان العكبري البغدادي (336 – 413 ه‍)، الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، تحقيق والنشر: مؤسسة ال البيت (ع) لاحیاء التراث، قم 1413ه
• الواقدی، محمد بن عمر، المغازی؛ بیروت، مؤسسه اعلمی، چاپ سوم، 1409ه
• اليعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر، تاريخ اليعقوبي، مؤسسه ونشر فرهنگ اهل بيت (ع) - قم ۔ دار صادر بيروت 1379ه‍ / 1960ع‍۔

پچھلا غزوہ: حنین

رسول اللہ(ص) دے غزوات غزوہ طائف

اگلا غزوہ: تبوک

خالد بن ولید دیاں لڑائاں

 · اجنادین · الانبار · الیس · ایمیسیا · این التمر · بزاخا · بسرہ · حرا · حضیر · حلب · دریا · دمشق · دومتل جندل · زنجیراں · سانعی · طائف · ظمیل · غمارا · ظفر · فحل · فیراز · قرطین · مراج ال دباج · مراش · مرج ال راہت · مظاعیہ · موتہ · نقرا · ولاجا · پل · یرموک · یروشلم · یمامہ · احد · مکہ · حنین ·