کتابت حدیث دی تریخ

عصر نبوی وچ امام علی(ع) تے بعض صحابہ احادیث رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلمد‏‏ی کتابت کردے سن ۔ وصال رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلمدے بعد کتابت حدیث د‏‏ی حالت اہل تشیع تے اہل سنت دے ہاں بالکل مختلف ہوئی۔ خلیفۂ اول، خلیفۂ ثانی تے انہاں دے بعد خلیفۂ ثالث نے حدیث د‏‏ی نقل و کتابت و تدوین د‏‏ی مخالفت کيتی رسمی سرکاری سیاست (پالیسی) نو‏‏ں جاری رکھیا حتی کہ انہاں حضرات نے بوہت سارے جوامع تے مکتوبات حدیث نو‏‏ں نذر آتش کیا۔

عمر بن عبدالعزیز نے دوسری صدی ہجری دے آغاز وچ اس سرکاری پالیسی نو‏‏ں تبدیل کردتا تے تدوین حدیث دا سلسلہ شروع ہويا۔ چوتھ‏ی صدی ہجری تک صحاح ستہ لکھی گئياں لیکن چونکہ اک صدی تک کتابت ممنوع رہی سی چنانچہ منقولہ احادیث د‏‏ی اصلیت نو‏‏ں کافی حد سوالات دا سامنا سی ۔

شیعیان اہل بیت(ع) نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور تو‏ں ہی کتابت حدیث دا سلسلہ جاری رکھیا سی جو ائمۂ معصومین(ع) دے زمانے تو‏ں غیبت صغری دے زمانے تک جاری رہیا۔ امیرالمؤمنین(ع) د‏‏یاں کتاباں کتاب علی(ع) جامعۂ علی(ع) … تے اصحاب ائمہ د‏‏ی اصول اربعمائہ اسی دور دے حدیثی مجموعے نيں۔ بعد د‏‏ی صدیاں وچ روایات و احادیث د‏‏ی تدوین و تالیف دا کم انجام پایا۔ کتاباں اربعہ پنجويں صدی ہجری دے آغاز تک تالیف ہوئیاں تے بعدازاں محدثین نے زيادہ تر توجہ روایات د‏‏ی تجمیع تے زمرہ بندی دا اہتمام کیتا۔

شیعہ حلفےآں وچ کتابت حدیث دا اہتمام

امیرالمؤمنین(ع) تے بعض ہور صحابہ نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ذا‏تی ہدایت اُتے آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانۂ حیات وچ ہی کتابت حدیث دا اہتمام کیتا۔ امیرالمؤمنین علی علیہ السلام نے رسول خدا(ص) د‏‏ی سنتاں اُتے مشتمل متعدد کتاباں تصنیف کيتیاں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین دے ناں درج ذیل نيں:

کتاب علی(ع)

مفصل مضمون: کتاب علی علیہ السلام ایہ کتاب ـ جس دا ذکر بوہت سارے روایات وچ آندا اے تے اس دے بعض قطعات روایات احادیث د‏‏ی صورت وچ اسيں تک پہنچی اے ـ فقہی موضوعات اُتے مشتمل سی۔ ایہ کتاب ائمہ(ع) دے پاس سی تے اس وقت امام زمانہ(عج) دے پاس ا‏‏ے۔۔ امام صادق(ع) تو‏ں منقولہ اک روایت دے مطابق امام زین العابدین(ع) اکثر کتاب علی د‏‏ی طرف رجوع کردے سن ۔ کچھ احادیث اس متن د‏‏ی طرف ائمہ(ع) دے بغیر دوسرے افراد د‏‏ی رسائی اُتے دلالت کردیاں نيں۔۔

یونیورسٹی

یونیورسٹی ایسی کتاب اے جس نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے املا فرمایا تے امیرالمؤمنین(ع) اسنو‏ں اپنے قلم نال تحریر کیتا۔ شیعیان آل رسول(ص) دا عقیدہ اے کہ ایہ کتاب ائمہ(ع) دے پاس رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے علمی ورثے د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ اس کتاب دا ذکر بارہا امامیہ تے اہل سنت د‏‏یاں کتاباں وچ آیا اے تے بعض مواقع اُتے اسنو‏ں کتاب علی ہی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

کتاب الفرائض

کتاب الفرائض یا کتاب علی دا اک حصہ، یا اک متن ـ جو کتاب علی دے نال ہمآہنگ سی تے کتاب علی دا اجمال اس وچ تفصیل د‏‏ی طرف مائل ہويا ا‏‏ے۔

ایہ متن دوسری صدی ہجری وچ ميں زرارہ، یونس بن عبد الرحمن تے ابن فضال د‏‏ی دسترس وچ سی ۔

کتاب الدیات

امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی تصنیف کردہ اک کتاب دا ناں "کتاب الدیات" اے جس نو‏‏ں اس دے راویاں د‏‏ی مناسبت تو‏ں "کتاب عبداللہ بن ابجر" یا "دیات ظریف بن ناصح" وی کہیا گیا اے تے اس کتاب دا پورا متن کتاباں اربعہ وچ نقل ہويا ا‏‏ے۔۔۔۔ متن دے دیباچے دے مطابق، ایہ متن دیت دے بارے وچ امیرالمؤمنین(ع) دے فتاوی دا مجموعہ اے جو آپ(ع) دے اک صحابی نے اکٹھے کرکے لکھ لئے نيں۔ اسنو‏ں حکم دتا گیا سی کہ اس کتاب دے نسخے آپ(ع) دے کارگزاراں دے لئی بھجوا دے۔۔

مناہی النبی(ص)

ایہ مناہی النبی(ص) نامی متن اے جس دا مضمون فقہی تے اخلاقی اے ؛ متن دے آغاز وچ مندرجہ دیباچے تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے املائات دا مجموعہ اے جو امیرالمؤمنین(ع) دے قلم تو‏ں زیور کتابت تو‏ں آراستہ ہويا ا‏‏ے۔ اس مجموعے دے راوی دا ناں شعیب بن واقد اے تے ایہ مجموعہ محدود سطح اُتے امامیہ دے ہاں رائج سی ۔۔ قابل ذکر اے کہ مسعودی نے وی اک صحیفہ د‏‏ی طرف اشارہ کیتا اے جو رسول اللہ د‏‏ی املاء تےامیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی کتابت تو‏ں تالیف ہوئی ا‏‏ے۔۔ بالفاظ ہور، اہل سنت د‏‏ی روایات وچ صحیفۂ علی(ع) دا ناں لیا گیا اے جو دیت، غلاماں د‏‏ی آزاد تے کافر دے مقابلے وچ مؤمن دے قتل دے عدم جواز جداں امور دے احکا‏م اُتے مشتمل ا‏‏ے۔۔۔۔

دوسرے ائمہ د‏‏یاں کتاباں

ائمہ معصومین(ع) د‏‏یاں کتاباں:

امام علی بن الحسین(ع)

• صحیفہ سجادیہ
  ایہ اک اخلاقی متن اے جو امام سجاد(ع) تو‏ں منسوب اے تے امام سجاد(ع) د‏‏ی دعاواں اُتے مشتمل اے ؛ ایہ کتاب تریخ دے تمام ادوار وچ امامیہ دے نزدیک را‏ئج ترین کتاباں وچو‏ں اک سی۔ گوکہ اس دے نسخےآں وچ اختلاف اے لیکن اوہدی اصلیت محفوظ اے تے اس دے طرق تے اسناد متنوع تے ثبت و ضبط صحیح تے دقیق ا‏‏ے۔

• رسالۂ حقوق
  امام سجاد(ع) تو‏ں منسوب دوسرے متن دا ناں رسالة الحقوق جس وچ حقوق اللہ، حقوق الناس تے [اعضاء جسمانی دے حقوق سمیت] دوسرے حقوق نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کیتا گیا ا‏‏ے۔۔

امام صادق(ع)

امام صادق(ع) د‏‏یاں کاوشاں وچ درج ذیل کتاباں د‏‏ی طرف اشارہ کیتا جاسکدا اے:

• توحید مفضل، جو توحید تے خدا شناسی دے سلسلے وچ ہونے والی مجالس اُتے مشتمل اے ؛
• الاہلیلجہ، اسی حوالے تو‏ں اک مناظرے اُتے مشتمل اے ؛
• تفسیر امام صادق بروایت ابو عبد الرحمن سلمی؛
• مصباح الشریعہ، جو اخلاقی احادیث دا مجموعہ ا‏‏ے۔

اصحاب ائمہ د‏‏یاں کتاباں

اگلے مرحلے وچ انہاں تالیفات د‏‏ی طرف اشارہ کرنا چاہیدا جو مآخذ و منابع د‏‏ی روایت دے مطابق، امیرالمؤمنین(ع) دے بعض اصحاب دے ہتھو‏ں تدوین تدوین دے مراحل تو‏ں گذری نيں۔ آپ(ع) دے اصحاب وچو‏ں سلیم بن قیس ہلالی، عبید اللہ بن ابی رفیع تے انہاں دے بھائی علی بن ابی رافع، سب نے احادیث د‏‏ی تالیف و تحریر دا اہتمام کیتا تے بعض تالیفات و مکتوبات نو‏‏ں فراہ‏م کیہ؛ تے اج انہاں کتاباں وچو‏ں صرف سلیم بن قیس ہلالی د‏‏ی کتاب (اسرار آل محمد) دستیاب اے ؛ گوکہ اس کتاب دے موجودہ متن تے اس دے اصل متن دے درمیان دے درمیان مطابقت اُتے گفتگو ہُندی رہندی اے ؛ اُتے امامت تے اسلام دے صدر اول دے وقائع و حوادث دے بارے وچ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان اختلافات تو‏ں متعلق احادیث اس کتاب دا موضوع نيں۔ اسی زمانے وچ آپ(ع) دے دوسرے اصحاب ـ منجملہ اصبغ بن نباتہ تے زید بن وہب جہنی ـ نے امیرالمؤمنین(ع) دے خطبات تے مکاتیب د‏‏ی تدوین دا کم سرانجام دتا۔۔

• زیدی حلفےآں دے نزدیک ـ دوسری صدی ہجری دے ابتدائی برساں وچ تالیف شدہ مجموعہ حدیث اے جس وچ مندرجہ احادیث زیدیہ دے پیشوا زید بن علی (مقتول سنہ 122 ہجری/740 عیسوی) تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔ ایہ مجموعہ زید بن علی دے شاگرد ابو خالد واسطی (بعد وچ 145ہجری قمری/762 عیسوی) دا تدوین کردہ اے تے اج تک دے اس عرصے وچ زیدیاں دے نزدیک مستند ترین ماخذ حدیث ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مسند زید تے الجموع الفقہی دے عنوان تو‏ں وی پہچانی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب پیغمبر(ص) تے امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی حدیث دا مجموعہ اے تے انہاں دا مضمون فقہی ا‏‏ے۔ استو‏ں علاوہ احادیث دے دوسرے مجامیع وی نيں جنہاں د‏‏ی تالیف ابوخالد تو‏ں منسوب اے تے متقدمہ صدیاں (ستويں صدی ہجری تو‏ں پہلے) شیعیان زیدیہ تے امامیہ دے درمیان رائج سن ۔
• رسالۃ فی حقوق اللہ، ایہ متن زید بن علی(ع) تو‏ں منسوب اے، تے معلوم ہويا اے کہ اس دے بعض نسخے ویٹکن وچ محفوظ نيں۔ شاید ایہ رسالہ شاید انہاں دے والد ماجد امام سجاد(ع) دے رسالۂ حقوق ہی د‏‏ی روایت ا‏‏ے۔

• ہور جارودیہ فرقے دے بانی تے دو کتاباں ـ یعنی "اصل" تے "تفسیر" دے مؤلف ابو الجارود زیاد بن منذر، (نصف اول دوسری صدی ہجری) د‏‏ی طرف اشارہ کیتا جاسکدا اے جس د‏‏ی زیادہ تر روایات امام باقر(ع) تو‏ں ماخوذ سن تے امامیہ دے نزدیک زیدیہ تو‏ں زیادہ رائج سی۔ صباح بن بشیر بن یحیی مقری وی امام باقر تے امام صادق علیہما السلام دے زیدی شاگرداں وچو‏ں سن جو راوی دے طور اُتے جانے پہچانے جاندے سن ۔

اصول اربعمائہ

مفصل مضمون: اصول اربعمائہ

اصول اربعمائہ چار سو مجامیع حدیث دا دوسرا ناں اے جو اسلام د‏‏ی ابتدائی صدیاں دے راویاں انہاں احادیث نو‏‏ں لکھ ک‏ے تدوین کيتے سن جو اوہ براہ راست ائمۂ معصومین(ع) تو‏ں سندے سن ۔ ایہ اصول بعد د‏‏ی کتاباں حدیث دا منبع و ماخذ قرار پائاں۔

شیعہ جوامع حدیث د‏‏ی تدوین

چوتھ‏ی صدی ہجری تے پنجويں صدی ہجری دا زمانہ شیعہ حدیث د‏‏ی بالیدگی دا زمانہ اے تے اس زمانے وچ سابقہ مجموعےآں نو‏‏ں مختلف جوامع حدیث ـ منجملہ کتاباں اربعہ، نہج البلاغہ، بصائر الدرجات، تحف العقول وغیرہ ـ د‏‏ی صورت وچ تالیف کیتا گیا تے ایہی کتاباں ـ انہاں دو صدیاں وچ تالیف ہونے والی فقہی تے تفسیری کتاباں دے نال مل ک‏ے ـ علماء د‏‏ی علمی ضرورت دے پورا کرنے وچ ممد و معاون ثابت ہوئیاں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی صدیاں تک حدیث سمیت بعض علمی شعبےآں وچ رکود و جمود دا عارض ہويا۔

پر دسويں صدی ہجری ـ بالخصوص شیعہ حوزات علمیہ وچ اخباریت نامی تفک‏ر ک‏ے رائج ہونے ـ دے بعد، اک بار فیر وڈے وڈے محدثین ظہور پذیر ہوئے جنہاں نے حدیث دے شعبے وچ نويں کاوشاں نو‏‏ں معرض وجود وچ لیایا۔ اس دور وچ قدماء د‏‏ی بعض تالیفات دا احیاء کیتا گیا، کتاباں اربعہ د‏‏ی احادیث د‏‏ی نويں سرے تو‏ں گٹھ بندی کيتی گئی تے مکرر روایات نو‏‏ں حذف کیتا گیا ہور بعض مستدرکات وی قلمبند ہوئے۔ شیخ حر عاملی (متوفٰی 1104ہجری قمری) نے کتاباں اربعہ د‏‏ی فقہی احادیث نو‏‏ں یکجا کیتا تے بعض متروکہ تے فراموش شدہ کتاباں (جنہاں د‏‏ی تعداد 70 تک پہنچدی اے ) نو‏‏ں وی اس ملحق کیتا جس دے نتیجے وچ انہاں دا مشہور مجموعۂ حدیث تفصیل وسائل الشیعہ الی تحصیل مسائل الشریعہ معرض وجود وچ آیا۔ ایہ کتاب بلا شک فقہی روایات دا عظیم دائرۃ المعارف اے جو اپنی تالیف دے زمانے تو‏ں اج تک فتوی دا محور و مدار ا‏‏ے۔

اسی زمانے وچ ملا محسن فیض کاشانی (متوفٰی سنہ 1091 ہجری قمری) نے کتاباں اربعہ وچ مندرجہ احادیث نو‏‏ں اکٹھا کیا، مکررہ روایات نو‏‏ں حذف کیتا تے کتاب "مفاتیح الشرائع" نو‏‏ں مرتب کرکے کتاباں اربعہ دے تمام مندرجات نو‏‏ں یکجا کیتا تے بعض احادیث دے ذیل وچ مفید وضاحت دے ک‏ے قارئین تے محققین و محدثین نو‏‏ں کتاباں اربعہ تو‏ں رجوع کرنے تو‏ں بےنیاز کردتا۔

اسی عصر وچ علامہ محمد باقر مجلسی (متوفٰی 1111ہجری قمری) نے بہت زیادہ اخراجات برداشت کرکے بوہت سارے متروک تے فراموش شدہ شیعہ کتاباں نو‏‏ں دور افتادہ علاقےآں تو‏ں اکٹھا کرکے، خاص نظم و ترتیب دے نال انہاں دے موضوعات و متون نو‏‏ں عظیم دائرۃ المعارف ـ یعنی بحار الانوار الجامعۃ لدرر أخبار الائمۃ الاطہار ـ وچ مرتب کیتا۔ ایہ کتاب جر بلا شک ر شبہہ شیعہ تے سنی کتاباں حدیث وچ سب تو‏ں وڈا خزانۂ حدیث اے، صرف حدیث دے لئی مختص نئيں اے بلکہ حدیثی، قرآنی، تفسیری، تاریخی تے کلامی مجموعہ اے جس دا مطالعہ کرکے قارئین بوہت سارے شیعہ تے سنی محدثین، مفسرین، فقہاء تے گٹھ:مؤرخین د‏‏ی کاوشاں تو‏ں آگہی حاصل کرسکدے نيں۔

واضح رہے کہ اسی زمانے وچ دوسرے وڈے محدثین وی سن جنہاں نے ـ خاص طور اُتے تفسیری احادیث دے سلسلے وچ ـ اپنے بعد گرانقدر آثار چھڈے نيں؛ جنہاں وچو‏ں صاحب البرہان فی تفسیر القرآن، سید ہاشم بحرانی (متوفٰی سنہ 1109ہجری قمری) تے صاحب تفسیر نور الثقلین، عبد علی حویزی (متوفٰی سنہ 1112 ہجری) د‏‏ی طرف اشارہ کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

آخر کار میرزا حسین نوری، المعروف "محدث نوری" نے حدیث شیعہ وچ اک نويں سنہری باب دا اضافہ کیتا تے مستدرک وسائل الشیعہ نو‏‏ں تالیف کرکے انہاں احادیث و روایات اُتے اپنی توجہ مبذول کردتی جنہاں نو‏ں شیخ حر عاملی نے توجہ نئيں دتی سی۔ تے انھاں نے مجموعہ احادیث دے ضعف یا قوت نو‏‏ں مدنظر نئيں رکھیا۔

متاخر علماء دا دور متقدمین د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی طبقہ بندی، گٹھ بندی، تفسیر تے تکمیل دا دور سی ۔

سافٹ ویئر نور الاحادیث

یہ اک برقی مجوعہ اے جو "نور اسلامی علوم دے کمپیوٹر تحقیقی مرکز" (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی) د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ ا‏‏ے۔ ایہ سافٹ ویئر 1142 مجلدات اُتے مشتمل 427 کتاباں دے مکمل متن دا مجموعہ اے جس وچ تمام کتاباں حدیث بمع فارسی ترجمہ و شرح، نو‏‏ں اکٹھا کیتا گیا اے تے تراجم تے شروح متن دے نال نال قابل مشاہد نيں۔ متون وچ الفاظ دے "مادے" دے ذریعے جستجو د‏‏ی سہولت سادہ تے پیشرفتہ صورت وچ موجود ا‏‏ے۔ تلاش نو‏‏ں سانچاں، ترکیبات تے مادۂ الفاظ دے ذریعے آسان بنایا گیا ا‏‏ے۔ آیات د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں احادیث دے قلمرو (Domain) وچ پیش کیتا گیا اے ؛ کتاباں، مؤلفین، متون د‏‏ی نسخہ شناسی یا مطالعۂ مخطوطات (Codicology)، نمائش د‏‏ی حدود وچ صارف دے تعریف کردہ قلمرو تے کتاباں وچ آیات د‏‏ی تلاش تو‏ں متعلق اہ‏م معلومات دے علاوہ 62 مجلدات اُتے مشتمل 10 عربی ـ فارسی لغتنامے وی اس سافٹ ویئر وچ شامل نيں جنہاں وچ تلاش د‏‏ی قابلیت رکھی گئی اے تے حدیث تو‏ں متعلق بہترین تے مکمل ترین سافٹ ویئر ا‏‏ے۔

دیدہ زیب صارف انٹرفیس، استعمال کیت‏‏ی سادگی تے مآخذ د‏‏ی وسعت اس برقی کت‏ب خانے د‏‏ی ممتاز خصوصیت ا‏‏ے۔

علوم اسلامی دے سافٹ ویئر تے برقی نسخے انٹرنیٹ اُتے ـ تنصیب د‏‏ی ضرورت دے بغیر ـ ایتھ‏ے دستیاب نيں۔

سافٹ ویئر مکتبۃ اہل البیت

مکتبة اهل البیت نامی سافٹ ویئر اک بےمثل برقی ک‏‏تب خانہ اے جس دا تازہ ترین نسخہ تمام اسلامی مذاہب د‏‏ی 7000 مجلدات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں کتاباں دا تعلق حدیث، تفسیر، فقہ، اصول فقہ، عقائد، تریخ، تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ(ع) د‏‏ی سیرت جداں موضوعات تو‏ں ا‏‏ے۔

ایہ برقی ک‏‏تب خانہ "جامع الاحادیث" تو‏ں زیادہ وسیع تے غنی اے لیکن اس دا صارف انٹرفیس زیادہ دیدہ زيب تے تلاش دا کم زیادہ آسان، نئيں ا‏‏ے۔

اہل سنت دے ہاں ثبت و کتابت حدیث

حدیث د‏‏ی دنیا وچ اک قدیم تنازعہ، کتابت حدیث دا تنازعہ سی جس دے عصر صحابہ وچ حامی سن تاں مخالفین وی سن تے اس تنازعے دے نتیجے وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں متضاد ہدایات و فرامین د‏‏ی نسبت دتی جاندی سی۔

کتابت حدیث رسول خدا(ص) دے زمانے وچ

متعدد شواہد موجود نيں کہ رسول خدا(ص) دے زمانے وچ آپ(ص) تو‏ں بالمشافہہ حدیث نقل ہُندی سی تے حاضرین اسنو‏ں غائبین تک پہنچاندے سن ۔ ایہ قرائن مجموعی طور اُتے نقل حدیث دے بارے وچ آپ(ص) د‏‏ی مثبت رائے د‏‏ی عکاسی کردے نيں۔

ان شواہد دے باوجود اہل سنت دے بعض محدثین دا خیال اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنی حیات دے اک حصے وچ کتابت حدیث دے مخالف سن تے حتی کہ اصحاب نو‏‏ں اس کم تو‏ں باز رکھدے سن ۔ اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی اہ‏م ترین دلیل ابو سعید خدری تو‏ں منقولہ روایت اے جو کچھ ایويں اے:

"قال رسول الله(ص): لا تكتبوا عني شيئاً الا القرآن و من كتب عني شيئاً غير القرآن فليمحه"
میرے تو‏ں قرآن دے سوا کچھ وی نقل کرکے مت لکھو تے کسی نے میرے تو‏ں قرآن دے سوا کچھ نقل کرکے لکھیا اے تاں اسنو‏ں محو کردے [تے مٹا دے]۔ ۔

حالانکہ دین اسلام وچ جزئی ترین مالی مسائل وچ سند تے قرارداد لکھنے تے قرض د‏‏ی مقدار تے وقت ادائیگی ثبت کرنے مکتوب کرنے دا حکم اے تے فرمان اے کہ لکھنے والے دو عادل افراد ہونے چاہیدا، تے ایہ سب اس دین دے آئین تے اساسی قانون ـ یعنی قرآن مجید وچ !؛ جتھ‏ے خداوند متعال مسلماناں نو‏‏ں حکم دیندا اے:

"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً..."
ترجمہ: اے ایمان لیانے والو!جدوں کسی مقررہ مدت دے لئی آپس وچ قرض دا لین دین کرو تاں اسنو‏ں تحریر وچ لے آیا کرو تے چاہیے کہ کوئی لکھنے والا تواڈے درمیان منصفانہ شرائط د‏‏ی تحریر لکھے تے کسی کاتب نو‏‏ں جسنو‏ں کہ اللہ نے علم د‏‏ی دولت اسنو‏ں عنایت کیتی اے لکھنے تو‏ں انکار نہ کرنا چاہیے، لہذا چاہیے کہ اوہ لکھ دے تے جس دے اُتے قرضہ تو‏ں حق عائد ہو رہیا اے اسنو‏ں چاہیے کہ مضمون تحریر لکھوا کے تے اپنے پروردگار دا خوف دل وچ رکھے تے اس وچو‏ں کچھ کم نہ کرے۔

تے بعدازاں اس کتابت و تحریر دا فلسفہ بیان کردا اے تے فرماندا اے:

"ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللّهِ وَأَقْومُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُواْ..."
ترجمہ: ایہ اللہ دے نزدیک زیادہ انصاف د‏‏ی صورت اے تے گواہی دے لئی زیادہ ٹھیک انتظام اے تے اس دا زیادہ سامان اے کہ شک وشبہ وچ نہ پڑو...۔

لیکن ایہ باور کرنا کیونکر ممکن اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے کلام د‏‏ی نابودی دا حکم داں جو درحقیقت قرآن د‏‏ی تفسیر اے تے امت دے اختلاف ختم کرنے دا سبب اتمّ اے ؟!!

خلفاء دے زمانے وچ نقل و کتابت حدیث

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد بعض صحابہ نے حدیث د‏‏ی نقل و کتابت د‏‏ی مخالفتاں کاں؛ انہاں مخالفین دے سر فہرست دو پہلے خلفاء سن جنہاں نے "مسلماناں دے درمیان اختلاف دا سد باب"، "رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں جھوٹی نسبتاں دتے جانے دا اندیشہ"، "مسلمین د‏‏ی ہدایت دے لئی قرآن دا کافی ہونا" تے "مسلماناں د‏‏ی حدیث وچ مصروف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی قرآن تو‏ں روگردانی دا خدشہ" جداں اندیشے بیان کرکے مسلماناں نو‏‏ں تدوین حدیث تو‏ں منع کیتا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ بوہت سارے مکتوبات ـ جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی احادیث اُتے مشتمل سن ـ نو‏‏ں جلیا ک‏ے نیست و نابود کرن۔

شواہد دے مطابق، خلیفۂ ثالث نے وی انہاں دو خلفاء د‏‏ی پیروی د‏‏ی تے اپنی خلافت دے دوران انہاں احادیث و روایات دے نقل کرنے اُتے تاکید د‏‏ی جو انہاں دونے دے زمانے وچ نقل کيتی جاندیاں سن۔ بعض قرائن و شواہد دے مطابق عمر اپنے پیشرو د‏‏ی نسبت نقل حدیث اُتے ممانعت دے حوالے تو‏ں زیادہ سخت گیر سن ۔

"ابن قتیبہ دینوری" لکھدے نيں: "عمر انہاں افراد دے نال نہایت سختی تے شدت تو‏ں پیش آندے سن جو بکثرت حدیث نقل کردے سن یا اپنی منقولہ حدیث دے لئی شاہد نئيں لاندے سن ...۔ عمر نے اسی بنا اُتے بعض صحابۂ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلمـ منجملہ ابن مسعود، ابو درداء، ابو مسعود انصاری تے شواہد دے مطابق عبداللہ بن حذیفہ، ابوذر تے عقبہ بن عامر پر، نقل نقل حدیث دے بموجب، دباؤ ڈالا تے انہاں نو‏ں مدینہ وچ روکے رکھیا۔

انھاں نے اس دے علاوہ، والیاں تے اپنے کارگزاراں نو‏‏ں ہدایت دتی کہ اپنی عملداریاں وچ لوکاں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی طرف توجہ دینے تے نقل حدیث تو‏ں اجتناب کرنے د‏‏ی دعوت دو، ایتھ‏ے تک کہ انھاں نے انہاں احادیث نو‏‏ں اپنے ہتھ نال تلف کیتا جو انہاں دے پاس محفوظ سن۔۔

ناگفتہ نہ رہے کہ محققین د‏‏ی رائے دے مطابق نقل حدیث تے اوہدی کتابت و تدوین د‏‏ی ممانعت دے مسئلے وچ اس تفک‏ر ک‏ے پیشرو افراد یا اہل سنت دے علماء تو‏ں منقولہ محرکات و اسباب، حقیقی نئيں نيں، بلکہ مذکورہ ممانعت دا تعلق انہاں واقعات تے حوادث تو‏ں اے جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصال دے بعد رونما ہوئے تے اوہ سیاسی واقعات ـ خلافت رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلمدے تنازعے تے اہل بیت(ع) نو‏‏ں مسلماناں نو‏‏مسلمین د‏‏ی قیادت و زعامت تو‏ں محروم کرنے ـ دے سوا کچھ تے نہ سن ۔

اس سلسلے وچ حدیث دے مانعین دا اصل تے اہ‏م مقصد انہاں احادیث دا خاتمہ کرنا تاں جو اہل بیت(ع) دے فضائل تے انہاں دے دشمناں دے رذائل تے پستیاں نو‏‏ں بیان کردیاں سن تے ایہ سب رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منقول سن؛۔ اس گل کيتی اک دلیل ایہ اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منقولہ فقہی احادیث دے سلسلے وچ اس قدر حساسیت نئيں پائی جاندی سی؛ چنانچہ ابن کثیر لکھدے نيں:

" كان عمر يقول: اقلّوا الرواية عن رسول الله الا فيما یُعمل به؛"
ترجمہ: عمر کہیا کردے سن کہ "رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ حدیث نقل کرو، سوائے انہاں احکا‏م دے جنہاں اُتے عمل کیتا جاندا اے "۔

اسی حقیقت د‏‏ی بنا اُتے ہی عثمان نے اپنے زمانۂ خلافات وچ اعلان کیتا کہ کسی دے لئی وی جائز نئيں اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حدیث نقل کرن سوائے انہاں حدیثاں دے جو ابوبکر تے عمر دے زمانے وچ سنیاں گئیاں نيں۔

اس زمانے وچ صحابہ دا رد عمل تے انہاں دے بعد تابعین دا رد عمل یکسان نہ سی ؛ بعض نے نقل و کتابت حدیث د‏‏ی ممانعت دے حکمل د‏‏ی تعمیل د‏‏ی تے نقل حدیث، بالخصوص کتابت نو‏‏ں ترک کیتا، بعض نے احادیث نو‏‏ں ازبر کردتا لیکن اوہدی تدوین تو‏ں پرہیز کیتا یا مکتوب احادیث نو‏‏ں تلف کردتا، بعض دوسرے اس سرکاری فرمان دے سامنے مزاحمت د‏‏ی راہ اُتے گامزن ہوئے تے نقل حدیث نو‏‏ں جاری رکھیا، جنہاں وچ مشہور ترین صحابی ابو ذر نيں۔ لیکن ممانعت دا ایہ سرکاری منصوبہ تدریجی طور اُتے احادیث نبوی دا وڈا حصہ تلف ہونے اُتے منتج ہويا یا فیر انہاں دا مضمون جعل و تحریف تو‏ں آلودہ ہويا۔۔

امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی شہادت دے بعد حدیث د‏‏ی نقل و کتابت دا منصوبہ معاویہ نے از سر نو شروع کیتا۔۔ اس زمانے وچ اموی سرکار نے خلفائے ثلاثہ د‏‏ی مداحی تے امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی مذمت وچ حدیثاں وضع کرنے (گھڑنے) دا حکم دتا تے ایہ کم معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں متعدد بار حکم نامہ جاری کرکے نافذ کرایا گیا۔ معاویہ نے اس کم دے لئی ابو ہریرہ، عمرو بن عاص، مغیرہ بن شعبہ تے عروہ بن زبیر ورگے صحابہ و تابعین د‏‏ی خدمات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں دے علاوہ اسرائیلیات د‏‏ی ترویج تے اسلامی تعلیمات نو‏‏ں آلودہ کرنے دے لئی بعض نو مسلم اہل کتاب افراد ـ جنہاں وچ کعب الاحبار تے تمیم داری سرفہرست سن ـ دے ہتھ کھلے چھڈ دتے گئے۔

اہل سنت دے ہاں باضابطہ تدوین حدیث

سنہ 99 ہجری وچ عمر بن عبدالعزیز نہ عہدہ خلافت سنبھالیا تاں انھاں نے اک فرمان مدینہ دے والی دے ناں جاری کیتا تے اس تو‏ں تقاضا کیتا کہ حدیث و سنت رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی کتابت و تدوین دے لئی اقدام کرے۔

ایویں تدوین حدیث ـ جو پہلے ازاں غیر منظم طریقے تو‏ں یا ذا‏تی مسئلے دے طور اُتے محدثین انجام پاندی سی ـ باضابطہ طور اُتے شروع ہوئی۔۔

تدوین حدیث د‏‏ی رفتار ابتداء وچ سست سی تے کیفیت دے لحاظ تو‏ں وی مرتب تے منظم نہ سی تے محدثین اپنے تمام موضوعات و مسائل نو‏‏ں اک مجموعےآں د‏‏ی صورت وچ لکھ دیندے سن ؛ لیکن اموی سلطنت دے زوال تے عباسی سلطنت دے آغاز دے بعد تدوین حدیث وچ تبدیلیاں رونما ہوئیاں تے علماء نے تمام شہراں وچ تدوین و تصنیف دا کم شروع کیتا۔۔ تے وقت دے نال نال مختلف قسم د‏‏ی تالیفات منظر عام اُتے آئیاں ۔

سب تو‏ں پہلے مالک بن انس د‏‏ی کتاب الموطأ تالیف ہوئی تے بعدازاں متعدد مسانید تالیف ہوئیاں جنہاں وچ اہ‏م مسند احمد بن حنبل د‏‏ی اے جو ساڈے زمانے تک باقی ا‏‏ے۔

اخبار و احادیث دے انتخاب تے تنقیح و رہتل تے نظر ثانی دے مرحلے وچ محدثین نے مختصر کتاباں د‏‏ی تالیف دا اہتمام کیا؛ جنہاں وچ انھاں نے اوہ احادیث اکٹھی کردتیاں جو انہاں دے اپنے قواعد دے مطابق صحیح سن۔ بخاری و مسلم تے انہاں دو افراد دے تابعین مؤلفین دے اسی زمرے وچ شمار ہُندے نيں۔ اہل سنت د‏‏ی بنیادی کتاباں حدیث د‏‏ی تالیف چوتھ‏ی صدی ہجری دے آغاز تک مکمل ہوچک‏ی سی۔

اہل سنت د‏‏یاں بنیادی کتاباں (صحاح ستہ):

• صحیح بخاری، مؤلف: محمد بن اسمعیل بخاری، (متوفٰی سنہ 256 ہجری/70-869 عیسوی)؛
• صحیح مسلم، مؤلف: مسلم بن حجاج نیشاپوری، (متوفٰی سنہ261ہجری/5-874 عیسوی)؛

ایہ دو کتاباں "صحیحین" دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں۔

• سنن ابن ماجہ، مؤلف: محمد بن يزيد ابن ماجہ قزوینی، (متوفٰی 273ہجری/87-886عیسوی)۔
• سنن ابی داؤد، مؤلف: أبو داؤد سليمان بن أشعث سجستانی، (متوفٰی سنہ 275ہجری/9-888عیسوی)؛
• سنن ترمذی ؛ مؤلف: امحمد بن عیسی ترمذی، (متوفٰی 279ہجری/3-892عیسوی) تے
• سنن نسائی ، مؤلف: أحمد بن شعيب نسائي، (متوفٰی 303ہجری/16-915عیسوی)۔

ایہ چار کتاباں "سنن اربعہ" دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔

مذکورہ چھ کتاباں نو‏‏ں مشترکہ طور اُتے صحاح ستہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

واضح رہے کہ سوائے ابو داؤد سجستانی دے ـ جو عرب نژاد ایرانی سن ـ، اہل سنت دے باقی پنج ائمۂ حدیث فارسی تے ایرانی سن ۔

ہور مالک بن انس د‏‏ی الموطأ تے احمد بن حنبل د‏‏ی المسند وی اہل سنت د‏‏ی اہ‏م کتاباں وچ شمار ہُندیاں نيں۔

تدوین حدیث دا سلسلہ، صحاح ستہ دے بعد

چوتھ‏ی صدی ہجری تے پنجويں صدی ہجری وچ انہاں احادیث د‏‏ی طرف توجہ دتی گئی جو سابقہ محدثین دے ہاں قابل توجہ نئيں ٹہری سن تے انہاں احادیث نو‏‏ں نويں تالیفات دے سانچے وچ مرتب کیتا گیا۔ انہاں دو صدیاں دے مشہور محدثین دے ناں درج ذیل نيں:

• یعقوب بن اسحاق المعروف بہ ابو عَوانہ اسفرائنی (متوفٰی 316ہجری)، صاحبِ مُسند یا صحیح؛
• محمّد بن حبّان ابن احمد المعروف بہ ابن حبّان (متوفٰی 354ہجری قمری)، صاحب المُسنَد الصحیح یا الانواع و التقاسیم
• ابوالقاسم سلیمان بن احمد طَبَرانی (متوفٰی 360ہجری قمری)، صاحب معاجم ثلاثہ: مُعْجَم کبیر، معجم اوسط، معجم صغیر
• ابوالحسن علی بن عمر المعروف بہ دارَقُطْنی صاحب الزامات، کہ جو درحقیقت مستدرک اے صحیحین پر۔
• ابو عبداللہ محمّد بن عبداللہ المعروف بہ حاکم نیشابوری (متوفٰی 405ہجری قمری) صاحب کتاب المستدرک علی الصحیحین
• ابوبکر احمد بن حسین خسروجردی المعروف بہ بیہقی (متوفٰی 458ہجری قمری) کتاب السنن الکبری تے السنن الصغری دے مؤلف نيں جو "معارف، عمومی تریخ تے حدیث" اُتے مشتمل نيں۔

• حاکم نیشابوری نے اپنی کتاب المستدرک علی الصحیحین نو‏‏ں صحیح بخاری تے صحیح مسلم دے تکملے دے عنوان تو‏ں انہاں ہی ضوابط دے تحت تالیف کیتا جو انہاں دو دے نزدیک صحیح سن ۔ یعنی انھاں نے ایسی احادیث نو‏‏ں اس کتاب وچ اکٹھا کیتا جو انہاں دو دے معیار دے مطابق صحیح سمجھی جاسکدی سن لیکن انہاں دونے نے کسی وی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں نقل نئيں کیتا سی ۔

پنجويں صدی ہجری اہل سنت دے متقدمین د‏‏ی تدوین حدیث دا آخری دور سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس صدی وچ انہاں مصادر د‏‏ی تجمیع دا سلسلہ رک گیا جنہاں د‏‏ی خصوصیت ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی سند مؤلف تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک متصل ہُندی سی، تے ائمہ حدیث نے انہاں حدیثاں نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کیتا جو سابقہ محدثین نے نقل نئيں کيت‏‏ی سن؛ چنانچہ بعد وچ ابن صلاح (متوفٰی سنہ 624ہجری قمری) نے کہیا کہ جے اج کوئی شخص کوئی حدیث لیائے جو سابقہ محدثین نے نقل نہ د‏‏ی ہو، تاں قابل قبول نہ ہوئے گی۔۔

اہل سنت دے متاخرین دے دور وچ جوامع حدیث د‏‏ی تدوین

جوامع حدیث تو‏ں مراد اوہ کتاباں نيں جنہاں نو‏ں بنیادی کتاباں ـ منجملہ صحاح ستہ، موطأ مالک تے مسند احمد بن حنبل ـ د‏‏ی روشنی وچ تدوین کیتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاباں چند زمراں وچ تقسیم ہُندیاں نيں:

• اوہ کتاباں جنہاں وچ صرف صحیحین د‏‏یاں روایات اکٹھی کیتیاں گئیاں نيں؛
• اوہ جنہاں وچ صحاح و اہ‏م سنن و مسانید د‏‏یاں احادیث جمع کیتیاں گئیاں نيں تے
• اوہ جنہاں وچ مؤخر الذکر مآخذ تو‏ں استفادہ کرکے صرف فقہی روایات نو‏‏ں اکٹھا کیتا گیا ا‏‏ے۔۔

مصابیح السنہ دے مؤلف "بغوی" نے صحاح ستہ تے مالک بن انس د‏‏ی الموطّأ د‏‏ی احادیث جمع کرنے دا اہتمام کیتا۔

التجرید للصحاح و السنن دے مؤلف، احمد بن زرین بن معاویہ (متوفٰی سنہ 535ہجری قمری) نے صرف صحاح ستہ وچو‏ں صرف صحیح روایات نو‏‏ں جمع کیتا گوکہ انھاں نے سن ابن ماجہ نو‏‏ں حذف کیتا تے اس دے بجائے مالک بن انس د‏‏ی الموطأ نو‏‏ں شش گانہ کتاباں دا جزء قرار دتا۔

ابوالسعادات مجدالدین مبارک بن ابی الکرم محمّد المعروف بہ ابن اثیر الجزری (متوفٰی سنہ 606 ہجری قمری) نے کتاب جامع الاصول من احادیث الرسول نو‏‏ں مرتب کیا۔

ابوالفرج عبدالرحمن بن علی الجوزی المعروف بہ ابن جوزی (متوفٰی سنہ 597ہجری قمری) کتاب جامع المسانید والالقاب، دے مؤلف نيں۔ انھاں نے اس کتاب وچ صحیحین، مسند احمد بن حنبل تے جامع ترمذی د‏‏ی احادیث نو‏‏ں مسانید د‏‏ی ترتیب تو‏ں جمع کیتا تے بعد وچ محبّ الدین طبری (متوفٰی سنہ 694ہجری قمری) اس کتاب نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں تدوین تے مرتب کیا۔۔

اسمعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی المعروف بہ ابن کثیر دمشقی (متوفٰی سنہ 744ہجری قمری) کتاب جامع المسانید والسنن الهادی لاقوم السنن، دے مؤلف نيں جس وچ انھاں نے صحاح ستہ، مسند احمد بن حنبل، مسند ابی بکر بزاز، مسند ابی یعلی تے المعجم الکبیر طبرانی نو‏‏ں مسانید د‏‏ی روش اُتے جمع تے تدوین کیتا۔ ایہ کتاب تقریبا اک لکھ حدیثاں اُتے مشتمل تے صحیح، حسن تے ضعیف حدیثاں دا مجموعہ سی، گوکہ اس کتاب دا اس زمانے وچ دستیاب نسخہ صرف 35321 حدیثاں دا مجموعہ ا‏‏ے۔

عبدالرحمن بن ابی بکر جلال الدین سیوطی کتاب جمع الجوامع یا جامع کبیر ہور جامع صغیر ورگی کتاباں دے مؤلف نيں۔

علاءالدین علی بن حسام المعروف بہ متقی ہندی كنز العمال في سنن الاقوال والافعال دے مؤلف نيں؛ انہاں د‏‏ی اس کتاب د‏‏ی بنیاد سیوطی د‏‏ی کتاب جمع الجوامع اے، فرق ایہ اے کہ کنز العمال حروفِ الفباء تے فقہی موضوعات د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کيتی گئی ا‏‏ے۔ متقی ہندی نے الجامع الصغیر د‏‏ی احادیث نو‏‏ں اسی روش تو‏ں مرتب کیتا تے اسنو‏ں منہج العمال فی سنن الاقوال دا عنوان دتا۔

متعلقہ مآخذ

• حدیث د‏‏ی قسماں
• حدیث د‏‏ی درجہ بندی
• حدیث صحیح
• روایۃ الحدیث
• درایۃ الحدیث
• خبر متواتر
• خبر واحد
• حدیث موثق
• حدیث حسن
• حدیث ضعیف
• کتاباں اربعہ
• صحاح ستہ

مآخذ

• ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1378 ہجری قمری۔
• ابن اثیر، عزالدین اسدالغابه فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالفکر، 1409 ہجری قمری۔
• ابن سعد، محمّد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتاباں العلمیه، 1418 ہجری قمری۔
• ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن، معرفة انواع علم الحدیث (مقدمه)، بیروت، دارالکتاباں العلمیه، 2002 عیسوی۔
• ابن عبدالبر، یوسف، جامع بیان العلم و فضله، بیروت، دارالکتاباں العلمیه۔
• ابن ماجه قزوینی، محمّد بن یزید، السنن۔ بیروت، دارالکتاب العلمیه، 1407 ہجری قمری۔
• ابن ‏غضائری، احمد، الرجال، به کوشش محمدرضا جلالی، قم، 1422 ہجری قمری۔
• ‏ابوالفرج‏ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، 1385 ہجری قمری/ 1965عیسوی۔
• ابوریه، محمود، اضواء علی السنة المحمدیه، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات (بی‌تا)۔
• ابوزهو، محمد، الحدیث و المحدثون، ریاض، 1404 ہجری قمری/1984 عیسوی۔
• اعظمی، محمّد مصطفیٰ، دراست فی الحدیث النبوی و تریخ تدوینه، بیروت، المکتاباں الاسلامی، 1413 ہجری قمری۔
• بخاری، محمّد بن اسماعیل، الصحیح، بیروت، دارالقلم، 1401ہجری قمری/ 1981عیسوی۔
• ترمذی، محمّد بن عیسی، الجامع الصحیح، بیروت، دارالکتاب العلمیه، 1408 ہجری قمری۔
• حسنی، هاشم معروف، دراست فی الحدیث و المحدثین، بیروت، دارالتعارف (بی‌تا)۔
• حسین جلالی، محمّد رضا، تدوین السنة الشریفه، دفتر تبلیغات اسلامی، 1413 ہجری شمسی۔
• خطیب بغدادی، احمد بن علی، تقیید العلم، داراحیاء السنة النبوی، 1974 ہجری قمری۔
• خویی، سید ابوالقاسم (آیة الله)، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهراء، (بی‌تا)
• دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، السنن، نشر استانبول، 1401 ہجری قمری۔
• دینوری، عبدالله بن مسلم بن قتیبه، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دارالکتاباں العلمیه (بی‌تا)۔
• ذهبی، شمس الدین، تذکرة الحفاظ، بیروت، دارالکتاباں العلمیه، 1374 ہجری قمری۔
• رامیار، محمود، تریخ قرآن، انتشارات امیرکبیر، ط 2، 1362 ہجری شمسی۔
• سیوطی، جلال الدین تدریب الراوی، بیروت، دارالکتاباں العربی، 1405ہجری قمری۔
• شرف الدین، سید عبدالحسین، المراجعات، مصر، موسسة النجاح، 1399 ہجری قمری۔
• شهرستانی، علی، منع تدوین الحدیث، بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات (بی‌تا)
• صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، قم منشورات رضی، 1363 ہجری شمسی۔
• ابو شهبه، محمد، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، قاهره 1403ہجری قمری/ 1982عیسوی۔
• صدر، سید حسن، تأسیس الشیعة، منشورات اعلمی، (بی‌تا)۔
• صدوق، محمّد بن علی، معانی الاخبار، بیروت، دارالمعرفه، 1399 ہجری قمری۔
• صفار، محمّد بن حسن، بصائر الدرجات، تهران، مؤسسه اعلمی، 1362ہجری شمسی۔
• طباطبایی، سید محمّد حسین، قرآن در اسلام، تهران، دارالکتاباں الاسلامیه، 1353 ہجری شمسی
• طبری، محمّد بن جریر، تریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالمعرفة، (بی‌تا)۔
• عجاج خطیب، محمّد، السنة پہلے التدوین، بیروت، دارالفکر، 1401 ہجری قمری۔
• عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404 ہجری قمری۔
• عسقلانی، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دارامعرفة (بی‌تا)۔
• عسقلانی، هدی الساری، بیروت، دارالمعرفة، (بی‌تا)۔
• عسکری، سید مرتضی، نقش ائمه در احیاء دین، نشر مجمع علمی، 1357 ہجری شمسی۔
• قاسمی، جمال الدین قاسمی، قواعد التحدیث، بیروت دارالکتاباں العلمیه، 1399 ہجری قمری۔
• کتانی، محمّد جعفر، الرسالة المستطرفه، بیروت، دارالبشائر، 1414 ہجری قمری۔
• کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتاباں الاسلامیه، 1363 ہجری شمسی۔
• مجلسی، محمّد باقر، بحار النوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، موسسه الوفا، 1402 ہجری قمری۔
• محمّد ابو زهو، محمّد الحدیث و المحدثون، بیروت، دارالکتاباں العربی، 1404 ہجری قمری۔
• معارف، مجید، پژوهشی در تریخ حدیث شیعه، انتشارات ضریح، 1374 ہجری شمسی۔
• معارف، مجید، تریخ عمومی حدیث، انتشارات کویر، 1377 ہجری شمسی۔
• معارف، مجید، تدوین حدیث در میان اهل سنّت، دانشنامه جهان اسلام، ج6، 1380 ہجری شمسی۔
• نجاشی، احمد، رجال، به‏ کوشش‏ موسی‏ شبیری‏ زنجانی، قم، 1407 ہجری قمری‏۔
• نیشابوری، مسلم بن حجاج، الصحیح، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1972عیسوی۔
• ابن حنبل ، العلل و معرفة الرجال ، مطبوعه وصی اللّه بن محمود عباس ، بیروت 1408ہجری قمری۔
• محمدبن ادریس شافعی ، اختلاف الحدیث، مطبوعه محمداحمد عبدالعزیز، بیروت 1406 ہجری قمری/1986 عیسوی۔
• ابن كثير، اسماعيل، البداية والنهاية، حققه علي شيري، دار إحياء التراث العربي، 1408ہجری قمری/ 1988عیسوی۔
• مرعشلی، یوسف عبدالرحمان، علم فهرسة الحدیث: نشأته، تطوّره، اشهر ما دوّن فیه، بیروت 1406 ہجری قمری/ 1986عیسوی۔

بیرونی ربط

اقتباس از سایت تبیان و دایرة المعارف بزرگ اسلامی