الاہݨی

الاہݨی، اک ماتمی شاعری روپ اے تے پنجابی لوک شاعری دی صنف اے۔ الاہݨی دا مطلب تعریف یا صِفت اے۔ جَد کِسے انسان دی مَوت ہو جان٘دی اے تاں اوہدے گُݨاں والے جیہڑے تعریفی تے سوگ گیت عورتاں ولوں الاپے جان٘دے نیں، پنجابی وچ اوہناں نوں الاہݨیاں کہیا جان٘دا اے۔

مَوت انسان نوں اک گہرے دکھ وچ سٹّ دین٘دی اے تے جدوں گروہ اس دکھ وچ شریک ہُندا اے تاں دکھ دا بھار ونڈیا جاندا اے۔ جدوں الاہݨی الاپی جان٘دی اے تاں بندے دے من دیاں بھاوناواں نوں باہر کڈھ دیندی اے۔ الاہݨی انسان دے من دا بھار ہلکا کردا اے۔ لوک سوگ گیت ایہجا سوگ گیت اے جیہڑا دُنِیا چھڈّ گئے بندّے نوں نَہ صِرف شردھانجلی پیش کَردا اے بلکہ اوہدے گُݨ گاؤݨ پاروں ہَر مَن نوں پگھلاؤݨ دی طاقت وی رَکھدا اے۔ ایہی اوہ طاقت اے جس راہیں من وچ دبے دُکھاں دے جذبات باہر کڈھ کے مَن نُوں ہلکا کیتا جا سَکدا اے۔ دُنِیا چَھڈّ کے چلے گئے اِنسان دے سوگواراں نوں ایسّے لئی روݨ اُتے مجبُور کِیتا جان٘دا اے کہ ایداں نَہ ہوݨ دی صُورت وچ اوہناں دے دِل وچ غَم بݨݨ دے امکانات ہُندے نیں جیہدے پاروں اوہ شدِید ذہنی صدمے دا شکار ہوسَکدے نیں یا فیر پاگل ہو سکدے نیں۔ ایہ کَم دُنِیا چھڈّ گئے بندّے دے نزدِیکی اِنّی خُوبّی ناݪ نئِیں کَرسَکدے جِنّی خُوبّی ناݪ پیشا وَر سیاپّاکار نَیݨ یا مراثّݨ کَرسَکدی اے۔ دُنِیا چَھڈّ گئے بندّے دے سارے رِشتے دار آپ سوگ وچ ڈُبے ہُندے نیں تے اوہناں نوں دوسریاں دی مدد دی لوڑ ہُندی اے۔ سیاپّاکار نَیݨاں یا میراثݨاں بھاویں آپ سوگوار نئِیں ہُندیاں پَر اوہ دوسریاں نوں رواؤݨ دی طاقت رَکھدِیاں نیں۔ الاہݨیاں عُمر دے حساب ناݪ وَکھ وَکھ ہو جان٘دیاں نیں۔ جوان جہان اِنسان دا جہان توں تُر جاݨا سَبھ توں دکھدائِک ورتارا اے۔ ایسّے لئی اوہدے جہانوں تُر جاݨ اُتے پائِیاں جاݨ واݪیاں الاہݨیاں سَبھ توں زیادَہ غَم بھرِیاں ہُندِیاں نیں۔ جوانی ناݪ جُڑے سمچے کارجاں نُوں یاد کَر کَرکے حال تے مُستقبِل وچ جو کچھ جوان اِنسان نے کرنا سی اوہدا ذِکر کَرکے ماحَول نُوں ہور وی غمگِین بݨا دِتا جان٘دا اے۔ جدوں مُستقبِل ہنھیرا نظر آؤݨ لگّ پوے تاں دُکھانت ہور وی گُوڑھا ہو جان٘دا اے۔

الاہݨیاں دا اچارن

الاہݨی مراسݨ یا نائݨ پاؤن٘دی اے جو پیشاور سیاپاکار ہُندی اے۔ موہرے موہرے نائݨ الاہݨی دا اک مصرع بولی جان٘دی اے تے ناݪ ناݪ ایس وچ سواݨیاں سُر ملاؤن٘دیاں جان٘دیاں نیں۔ الاہݨی کورس وچ گاوݨ پاروں اک طرحاں دا سموہ گاؤݨ اے۔ ایس توں زیادہ الاہݨی سیاپا کرن ویلے اچاری جان٘دی اے۔ مالوے وچ پیشاور سیاپاکار تے الاہݨی کار دا کم مراسݨاں، ڈومݨیاں، نائݨاں وغیرہ نبھاؤن٘دیاں نیں۔ ساریاں سواݨیاں اک گول دائرے وچ تے پیشاور سیاپاکار وچکار کھلو جان٘دی اے۔ اوہ اپݨے دوویں ہَتھ پہلاں متّھے اُتے، فیر پٹّاں اُتے ماردی جان٘دی اے۔ ایسے طرحاں باقی سواݨیاں اکو تال وچ ہَتھ ماردیاں ہوئیاں ساتھ دیندِیاں نیں۔

پیشاور سیاپاکار اپݨے دہتھڑ دی تال دے مطابق الاہݨی اچاردی جان٘دی اے تے باقی سواݨیاں اوہدی تال دا خیال رکھدیاں نیں۔ ہر مِصرعے دے انت اُتے دوجِیاں سواݨیاں انترے دے کِسے اک کیدری مِصرعے نوں اچاردیاں یا دہراؤندیاں جان٘دیاں نیں۔ ساری الاہݨی اکلّی سیاپاکار ولّوں اچاری جان٘دی اے تے باقی گروہ اک مرکزی مِصرعے دی دہرائی راہیں ہن٘گارا بھردا اے جِدّاں:

پیشاور سیاپاکار: ماواں دھیاں دی دوستی کوئی ٹُٹدی قہراں دے نال، پٹی دھی نی میریئے امبڑیئے
گروہ: ہائے ہائے نی میریئے امبڑیئے

الاہݨیاں دے نال چَلدا سیاپا کئی طرحاں دا ہُندا اے۔ جدوں پہلاں گلھاں یا پُڑپڑیاں اُتے، فیر پٹّاں اُتے، فیر دوبارہ پٹاّں اُتے، فیر سینے یا گلّھاں اُتے ہَتھ مارے جاݨ اوہ "تہتھڑا سیاپّا" کہاؤن٘دا اے۔ سیاپّے دیاں حرکتاں دے مطابق ہی الاہݨیکار دے اچارن دا لہجہ، ہولی تیزی اُتے بہت تیز ہُندا اے۔ الاہݨی وچ سیاپے دا ساتھ ہوݨ کرکے الاہݨیکار دے دکھ دا پرگٹاوا بول تے جسمانی حرکت وچ ون٘ڈیا جان٘دا اے۔

انسان دی مَوت ویلے وکھو وکھریاں الاہݨیاں اچاریاں جاندیاں نیں۔ مرن والے انساناں وچ بچہ، جوان، بزرگ تے چھوٹی عُمر دی کُڑی، نون٘ھ، دھی، سَسّ وغیرہ وی ہو سکدی اے، ایس لئی ایہناں دے متعلق الاہݨیاں وکھو وکھریاں ہُندیاں نیں، کیون٘کہ عورتاں دے گݨ کرم مرداں نالوں وکھرے ہُندے نیں۔ بچے یا کچی عُمر وچ ہوئی موت دے متعلق الاہݨیاں وچ ممتا زیادہ ہوؤگی تے جے بہت زیادہ عمر دا بزرگ فَوت ہو جاوے تاں وڈا کرن دی ریت نال وچھوڑے دے جذبات دے نال اطمینان دا پرگٹاوا وی کیتا جاندا اے۔

سیاپا کرن دا کردار نائݨ ولوں کیتا جاندا اے۔ جدوں کِسے دے جوان دھی یا پتّ دی مَوت ہو جاوے تاں اوس اُتوں دُکھی دل نال پائی جاݨ والی الاہنی ایس طرحاں دی ہُندی اے: سوہݨی چھیل چھبیلی، نی دھیے مورنیئے، ہائے ہائے دھیے مورنیئے۔

پہلے مِصرعے دا اچارن نائݨ یا مراسݨ کردی اے تے اگلے مِصرعے دا اچارن گروہ دی شکل وچ عَورتاں کردیاں نیں۔ مری ہوئی دھی دے گُݨاں دی صِفت عورتاں کردیاں جاندیاں نیں۔

جے کِسے جوان آدمی موت ہو جاوے تاں دوناں پاسیاں توں عَورتاں پڑ بنھ کے کھلوتیاں ہوݨ تاں نائݨ پہلاں بول اچار کے الاہݨی ایداں شُرُوع کردی اے:

مَوت پچھیندی آئی، ہائے وے ویر جوانا

دوناں ہتھاں نال اپݨے سینے، پٹاں تے مون٘ھ اُپر دہتھڑا مار کے باقی کہندیاں نیں:

ہائے وے ویر جوانا

جے پکیری عمر دے بڈھے دی مَوت ہو جاوے تاں اوس موقعے اُتے مراسݨ یا نائݨ ولوں پائی جاݨ والی الاہݨی دا نمونہ ایس طرحاں اے: بڈھا تاں بہندا کرسی ڈاہ، ہائے نی بڈھڑا مر نی گیا بڈھڑی رنڈی کر نی گیا

الاہݨیاں دے چَند نمُونے

بزُرگ واسطے

ایہ سی کھیڈدیاں پوتیاں والا واہا راجا
ایہ سی ہُندیاں حکماں والا واہا راجا
ایہ سی ڈٹھی چوکیوالا واہا والا راجا
ایہ سی کُھلیاں دفتراں والا واہا راجا

دھی واسطے

تینُوں کِیہ ہویا کیہ ہویا، بی بی مورنِیے --- ہائے ہائے دِھیے مورنِیے
تینُوں کِیہ ہویا حیران آں دھیے مورنِیے --- ہائے ہائے دِھیے مورنِیے
تینُوں مارو جھولا وگیا بِیبی مورنِیے --- ہائے ہائے دِھیے مورنِیے

نیاݨے واسطے

تینُوں کِیہ ہویا کِیہ ہویا ماں دے بچڑے نُوں --- ہایا ماں دے بچڑے نُوں
تینوں موت پچھیندی آئی ماں دے بچڑے نُوں --- ہایا ماں دے بچڑے نُوں

تہذیبی اہمیت

پنجابی رہتل وچ رشتے ناطے، تہذیبی قدراں قیمتاں تے رسماں رواجاں نوں مکھ رکھ کے الاہݨیاں اچاریاں جاندیاں نیں۔ تہذیبی اہمیت دے ناݪ ناݪ الاہݨیاں دی ادبی اہمیت وی اے۔ انسان گیتاں وچ جَمدا اے تے گیتاں وچ مردا اے۔ انسان دے جَم ویلے خُشی بھرے ماحول وچ خُشیاں دے گیت گائے جان٘دے نیں تے اخیر جدوں انسان دی مَوت ہُندی اے تاں اوس ویلے وی ماتمی گیت گائے جان٘دے نیں۔ اوس ویلے الاہݨیاں، کیرنے تے وین پائے جان٘دے نیں۔ جے انسان دی زِندگی وچ ایہ لوک گیت نہ ہوݨ تاں انسان دی زِندگی ادُھوری اے۔ الاہݨی دا پرمُکھ کَمّ سمُچے بھائی چارے دِیاں بھاوناواں دا وریچن کرنا ہُندا اے۔ جِتھے دُوسرے شعری رُوپ گمبِھیر یا خُشی دے جذبات دا وریچن کَردے نیں اوتھے الاہݨی دُکھ نوں گھٹا کے بھائی چارے نُوں دوبارَہ کار ویہار وچ لگّݨ دے اہل بݨاؤندی اے۔

الاہݨیاں نوں اکٹھا کرن تے کھوج کرن لئی بہت اپرالے کیتے گئے نیں۔ ڈاکٹر ناہر سنگھ نے کیرنا تے الاہݨی دا بطَور لوک گیتاں دے رُوپ دے مطالعہ کیتا اے۔ گرو گرنتھ صاحب وچ الاہݨیاں دے جذبات دے نوں لفظ مِݪدے نیں:

• گرو نانک: وڈہنس راگ، پنج الاہݨیاں، صفحہ 578-82

• گرو امرداس: وڈہنس راگ، چار بد، صفحہ 582-85