دیپالپور دا لہجہ

دیپالپور دا لہجہ
بولی ٹبر	بولڑی
ذیلی کلاس	پنجابی
مقامی	تصیل دیپالپور
بولی دیس

تحصیل دیپال پور دا لہجہ

پنجاب دی دھرتی اُتے انسان دی ہوند دے کُھرے لکھاں ورھیاں پرانے ہن، پر جتھوں تیکر تہذیبی جیون دا سانگا ہے تاں سواں وادی نوں مہذب انسان دا پہلا گھر منیا ویندا اے۔ ایہدے مگروں ہڑپا ورگی اُچ ٹیسی اُتے اپڑی تہذیب ایس گل دا ہُنگارا بھریندی ہے کہ ایتھوں دا انسان صدیاں پہلاں وی کِنا سُگھڑ ہا۔ بھیڑے بھاگ اساڈے کہ اجے تیکر ہڑپا توں لبھن والیاں مہراں نہیں پڑھیاں جا سکیاں تے ایس پاروں ایس وسیب بارے ٹھکویں گل نہیں کیتی جا سکدی رگ وید وچ ایس دھرتی نوں سپت سندھو آکھیا گیا ہے، یعنی ست دریاواں دی سر زمین۔ آریہ مگروں ایس دھرتی اُتے دھاڑاں دی ہک لمی وہیر ہے پر اوہدا وی لیکھا جوکھا ایڈا سوکھا نہیں۔ ایہو کارن ہے کہ پنجاب دا اڈو اڈ سمیاں وچ جغرافیہ کیہ رہیا؟ ایہہ گل ہُن نتارنی سوکھی نہیں۔ ترکاں دے ہلیاں تے بھیرہ لہور دے ہندو راجیاں بارے ایس گل دی دس پیندی ہے:

پرانی تریخ

تریخ چوں پنجاب اتے اک ٹوٹا

اٹھویں صدی عیسوی تک سیاسی اور تمدنی لحاظ سے افغانستان ہندستان میں شمار ہوتا تھا۔ اور وہاں کی ترک آبادی بُدھ مت قبول کر چکی تھی لیکن اسلامی سلطنت کی حدود بڑھتے بڑھتے دریائے کابل کے جنوب میں لغمان تک جا پہنچیں تھیں اور اب ان کے اور ہندووں کے درمیان کوئی اور چیز حائل نہ تھی۔ رائے جے پال والی لاہور اپنی آبائی سلطنت کی بتدریج تخفیف سے سخت نالاں تھا اور سبکتگین کے بار بار کے حملوں سے عاجز آ گیا تھا۔ تنگ آمد بجنگ آمد آخر کار وہ ایک لشکر جرار لے کر جس کا رنگ رات کی طرح سیاہ اور جس کی چال طوفانی لہروں کی طرح شور انگیز تھی، لمغان کی وادی میں اُتر آیا۔

وکھ وکھ ویلے پنجاب

ہک سما ہا جدوں پنجاب دیاں حداں لمغان تیکر کھلریاں ہوئیاں ہان۔ وت ترک راج، مغل شاہی تے سکھاں دی حکومت سمے وی پنجاب دیاں حداں اج نالوں وکھریاں ای ہان۔ انگریزی راج دے چوکھے سمے دلی تے صوبہ سرحد وی پنجاب دا حصہ رہیا۔ آزادی مگروں پنجاب دو ٹوٹے ہو گیا تے پھیر چڑھدا پنجاب تناں ٹوٹیاں وچ اگوں ونڈیا گیا۔ جیس خطے دی تاریخ دا اینا کھلار ہوسی اوہدے وچ بولی دی نہار تے رنگا رنگی کنج دی ہوسی؟

پنجابی بولیاں

بھوئیں دے ایس کھلار وِچ پہاڑ، دریا، صحرا تے باراں دی اک وکھری نہار اے۔ پہاڑاں وچ تاں اک وسوں چوں دوجی تیکر یاں دور دریڈے جانا اوکھیرا ہی ہا، دریاواں دے واسی وی دریاواں دے ویہن نال ہی ویہندے ہان۔ ایہناں لہجیاں نوں گریرسن نے وکھو وکھ ناں دتے پر اوہناں چوکھیری تھاویں تاں اکو پوچا ہی پھیریا۔ گریرسن نے لہور توں لہندے منے دی ساری بولی نوں لہندی آکھیا ہے اوہناں دی واہی لیک موجب:

"I have assumed the following conventional line to mark the division between them. Commence at the northorn end of the pabbi range in the Gujrat district, go across the district to the Gujranwala town to Ramnager on the Chenab. Then draw a line nearly due south to the southern corner of Gujranwala, where it meets the northern corner of district of Montgomery. then continue the line to the southern corner of Montgomery on the Sutluj. Follow the Sutluj for a few miles and cross the northern corner of the state of Bhawalpur. Every thing to the east of this line I call Punjabi and everytihng to west of it I call Lahnda.

گریریسن دا آکھیا آپدی تھاویں پر حافظ محمود شیرانی لکھدے نیں:

مغربی مورخین نے شمالاً جنوباً ایک خط کھینچ کر مشرقی مغربی پنجابی میں اسے تقسیم کر دیا۔ مشرقی زبان کا نام پنجابی رکھا ہے اور مغربی حصے کی زبان کا نام لہندا، پنجاب کو وہ مغربی ہندی میں شامل کرتے ہیں اور لہندا کو بیرونی میں۔مشرقی اور مغربی زبانوں میں جو فرق ہے وہ اصول نہیں ہے بلکہ تاریخ اور ضلع ضلع کی مقامی خصوصیات کی بنا پر پیدا ہوتا گیا اور یہ تقسیم ہر حال میں ناجائز ہے۔

ڈاکٹر بنارسی داس جین وی لہندی بولی نوں اُکا پنجابی سمجھدے ہی نہیں۔ اوہناں دے آکھن موجب:

پنجاب دا بہت سارا حصہ اجیہا اے۔ جتھے پنجابی نہیں بولی جاندی۔ مغربی ضلع مثلاً ملتان، جھنگ، شاہ پور، جہلم، راولپنڈی وغیرہ وچ لہندی زبان بولی جاندی اے۔

تھوڑا اگیرے اوہ پنجابی بولی دیاں تھاواںگنواندے نیں:

بس پنجابی تاں پنجاب دے وچکارلے حصے دی زبان اے۔ جس وچ ایہہ علاقے شامل نیں۔ کانگڑہ، جموں، گجرات، گوجرانوالہ، سیالکوٹ، گورداسپور، امرتسر، لاہور، فیروز پور، منٹگمری(ساہیوال)، فرید کوٹ، بہاولپور،بیکانیر دا تھوڑا جیہا شمالی حصہ، لدھیانہ، مالیر کوٹلہ، سنگرور، پٹیالہ، کلیر، نالہ گڑھ، نابھہ، جلندھر، ہشیار پور، کپور تھلہ، انبالہ تے حصار دے ضلعیاں وچ سکھ لوک پنجابی بولدے نیں۔

ڈاکٹر بنارسی داس جین ہوراں بہاولپور دی سرائیکی، منٹگمری دی جانگلی لاہور دی ماجھی، لدھیانے دی مالوی تے جالندھر دی دوآبی نوں تاں اکو پلڑے وچ تولیا ہے پر ملتان، جھنگ تے شاہ پور دی بولی نوں پنجابیوں وکھ کر دتا ہے۔ اسانوں ایتھے محمد آصف خاں دی ونڈ سیانی جاپدی ہے۔ اوہناں نے پنجابی دے ایہناں لہجیاں نوں تناں حصیاں وچ ونڈیا ہے۔ پوربی پچھمی تے مرکزی۔

ایہناں تناں سرناویاں دا کھلار اوہ ایویں دسدے نیں:

پوربی: بھٹیانی، پوآدھی، دوآبی، مالوی، پہاڑی۔

پچھمیجاں لہندا: ملتانی، پوٹھوہاری، چھاچھی، دھنی، شاہ پوری

مرکزی: ماجھی

گریرسن نے لہور توں لہندے منے دی ساری بولی نوں لہندی آکھیا ہے دوجے سیانیاں نے ایہنوں، ملتانی، شاہ پوری تے جانگلی دے ونڈیویں نال دسیا ہے۔

دیپالپور دا لہجہ

تریخ

اسیں ایتھے دیپال پور دے لہجے بارے گل کرن توںپہلاں اوس دی وسوں دے پچھوکڑ ول جھاتی مارنے ہاں۔

لہور توں لہندے پاسے کوئی سٹھ کُو میل تے ہک پُرانا شہر دیپال پور ہے جیہڑا سکندر توں پہلاں دے ویلے وی وسدا ہا۔

ابن حنیف دا آکھنا

ابن خنیف دے آکھن موجب:

وہ وادی سندھ جہاں ہزاروں برس قبل تہذیب ارتقائی منازل طے کرتی ہوئی 2500 ق م میں شاندار اور بحیرہ کن عروج کو پہنچ گئی تھی۔ یہ ملوہہ (وسطی پنجاب) ہی تھا۔ جہاں مدتوں پہلے ملتان، ہڑپہ، دیپالپور، پاکپتن، قبولہ، شورکوٹ، مغل والا (؟) اور دین پنا (؟) جیسے عظیم شہر اور قصبے موجود تھے۔

میاں اللہ دتہ نسیم سلیمی دا لکھنا

تحصیل اوکاڑا، رینالہ خورد، چونیاں (قصور) منچن آباد (بہاولنگر) پاکپتن تے بنگلہ فاضل (انڈیا) دے کلاوے وچ تحصیل دیپال پور لئی میاں اللہ دتہ نسیم سلیمی لکھدے نیں:

دیپال پور کی تہذیب موہنجو داڑو اور بابل کی تہذیبوں سے خاصی پرانی ہے۔ جغرافیائی لحاظ سے دیپال پور برصغیر کے اہم ترین مقامات میں شمار ہوتا ہے۔ دہلی کی طرح یہ شہر کئی دفعہ اُجڑا اور بسا ہے۔ ابناشی چندر داس (اے سی داس) بنگالی مورخ اپنی کتاب رگ ویدک آف انڈیا میں لکھتا ہے کہ آج سے پچیس ہزار سال قبل جب آریہ برصغیر میں داخل ہوئے تو ان کا مسکن پرت سندھ؟ یعنی سات دریاؤں کی زمین تھا۔ جس میں دریائے ستلج، بیاس، راوی، چناب، جہلم، سندھ اور کابل بہتے تھے۔ اس خطے کی مشہور بستیاں دیپال پور، اجودھن (پاکپتن) اور قبولہ کی تہذیبیں پچیس ہزار سال پُرانی ہیں اور صرف پانچ ہزار سال تک کے تاریخی حقائق کسی حد تک معلوم ہو سکے ہیں۔

دیپال پور تحصیل دے لہجے پچھے ایس دی تواریخی اُچائی دا وڈا ہتھ ہے۔ ملتان توں قصور تے اگانہہ فیروز پور (انڈیا) نوںجان والی سڑک تے ایہہ ہک وڈا قلعہ ہا جتھے سِنگھاں اچ سِنگھ پھسا کے ہر دھاڑویں نوں لہور یاں قصور منے لگھنا پینداہا ایتھے:

اک راہیندے رہ گئے، اک را دھی گئے اُجاڑ

والی گل کئی واری ہوئی۔ اجیہی اُڑ دُھڑ دا اثر بولی تے وی پیندا ہے دوجی گل ایہہ کہ تحصیل دیپال پور دے چڑھدے پاسے دی سِیں ضلع قصور دے جیہناں پنڈاں نال لگھدی ہے اوتھے ماجھی بولی دا اثر چوکھیرا ہے۔ ماجھی تے لہندی ایس سنھ وچ بنے سواندری ہن۔ اساڈی جاچے ایہہ بنّا منڈی احمد آباد (ہیرا سنگھ) تے ضلع قصور دے چھیکڑلے شہر کنگن پور دے وچکار پیندا ہے۔ کجھ اجیہے پِنڈ جیہڑے سرکاری ونڈ وچ تاں کنگن پور قانونگوئی دے پِنڈ ہن، پر اوہناں دے وسنیک پُرانے جانگلی قبیلے ہان، تاہیوں اوتھے لہندی بولی دا اثر چوکھیرا ہے۔ اساں دیپال پور دے ایہناں پرانے پنڈاں دی بولی دی فیتہ بندی توں سٹِا کڈھن دا جتن کیتا ہے۔ گریریسن دے آکھن موجب منٹگمری دا کجھ حصہ ماجھی وچ آوندا ہے پر اوہ نترویں ماجھی نہیں۔ اوہ لکھدے نیں:

"This Majhi sub-dialect may be said to be the language of cis - Ravi, of Amrtasar, and of Gurdaspur lower down the doab, in the district of Montogomery, the language is not pure Mujhi, but is mixed with, Lahnda."

گرائمر

سیانیاں دا اکھان ہے گھروں میں آواں سنیہے توں دیویں۔ گریرسن تے بنارسی داس جین ہوراں دی علمائی سر متھے اُتے پر اسیں نرم توںنرم لفظاں نال ایہہ آکھسائیں کہ اوہناں نوں پنجاب دیاں اڈو اڈ جوہاں وچ بولیاں جان والیاں لہجیاں بارے ایڈی اُگھ مہر ناہی۔ میں آپوں تحصیل دیپال پور دا جم پل ہاں تے ایتھوں دے ہک دیسی قبیلے دا جی۔ میں ایس لیکھ وچ بولڑی دی نہار بارے پہلا وچار دینا ہاں تے ایہدے مگروں گل بات دا نمونہ تہاڈے موہرے دھرساں۔

حالت ------------------------- فاعلی ---------------------- مفعولی------------------------------اضافی

واحد حاضر ------------------ توں ، توہیں ------------------ تینوں------------------------- تیرا، تیری، تیرے، تہاڈا، تہاڈی

جمع حاضر------------------- تسیں، تُساں---------------- تہانوں ، ایہنانوں ------------ تہاڈا، تہاڈی، تہاڈے، تہاڈیاں

جمع حاضر--------------------------------------------------------------------------------ایہناندا، ایہناندی، ایہناندے، ایہناندیاں

واحد متکلم------------------ میں----------------------------مینوں----------------------- میری، میرا، میرے

جمع متکلم-------------------اسیں، اساں، آپاں-------------اسانوں، آپاں نوں----------- آپدے، آپنے، اساڈے، اساڈی،

جمع متکلم---------------------------------------------------------------------------------اساڈا، اساڈا آپدا

واحد غائب------------------- اوہ، اُہیا، اوہی، اوس-----------اوہنوں، اوس نوں--------------اوہندا، اوہندی، اوہندے،

واحد غائب----------------------------------------------------------------------------------اوسدا، اوسدی، اوسدے(شہری وسوں)

جمع غائب------------------- اوہناں---------------------------اُنہانوں، اوہناں نوں------------اُنہاندا، اُنہاندی، اُنہاندے

جمع غائب----------------------------------------------------------------------------------اوہناں دا، اوہناں دی، اوہناں دے (شہری وسوں)

مثالاں

تھلے اسیں ایہناں گرامری اصولاں دی فقریاں وچ ورتوں کرنے ہاں تاں جو سمجھن اچ سوکھیائی رہوے۔

توہیں وکھت تاں کیتا پر تہاڈی جوڑی کمزور ہائی تاہیوں واہی چج دی نہ ہوئی (واحد حاضر، اضافی)

تینوں آئے نوںکنے کُوں دینہہ ہوئے نیں؟ (واحد حاضر دی مفعولی حالت)

تسیں شہروں مُڑ آئے جے؟ (جمع حاضر)

تساں تاں لمکان والی حد ہی کر چھڈی تہاڈیاں پگاں ہی بجھدیاں رہیاں (جمع حاضر، مفعولی)

میں گل کرساں، امیند ہے میری من لیسی۔ (واحد متکلم، اضافی)

اسیں جیہڑی بھوئیں ناں لوائی ہے اوہ اساڈی وراثتی ہائی۔ (جمع متکلم، اضافی)

آپاں دوویں لہور جا سائیں۔ (جمع متکلم)

اوہ حالے بندہ نہیں بنیا، اوہنوں پِشلی بھُل گئی سوں۔ (واحد غائب، مفعولی)

اُہیا ہے جنھے سد ماریا، اوہندی آواج ہی سیہاپ گئی ہا ہی۔ (واحد غائب، اضافی)

اوس گُٹ پھڑیا تاں ساہی کولوں ہلیا ہی نہ گیا۔ (واحد غائب)

انہانوں کس گل دا گھاٹا ہاجے اوہ گل نہ مندے۔ (مفعولی حالت، جمع غائب)

اوہناں انہاندا گناہ معاف کر چھڈیا ہے۔ (جمع غائب، اضافی)

فعل ماضی

فقریاں نوں ماضی بناون لئی اخیر تے ہا، ہاسی، سی، سن، آہے، آہی، ہاہے، ہاہی، ہان، ہاسو ورتے جاندے ہن۔ ماضی دے کجھ جملے ونگی دے طور تے ویکھو:

باہلک وٹو اٹھاراں سو ستونجا دی جنگ وچ لڑیا ہا۔

اوہ گیا ہاسی پر نورا ملیا ہی نہیں۔

میں لہور گیا سی۔

پہلے ویلیاں وچ پشاور تے لہور اکٹھے سن۔

اسیں پہلی واری پچھلے ورھے ملے آہے۔

چنگے بندے سارے ہی ٹُر گئے۔

اساں اکٹھی واہی کیتی ہا ہی۔

ڈرپوک ہان چور ہتھوں کڈھیا نیں۔

ہک پتر ہا سو اوہ وی چھڈ گیا۔

فعل حال

حال وچ ورتن لئی فقریاں دے اخیر تے ہاں، ہے، پیاں ہیں۔ ی، ہئی، ہن تے نیں آوندے نیں۔ ایہناں اکھراں دی ورتوں تھلے دتی گئی اے۔

نقصان میرا نہ کیتا ہوسوں، اوہندا میں ذمہ دار ہاں۔

اوہ میرے نال ہی جاندا پیا ہے۔

روٹی کھاندا پیا ہیں۔

نجرے نوں رُکھیمنا ہے تاہیوں نورے مہئیں چا دتی۔

کھاڈے چوں نکل جا، پانی آیا ہئی۔

اوہ میرے نال ہن، توں جھیڑا بھن۔

فعل مستقبل

آون والے ویلے نوں وکھاون لئی فقرے دے اخیرلے لفظ نال ساں، سن، سیں۔ سائیں (دیسائیں وغیرہ)، سی (دیسی) لگدا ہے۔ تھلویں فقریاں تے گوہ کرن نال گل اُگھڑ آسی۔

میں آپدی دھرتی دی پوترتا لئی لڑساں۔

چھوہراں نوں کائی تھاہر بنادے اوہ جاندے رہسن۔

ہُن مُڑ کدوں آسیں اساڈے ویہڑے؟

میرے نال اوہنے گل کتیی بھئی سارے پیسے دیسائیں۔

بھیڑا نہ پئے اوہ تینوں تیرا حق دیسی۔

دیپالپوری تے ماجھی دا فرق

ماضی تے مستقبل دا وکھریواں کرن آلے اکھراں نوں اسیں تھلے اوہناں دے ماجھی وچ معنیاں دے حساب نال لکھیا ہے تاں جو نتریواں ہو سکے۔

دیپال پور دا لہجہ--------------------------------------ماجھی لہجہ

اوہ آیا ہا------------------------------------------------------اوہ آیا سی

اوہ آیا ہا ہی---------------------------------------------------اوہ آیا سی

اوہ آئے آہے--------------------------------------------------اوہ آئے سن

اوہ آئے ہان---------------------------------------------------اوہ آئے سن

آکھیا ہاسو----------------------------------------------------اوہنے کہیا سی

آون والے ویلے لئی اکھراں دی ورتوں

آسیں---------------------------------------------------------توں آویں گا

آساں---------------------------------------------------------میں آواں گا

آسائیں-------------------------------------------------------اسیں آواں گا

آسن----------------------------------------------------------اوہ آون گے

آسی----------------------------------------------------------اوہ اوے گا

آسو-----------------------------------------------------------آوو گے (سوالیہ)

تھلے کجھ کن دتے گئے ہین جیہناں دیاں وکھو وکھ زمانیاں وچ وٹیندیاں شکلاں نوں ویکھ کے سمجھن وچ ودھیری سوکھیائی ہوسی۔

حالت----------------------------------------وٹیندی شکل

کھیڈنا

کن-------------------------------------------------کھیڈن

فعل------------------------------------------------کھیڈنا

حال------------------------------------------------کھیڈدا پیا

ماضی-----------------------------------------------کھیڈیا، کھیڈیا سی، کھیڈیا ہا، کھیڈیا ہاسی، کھیڈے سن، کھیڈے آہے، وغیرہ

مستقبل--------------------------------------------کھیڈسی، کھیڈساں، کھیڈسن، کھیڈ سائیں، کھیڈسیں؟، کھیڈیں دا؟

فاعل-----------------------------------------------کھیڈ کاری، کھیڈ کار

مفعولی حالت--------------------------------------کھیڈیجیا، کھڈیجی

مرنا

کن-------------------------------------------------مرن

فعل-----------------------------------------------مرنا

حال-----------------------------------------------مردا پیا

ماضی--------------------------------------------مریا، مریاہا، مریاسی، مریا آہیا، مریا ہاسی، مرے سن

مستقبل------------------------------------------مرسی، مرسیں، مرساں، مرسائیں، مرسن، مریں دا

فاعل--------------------------------------------مرن والا، مارن والا

مفعولی حالت------------------------------------مریا ہویا، مردہ، مویا ہویا، مریجنا، مریندڑ

لفظاں دیاں بدلیاں ہویاں شکلاں Gramatically form تے معنے بدل دیندیاں نیں جویں:

اُٹھیا------------------------------------آپدی مدد آپ اُٹھ کھلا

اُٹھایا-----------------------------------کسے نے مرضی نال اُٹھایا

اُٹھوایا----------------------------------کسے تیجے بندے دے ہتھوں اُٹھایا گیا(Indiredt)

اُٹھیجیا----------------------------------مجبوری دی حالت وچ اُٹھایا گیا (مفعولی حالت)

ورتوں:

گاما مونہہ ہنھیرے اُٹھیا تے ہل جو لئے۔

کجھ بھار علی نے اُٹھایا تے میرے نال نال ٹُر پیا۔

بادشاہ نے ٹوکرا ماچھی کولوں اٹھوایا تے نال ہو وگیا۔

کم کر نوں نہ رہیا تے اخیر منجی تے اُٹھیجیا ہی گھر اپڑیا۔

ایسے طرح ہی مریا، ماریا، مروایا تے مریجیا وغیرہ۔

لیکھے تے گنتی دا ڈھنگ

دو ویہیاں---------------------------چالھی روپئے

تِن ویہیاں---------------------------سٹھ روپئے

چار ویہیاں-------------------------اسی روپئے

ہک ڈھنگ ہور وی پرچلت ہے اوس وِچ ہر دیہے توں پچھوں آون والی نکی رقم نوں پہلاں گنیاں جاندا ہے جیوں:

دونہہ اتے پنجاہ--------------------52 روپئے

پنجاں اتے چالھی--------------------45 روپئے

جے ایہہ دیہے توں اُتلی رقم ادھ دیہے یعنی پانجے توں ودھ ہووے تاں ایس نوں اگوں آون والے دیہے توں پہلاں گنیا جاندا ہے جیویں:

دو گھٹ پنجاہ-----------------------48 روپئے

چونہہ گھٹ پنجاہ--------------------46 روپئے

ہک گھٹ سو--------------------------99 روپئے

مفعولی فقرے

(Passive voice)

اجیہے فقریاں وچ فاعل آپدی مفعولی حالت وِچ ورتیا جاندا ہے۔ جیویں کھڑیج، سنیج، منیج، منگیج وغیرہ۔ ایہہ ورتوں دریا دی کچھ دیاں وستیاں وچ چوکھیری ہے۔ ایہندی ورتوں تھلویں جملیاں وچ ویکھو:

کیہ آکھیجیا جے؟

چھوہر مریج گیا۔

اکبر سیئے چِر رُسیا رہیا ہے پر ہُن پِیراں دے آکھے منیج گیا۔

پھیلے دی مہئیں کھڑیج گئی اوہ کُھرے نال گیا ہا۔

ناواں دے اخیر تے دا، دی، دے دی ورتوں پیڑھی لئی کیتی جاندی ہے۔ جیویں:

بیرم، حکیم دا------------------------بیرم، حکیم دا پُتر

نورا، احمے دا------------------------نورا، احمے دا پُتر

رسالو، سالواہن دا-------------------رسالو، سالواہن دا پُتر

ایسے طرح کئی تھاواں تے نِرا اینا آکھنا ہی سیئے ہوندا ہے کہ:

حکیم دِیا-----------------------------حکیم دے پُتر دے بُلاون لئی

رحمے دِیا-----------------------------رحمے دے پُتر نوں بلاون لئی

رحمے دا------------------------------رحمے دی پُتر ول سینت

ایسے طرح کے، کی، کا دی ورتوں مالکی نوں جتاون لئی ہوندی ہے ایس توں پورا قبیلہ یاں ٹبر گویڑ کیتا جاندا ہے۔

تیجے کے------------------------------وٹواں دی ہک گوت منے سینت

مجاہد کا----------------------------اوہ بندہ جیہڑا مجاہد قبیلے نال سانگا رکھدا ہے یاں اوہ علاقہ جیہڑا مجاہد قبیلے دی مالکی ہووے

مجاہد کی-----------------------------ہک اجیہا علاقہ جیہڑا مجاہد کے قبیلے دی مالکی ہووے

دیپال پور تحصیل دے کئی پِنڈاں دے اخیر تے کا، کی، کے کی ورتوں ہوندی ہے۔ اوس توں مراد اوہناں پِنڈاں دی مالکی ہے۔

تھلے کجھ اجیہے اکھر دتے گئے نیں جیہڑے دونہہ یاں تناں تناں اکھراں دی تھاویں اکو ورتے جاندے ہن:

جِسلے--------------------------------جیس ویلے

کِسلے؟-------------------------------کیس ویلے؟

کِلھے؟-------------------------------کیہڑے ویلے؟

جلھے--------------------------------جیس ویلے

(شرطیہ جملہ: جلھے توں لہور آویں مینوں دسیں)

اوسلے-------------------------------اوس ویلے

ایسلے-------------------------------ایس ویلے

ایتھے-------------------------------ایس تھاں تے

'جتھے-------------------------------جیس تھاں تے

(شرطیہ جملہ: جتھے اوہ اوتھے میں)

اوتھے-------------------------------اوس تھاں تے

کتھے؟-------------------------------کیس تھاں تے؟

انہاندا-----------------------------اوہناں دا

جنہاندا-----------------------------جیہناں دا

کِنہاندا------------------------------کیہناں دا

ہُسیں---------------------------------ہوسیں، ہوویں دا

مہنویں-------------------------------میں وی

تُہنویں-------------------------------توں وی

للیساں-------------------------------لئے لواں دا

میتھوں-------------------------------میرے توں، میرے کولوں

تیتھوں-------------------------------تیرے توں، تیرے کولوں

دیپال پور تحصیل دے لہجے وچ مرکزی غُنائی اکھر غیر غنائی ہوجاندے ہن پر ایہہ اصول قصور توں ملتان روڈ دے پِنڈاں وچ تے شہراں وچ نہیں ورتیا جاندا۔

کگھی، کدھ، لگھ، گڈھ، پھُوک

کنگھی، کندھ، لنگھ، گنڈھ، پھُونک (شہری وسوں)

دیپال پور دے لہجے تے لہندی ،ماجھی دے وچکار ہون کارن دونہہ لہجیاں دا پرچھاواں وکھالی دیندا ہے۔ ایہناں دونہہ لہجیاں دی خشبوئی مذکر، مؤنث تے واحد جمع وچ بھرویں وکھالی دیندی ہے۔

واحد	جمع	مؤنث	جمع مؤنث
چھوہر	چھوہرُ	چھوہری	چھوہریاں
ککڑ	ککُڑ	کُکڑی	کُکڑیاں
کھرل (اک ذات)	کھرُل	کھرِل	کھرُل
کھچر	کھچرُ	کھچری	کھچریاں
ضدل	ضدُل	ضِدل	ضدُل

ایتھے اسیں ویکھ سکنے ہاں کہ چھوہر دی جمع چھوہرُ بناون لئی تاں لہندی دا اصول ورتیجیا ہے پر اوس دی مؤنث تے جمع مؤنث بناون لئی چھوہری توں چھوہریاں ماجھی دے اصول موجب نیں۔ ضدل، کھرل ایہہ سگویں لہندی دے اصول راہیں ورتیندے ہن۔ کجھ اکھراں دی جمع بناون لئی چھیکڑ تے یں تے ئں ورتے جاندے نیں جیویں:

واحد-----------------------------جمع

اکھ------------------------------------اکھیں

گدیں-----------------------------------گدِئیں

مہیں-----------------------------------مہئیں

اکھراں دے مطلب نوں اُگھڑاون لئی کجھ دوہرے اکھراں دی ورتوں دی پرچلت ہے جیویں:

رُکھی سُکھی

ٹھیک ٹھاک

مِسا لونا

دال دلیا

نکا وڈا

کچا پکا

روٹی ٹُکر

روک ٹوک

ہس کھیڈ

پنج ست

اُنی ویہہ

پُچھ گچھ

گٹے گوڈے

سُجھ بُجھ

کالا دُھت

چکڑ کھوبا

کجھ اکھراں دی پوری تحصیل وچ ورتوں اکو جیہی ہے تے اوہ ورتوں خاص جانگلی لہجے دی دین ہے۔ ماجھی نال ایس دے ٹاکرے توں وکھریواں اُگھڑ دا ہے۔

پوری تحصیل وچ بھ، چھ، دھ، ڈھ، گھ دیاں آوازاں بھرویاں اُچاریاں جاندیاں ہن۔ جیہڑیاں کہ ماجھی وچ پوری اواز نہیں دیندیاں۔

بھ دی ورتوں

دیپال پور دا لہجہ----------------------ماجھی

بھُکھ------------------------------------------پُکھ
بھین------------------------------------------پہن
بھکھ------------------------------------------پخ
بھرتی-----------------------------------------پرتی
بھولا------------------------------------------پولا
بھار------------------------------------------پاہر
جھ دی ورتوں

جھیڑا-----------------------------------------چیہڑا
جھل-------------------------------------------چہل
جھلا-------------------------------------------چہلا
جھنڈا-----------------------------------------چہنڈا
جھٹ-------------------------------------------چہٹ
دھ دی ورتوں

دھوبی-----------------------------------------توبی
دھپ-------------------------------------------تُہپ
دھی-------------------------------------------تی
دھکے------------------------------------------تہکے
دھیان-----------------------------------------تیہان
دھائے-----------------------------------------تاہے
دھتورا----------------------------------------تہتورا
دھگانے----------------------------------------تہگانے
دھرتی-----------------------------------------تہرتی
ڈھ دی ورتوں

ڈھور------------------------------------------ٹہور
ڈھڈھ------------------------------------------ٹڈھ
ڈھائی-----------------------------------------ٹاہئی
ڈھنڈ------------------------------------------ٹہنڈ
ڈھیہہ-----------------------------------------ٹہے
گھ دی ورتوں

گھر-------------------------------------------کر، کھار
گھیو------------------------------------------کیہو
گھوڑی-----------------------------------------کوڑھی
گھگھر-----------------------------------------ککھر
گھاٹا-----------------------------------------کاٹا
گبھار، گمہیار--------------------------------کمہیار

دیپال پور دے لہجے وچ خ نوں دریا واسی تے شہراں توں دُریڈے پِنڈاں وچ تاں کھ بولیا جاندا ہے پر وڈی سڑک (ملتان روڈ) دوالے تے شہراں دے لوک خ نوں خ ہی بولدے ہن۔ تھلے اسیں دریا واسیاں دی بولی وچ خ تے ماجھی وچ خ دا وکھریواں کرنے ہاں۔

خ دی ورتوں

وکھت------------------------------------------------وخت
کھت-------------------------------------------------خط
کھیر (شہراں وچ سگواں ہے)----------------------خیر
کھورے (شہراں وچ سگواں ہے)--------------------خورے
کھبراں---------------------------------------------خبراں
دکھی، دُخی-----------------------------------------دُخی
کھالی-----------------------------------------------خالی
ایسے طرح دیپال پور دے پِنڈاں دی بولی وچ ف تے س نوں وی بدلیا جاندا ہے۔ جیویں:

ف دی ورتوں

پھوج--------------------------------------------فوج
پھرق--------------------------------------------فرق
پھلانے------------------------------------------فلانے
چھڑک-------------------------------------------سڑک
جھٹ--------------------------------------------چہٹ

تھلے کجھ اجیہے اکھراں دی چون کیتی ہے۔ جیہڑے ماجھی توں وکھرے نیں۔ ایہہ اکھر خالص جانگلی تے لہندی لہجے وچ ہی ورتے جاندے نیں۔

دیپالپور دا لہجہ--------------------------------------ماجھی

مُڑ----------------------------------------------------------فیر
اِچ----------------------------------------------------------وِچ
لوہڈا-------------------------------------------------------نِکا
مُڑھکا------------------------------------------------------پسینہ
ہلا---------------------------------------------------------اچھا
مدان--------------------------------------------------------میدان
ایڈے-------------------------------------------------------ایتنے
متیرا------------------------------------------------------ادھوانا
آکھنا-------------------------------------------------------کہنا
چوکھا-------------------------------------------------------بہتا
جھودے-------------------------------------------------------چھیتی
بھَرا، بھِرا--------------------------------------------------بھائی
تھاپی-------------------------------------------------------پاتھی
منے---------------------------------------------------------پاسے
رنگے-------------------------------------------------------ورگے، ارگے
مہیں--------------------------------------------------------مجھ
بوہکھر------------------------------------------------------جھاڑو
ولڈے--------------------------------------------------------سویرے
لڑھ، ویہہ---------------------------------------------------بہہ

بولی نمونے

تحصیل دیپالپور دے چار وکھو وکھ بندیاں کولوں اوہناں دی گل بات دے نمونے فیتہ بند کیتے ہن تاں جو اجوکی بول چال دی زبان دا نمونہ سانبھیا جا سکے۔ ایہہ نمونہ ہک ستھی ستھ بھندیاں مدعیاں، ملزماں تے گواہاں نال کیویں الاوندا ہے تے اگوں اوہ اوہدیاں گلاں دے جواب کیویں دیندے ہن۔

میاں افتخار:

نبیڑ لئے، میرے نال اوہنے گل کیتی بھئی سارے پیسے دیسائیں،بائی ہزار تے ست سو اوہندے منے روپیّا، باقی آجا ولڈے اوہنے جیہڑا میرا نقصان کیتا ہے تینوں چا وکھانا ، ایہہ میرا نقصان چا دے تے نبڑی نبڑائی گل ۔۔۔۔۔۔ آجا، میں تیرے نال ہُن وی کردا پیاں ای جا۔ نقصان میرا نہ کیتا ہوسوں، اوہندا میں ذمہ دار ہاں، ہاں ایہہ گل ہے۔ ولڈے میں پُجاں تے میرا اوہنے روپیّے دا چا کیتا کھورے میں پنج للیساں۔

تاجو مِیں:

نقصان اوہ آہندا ہے میں تیل ویچیا ہووے یاں سپرے ویچیا ہووے یاں میں اوہندی کوئی شے ویچی ہووے۔۔۔۔۔۔

میاں افتخار:

یار توں دیویں چا کھاں نیاں، میں جو آہندا پیاں ہاں، اوہ تینوں دیندا ہے نا؟ میں چا تینوں وکھاساں، تینوںبھئی پج جاوے توں نیاں چا دیویں۔

میاں اسلم:

پیسیاں دا کیہ کرنا جے؟ اوہ پیسے میتھوں وی دونہہ واری منگیجے نیں، اوہ روپیّے اساڈی کنڈ تے، اوہدے اچ ایہہ سی بھئی اُنہاندا روپیّا سی چار ہزار، دو ہزار اساں چھُڈا دتا تے ایہہ لڑ پیا سی مئیں خاں دے نال، مئیں خاں اجے وی اُلاہما دیندا، اوہنے آکھیا بھئیجنہاں بوہیاں دی امیند ہا ہی، جنہاں بندیاں دا حیا سی اسانوں یاں اساڈا انہانوں سی، اوہ بندے ہی مر گئے۔ ہُن مئیں خاں آ کے اسانوں آکھے بھئی تہاڈی کنڈ توں پلو ہے۔

ہک ہور نثری ونگی ویکھو:

لطیف مِیں:

اساں جی لائے ہوئے سن آپنے ایتھے متیرے۔ اوہناںنوں پیندا ہا سور، پیندا ہا سور تے واڑ بنائی ہوئی ہا ہی۔ واڑ بنا کے دیہہ بیٹھا بیٹھا گیڑ کیتا ہا بھئی کیہ حربہ ورتیے بھئی ہروج کھا جاندا ہے متیرے۔ اوہ تاں ہکے واری میں آکھیا بھئی جتھوں ایہہ لگھدا ہے اوتھے گھٹنا چا ٹوہلا تے ٹوہلا گھٹ تے آپے وچ ڈگے دا تے اتوں ایہنوں مار سٹسائیں۔ اوہ جی رات دے ٹیم آیا جی تقریباً کوئی رات دے دہ وجے۔ دہ وجے رات دے جسلے آیا تاں ہکے واری کھڑکا آیا تے اوہنوں مُشک آیا۔ بڑا سیانا ہوندا ہے۔ اوہنے آکھیا بھئی ایتھے کوئی نہ کوئی میری پھاہی ہیگی ہے اوہ جی اُبھریا تے پشاں جاپیا۔ اودھروں ہٹیا تاں دوجے منوں اوہنے گنواں کر لیا۔ دوجے منوں واڑ پاڑ سٹی۔

انگریزی راج سمے باراں وچ نہراں دے آون تے 1947ء دے اُچالے دے سِٹے وچ دیپال پور دی جوہ اتے جتھے دوجے کھیتراں وچ تبدیلی آئی اوتھے زبان اُتے اثر ہونا کوئی انہونی گل ناہی۔ بار دی آباد کاری نال مشرقی پنجاب دے واسی نیلی بار دے کئی پِنڈاں وچ آن وسے تے 1947ء دے مہاجراں دی وی ہک وڈی تعداد ایتھے وکھالی دیندی ہے۔ قصور توں ملتان والی سڑک دے لاگھے دے پِنڈاں دی بولی اُتے ماجھے دا پرچھاواں ویکھیا جا سکدا ہے۔ پر سوادلی گل ایہہ وے کہ ہٹھاڑ دی بولی اُتے ایہہ رنگ نہیں دسدا۔ آباد کاراں تے مہاجراں دے اثر نال سڑک لاگے دے پِنڈاں دی بولی دا مُڈھلا مزاج تاں اوہ جانگلی ای ہے پر کدھرے کدھرے جانگلی دا مستقبل دا صیغہ سی، مشرقی پنجاب دے مہاجراں پاروں ماجھے دا صیغہ سی وغیرہ وی ورتیجدا ہے۔ انج دیپال پور دی بولی دا پِنڈا جانگلی ای ہے۔

حوالے

ہک شعر

وچ روہی دے رہندیاں نازک نازک جٹیاں - راتیں کرن شکار دلاں دے دیہاں ولوڑن مٹیاں

گیت

• [۱] ثریا ملتانیکر دی واز چ ملتانی پنجابی گیت
• [۲] پیلو پکیاں نے
• [۳] وچ روہی دے راندھیاں نازک جٹیاں

اتہ پتہ

بارلے جوڑ

• ملتانی ناں
• ملتان یونیورسٹی/بہاالدین زکریا
• [۴]
• [۵] Archived 2010-11-20 at the وے بیک مشین
• [۶] پنجابی توں سرائیکی چ پلٹنا

ہور پڑھو

• لہندی تے چڑھدی پنجابی
• ملتانی دا قندھاری لہجہ
• شاہ پوری لہجہ
• پنجابی دے لہجے
• لہندا
• لاہوری
• سرائیکی
• پنجابی چ پہلی وار
• چوکھے ورتے جان والے پنجابی بول
• پنجابی اردو انگریزی بول

 · پاکستان دیاں بولیاں

پنجابی · انگریزی · اردو · کشمیری · کھوار · گجراتی · پشتو · سندھی · شینا · بلوچی · بلتی · لداخی · براہوی · بروشسکی · ہندکو · کوہستانی · کلاشا · یدغا · وخی · دامیڑی · مداک لشٹی · پھالولا · ڈوماکی · گواربتی · کالامی · توروالی