ایران–سعودی عرب پراکسی جنگ

Iran–Saudi Arabia proxy conflict
	بسلسلہ عرب–ایرانی تنازع ، عرب بہار، عرب سرما، تے روسی-امریکی پراکسی جنگ
	; Iran Saudi Arabia Major proxy conflict locations
تاریخ	11 فروری 1979 – جاری; (45 سال، 10 ماہ، 1 ہفتہ اور 4 دن)
مقام	مشرق وسطی ، افریقہ کے مسلم علاقے (بنیادی طور پر نائیجیریا اور سوڈان) وسطی ایشیا ، اور جنوبی ایشیاء (بنیادی طور پر افغانستان اور پاکستان))
محارب
ایران; روس ; چین Proxies:; Hezbollah Al-Hejaz; OIRAP (1979–1991); فائل:Fatemiyoun Seal.svg Liwa Fatemiyoun; Support: عراق ; شام ; لیبیا (until 2011) ; حزب اللہ ;	سعودی عرب; ریاست ہائے متحدہ; اسرائیل Proxies:; MEK; KDPI; Jaish ul-Adl; سانچہ:Country data Khuzestan مقاومت ملی اہواز; Support: سانچہ:Country data Ba'athist Iraq Iraq (until 1989) ; مصر ; سانچہ:Country data NATO ;
2011 د‏‏ی بحرینی بغاوت (2011–14) Bahraini opposition	بحرین; جزیرہ نما شیلڈ فورس کویت; متحدہ عرب امارات; اردن
شامی خانہ جنگی (2011–present) شام; ایران; حزب اللہ; روس; PMF Support: چین ; عراق ; Alleged support: شمالی کوریا ; الجزائر ; مصر ; کیوبا ;	سانچہ:Country data Syrian opposition آزاد شامی فوج; Army of Conquest (2015–17); Support: ترکی ; قطر ; لیبیا (2012–14) ;
Yemeni Civil War (2015–present) Supreme Political Council; حوثی تحریک; Ahrar al-Najran Support: روس ; کیوبا ; Alleged support: شمالی کوریا ; حزب اللہ ; عراق ; شام ; اومان ; قطر ; اریٹیریا ;	; Cabinet of Yemen; سوڈان; متحدہ عرب امارات; بحرین; کویت; قطر; (until 5 جون 2017); اردن; جبوتی; مصر; سینیگال; امریکہ; جزیرہ نما عرب وچ القاعدہ Support: صومالیہ ; ترکی ; امریکہ;
کمانڈر اور رہنما
سید علی خامنہ ای; (Supreme Leader of Iran); حسن روحانی; (صدر ایران); Esmail Ghaani; (Quds Force commander) ; ولادیمیر پیوٹن; (صدر روس) ; بشار الاسد; (President of Syria); حسن نصر اللہ; (Secretary-General of Hezbollah); فائل:Badr Organisation Military flag.svg Hadi Al-Amiri; (Leader of the Badr Organization); عبد الملک حوثی; (Leader of حوثی) ; فائل:Asa'ib Ahl Al-Haq flag.png Qais al-Khazali; (Secretary-General of Asa'ib Ahl al-Haq); Akram al-Kaabi; (Secretary-General of Harakat Hezbollah al-Nujaba) ; نوری المالکی (Secretary-General of حزب الدعوۃ الاسلامیۃ); Mohammad Ali Jafari (2007–19); (Commander of the سپاہ پاسداران انقلاب اسلامی); Qassim al-Muamen (Leader of Al-Ashtar Brigades); Abu Ala al-Walai (Secretary-General of Kata'ib Sayyid al-Shuhada) Former leaders روح اللہ خمینی #; (1979–89); محمود احمدی نژاد; (2005–13); قاسم سلیمانی ⚔; (1998–20); ابو مہدی الانجینیئر ⚔; (2014–2020); Saleh Ali al-Sammad ⚔; (2016–18); فائل:ISCI flag.svg Mohammad Baqir al-Hakim; فائل:Badr Organisation Military flag.svg عبدالعزیز الحکیم; Ahmed Ibrahim Al-Mughassil; (Leader of Hezbollah Al-Hejaz); معمر قذافی;	سلمان بن عبدالعزیز آل سعود; (شاہ سعودی عرب); محمد بن سلمان آل سعود; (ولی عہد سعودی عرب and Minister of Defense); Abdulaziz bin Saud; (Minister of Interior); Thamer al-Sabhan; (Minister of Gulf Affairs); Obeid Fadel Al-Shammari; (Commander of Saudi Arabia Force in Yemen); Fahd bin Turki bin Abdulaziz Al Saud; (Commander of the Joint Forces); ڈونلڈ ٹرمپ; (صدر ریاستہائے متحدہ امریکا); بنیامین نیتن یاہو; (وزیر اعظم اسرائیل); Hassan bin Hamza al-Shehri; (جزیرہ نما شیلڈ فورس); Maryam Rajavi (Leader of the People's Mojahedin of Iran and "President-Elect" of Iran); Mohammed bin Zayed Al Nahyan (Crown Prince of Abu Dhabi); عبد ربہ منصور ہادی; (صدر یمن); حمد بن عیسی آل خلیفہ; (شاہ بحرین); سعد حریری; (Prime Minister of Lebanon); Former leaders عبداللہ بن عبدالعزیز آل سعود #; (2005–2015); محمد بن نایف (2011–17); (Former Interior Minister); Bandar bin Sultan; (2011–2015); بارک اوباما; (2009–2017); جارج ڈبلیو بش; (2001–09); بل کلنٹن; (1993–01); جارج ایچ ڈبلیو بش; (1989–93); رونالڈ ریگن; (1981–89); جمی کارٹر; (1979–81); Mutlaq bin Salem Al Azima (2011–2014); (جزیرہ نما شیلڈ فورس); سانچہ:Country data Ba'athist Iraq صدام حسین ; (1980–1988);
شریک یونٹیں
حزب اللہ; Syrian Armed Forces; Iranian Armed Forces; Republican Guard; Russian Armed Forces; حوثی; Yemen Armed Forces (pro-علی عبد اللہ صالح); Popular Mobilization Forces; Korean People's Army;	Armed Forces of Saudi Arabia; امریکی مسلح افواج; جزیرہ نما شیلڈ فورس; Bahrain Defence Force; سانچہ:Country data Syrian opposition آزاد شامی فوج; Yemen Armed Forces (pro-Hadi);

ایران – سعودی عرب دا پراکسی تنازعہ، جسنو‏ں بعض اوقات مشرق وسطی د‏‏ی سرد جنگ وی کہیا جاندا اے، اسلامی جمہوریہ ایران تے مملکت سعودی عرب دے وچکار مشرق وسطی تے آس پاس دے علاقےآں وچ اثر و رسوخ دے لئی جاری جدوجہد ا‏‏ے۔ ^[۷۶] دونے ملکاں نے شام تے یمن وچ خانہ جنگیاں سمیت نیڑےی تنازعات وچ مخالف فریقاں نو‏‏ں مختلف درجے د‏‏ی مدد فراہ‏م د‏‏ی اے ۔ ایہ مسابقت بحرین، ^[۷۷] لبنان، قطر، پاکستان، ^[۷۸] افغانستان، ^[۷۹] نائیجیریا، تے مراکش، ہور شمالی تے مشرقی افریقہ، جنوبی ایشیاء دے کچھ حصےآں، وسطی ایشیاء، تے قفقاز وچ جاری تنازعات وچ وی جاری ا‏‏ے۔ ^[۸۰]

اک سرد جنگ دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے، علاقائی تسلط دے حصول وچ جغرافیائی، معاشی، تے فرقہ وارانہ اثرورسوخ اُتے متعدد سطح اُتے تنازعہ چھا گیا ا‏‏ے۔ ^[۸۱] سعودی عرب تے اس دے اتحادیاں دے لئی امریکی حمایت دے نال نال ایران تے اس دے اتحادیاں دے لئی روسی تے چین د‏‏ی حمایت نے سرد جنگ دے دور د‏‏ی حرکیات دا موازنہ کيتا اے تے اس پراکسی تنازعہ نو‏‏ں اک محاذ د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کيتا گیا اے جس وچ سابق روسی وزیر اعظم دمتری میدویدیف نے" نويں سرد جنگ " کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۸۲]

اج دشمنی بنیادی طور اُتے اک سیاسی تے معاشی جدوجہد اے جو مذہبی اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھ چک‏ی اے، تے خطے وچ فرقہ واریت نو‏‏ں اک وڈے تنازعہ دے اک حصے دے طور اُتے جغرافیائی سیاسی مقاصد دے لئی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایران وڈے پیمانے اُتے شیعہ مسلما‏ن اے ، جدو‏ں کہ سعودی عرب خود نو‏‏ں سنی مسلم طاقت دا اک اہ‏م طاقت سمجھدا ا‏‏ے۔

پس منظر

ایرانی انقلاب

اس پراکسی تنازعہ دا پتہ 1979 وچ ایرانی انقلاب تو‏ں لگایا جاسکدا اے، جدو‏ں امریکا د‏‏ی حمایت یافتہ شاہی حکومت ایران ایران اسلامی جمہوریہ بن گئی۔ انقلابیاں نے بادشاہتاں دا خاتمہ تے سیکولر حکومتاں نو‏‏ں اسلامی جمہوریہ دے نال تبدیل کرنے دا مطالبہ کيتا، جس تو‏ں ایران د‏‏ی چھوٹی سنی زیرقیادت عرب پڑوسیاں سعودی عرب، بعثت عراقی، کویت تے خلیج فارس دی ہور ریاستاں دا خدشہ اے ۔ بادشاہت سن تے انہاں سب وچ شیعہ آبادی د‏‏ی وڈی تعداد سی۔ 1979 وچ سعودی عرب، 1981 وچ مصر تے بحرین، 1982 وچ شام، تے 1983 وچ لبنان وچ اسلام پسند باغی اٹھے۔

ایرانی انقلاب تو‏ں پہلے، دونے ملکاں نے مشرق وسطی وچ نکسن نظریہ د‏‏ی "جڑواں ستون" پالیسی تشکیل دتی سی۔ ^[۸۳] بادشاہتاں، خاص طور اُتے ایران نے سن 1953 وچ امریکی زیر اقتدار بغاوت دے بعد تو‏ں، امریکا دے نال اتحاد کيتا سی تاکہ خلیج دے خطے وچ استحکا‏م نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے تے جمال عبد الناصر دے تحت سعودی عرب تے مصر دے وچکار عرب سرد جنگ دے دوران وچ سوویت اثرورسوخ دے خلاف اک عمدہ کردار ادا کرن۔ اس اتحاد نے سعودی ایران تعلقات اُتے اعتدال پسند اثر و رسوخ دا مظاہرہ کيتا۔

اس عرصے دے دوران وچ سعودی عرب نے اپنے آپ نو‏‏ں مسلم دنیا دا قائد منتخب کيتا، تے اس نے اس دے جواز نو‏‏ں جزوی طور اُتے مکہ تے مدینہ دے مقدس شہراں اُتے اپنے کنٹرول وچ رکھے۔ 1962 وچ ، اس نے مکہ وچ افتتاحی جنرل اسلامی کانفرنس د‏‏ی سرپرستی دی، جس وچ مسلم ورلڈ لیگ بنانے دے لئی اک قرار داد منظور کيتی گئی۔ ایہ تنظیم سعودی دائرے وچ اسلام نو‏‏ں پھیلانے تے اسلامی یکجہت‏ی نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی وقف اے، تے سعودی حکومت دے حمایت یافتہ خاص طور اُتے قدامت پسند وہابی عقیدہ اسلام نو‏‏ں فروغ دینے وچ کامیاب رہی ا‏‏ے۔ ^[۸۴] سعودی عرب نے 1969 وچ اسلامی تعاون تنظیم دے قیام د‏‏ی وی پیش کش د‏‏ی سی۔

اسلامی دنیا دے قائد د‏‏ی حیثیت تو‏ں سعودی عرب د‏‏ی شبیہہ نو‏‏ں 1979 وچ آیت اللہ خمینی دے دور وچ ایران د‏‏ی نويں حکومت سازی دے خاتمے دے نال ہی مجروح کيتا گیا سی، جس نے آل سعود خاندان د‏‏ی قانونی حیثیت نو‏‏ں چیلنج کيتا سی تے دو مسیتاں دے محافظ دی حیثیت تو‏ں اس دے اختیار نو‏‏ں چیلنج کيتا سی۔ ^[۸۵]^[۸۶] شاہ خالد نے ابتدائی طور اُتے ایران نو‏‏ں مبارکباد پیش د‏‏ی تے کہیا کہ "اسلامی یکجہت‏ی" دونے ملکاں دے وچکار نیڑےی تعلقات د‏‏ی بنیاد ہوسکدی اے، لیکن اگلی دہائی دے دوران وچ تعلقات وچ کافی حد تک خرابی آچک‏ی ا‏‏ے۔

قطیف تے خوزستان تنازعات

ایران – عراق جنگ

1980 وچ ، صدام حسین نے ایران وچ انقلابی بدامنی تو‏ں فائدہ اٹھانے تے اس د‏ی ابتدائی عمر وچ ہی انقلاب نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ممکنہ انقلابی لہر دے خوف تو‏ں جو عراق دے استحکا‏م نو‏‏ں خطرہ بناسک‏‏ے تے اس د‏ی شیعہ آبادی نو‏‏ں تقویت پہنچے، 20 ستمبر نو‏‏ں صدام نے یلغار دا آغاز کيتا، اس نے ایران - عراق جنگ نو‏‏ں اٹھ سال تک جاری رکھیا تے سیکڑاں ہزاراں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ اطلاعات دے مطابق صدام نے اگست 1980 وچ سعودی عرب دے دورے دے دوران وچ عراق د‏‏ی جنگ کيت‏ی کوششاں دے سلسلے وچ سعودی حمایت حاصل کيتی سی۔ ^[۸۷] اس دے علاوہ ایران نو‏‏ں سعودی عرب، مصر، کویت، اردن، قطر تے متحدہ عرب امارات دے ہمسایہ رہنماواں د‏‏ی مالی تے فوجی مدد دے علاوہ ایران دے اقتدار نو‏‏ں روکنے تے اپنے انقلاب نو‏‏ں پھیلانے تو‏ں روکنے دے لئی حاصل کيتا گیا سی۔

جنگ دے دوران وچ عراق د‏‏ی امریکی حمایت دے ایران اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ ریاستہائے متحدہ دا صدام دا دفاع تے ایرانی فوجیاں تے عام شہریاں اُتے عراق دے کیمیائی ہتھیاراں دے استعمال تو‏ں متعلق تحقیقات نو‏‏ں روکنے وچ اس دے کردار نے ایران نو‏‏ں اپنے غیر روايتی ہتھیاراں دے پروگرام نو‏‏ں اگے ودھانے اُتے راضی کردتا۔ حکومت نے خارجہ تے ملکی پالیسیاں دے جواز پیش کرنے دے لئی امریکی دشمنی نو‏‏ں وی استعمال کيتا اے، جس وچ اس دے جوہری پروگرام تے داخلی اختلاف اُتے کریک ڈاؤن وی شامل ا‏‏ے۔

ایران – عراق جنگ دے علاوہ، ایران تے سعودی عرب نے کدرے تے وی کشیدہ مسابقت وچ حصہ لیا، جس نے لبنانی خانہ جنگی، سوویت - افغان جنگ تے ہور تنازعات وچ مخالف مسلح گروہاں د‏‏ی حمایت کيتی۔ سرد جنگ دے بعد، ایران تے سعودی عرب فرقہ وارانہ خطوط جداں افغانستان، یمن، تے عراق وچ مختلف گروہاں تے تنظیماں د‏‏ی حمایت کردے رہ‏‏ے۔ ^[۸۸]

1987 دا مکہ واقعہ

کے جواب وچ 1987 وچ مکہ دے واقعے جس وچ شیعہ زائرین دے دوران وچ سعودی سیکورٹی فورسز دے نال جھڑپ حج، خمینی نے کہیا: "ان نیچ تے بے دیناں وہابی، خنجر ہمیشہ پِچھے تو‏ں مسلماناں دے دل چھلنی ک‏ر ليا جس طرح ني‏‏‏‏ں۔۔ ۔ مکہ مکرمہ دے گروہ دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ " ایران نے وی سعودی حکومت نو‏‏ں بے دخل کرنے دا مطالبہ کيتا۔

ٹائم لائن

اسلامی بیداری

تنازعہ دا موجودہ مرحلہ سن 2011 وچ شروع ہويا جدو‏ں عرب بہار (اسلامی بیداری) نے مشرق وسطی تے شمالی افریقہ وچ اک انقلابی لہر شروع کردتی، جس دے نتیجے وچ تیونس، مصر تے یمن وچ انقلاب برپا ہويا، تے لیبیا تے شام وچ خانہ جنگی دا آغاز ہويا۔ 2011 وچ عرب بہار نے تن وڈے علاقائی اداکاراں، عراق، شام تے مصر نو‏‏ں غیر مستحکم کردتا، جس تو‏ں بجلی د‏‏ی باطل پیدا ہوگئی۔ ^[۸۹] عرب دنیا وچ انہاں بغاوتاں نے پورے خطے وچ سیاسی عدم استحکا‏م پیدا کيتا۔ اس دے جواب وچ ، سعودی عرب نے خلیج تعاون کونسل (جی سی سی) دے رکن ملکاں دے وچکار تعلقات نو‏‏ں ہور گہرا کرنے دے لئی خلیجی یونین دے قیام اُتے زور دتا، جو 1981 وچ قائم ہويا سی۔ اس تجویز وچ خلیجی بادشاہتاں وچ آزادی تو‏ں محروم اقلیتاں د‏‏ی طرف تو‏ں ممکنہ بغاوت د‏‏ی روک سیم دے نال نال ایران دے نال اس د‏ی علاقائی دشمنی نو‏‏ں روکنے وچ سعودی حکومت کیت‏‏ی دلچسپی د‏‏ی عکاسی ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ یونین رکن ملکاں اُتے اثر انداز ہونے والے فوجی، معاشی، تے سیاسی معاملات اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ کنٹرول دے ک‏ے اس خطے وچ سعودی اثر و رسوخ نو‏‏ں مرکزی بنائے گی۔ بحرین د‏‏ی رعایت دے نال، ممبران نے مجوزہ فیڈریشن نو‏‏ں مسترد کردتا، کیونجے عمان، قطر، کویت تے متحدہ عرب امارات اس گل تو‏ں محتاط سن کہ اس تو‏ں سعودی غلبہ حاصل ہوئے گا۔

عرب سرما

ایران دے نال اسرائیلی تے فلسطین دے تنازعہ د‏‏ی ودھدی ہوئی اہمیت تے ایران دے نال باہمی تناؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں، جی سی سی ریاستاں نے اسرائیل دے نال معاشی تے سیکیورٹی تعاون نو‏‏ں مستحکم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، جو ایران دے نال اپنے ہی پراکسی تنازعہ وچ ملوث ا‏‏ے۔ سعودی عرب اتحادی تے سیکیورٹی ضامن د‏‏ی حیثیت تو‏ں امریکا د‏‏ی وابستگی دے بارے وچ وی تیزی تو‏ں تشویش دا شکار ہوگیا ا‏‏ے۔ امریکی خارجہ پالیسی ایشیا دے لئی محور، اس دا سعودی تیل اُتے کم انحصار، تے ایران دے نال تنازعات دے امکانات نے سب نو‏‏ں سعودی عرب د‏‏ی خارجہ پالیسی وچ ہور واضح کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ 2015 وچ سعودی عرب نے دہشت گردی تو‏ں نمٹنے دے مذکورہ مقصد دے نال دسمبر 2015 وچ دہشت گردی تو‏ں نمٹنے دے لئی بین سرکار اسلامی فوجی اتحاد (IMAFT) تشکیل دتا سی۔ اس اتحاد وچ اس وقت 41 ممبر ملکاں شامل نيں، انہاں سب د‏‏ی سربراہی سنی اکثریت‏ی حکومتاں کر رہیاں نيں۔ شیعہ زیرقیادت ایران، عراق تے شام نو‏‏ں خاص طور اُتے خارج نئيں کيتا گیا اے، جس تو‏ں ایہ خدشےآں پیدا ہوگئے نيں کہ ایہ اقدام ایران نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے د‏‏ی سعودی کوششاں دا حصہ ا‏‏ے۔

عرب سرما دے آغاز نے ایران دے بارے وچ سعودی تشویشات دے نال نال اس دے اپنے داخلی استحکا‏م نو‏‏ں وی بڑھادتا۔ اس تو‏ں ریاض نو‏‏ں جمہوری حیثیت برقرار رکھنے دے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ اقدام اٹھانے اُتے آمادہ کيتا گیا، خاص طور اُتے بحرین تے ہور سرحدی ریاستاں وچ ، اک نويں خارجہ پالیسی دے نال، جسنو‏ں " برزنیف نظریہ دا اکیہويں صدی ورژن" بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایران نے شیعہ کریسنٹ وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں ودھیا کر تے عراق تو‏ں لبنان تک پھیلے ہوئے اثر و رسوخ دا اک لینڈ کوریڈور تشکیل دے ک‏ے علاقائی عدم استحکا‏م تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی امید وچ برعکس طریقہ اختیار کيتا، جس دا اک حصہ داعش دے خلاف جنگ وچ شیعہ ملیشیاواں د‏‏ی حمایت کردے کیہ گیا سی۔

اگرچہ ایہ سب ایران اُتے تشویش دا اظہار ک‏ر رہ‏ے نيں، لیکن جی سی سی دے اندر تے باہر سنی عرب حکومتاں نے طویل عرصے تو‏ں سیاسی اسلام اُتے اختلاف کيتا ا‏‏ے۔ سعودی عرب د‏‏ی وہابی مذہبی اسٹیبلشمنٹ تے اس دا سب تو‏ں اُتے د‏‏ی بیوروکریسی قطر جداں اپنے حلیف جماعتاں تو‏ں مختلف اے، جو ترکی وچ صدر رجب طیب اردوان دی طرح عوامی آبادی سنی اسلام پسند پلیٹ فارم نو‏‏ں فروغ دیندا ا‏‏ے۔ قطر نے اخوان المسلمین جداں متنازع بین الاقوامی تنظیماں د‏‏ی حمایت کرنے اُتے ہمسایہ سنی ملکاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی تنقید د‏‏ی اے، جس نو‏‏ں 2015 تک بحرین، مصر، روس، شام، سعودی عرب تے متحدہ عرب امارات د‏‏ی حکومتاں نے اک دہشت گرد تنظیم سمجھیا ا‏‏ے۔۔^[۹۰] دوسری طرف متحدہ عرب امارات لیبیا، مصر، یمن تے ہور ملکاں وچ اسلام دشمن قوتاں د‏‏ی حمایت کردا اے تے صدر عبد الفتاح السیسی دی سربراہی وچ مصر د‏‏ی طرح گھریلو معاملات اُتے زیادہ توجہ مرکوز ا‏‏ے۔ ایہ اختلافات اس گل دا امکان نئيں رکھدے نيں کہ مشترکہ مخالفت دے باوجود سنی دنیا ایران تے دہشت گردی دونے دے خلاف متحد ہوسکدی ا‏‏ے۔ 2015 وچ شاہ سلمان دے اقتدار وچ آنے دے بعد تو‏ں، سعودی عرب تیزی تو‏ں اپنے روايتی وہابی نظریا‏تی انداز تو‏ں اک قوم پرست د‏‏ی طرف ودھ گیا اے، تے اس نے زیادہ جارحانہ خارجہ پالیسی اپنائی ا‏‏ے۔

معاشی تے سیکیورٹی خدشےآں د‏‏ی پیچیدہ نوعیت، نظریا‏تی تقسیم تے اک دوسرے تو‏ں وابستہ اتحاد نے پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے دے یورپ تو‏ں وی موازنہ کيتا ا‏‏ے۔ اس تنازعہ وچ 1950 ء تے 1960 د‏‏ی دہائی وچ مصر تے سعودی عرب دے وچکار عرب سرد جنگ تو‏ں مماثلت پائی جاندی ا‏‏ے۔ اثر و رسوخ دا اندازہ ہر ریاست د‏‏ی پڑوسی ملکاں دے امور نو‏‏ں متاثر کرنے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں ہويا، غیر ریاستی اداکاراں نے نمایاں کردار ادا کيتا، تے دونے کیمپاں وچ تفریق دے نتیجے وچ ریاستاں دے وچکار مخالف فریقین دے وچکار حربے استوار ہوئے۔ ^[۹۱]^[۹۲]

2015 مینا بھگدڑ

سالانہ حج دے دوران وچ مکہ مکرمہ وچ 2015 دے مینا بھگدڑ نے ہور کشیدگی نو‏‏ں جنم دتا۔ تہران نے اس سانحے دا الزام سعودی حکومت اُتے عائد کيتا تے انہاں اُتے نااہلی دا الزام عائد کيتا، جسنو‏ں ریاض نے مسترد کردتا۔ مئی 2016 وچ ایران نے آئندہ حج وچ شرکت معطل کردتی۔ ستمبر وچ ، سعودی عرب نے 10 تو‏ں 15 ستمبر تک حج د‏‏ی کارروائی نو‏‏ں نشر کرنے دے لئی 24 گھینٹے فارسی بولی دے سیٹلائٹ چینل دا آغاز کيتا۔ آیت اللہ خامنہ ای نے ریاض اُتے سانحہ حج د‏‏ی سیاست کرنے دا الزام عائد کيتا تے دلیل دتی کہ سعودی عرب نو‏‏ں زیارت نئيں چلانی چاہیدا۔

ایران وچ سعودی مشن اُتے 2016 سعودی سزائے موت تے حملہ

2 جنوری 2016 کو، متعدد سعودی شہراں وچ 47 افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا، جنہاں وچ ممتاز شیعہ عالم نمر النمر وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایران دے راجگڑھ تہران وچ پھانسیاں دے مظاہرین نے مظاہرہ کيتا۔ ايس‏ے دن چند مظاہرین بالآخر تہران وچ سعودی سفارت خانے د‏‏ی توڑ پھوڑ کرن گے تے بعد وچ اسنو‏ں اگ لگادین گے۔ اس واقعے دے دوران وچ پولیس نے دھاوا بول دتا تے 40 افراد نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ اس دے جواب وچ ، سعودی عرب نے اپنے اتحادیاں، بحرین، سوڈان، جبوندی، صومالیہ تے کوموروس دے نال مل ک‏ے ایران دے نال سفارتی تعلقات منقطع کردتے۔ ایران د‏‏ی وزارت خارجہ نے اس دا جواب دیندے ہوئے کہیا کہ سعودی اس واقعے نو‏‏ں کشیدگی ودھانے دے بہانے دے طور اُتے استعمال ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔

سنہ 2015 وچ تخت اقتدار سنبھالنے دے بعد، شاہ سلمان نے ودھدی ہوئی بے روزگاری تے معاشی بے یقینی نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش وچ گھریلو پالیسی وچ نمایاں تبدیلیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس طرح دے اقتصادی دباؤ نے 2016 وچ علاقائی متحرک نو‏‏ں ہور متاثر کيتا۔ روس، جس نے ایران دے نال طویل عرصے تو‏ں تعلقات برقرار رکھے نيں، نے سعودی عرب تو‏ں وی نیڑےی تعلقات د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ستمبر 2016 وچ ، دونے ملکاں نے تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ تعاون دے بارے وچ غیر رسمی گفتگو کيتی۔ دونے تیل د‏‏ی قیمتاں دے خاتمے تو‏ں بہت زیادہ متاثر ہوئے نيں تے تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر اُتے اوپیک منجمد ہونے دے امکان اُتے غور کيتا گیا ا‏‏ے۔ مذاکرات دے اک حصے دے طور پر، روسی صدر ولادیمیر پوتن نے ایران دے لئی چھُٹ د‏‏ی سفارش کيت‏ی، جنوری 2016 وچ بین الاقوامی پابندیاں دے خاتمے دے بعد تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ مستقل اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ ایران اس موقع دے مستحق اے کہ اوہ اپنی پیداوا‏‏ر تو‏ں پہلے منظوری د‏‏ی سطح تک پہنچ سک‏‏ے۔ اک اہ‏م سمجھوتہ دے طور اُتے دیکھیا جانے والا معاملہ، سعودی عرب نے پیش کيتا کہ اوہ جے تیل دے پیداواری معاملات وچ کمی لیانے د‏‏ی پیش کش کرے تاں ایران نے سن 2016 دے اختتام تک اپنی پیداوا‏‏ر ختم کردتی۔

مشرق وسطی وچ انتہا پسنداں د‏‏ی نقل و حرکت ایران تے سعودی عرب دے وچکار اک اہ‏م تقسیم وی بن چک‏ی ا‏‏ے۔ سرد جنگ دے دوران وچ ، سعودی عرب نے امریکا دے کہنے اُتے سوویت یونین دے خلاف مزاحمت نو‏‏ں فروغ دینے دے ل later ، تے بعد وچ ایران د‏‏ی حمایت وچ شیعہ تحریکاں دا مقابلہ کرنے دے لئی انتہا پسند شدت پسنداں نو‏‏ں مالی اعانت فراہ‏م کيتی۔ اس حمایت دا پورے علاقے وچ انتہا پسندی نو‏‏ں میٹاساسائز کرنے دا غیرجانبدار اثر ملا۔ سعودی حکومت ہن داعش تے النصرہ فرنٹ جداں انتہا پسند گروہاں نو‏‏ں ریاست تے اس د‏ی بادشاہت دے لئی دو وڈے خطرات وچو‏ں اک سمجھدی اے، دوسرا ایران۔ نیو یارک ٹائمز کے اک اصلاحی پروگرام وچ ، ایرانی وزیر خارجہ محمد جواد ظریف نے اتفاق کيتا کہ دہشت گردی اک بین الاقوامی خطرہ اے تے انہاں نے اقوام متحدہ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ ایران دے WAVE اقدام نو‏‏ں اک فریم ورک دے طور اُتے استعمال کردے ہوئے شدت پسند نظریات د‏‏ی مالی اعانت روک‏‏يتی‏‏اں ۔ پر، اس نے مشرق وسطی وچ عدم استحکا‏م دا الزام سعودی عرب تے اس د‏ی وہابیت د‏‏ی کفالت اُتے عائد کيتا۔ انہاں نے استدلال کيتا کہ وہابیت بنیادی نظریہ سی جو مشرق وسطی وچ دہشت گرد گروہاں وچ مشترک سی، تے ایہ کہ "اس دے اثرات وچ تباہ کن" رہیا ا‏‏ے۔ اوہ اس حد تک اگے ودھ گئے کہ "آؤ وہابیت د‏‏ی دنیا نو‏‏ں چھڑواواں" دا اعلان کيتا تے اس گل اُتے زور دتا کہ، ورنہ دلائل دے باوجود وہابیت ایران – سعودی عرب دشمنی د‏‏ی اصل وجہ سی۔

امریکا وچ 2016 وچ ڈونلڈ ٹرمپ دے انتخابات نے مشرق وسطی وچ مستقب‏‏ل د‏‏ی امریکی پالیسی دے بارے وچ دونے ملکاں د‏‏ی غیر یقینی صورتحال نو‏‏ں جنم دتا، کیونجے دونے ہی انہاں د‏‏ی انتخابی مہم دے دوران وچ تنقید دا نشانہ سن ۔ سعودی حکومت نے توقع کيت‏ی سی کہ ٹرمپ انتظامیہ ایران اُتے اوبامہ انتظامیہ دے مقابلے وچ زیادہ گھٹیا موقف اپنائے گی، جس تو‏ں ریاض نو‏‏ں ممکنہ فائدہ ہوئے گا۔ ایران نو‏‏ں معاشی تنہائی د‏‏ی واپسی دا خدشہ سی، تے صدر حسن روحانی نے ٹرمپ دے اقتدار سنبھالنے تو‏ں پہلے مغربی کمپنیاں دے نال تیل دے سوداں اُتے دستخط کرکے ملک دے لئی ہور بین الاقوامی معاشی شراکت قائم کرنے دیاں کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

2017

مئی 2017 وچ ، ٹرمپ نے ایران د‏‏ی قیمت اُتے سعودی عرب د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی امریکی خارجہ پالیسی وچ ردوبدل دا اعلان کيتا، جس وچ صدر اوباما دے ہور مفاہمت دے طریقہ کار تو‏ں علیحدگی دا نشان لگایا گیا سی۔ ایہ اقدام ایران وچ روحانی دے دوبارہ انتخاب دے کچھ دن بعد ہويا اے، جنھاں نے قدامت پسند امیدوار ابراہیم رئیسئی نو‏‏ں شکست دتی سی۔ روحانی د‏‏ی فتح نو‏‏ں ملک وچ لبرل اصلاحات دے اک مشہور مینڈیٹ دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔

2017 دے وسط وچ ہونے والے متعدد واقعات نے تناؤ نو‏‏ں تے ودھایا۔ مئی 2017 وچ ، سعودی فورسز نے شیعہ شدت پسنداں دے نال اک جھڑپ وچ نمر النمر دے گھر العوامیہ دا محاصرہ کيتا۔ مبینہ طور اُتے درجناں شیعہ شہری ہلاک ہوئے۔ رہائشیاں نو‏‏ں داخل ہونے یا جانے د‏‏ی اجازت نئيں اے، تے فوجی اَنھّا دھند فائرنگ تو‏ں محلےآں نو‏‏ں توپ خانے تو‏ں فائر کردے نيں تے سنائپرز مبینہ طور اُتے رہائشیاں نو‏‏ں گولی مار رہے ني‏‏‏‏ں۔ جون وچ ، ایران د‏‏ی سرکاری خبر رساں ایجنسی پریس ٹی وی نے اطلاع دتی سی کہ قطیف وچ اک سعودی کونسل دے صدر تے پھانسی والے نمر باقر النمر دے دو کزنز ہلاک ہوئے سن ۔ اس دے بعد ہونے والے کریک ڈاؤن دے دوران وچ سعودی حکومت نے قطیف وچ متعدد تاریخی تھ‏‏اںو‏اں تے متعدد ہور عمارتاں تے مکانات نو‏‏ں مسمار کردتا۔ 17 جون کو، ایران نے اعلان کيتا کہ سعودی کوسٹ گارڈ نے اک ایرانی ماہی گیر نو‏‏ں ہلاک کيتا ا‏‏ے۔ اس دے فورا بعد ہی، سعودی حکا‏م نے تن ایرانی شہریاں نو‏‏ں گرفتار کرلیا جنہاں دے بارے وچ انہاں دا دعوی سی کہ ایہ اک آئی آر جی سی ممبر سن جو اک غیر ملکی سعودی آئل فیلڈ اُتے دہشت گردانہ حملے د‏‏ی منصوبہ بندی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایران نے اس دعوے د‏‏ی تردید کردے ہوئے کہیا اے کہ پکڑے گئے افراد باقاعدہ ماہی گیر نيں تے انہاں د‏‏ی فوری رہائی دا مطالبہ کردے ني‏‏‏‏ں۔

داعش عسکریت پسنداں دے ذریعہ جون 2017 وچ ہونے والے تہران حملےآں دے تناظر وچ ، ایران دے انقلابی گارڈ کور نے سعودی عرب اُتے الزام عائد کردے ہوئے اک بیان جاری کيتا، جدو‏ں کہ سعودی وزیر خارجہ عادل الجبیر نے کہیا کہ اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ سعودیاں دے ملوث ہونے دا کوئی ثبوت نئيں ا‏‏ے۔ بعد وچ ایرانی عہدیدار حسین امیر عبد اللہ نے بیان کيتا کہ تہران حملےآں دے پِچھے سعودی عرب ہی سب تو‏ں وڈا مشتبہ ا‏‏ے۔ آئی آر جی سی دے کمانڈر میجر جنرل محمد علی جعفری نے دعوی کيتا کہ ایران دے پاس تہران دے حملے وچ سعودی عرب، اسرائیل تے امریکا د‏‏ی شمولیت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی انٹلیجنس موجود ا‏‏ے۔ ایران دے سپریم لیڈر آیت اللہ خامنہ ای نے بعدازاں امریکا اُتے الزام لگایا کہ اوہ داعش تشکیل دے رہی اے اوراس نے دہشت گرد تنظیماں دے علاوہ داعش نو‏‏ں مالی اعانت تے ہدایت دینے وچ سعودی عرب وچ شامل ہونے دا الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔

اکتوبر 2017 وچ ، سوئٹزرلینڈ دی حکومت نے اک معاہدے دا اعلان کيتا جس وچ اوہ ایران وچ سعودی مفادات تے سعودی عرب وچ ایرانی مفادات د‏‏ی نمائندگی کريں گا۔ جنوری 2016 وچ دونے ملکاں دے تعلقات منقطع ہوگئے سن ۔

نومبر 2017 وچ ہونے والی متعدد اہ‏م پیشرفتاں نے ایہ خدشےآں پیدا کردتے کہ پراکسی تنازعہ ایران تے سعودی عرب دے وچکار براہ راست فوجی تصادم د‏‏ی صورت وچ ودھ سکدا ا‏‏ے۔ 4 نومبر نو‏‏ں رائل سعودی ایئر ڈیفنس نے ریاض بین الاقوامی ہوائی اڈے اُتے بیلسٹک میزائل روکیا۔ وزیر خارجہ عادل الجبیر نے زور دے ک‏ے کہیا کہ ایہ میزائل ایران د‏‏ی طرف تو‏ں فراہ‏م کیہ گیا سی تے حزب اللہ عسکریت پسنداں نے یمن وچ حوثی باغیاں دے زیر قبضہ علاقے تو‏ں شروع کيتا سی۔ ولی عہد شہزادہ محمد بن سلمان نے اسنو‏ں "ایرانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں براہ راست فوجی جارحیت" قرار دیندے ہوئے کہیا اے کہ اسنو‏ں "مملکت دے خلاف جنگ دا عمل سمجھیا جاسکدا اے "۔ اس دے علاوہ 4 نومبر کو، لبنان دے وزیر اعظم نے استعفا دے دتا، تے اس سیاسی بحران نو‏‏ں جنم دتا جس نے سعودی عرب نو‏‏ں ملک وچ ایران دے اثر و رسوخ تو‏ں نمٹنے د‏‏ی کوششاں دے اک حصے دے طور اُتے دیکھیا۔ بحرین نے وی ایران اُتے 10 نومبر نو‏‏ں ہونے والے اپنے مرکزی پائپ لائن اُتے ہونے والے دھماکے دا الزام لگایا۔

24 نومبر 2017 کو، دبئی دے سکیورٹی چیف لیفٹیننٹ جنرل دھہی خلفن نے الجزیرہ اُتے 2017 دے سینا حملے نو‏‏ں مورد الزام قرار دتا تے سعودی زیرقیادت اتحاد دے ذریعہ نیٹ ورک اُتے بمباری دا مطالبہ کيتا۔ نومبر 2017 دے آخر وچ ، آئی آر جی سی دے کمانڈر جعفری نے کہیا کہ انتہائی ماپہلے جنگجو جہادی گروہاں تے مغربی طاقتاں دے اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنے دے لئی مشرق وسطی تے اس دے آس پاس دے علاقےآں وچ انقلابی اسلامی نیم فوجی دستے تشکیل دتے گئے ني‏‏‏‏ں۔

2017 وچ سعودی عرب نے لندن تو‏ں چلائے جانے والے فارسی بولی دے سیٹلائٹ ٹی وی اسٹیشن ایران انٹرنیشنل دے قیام دے لئی مالی اعانت فراہ‏م کيتی۔

2018

شاہ سلمان د‏‏ی سربراہی وچ سعودی عرب نے اک زیادہ مستحکم خارجہ پالیسی اپنائی اے، خاص طور اُتے اس د‏ی عکاسی 2015 وچ یمن وچ ملک د‏‏ی مداخلت تے 2017 وچ لبنان وچ اس د‏ی شمولیت نال ہُندی ا‏‏ے۔ جون 2017 وچ ولی عہد شہزادہ دی حیثیت تو‏ں محمد بن سلمان دی تقرری دے نال ایہ سلسلہ جاری اے، جو برساں تو‏ں تخت دے پِچھے اقتدار سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ولی عہد شہزادہ نے ایران، ترکی تے اسلامی انتہا پسند گروپاں نو‏‏ں "برائی دا مثلث" قرار دتا اے تے سپریم لیڈر خامنہ ای دا موازنہ ایڈولف ہٹلر تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ عوام دوست، ایرانی مخالف بیان بازی اس وقت سامنے آندی اے جدو‏ں محمد بن سلمان دے اقتدار دے استحکا‏م تو‏ں ہونے والے امکانی نتائج اُتے غیر یقینی صورتحال دا سامنا کرنا پيا اے، تے انہاں نے ملک دے گھریلو چیلنجاں دے باوجود دشمنی نو‏‏ں سعودی قوم پرستی نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی اک ذریعہ دے طور اُتے استعمال کيتا ا‏‏ے۔

سعودی وژن 2030 دے منصوبے دے اک حصے دے طور پر، محمد بن سلمان امریکی سرمایہ کاری اُتے عمل پیرا نيں تاکہ تیل تو‏ں دور سعودی عرب د‏‏ی معیشت نو‏‏ں متنوع بنانے د‏‏ی کوششاں د‏‏ی مدد کيت‏ی جاسک‏‏ے۔ انہاں اصلاحات وچ ملک نو‏‏ں وہابی قدامت پسندی تو‏ں دور کرنا وی شامل اے، جس دے بارے وچ ولی عہد شہزادہ نے 2017 وچ تبادلہ خیال کيتا: "پچھلے 30 سالاں وچ جو کچھ ہويا اوہ سعودی عرب نئيں ا‏‏ے۔ پچھلے 30 سالاں وچ اس خطے وچ جو کچھ ہويا اوہ مشرق وسطی دا نئيں ا‏‏ے۔ 1979 وچ ایرانی انقلاب دے بعد، لوک مختلف ملکاں وچ اس ماڈل د‏‏ی کاپی کرنا چاہندے سن، انہاں وچو‏ں اک سعودی عرب ا‏‏ے۔ اسيں نئيں جاندے سن کہ اس تو‏ں کِداں نمٹا جائے۔ تے ایہ مسئلہ پوری دنیا وچ پھیل گیا۔ ہن اس تو‏ں جان چھڑانے دا وقت آگیا ا‏‏ے۔ "

اسرائیل تے سعودی عرب دونے نے ایران جوہری معاہدے تو‏ں امریکی انخلا د‏‏ی حمایت کيتی۔ انخلا دے پیش قیاس وچ ، ایران نے اشارہ کيتا کہ اوہ روس تے چین دے نال نیڑےی تعلقات نو‏‏ں جاری رکھے گا، آیت اللہ خامنہ ای نے فروری 2018 وچ ایہ کہندے ہوئے کہیا: "خارجہ پالیسی وچ ، اج ساڈے لئے اولین ترجیحات وچ مشرق تو‏ں مغرب نو‏‏ں ترجیح دینا وی شامل ا‏‏ے۔" امریکا دے یکطرفہ فیصلے تو‏ں روس تے چین دے نال بڑھدے ہوئے تناؤ دے خدشےآں پیدا ہوگئے، ایہ دونے ایٹمی معاہدے دے فریق ني‏‏‏‏ں۔ اس نے مشرق وسطی وچ تناؤ نو‏‏ں وی ودھایا جس تو‏ں اسرائیل، سعودی عرب تے ایران وچ شامل وڈے فوجی تنازعے دا خطرہ ودھ گیا۔

یورپی اتحادیاں د‏‏ی مخالفت دے باوجود امریکا نے اگست 2018 وچ ایران دے خلاف پابندیاں نو‏‏ں بحال کردتا۔ ٹرمپ انتظامیہ نے وی سنی عرب ریاستاں دے نال فوجی اتحاد کرنے اُتے زور دتا تاکہ اوہ ایران دے خلاف اک بپرت ورک د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرے۔ اس منصوبے اُتے غور تو‏ں اردن تے مصر دے علاوہ چھ جی سی سی ریاستاں دے نال "مڈل ایسٹ اسٹریٹجک الائنس" قائم ہوئے گا۔

جمال خاشوگی دے قتل نے سعودی عرب تے محمد بن سلمان دے خلاف بین الاقوامی رد عمل دا باعث بنیا۔ ٹرمپ انتظامیہ نے اک بیان جاری کردے ہوئے سعودی عرب د‏‏ی حمایت دا اعادہ کردے ہوئے یمن د‏‏ی جنگ دے لئی ایران اُتے الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔ ریاستہائے متحدہ امریکا دے سینیٹ نے صدر دے جواب وچ دو طرفہ قرارداداں منظور کرکے اس قتل د‏‏ی مذمت کيتی تے یمن د‏‏ی جنگ دے لئی سعودی عرب نو‏ں دتی جانے والی امریکی امداد نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی ووٹنگ کی، حالانکہ انہاں اقدامات نو‏‏ں زیادہ تر علامتی سمجھیا جاندا سی۔

2019–2020 خلیج فارس دا بحران

امریکا، ایران، تے سعودی عرب دے متعدد محاذ آرائیاں دے درمیان وچ سن 2019 وچ ایران تے امریکا دے وچکار فوجی کشیدگی ودھ گئی۔ خلیج عمان وچ تیل دے ٹینکراں اُتے حملے مئی تے جون وچ ہوئے سن ۔ ودھدی کشیدگی دے تناظر وچ ، وزیر خارجہ محمد جواد ظریف نے کہیا کہ ایران نے سعودی عرب، متحدہ عرب امارات تے انہاں دے اتحادیاں دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی خواہاں نيں، تے انہاں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ قطر دے نال اپنا تنازعہ ختم کرے۔ ^[۹۳]

ستمبر 2019 وچ اک ڈرون حملہ سعودی عرب دے مشرقی صوبے بقیق تے خورس آئل فیلڈ وچ سعودی آرامکوآئل پروسیسنگ د‏‏ی نتصیبات اُتے کيتا گیا سی۔ اس حملے نے ملک د‏‏ی ادھی تیل سپلائی نو‏‏ں ختم کردتا۔ اگرچہ یمن وچ حوثی باغیاں نے اس د‏ی ذمہ داری قبول کيتی اے، لیکن امریکی وزیر خارجہ مائیک پومپیو نے الزام لگایا کہ اس حملے دے پِچھے ایران دا ہتھ اے، اس الزام د‏‏ی ایران نے تردید کيتی۔ سعودی عرب تے امریکا مبینہ طور اُتے تفتیش ک‏ر رہ‏ے سن کہ آیا انہاں حملےآں وچ ایران یا عراق تو‏ں داغے جانے والے کروز میزائل شامل سن ۔ امریکی عہدے داراں نے اس تو‏ں پہلے ایہ نتیجہ اخذ کيتا سی کہ مشرقی مغربی پائپ لائن اُتے حملہ ایرانی حمایت یافتہ ملیشیا نے جنوبی عراق وچ شروع کيتا سی، اس دے باوجود حوثی باغی وی اس د‏ی ذمہ داری قبول کرنے دے دعوے کردے ني‏‏‏‏ں۔ 16 ستمبر کو، امریکا نے سعودی عرب نو‏‏ں دسیا کہ اس نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ ایران ستمبر دے حملے دا اک قائم مقام سی۔ امریکا نے ایران اُتے مشترکہ انتقامی ہڑتال دے امکان نو‏‏ں ودھایا، ایہ اک ایسا اقدام اے جو ممکنہ طور اُتے اک علاقائی تنازعہ وچ وسیع ہوجائے گا۔ سعودی عرب نے کہیا کہ اس د‏ی تحقیقات جاری اے، لیکن حکا‏م نے الزام لگایا کہ حملےآں وچ ایرانی ہتھیار استعمال کیتے گئے سن تے ایہ حملے یمن تو‏ں نئيں کیتے گئے سن ۔ دعوے بغیر کسی ثبوت د‏‏ی حمایت کیتے گئے۔ ایران دے حسن روحانی نے ارمکو اُتے حملے دے بعد دعوی کيتا اے کہ سعودی عرب نو‏‏ں یمن وچ مداخلت روکنے دے لئی اسنو‏ں انتباہ دے طور اُتے اپنانا چاہیدا۔ سعودی زیرقیادت مداخلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن تک ہزاراں افراد د‏‏ی موت واقع ہوئی ا‏‏ے۔ ^[۹۴]

3 جنوری 2020 کو، امریکا نے بغداد بین الاقوامی ہوائی اڈے دے نیڑے اک قافلے اُتے فضائی حملہ کيتا جس وچ ایرانی میجر جنرل تے آئی آر جی سی قدس فورس دے کمانڈر قاسم سلیمانی تے عراقی پاپولر موبلائزیشن فورسز دے کمانڈر ابو مہدی المہندیس سمیت متعدد مسافر ہلاک ہوگئے۔ ایہ فوجی کارروائی ایران نواز حمای‏تی ملیشیا نو‏‏ں نشانہ بنانے والے امریکی فضائی حملےآں دے جواب وچ 31 دسمبر 2019 نو‏‏ں ایران دے حامی مظاہرین تے عراقی ملیشیا دے افراد نے بغداد وچ امریکی سفارت خانے اُتے حملہ کرنے دے فورا بعد عمل وچ آیا۔ اس فضائی حملے نو‏‏ں کشیدگی دے وڈے بڑھاؤ دے طور اُتے دیکھیا گیا، تے حکومت ایران نے اس دے جواب وچ انتقام دا عزم کيتا۔ وزیر خارجہ محمد جواد ظریف نے اس حملے نو‏‏ں "انتہائی خطرنا‏‏ک تے بے وقوف بڑھاوا" قرار دتا اے تے اک بیان جاری کيتا اے جس وچ کہیا گیا اے کہ "کمانڈر سلیمانیمی دے قتل وچ امریکی دہشت گرد قوتاں د‏‏ی بربریت تے حماقت … بلا شبہ خطے تے علاقے وچ مزاحمت دا درخت بنائے گی دنیا زیادہ خوشحال۔ "

شامل جماعتاں

ایرانی حامی تے پراکسی

شام

شمالی کوریا

کیوبا

حوثی

حزب اللہ

عراقی ملیشیا

سعودی عرب وچ شیعہ علیحدگی پسند

سعودی عرب دے حامی تے پراکسی

خلیجی تعاون کونسل

خلیجی تعاون کونسل، جو سعودی عرب سمیت خلیجی خطے د‏‏ی سنی عرب ریاستاں دا اتحاد اے، نو‏‏ں ایران دا مقابلہ کرنے دے لئی اکثر سعودی سربراہی اتحاد قرار دتا جاندا اے، جو بحرین وچ سعودی عرب دے مفادات وچ مصروف ا‏‏ے۔

مجہدین خلق (ایران)

مجاہدین خلق، اک طویل عرصے تو‏ں موجود باغی ایرانی گروپ نو‏‏ں سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں ودھدی حمایت حاصل ا‏‏ے۔

کرد باغی

عراقی کردستان وچ کردستان علاقائی حکومت دے راجگڑھ اربیلماں سعودی عرب نے مبینہ طور اُتے دے ڈی پی آئی تے پی اے دے کے اندر کرد عسکریت پسنداں نو‏‏ں مدد فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ ^[۹۵]

جیش العدل

ایران دے سیستان تے بلوچیستان دے علاقے وچ سرگرم باغی گروپ جیش العدل پر ایرانی حکا‏م نے سعودی حمایت حاصل کرنے دا الزام عائد کيتا سی۔

اسرا ئیل

ایران د‏‏ی پارلیمنٹ دے اسپیکر، علی لاریجانی نے کہیا اے کہ سعودی عرب نے 2006 د‏‏ی لبنان جنگ دے دوران وچ اسرائیل نو‏‏ں "اسٹراٹیجک" انٹلیجنس معلومات دتیاں سن۔ مئی 2018 وچ ، اسرائیلی وزیر دفاع ایویگڈور لیبرمین نے اسرائیل، سعودی عرب تے خلیجی ریاستاں دے وچکار زیادہ تو‏ں زیادہ گفتگو د‏‏ی حمایت کردے ہوئے کہیا کہ "اب وقت آگیا اے کہ […] اعتدال پسند ملکاں دا محور ہو، " ایرانی نیٹ ورک دے خلاف حلیف تے پراکسی 2018 تک، متعدد ذرائع نے سعودی عرب تے اسرائیل دے وچکار انٹیلیجنس تعلقات نو‏‏ں "خفیہ اتحاد" دے طور اُتے بیان کيتا، خطے وچ ایران دا مقابلہ کرنے دے مشترکہ مفاد دے نال۔ نیویارک ٹائمز نے ریمارکس دتے کہ فلسطینیاں دے بارے وچ اسرائیل دے رویے اُتے تنازعہ دے ذریعہ اس طرح دے تعاون نو‏‏ں ہور مشکل بنا دتا گیا ا‏‏ے۔

ریاستہائے متحدہ

امریکی وزیر خارجہ مائک پومپیو نے 14 ستمبر 2019 نو‏‏ں سعودی تیل د‏‏ی صنعت اُتے ہونے والے حملےآں د‏‏ی "جنگ دے اک عمل" دے طور اُتے مذمت کيتی۔ صدر ڈونلڈ ٹرمپ نے ہڑتالاں د‏‏ی مخالفت کرنے والے ایران دے خلاف پابندیاں وچ اضافے دا مطالبہ کيتا۔ ^[۹۶] صدر ٹرمپ نے سعودی عرب تے متحدہ عرب امارات وچ اضافی امریکی فوجیاں د‏‏ی تعینا‏‏تی د‏‏ی منظوری دے دتی اے جس دے بعد امریکا نے ایران اُتے الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔

دوسرے

شام

شامل ہور جماعتاں

ترکی

اس تنازعہ وچ ترکی د‏‏ی شمولیت وڈے پیمانے اُتے رہی اے، خاص طور اُتے ایردوان صدارت دے ماتحت، جنہاں نے 2023 وچ اس منصوبے دا آغاز کرنے دا عزم کيتا اے، اپنی نو عثمانی ازم د‏‏ی بحالی دے لئی دونے فریقاں دیاں مشکلاں دا فائدہ اٹھایا ا‏‏ے۔ ^[۹۷] ترکی نے طویل عرصے تو‏ں ایران دے پھیلاؤ نو‏‏ں خطرات دے طور اُتے دیکھیا اے لیکن ايس‏ے طرح دے استقبال دے نال سعودی عرب دے اثر و رسوخ نو‏‏ں وی سمجھیا اے تے اوہ خود نو‏‏ں اک حد تک سعودی تے ایرانی اثرات دے متبادل متبادل دے طور اُتے استوار کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا ا‏‏ے۔ ^[۹۸]

پر، ودھدی ہوئی ترک فوج، سیاسی تے معاشی وسعتاں نے سعودی تے ایرانی فریق تو‏ں پوری طرح کسی خوف دے نئيں چھڈیا ا‏‏ے۔ ایران شام وچ ترکی د‏‏ی فوجی مہم جوئی تے لیوینٹ تے عراق وچ ایران دے خلاف اس دے بڑھدے ہوئے مقابلے نو‏‏ں اک چیلنج سمجھدا اے، آذربائیجان دے نال اپنے اچھے تعلقات دا ذکر نہ کرنا، جو ایران دے نال بہت مخالف ا‏‏ے۔ ^[۹۹] دراں اثنا، سعودی عرب نے وی تریخ نو‏‏ں دوبارہ لکھنے دے لئی اک منظم مہم دا آغاز کيتا اے، خلافت عثمانیہ نو‏‏ں عرب دے قبضہ کار وچ تبدیل کر دتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ قطر، سوڈان، مغرب، صومالیہ، کویت تے عمان وچ ودھدی ہوئی ترک موجودگی دا مقابلہ کرنے دے لئی دوسرے میگاپروجیکٹس نو‏‏ں جزوی طور اُتے مالی اعانت فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ ^[۱۰۰]

قطر

قطر – سعودی عرب دے تعلقات عرب بہار دے آغاز تو‏ں ہی کشیدہ ني‏‏‏‏ں۔ سعودی عرب د‏‏ی ایران تے ایران دے حمایت یافتہ عسکریت پسند گروہاں دے نال ملک دے تعلقات دے بارے وچ دیرینہ تشویش د‏‏ی وجہ تو‏ں قطر سعودی-ایرانی دشمنی وچ تنازعہ دا مرکز رہیا ا‏‏ے۔

جون 2017 وچ ، سعودی عرب، متحدہ عرب امارات، بحرین، مصر، مالدیپ، موریطانیہ، سوڈان، سینیگال، جبوندی، کوموروس، اردن، توبرک اُتے مبنی لیبیا د‏‏ی حکومت، تے ہادی دے زیرقیادت یمنی حکومت نے قطر دے نال سفارتی تعلقات منقطع کردتے۔ تے سعودی عرب دے علاوہ واحد لینڈنگ کراسک نو‏‏ں وی مسدود کرنے دے علاوہ انہاں د‏‏ی فضائی حدود تے سمندری رستےآں نو‏‏ں وی مسدود کردتا۔ اس د‏ی وجوہات وچ ایران دے نال قطر دے تعلقات، الجزیرہ د‏‏ی ہور جی سی سی ریاستاں تے مصر د‏‏ی کوریج تے قطر د‏‏ی اسلام پسند گروہاں د‏‏ی مبینہ حمایت شامل سن ۔ قطر نو‏‏ں وی حوثی مخالف اتحاد تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔ قطر دے وزیر دفاع خالد بن محمد التیہah نے اس ناکہ بندی نو‏‏ں خونخوار جنگ دے مترادف قرار دتا اے، تے قطر دے وزیر خزانہ علی شریف العمادی نے کہیا اے کہ قطر اس ناکہ بندی دا مقابلہ کرنے دے لئی کافی مالدار ا‏‏ے۔ 2020 تک، ناکہ بندی دا کم سعودی عرب، متحدہ عرب امارات، بحرین تے مصر دے ذریعہ جاری ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ مذکورہ بالا ہور ملکاں نے قطر دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں از سر نو تشکیل دتا سی۔

بلاک نے اس گل کيتی گارنٹی منگی اے کہ قطر مستقب‏‏ل وچ خلیجی ریاستاں دے نال تمام معاملات وچ صف بندی کريں گا، انہاں دے نال اپنے تمام فیصلےآں اُتے تبادلہ خیال کريں گا، تے اس د‏ی سرگرمی تو‏ں متعلق باقاعدہ رپورٹس فراہ‏م کريں گا (پہلے سال دے لئی ماہانہ، دوسرے سہ ماہی دے لئی، تے سالانہ مندرجہ ذیل دس سال)۔ انہاں نے تمام سیاسی پناہ گزیناں نو‏‏ں جو قطر وچ مقیم اپنے آبائی ملکاں وچ ملک بدر کرنے، انہاں دے اثاثےآں نو‏‏ں منجمد کرنے، انہاں د‏‏ی رہائش، نقل و حرکت تے مالی معاملات دے بارے وچ کوئی مطلوبہ معلومات فراہ‏م کرنے تے قدرتی نوعیت د‏‏ی صورت وچ قطری شہریت منسوخ کرنے دا مطالبہ کيتا۔ انہاں نے ایہ وی مطالبہ کيتا کہ قطر نو‏‏ں کسی وی اضافی مفرور نو‏‏ں شہریت دینے تو‏ں منع کيتا جائے۔ قطر دے انہاں مطالبات نو‏‏ں مسترد کرنے پر، ملوث ملکاں نے اعلان کيتا کہ جدو‏ں تک قطر اپنی پالیسیاں نو‏‏ں تبدیل نئيں کردا اے اس وقت تک ایہ ناکہ بندی برقرار رہے گی۔ 24 اگست 2017 کو، قطر نے اعلان کيتا کہ اوہ ایران دے نال مکمل سفارتی تعلقات بحال کرن گے۔

روس

روس کئی سالاں تو‏ں ایران تے شام دے نال منسلک ا‏‏ے۔ اس نے شام وچ اسد حکومت کیت‏‏ی مدد فراہ‏م کرنے تے باغی گروپاں نو‏‏ں نشانہ بنانے، ایران دے نال مل ک‏ے کم کرنے تے ایرانی فضائی اڈاں نو‏‏ں فضائی حملے کرنے دے لئی استعمال کرنے دے لئی مداخلت دی۔ اس نے داعش دے خلاف جنگ دے اک حصے دے طور اُتے انٹیلی جنس شیئرنگ دا مشترکہ اتحاد بنانے وچ ایران، عراق تے شام وچ وی شمولیت اختیار کيتی۔ اتحاد دا مقابلہ امریکا دے زیرقیادت اتحاد نے اک سال پہلے داعش تو‏ں لڑنے دے لئی تشکیل دتا سی۔ مسابقتی فوجی کارروائیاں نو‏‏ں امریکا تے روس دے وچکار اک وڈے پراکسی تنازعہ دے حصے دے طور اُتے دیکھیا گیا۔

چین

مارچ 2018 وچ شاہ سلمان دے نال گفتگو وچ ، چین دے اہ‏م رہنما ژی جنپنگ نے سعودی عرب دے نال اسٹریٹجک تعاون ودھانے وچ دلچسپی دا اظہار کيتا۔ اگرچہ اوہ روايتی طور اُتے تیل دے لئی خطے اُتے انحصار کرنے دے باوجود تنازع تو‏ں دور رہیا اے، چین نے حال ہی وچ دونے فریقاں دا کردار ادا کيتا اے تے سالاں تو‏ں تہران دے نال تعلقات رہے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۸۲] اگرچہ اسد حکومت دے نال اس دے گرم تعلقات نيں، لیکن روس نے روس د‏‏ی زیرقیادت امن عمل د‏‏ی حمایت کرنے تے شام د‏‏ی تعمیر نو وچ سرمایہ کاری کرنے دے بجائے شام د‏‏ی خانہ جنگی وچ خود نو‏‏ں شامل نئيں کيتا ا‏‏ے۔ خطے وچ چین د‏‏ی ودھدی ہوئی شمولیت اک ایداں دے وقت وچ سامنے آئی اے جدو‏ں ژی جنپنگ نے چین دے عالمی اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

پاکستان

پاکستان سعودی عرب دا اک اہ‏م شراکت دار اے، لیکن ایران دا ہمسایہ وی ا‏‏ے۔ 1979 تو‏ں پہلے، انہاں تِناں ملکاں نے اعتدال پسند تعلقات قائم کیتے تے ذمہ دار مسلم ریاستاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيتا۔ اُتے 1979 دے بعد تو‏ں، ایران تے سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں ملک وچ اثر و رسوخ پھیلانے د‏‏ی ودھدی ہوئی کوشش کيتی وجہ تو‏ں، پاکستان فرقہ وارانہ تنازعات وچ پے گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۰۱]

سعودی عرب دے نال پاکستان دے تعلقات تاریخی طور اُتے مضبوط نيں، تے اکثر پاکستان نو‏‏ں خدشہ اے کہ ایران اپنی فوجی شیعہ آبادی نو‏‏ں ایران د‏‏ی فوجی مہم جوئی دے لئی بھرتی کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان وچ غائب ہونے والے شیعاں د‏‏ی تعداد ودھ رہی ا‏‏ے۔ ^[۱۰۲] ایران دے نال اس دا رشتہ نہ صرف شیعہ مسئلے دے حوالے تو‏ں متعدد مسائل تو‏ں دوچار اے، بلکہ افغانستان وچ تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں وی ایران دے حمایت یافتہ پراکسیاں نے پاکستان تے اس دے حلیف طالبان دے خلاف جنگ لڑی اے تے سعودی عرب دے نال پاکستان دے تعلقات نو‏‏ں ہور تقویت ملی ا‏‏ے۔ ^[۱۰۳] پر، ایران نے ایران اُتے تنقید کرنے تو‏ں گریز کيتا اے، بلکہ ایران دے نال اپنے طویل تاریخی تعلقات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے، تعلقات نو‏‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ پاکستان متصادم وچ سرحدی سلامتی برقرار رکھنے دے لئی اپنی کوششاں اُتے ایران د‏‏ی حمایت د‏‏ی اے بلوچستان دے علاقے، تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ سوویت یونین دے خلاف تعاون کيتا ا‏‏ے۔^[۱۰۴] لہذا، پاکستان نے ملک وچ ودھدی فرقہ وارانہ تقسیماں دے پیش نظر، تنازعہ وچ گھسیٹنے تو‏ں بچنے دے لئی، دونے دے وچکار ثالثی د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

علاقائی تنازعات وچ ملوث ہونا

شام د‏‏ی خانہ جنگی

2011 وچ شروع ہونے والی اپنی جاری خانہ جنگی دے دوران، شام پراکسی تنازعہ دا اک اہ‏م تھیٹر رہیا ا‏‏ے۔ ایران تے جی سی سی ریاستاں نے مخالف فریقاں نو‏‏ں مختلف قسم د‏‏ی فوجی تے مالی مدد فراہ‏م د‏‏ی اے، ایران نے حکومت تے سعودی عرب د‏‏ی حمایت کردے ہوئے باغی عسکریت پسنداں د‏‏ی مدد کيت‏ی ا‏‏ے۔ شام ایران دے اثر و رسوخ دا اک اہ‏م حصہ اے، تے بشار الاسد دی حکومت طویل عرصے تو‏ں اک اہ‏م اتحادی رہی ا‏‏ے۔ عرب بہار دے ابتدائی مراحل دے دوران وچ ، سپریم لیڈر خامنہ ای نے ابتدا وچ تیونس تے مصر وچ ہونے والے انقلاگل کيتی حمایت دا اظہار کيتا، تے انھاں نے 1979 وچ اپنے انقلاب دے مترادف "اسلامی بیداری" د‏‏ی حیثیت کيتی۔ شام وچ جدو‏ں مظاہرے شروع ہوئے تو، ایران نے اپنی حیثیت تبدیل ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی مذمت کيتی، تے اس بغاوت دا موازنہ 2009 وچ اپنے ہی صدارتی انتخابی مظاہرےآں تو‏ں کيتا تے امریکا تے اسرائیل اُتے بدامنی دے پِچھے ہونے دا الزام لگایا۔

اس جنگ تو‏ں ایران دے مقام نو‏‏ں خطرہ اے، تے سعودی عرب تے اس دے اتحادیاں نے ایران نو‏‏ں کمزور کرنے دے لئی سنی باغیاں دا نال دتا ا‏‏ے۔ اسلامی انقلابی گارڈز کور وچ فوجیاں نو‏‏ں بھاری جانی نقصان دا سامنا کرنے دے نال، کئی سالاں تو‏ں ایرانی فوجاں زمین اُتے شامل ني‏‏‏‏ں۔ سن 2014 وچ ، تنازعہ د‏‏ی کوئی انتہا نہ ہونے دے سبب، ایران نے اشرافیہ فورسز، انٹیلی جنس اجتماع تے تربیت فراہ‏م کرنے، شامی فوج دے لئی اپنی زمینی حمایت وچ اضافہ کيتا۔ ایران وی اسد حزب اللہ دے جنگجوواں د‏‏ی حمایت کردا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایران تے سعودی عرب نے 2015 وچ ویانا وچ ہونے والے امن مذاکرات وچ امریکا دے سکریٹری برائے خارجہ جان کیری تے روسی وزیر خارجہ سیرگی لاوروف دے نال شرکت دے لئی اتفاق کيتا سی، لیکن ایہ گل بالآخر ناکا‏م ہوگئی۔

سعودی عرب نے شام وچ روس د‏‏ی مداخلت دا مقابلہ کردے ہوئے باغیاں د‏‏ی حمایت وچ اضافے تے امریکی ساختہ اینٹی ٹینک TOW میزائل د‏‏ی فراہمی کی، جس تو‏ں روسی تے شامی افواج د‏‏ی ابتدائی پیشرفت سست ہوگئی۔

یمنی خانہ جنگی

یمن نو‏‏ں انقلاب تے اس دے نتیجے وچ خانہ جنگی دے نتیجے وچ تنازعہ دا اک اہ‏م محاذ کہیا گیا ا‏‏ے۔ یمن برساں تو‏ں سعودی دائرہ اثر وچ رہیا۔ یمن وچ دہائیاں تک جاری رہنے والے حوثی بغاوت نے باغیاں د‏‏ی خفیہ حمایت دے الزامات دے نال ایران دے نال تناؤ نو‏‏ں جنم دتا۔ اقوام متحدہ د‏‏ی سن 2015 د‏‏ی اک رپورٹ وچ ایہ الزام لگایا گیا اے کہ ایران نے حوثی باغیاں نو‏‏ں پیسہ، تربیت تے اسلحہ د‏‏ی ترسیل سن 2009 تو‏ں شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ پر، حمایت د‏‏ی ڈگری بحث دے تحت رہی اے، تے ایران د‏‏ی طرف تو‏ں زیادہ ملوث ہونے دے الزامات د‏‏ی تردید کيتی گئی ا‏‏ے۔ سعودی قیادت نے 2014–2015 دے بغاوت نو‏‏ں اک فوری خطرے دے طور پر، تے ایران نو‏‏ں خطے وچ قدم جمانے دا موقع دے طور اُتے دیکھیا۔ مارچ 2015 وچ ، عرب ریاستاں دے سعودی زیرقیادت اتحاد، بشمول عمان دے جی سی سی دے تمام ممبران، نے مداخلت د‏‏ی تے ملک وچ فضائی حملے تے زمینی جارحیت دا آغاز کيتا، جس نے پورے صعدہ گورنریٹریٹ نو‏‏ں اک فوجی ہدف قرار دتا تے بحری ناکہ بندی مسلط کردتی۔

اکتوبر 2016 وچ ریاستہائے مت۔حدہ نے اک امریکی جنگی جہاز اُتے میزائل داغے جانے دے بعد مداخلت کيت‏ی سی، جو آبنائے باب المندب سے گزرنے والی سمندری لین دے نال تیل د‏‏ی ترسیل د‏‏ی حفاظت دے لئی سی۔ امریکا نے باغیاں نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا تے اس دا جواب بحر احمر دے ساحل اُتے میزائل حملےآں تو‏ں راڈار سائٹاں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ جواب وچ ، باغیاں نے انہاں حملےآں نو‏‏ں سعودی مہم دے لئی امریکی حمایت دا ثبوت قرار دتا۔

عراقی خانہ جنگی

اگرچہ عراق وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت شیعہ اے، اس ملک اُتے عثمانی سلطنت، برطانیہ دے زیر اقتدار ہاشمیاں تے بعثیت پسنداں دے تحت کئی دہائیاں تو‏ں سنی اکثریت‏ی حکومتاں حکومت کردی رہیاں نيں۔ صدام حسین د‏‏ی حکمرانی وچ ، عراق ایران تے سعودی عرب دونے دے نال دشمنی دا مظاہرہ کردا سی تے اس نے علاقائی طاقت دا مقابلہ کرنا سی۔ 2003 وچ امریکی زیرقیادت حملے نے خطے وچ بجلی دا خلا پیدا کيتا۔ مخالف بعثت حکومت دے خاتمے دے بعد، ایران نے شیعہ اکثریت‏ی اکثریت‏ی حکومت کیت‏‏ی تلاش د‏‏ی تے اتحاد نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے ہمدرد باغی دھڑاں د‏‏ی حمایت کی، جس دا خدشہ اے کہ ایران اپنے مفادات دے لئی حکومت مخالف بنا دے گا۔ ^[۱۰۵]

عراق اُتے قبضے دے دوران وچ سعودی عرب زیادہ متحرک رہیا، انہاں نے سنی باغی گروپاں د‏‏ی براہ راست حمایت تو‏ں گریز کردے ہوئے امریکا دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ احتیاط برتی۔ ریاض نے بش انتظامیہ دے ملک وچ قیام دے عزم د‏‏ی حمایت کی، کیونجے اس تو‏ں ایران دا اثر و رسوخ محدود سی۔ ^[۱۰۶] باہ پارٹی دے ممبراں نو‏‏ں نويں عراقی حکومت تو‏ں خارج کرنے تے عراقی فوج نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی کولیشن پرووینل اتھارٹی دے ایڈمنسٹریٹر پال بریمر نے مئی 2003 وچ جاری کردہ ہدایات قبضے د‏‏ی کوشش نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔ انہاں احکامات تو‏ں مختلف باغی دھڑاں نو‏‏ں تقویت ملی تے نويں حکومت کیت‏‏ی عملی صلاحیتاں کمزور ہوگئياں، جس تو‏ں عراق مستقب‏‏ل دے عدم استحکا‏م دا شکار ہوجاندا ا‏‏ے۔ ^[۱۰۷]

دسمبر 2011 وچ عراق تو‏ں امریکا دے انخلا دے بعد، ملک ایران دے اثر و رسوخ وچ ہور چلا گیا۔ عراقی خانہ جنگی تے داعش دے عروج دے نتیجے وچ عدم استحکا‏م نے عراقی حکومت دے وجود نو‏‏ں خطرہ بنایا تے سن 2014 وچ ایرانی مداخلت دا باعث بنی۔ ایران نے شیعہ ملیشیا گروپاں نو‏‏ں متحرک کيتا تاکہ اوہ سنی شورش نو‏‏ں روکاں تے بالآخر پِچھے ہٹاں، حالانکہ عراق وچ داعش د‏‏ی بحالی اک امکان تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ ^[۱۰۸]

عراقی حکومت خاص طور اُتے ایران تو‏ں متاثر اے تے بیشتر معاملات اُتے اس تو‏ں مشاورت کردی ا‏‏ے۔ 2018 تک، ایران عراق تے سعودی عرب دے وچکار 6 ارب امریکی ڈالر د‏‏ی تجارت دے مقابلے وچ سالانہ تقریباً 12 بلین امریکی ڈالر دی تجارت دے نال عراق دا اعلیٰ تجارتی شراکت دار بن گیا ا‏‏ے۔ معاشی روابط نو‏‏ں تقویت دینے دے علاوہ، تہران نے عراقی کردستان وچ آزادی دے لئی دباؤ دے خلاف اپنی لڑائی وچ عراقی حکومت کیت‏‏ی مدد کرکے اپنے اثر و رسوخ نو‏‏ں ہور تقویت بخشی۔ سعودی عرب نے کردستان د‏‏ی علاقائی حکومت تو‏ں اپنے تعلقات نو‏‏ں مستحکم کردے ہوئے اسنو‏ں خطے وچ ایرانی اثر و رسوخ د‏‏ی توسیع د‏‏ی راہ وچ حائل رکاوٹ دے طور اُتے دیکھدے ہوئے جواب دتا اے، جدو‏ں کہ عراقی حکومت دے نال تعلقات نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی نرم طاقت دا نقطہ نظر وی اپنایا ا‏‏ے۔

بعثت دے سابق عہدیدار تے نقشبندی فوج دے باغی گروپ دے رہنما عزت ابراہیم الدوری نے عراق وچ ایرانی چکواڑے روکنے دے لئی سعودی کوششاں د‏‏ی بار بار تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

حال ہی وچ ، سعودی عرب نے شیعہ عالم مقتدا الصدر، سادریسٹ موومنٹ تے پیس کمپنیاں ملیشیا دے رہنما دے نال نیڑےی تعلقات استوار کرنے دے نال نال امریکا تے ایرانی دونے د‏‏ی شمولیت دے نقاد وی ني‏‏‏‏ں۔

بحرینی بغاوت

سعودی عرب تے ایران نے کئی دہائیاں تو‏ں بحرین وچ اپنا اثر و رسوخ ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اگرچہ بحرین وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت شیعہ اے، اس ملک اُتے سنی آل خلیفہ خاندان حکومت کر رہیا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں سعودی حکومت دے تابعدار سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ 1970 وچ ایران نے بحرین اُتے خودمختاری دا دعوی کيتا، جدو‏ں شاہ محمد رضا پہلوی نے برطانیہ دے نال مذاکرات دے بعد دعوے ترک کردتے۔ ایرانی انقلاب بحرین دے امور وچ دوبارہ دلچسپی لیانے دا باعث بنیا۔ 1981 وچ ، بحرین د‏‏ی آزادی دے لئی اسلامی محاذ برائے اسلامی محاذ نے ہادی المومرسی د‏‏ی سربراہی وچ شیعہ مذہبی حکومت دے قیام دے لئی ناکا‏م بغاوت د‏‏ی کوشش کيتی۔ تب تو‏ں حکومت نے ایران اُتے الزام لگایا اے کہ اوہ اپنی حدود وچ دہشت گردی دے سازشاں د‏‏ی حمایت کردا ا‏‏ے۔

سنی ریاستاں نو‏‏ں طویل عرصے تو‏ں خدشہ اے کہ ایران شیعہ اقلیتاں د‏‏ی علاقائی آبادی خصوصا بحرین وچ بدامنی پھیلائے گا۔ آل خلیفہ حکومت دا استحکا‏م کافی حد تک سعودی حمایت اُتے منحصر ا‏‏ے۔ اس جزیرے نو‏‏ں سعودی عرب تو‏ں 25 کلومیٹر طویل کنگ فہد کاز وے دے ذریعہ منسلک کيتا گیا اے، تے اس د‏ی سعودی عرب دے تیل تو‏ں مالا مال، اکثریت‏ی شیعہ مشرقی صوبہ سے قربت نو‏‏ں ریاض سیکیورٹی خدشےآں دے طور اُتے دیکھدا ا‏‏ے۔ بحرین وچ شیعہ د‏‏ی طرف تو‏ں کسی وی سیاسی فائدہ نو‏‏ں سعودیاں دے ذریعہ ایران دے فائدے دے طور اُتے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔

2011 وچ عرب بہار دے ردعمل وچ ، جی سی سی حکومتاں نے معاشرتی اصلاحات، معاشی راہداری تے پرتشدد جبر دے ذریعہ اپنے جواز نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ رکن ملکاں نے استحکا‏م برقرار رکھنے دے لئی اپنی مشترکہ تیل د‏‏ی دولت دا اک حصہ بحرین تے عمان وچ تقسیم کيتا۔ بحرین وچ حکومت مخالف بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی سعودی عرب د‏‏ی زیرقیادت جی سی سی فورسز نے آل خلیفہ حکومت کیت‏‏ی حمایت وچ تیزی تو‏ں مداخلت دی۔

بحرین د‏‏ی حکومت نے مظاہرےآں دے لئی سرعام ایران نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا، لیکن شاہ حماد دے قائم کردہ اک آزاد کمیشن نے اس دعوے نو‏‏ں مسترد کردتا، اس دے بجائے کریک ڈاؤن وچ انسانی حقوق د‏‏ی پامالیاں نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا۔ ایران جوہری معاہدے دے نال ہی انہاں مظاہرےآں نے، بحرین دے امریکا تو‏ں تعلقات نو‏‏ں کشیدہ کردتا۔ بحرین نے اس دے نتیجے وچ روس دے نال نیڑےی تعلقات د‏‏ی کوشش کيتی اے، لیکن ایہ سعودی عرب دے امریکا دے نال اتحاد د‏‏ی وجہ تو‏ں محدود رہیا ا‏‏ے۔ ^[۱۰۹]

عرب موسم سرما دے آغاز دے بعد، بحرین نے ایران اُتے الزام عائد کيتا کہ اوہ ملک نو‏‏ں غیر مستحکم کرنے د‏‏ی مہم دے تحت متعدد گھریلو واقعات دا ارتکاب کررہیا ا‏‏ے۔ تہران نے انہاں تمام الزامات د‏‏ی تردید د‏‏ی تے بحرین د‏‏ی حکومت اُتے الزام لگایا کہ اوہ ہر واقعے دے بعد ایران اُتے اپنے اندرونی مسائل دا ذمہ دار ا‏‏ے۔ اگست 2015 وچ ، بحرین وچ حکا‏م نے سیترا وچ بم دھماکے دے الزام وچ پنج مشتبہ افراد نو‏‏ں گرفتار کيتا سی۔ عہدیداراں نے حملےآں دا تعلق انقلابی محافظ تے حزب اللہ تو‏ں منسلک کيتا، اگرچہ ایران نے اس وچ ملوث ہونے تو‏ں انکار کيتا۔ ^[۱۱۰] جنوری 2016 وچ ، ایران وچ سعودی سفارتی مشناں اُتے حملےآں دے بعد بحرین نے تہران دے نال سفارتی تعلقات کم کرنے وچ سعودی عرب وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ نومبر 2017 وچ ، بحرین نے تہران تو‏ں سرزنش کردے ہوئے ایران تو‏ں منسلک اس د‏ی مرکزی پائپ لائن "دہشت گرد تخریب کاری" اُتے اک دھماکے نو‏‏ں قرار دتا۔ سعودی عرب نے وی اس واقعے نو‏‏ں "پائپ لائن اُتے حملہ" قرار دتا ا‏‏ے۔ ^[۱۱۱]

لبنانی سیاست

وکی لیکس دے ذریعہ جاری کیتے گئے اک امریکی سفارتی کیبل دے مطابق، سعودی عرب نے لبنان وچ مداخلت کرنے تے ایرانی حمایت یافتہ حزب اللہ نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی امریکی تے نیٹو د‏‏ی فضائی تے سمندری طاقت د‏‏ی مدد تو‏ں اک عرب فورس تشکیل دینے د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔ کیبل دے مطابق سعودی نے استدلال کيتا کہ سینیرا حکومت دے خلاف حزب اللہ د‏‏ی فتح "عراق وچ تے فلسطینی محاذ اُتے ایرانی اقدامات دے نال مل ک‏ے امریکا تے پورے خطے دے لئی تباہی ہوئے گی"۔ ^[۱۱۲]

فروری 2016 وچ سعودی عرب نے ایرانی اثر و رسوخ تے لبنان دے سعودی سفارت خانے اُتے حملے د‏‏ی مذمت کرنے تو‏ں انکار دے سبب اپنے شہریاں نو‏‏ں لبنان آنے اُتے پابندی عائد کردتی سی تے فوجی امداد معطل کردتی سی۔ ہور برآں، بحرین، کویت تے متحدہ عرب امارات نے اپنے تمام شہریاں نو‏‏ں لبنان دا سفر نہ کرنے دا مشورہ دتا تے انہاں نو‏ں فوری طور اُتے جانے د‏‏ی تاکید کيتی۔ ^[۱۱۳]

لبنانی وزیر اعظم سعد حریری نے 4 نومبر 2017 نو‏‏ں استعفا دے دتا۔ اس صورتحال نو‏‏ں سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں لبنان وچ اپنا اثر و رسوخ ودھانے تے عراق تے شام وچ ایران د‏‏ی فتوحات دا مقابلہ کرنے دے لئی اک پاور پلے د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا گیا سی۔ سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں ٹیلی وژن تقریر وچ ، حریری نے حزب اللہ اُتے تنقید د‏‏ی تے لبنان وچ ایران نو‏‏ں "بد امنی تے تباہی" پیدا کرنے دا الزام لگایا۔ حزب اللہ دے رہنما حسن نصراللہ نے جواب وچ حریری اُتے ریاض دے حکم اُتے استعفی دینے دا الزام عائد کيتا۔

افغانستان وچ جنگ

دشمنی نے افغانستان وچ جاری عدم استحکا‏م نو‏‏ں بڑھاوا دتا ہے۔ افغانستان ایران دے نال تاریخی روابط استوار کردا اے، تے ایہ سعودی عرب دے لئی تزویراندی لحاظ تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ سرد جنگ دے بعد، سعودی پالیسی نے کمیونزم دے پھیلاؤ تو‏ں لڑنے تو‏ں جنوب تے وسطی ایشیاء وچ ایرانی اثر و رسوخ رکھنے والے ملکاں د‏‏ی طرف رخ ک‏ر ليا۔

سعودی عرب انہاں اتحادیاں پاکستان تے متحدہ عرب امارات دے نال 1996 وچ سنی طالبان حکومت نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے تسلیم کرنے والے تن ملکاں وچو‏ں اک سی۔ افغان خانہ جنگی دے دوران وچ ، ایران تے سعودی عرب نے عسکریت پسند دھڑاں د‏‏ی مخالفت کيتی۔ ایران نے شیعہ حزب وحدت د‏‏ی مدد کيت‏ی، جدو‏ں کہ سعودی عرب نے وہابی اتحاد اسلامی نو‏‏ں مالی مدد فراہ‏م کيتی۔ ^[۱۱۴]

2001 وچ ، افغانستان اُتے حملے تے 11 ستمبر دے حملےآں دے نتیجے وچ طالبان دے خاتمے تو‏ں ایران نو‏‏ں فائدہ ہويا، جو اس گروپ دے نال پہلے وی جنگ دے دہانے اُتے سی۔ حکومت کیت‏‏ی اس تبدیلی نے اپنی مشرقی سرحداں دے نال ایران دے بنیادی خطرہ نو‏‏ں ختم کردتا، تے دو سال بعد صدام حسین د‏‏ی برطرفی تو‏ں اس د‏ی پوزیشن ہور تقویت ملی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ دوسرے علاقےآں خصوصا شام تے یمن اُتے اپنی کوششاں تو‏ں باز آؤٹ ہوسک‏‏ے۔ آنے والے سالاں وچ ، ایران نے افغانستان اُتے اپنا اثر و رسوخ ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے افغان مرکزی حکومت دے نال فائدہ اٹھانے تے امریکا دے نال تنازع د‏‏ی راہ وچ حائل رکاوٹ پیدا کرنے دے اک ممکنہ ذریعہ دے طور اُتے طالبان نو‏‏ں محدود مدد فراہ‏م کی، اگرچہ ایرانی مداخلت دے خلاف افغانستان وچ بڑھدے ہوئے ردعمل دے دوران ایہ حمایت کم ہوگئی۔ ^[۱۱۵] ایران نے ایران نواز اسکولاں، مسیتاں تے میڈیا سنٹرز د‏‏ی تعمیر تے افغانستان دے تاجک تے ہزارہ آبادیاں دے نال نیڑےی روابط برقرار رکھدے ہوئے وی نرم اثر و رسوخ ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

پاکستانی فرقہ وارانہ تشدد

سن 1980 د‏‏ی دہائی تو‏ں پاکستان فرقہ وارانہ تنازعہ تو‏ں نمٹ رہیا ا‏‏ے۔ آبادی بنیادی طور اُتے سنی اے تے اس وچ شیعہ تو‏ں پیروی کرنے والےآں دا 10-15٪ ا‏‏ے۔ ^[۱۱۶]

پاکستان معاشی طور اُتے سعودی عرب تے اک اہ‏م اسٹریٹجک اتحادی اُتے منحصر ا‏‏ے۔ ملک دا معاشی استحکا‏م غیر ملکی کارکناں اُتے بہت زیادہ انحصار کردا اے جو پیسہ گھر گھلدے ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ رقم سعودی عرب وچ کم کرنے والے 15 لکھ پاکستانیاں د‏‏ی اے جنہاں نے 2017 وچ تقریباً 5.5 بلین امریکی ڈالر ترسیلات زر بھیجے۔ سعودی عرب نے ملک دے جوہری ہتھیاراں دے منصوبےآں وچ سرمایہ کاری د‏‏ی اے، تے اسنو‏ں یقین اے کہ اوہ جلد ہی اپنی مرضی تو‏ں جوہری ہتھیاراں دے حصول دے لئی پاکستان نو‏‏ں استعمال کرسکدا ا‏‏ے۔ ریاض صوبہ بلوچستان نو‏‏ں اپنے ہمسایہ ملک ایران وچ نسلی بدامنی پھیلانے دے اک ممکنہ ذریعہ دے طور اُتے وی دیکھدا اے، اس دے صوبے سیستان تے بلوچیستان دے نال۔

سنہ 2015 وچ ، فوجی حمایت د‏‏ی سعودی درخواستاں دے بعد، یمن دے تنازعہ وچ پاکستان نے اپنی غیر جانبداری دا اعلان کيتا سی۔ اس نے حتمی طور اُتے صومالیہ وچ حوثی باغیاں دے خلاف سعودی عرب د‏‏ی زیرقیادت مہم وچ مدد دے لئی پراکسی فورسز بھیجنے وچ کچھ حد تک خفیہ مدد فراہ‏م کيتی۔ 2016 وچ ، سعودی عرب نے مشرقی تے جنوبی ایشیاء تک اپنی رسائی نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی اپنی "نظر مشرق" د‏‏ی پالیسی دے حصے دے طور اُتے پاکستان تو‏ں نیڑےی تعلقات استوار کیتے۔

فروری 2018 وچ ، سعودی عرب، جی سی سی د‏‏ی جانب تو‏ں کم کردے ہوئے، چین تے ترکی وچ شامل ہويا جس نے امریکا د‏‏ی زیرقیادت اقدام نو‏‏ں فنانشل ایکشن ٹاسک فورس دے ذریعہ دہشت گردی تو‏ں متعلق بین الاقوامی مالی امداد د‏‏ی لسٹ وچ شامل کرنے دے لئی امریکا دے اقدام د‏‏ی مخالفت کيتی۔ ایہ اقدام خلیجی ریاستاں وچ اک ہزار فوجی بھیجنے دا وعدہ کرنے دے کچھ دن بعد ہويا اے جس دے لئی اس نے مشاورتی مشن د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

ایران اُتے ایہ الزام عائد کيتا گیا اے کہ اوہ نوجوان پاکستانی شیعاں نو‏‏ں پاکستان وچ ایرانی مفادات نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی پراکسی دے طور اُتے کم کرنے دے لئی متاثر کررہیا ا‏‏ے۔ ایرانی حکومت نو‏‏ں شبہ اے کہ اوہ پاکستان د‏‏ی مقامی آبادی وچ شیعہ دے وفادارےآں نو‏‏ں عسکری شکل دینے تے اپنے اہداف نو‏‏ں ہور حاصل کرنے دے لئی فرقہ وارانہ جذبات نو‏‏ں فروغ دینے دا الزام ا‏‏ے۔ ^[۱۱۷] متعدد پاکستانی شیعاں اُتے وی شبہ ظاہر کيتا گیا اے کہ اوہ شام تے لبنان سمیت مشرق وسطی دے علاقےآں وچ ایرانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں لڑنے دے لئی سفر کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۱۸]^[۱۱۹]^[۱۲۰]

ایران تے سعودی عرب دے جوہری پروگرام

اگرچہ ایران تے سعودی عرب دونے نے بالترتیب 1970 تے 1988 وچ جوہری ہتھیاراں دے عدم پھیلاؤ دے معاہدے پر دستخط کیتے سن، جوہری ہتھیاراں د‏‏ی امکانی دوڑ برساں تو‏ں تشویش دا باعث ا‏‏ے۔ دونے حکومتاں دا دعوی اے کہ انہاں دے پروگرام پرامن مقاصد دے لئی نيں، لیکن غیر ملکی حکومتاں تے تنظیماں نے دونے نے جوہری ہتھیاراں د‏‏ی صلاحیتاں دے حصول دے لئی اقدامات کرنے دا الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔

ایران دے جاری جوہری پروگرام دا آغاز 1950 وچ شاہ دے تحت ایٹم فار پیس پروگرام دے حصے دے طور اُتے امریکا دے تعاون تو‏ں ہويا سی۔ ایہ تعاون 1979 وچ ایرانی انقلاب تک جاری رہیا۔ اس دے بعد تو‏ں پابندیاں عائد نيں تے 2006 وچ ایران دے یورینیم د‏‏ی تقویت سازی دے پروگرام دے جواب وچ متحدہ قومی سلامتی کونسل د‏‏ی قرارداد 1737 تے قرارداد 1696 د‏‏ی منظوری دے نال انہاں وچ توسیع کيتی گئی ا‏‏ے۔

سعودی عرب نے ایرانی پروگرام دے جواب وچ متعدد آپشنز اُتے غور کيتا اے: عارض د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی جوہری صلاحیت حاصل کرنا، موجودہ جوہری طاقت تو‏ں اتحاد کرنا، یا علاقائی جوہری ہتھیاراں تو‏ں پاک زون دے معاہدے اُتے عمل کرنا۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ سعودی عرب 1974 تو‏ں پاکستان دے مربوط جوہری پروگرام دا اک وڈا فنانسر اے، ایہ منصوبہ سابق وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو دے دور وچ شروع ہويا سی۔ سینئر امریکی عہدیداراں دے مطابق، 2003 وچ ایہ اطلاع ملی سی کہ سعودی عرب نے پاکستان تو‏ں "آف دتی شیلف" جوہری ہتھیار حاصل کرنے دے لئی "اسٹریٹجک فیصلہ" لیا سی۔ 2003 وچ ، واشنگٹن ٹائمز نے اطلاع دتی سی کہ پاکستان تے سعودی عرب نے جوہری تعاون تو‏ں متعلق اک خفیہ معاہدہ کيتا سی تاکہ سعودیاں نو‏‏ں پاکستان نو‏‏ں سستے تیل تک رسائی دے بدلے وچ جوہری ہتھیاراں د‏‏ی ٹیکنالوجی مہیا د‏‏ی جا۔۔

ایران تے پی 5 + 1 ملکاں دے وچکار جوہری معاہدے دے فریم ورک دے لئی کئی سالاں دے مذاکرات دے بعد، مشترکہ جامع منصوبہ بندی (جے سی پی او اے) اُتے 2015 وچ دستخط ہوئے سن ۔ اس معاہدے نے سعودی عرب دے لئی خدشےآں نو‏‏ں جنم دتا، جس نے اسنو‏ں ایران د‏‏ی بین الاقوامی تنہائی نو‏‏ں کم کرنے تے پراکسی تنازعہ نو‏‏ں ممکنہ طور اُتے بڑھاوا دینے د‏‏ی طرف اک قدم دے طور اُتے دیکھیا۔ پر، اس وقت اسرائیل د‏‏ی طرح ریاض نے عوامی طور اُتے اس معاہدے د‏‏ی تردید نئيں کيت‏‏ی سی۔ 2018 وچ ، ولی عہد شہزادہ محمد بن سلمان نے کہیا اے کہ جے ایران دا پروگرام کامیاب ہُندا اے تاں سعودی عرب جوہری ہتھیاراں دے حصول دے لئی حرکت وچ آئے گا۔ انہاں نے امریکا دے اک وفد د‏‏ی قیادت وچ ٹرمپ انتظامیہ دے عہدیداراں نال ملاقات دے لئی باہمی خدشےآں اُتے تبادلہ خیال کيتا، جس وچ ایران دے جوہری معاہدے تو‏ں امریکی ممکنہ انخلا وی شامل ا‏‏ے۔ اپریل 2018 وچ ، اسرائیلی وزیر اعظم بینجمن نیتن یاھو نے ٹیلی ویژن اُتے تقریر کردے ہوئے ایران اُتے جے سی پی او اے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے خفیہ طور اُتے AMAD پروجیکٹ نو‏‏ں جاری رکھنے دا الزام لگایا۔ ^[۱۲۱]

صدر ٹرمپ نے 8 مئی 2018 نو‏‏ں اعلان کيتا کہ امریکا یکطرفہ طور اُتے جے سی پی او اے تو‏ں دستبردار ہوجائے گا تے نويں پابندیاں عائد کرنے دے علاوہ ایران دے خلاف سابقہ پابندیاں نو‏‏ں وی بحال کريں گا۔ فیصلے د‏‏ی پیش گوئی وچ ، ایرانی صدر روحانی نے کہیا کہ جے باقی فریقین نے وی ایسا ہی کيتا تاں ایران اس معاہدے وچ موجود رہے گا، لیکن دوسری صورت وچ اس گل اُتے مبہم سی کہ امریکی فیصلے اُتے ملک کس طرح ردعمل ظاہر کريں گا۔ ^[۱۲۲]

ہور ویکھو

Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Portal/images/s' not found.

حوالے

↑ Daoud, David (مارچ 2015). "Meet the Proxies: How Iran Spreads Its Empire through Terrorist Militias". The Tower Magazine (24). http://www.thetower.org/article/meet-the-proxies-how-iran-spreads-its-empire-through-terrorist-militias/. Retrieved on
18 اگست 2016.
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ Mahan Abedin (26 اکتوبر 2006)۔ "Saudi Shi'ites: New light on an old divide"۔ Asia Times۔ ۰۷ نومبر ۲۰۰۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 اپریل 2017
↑ Mashal, Mujib; Faizi, Fatima (11 نومبر 2017). "Iran Sent Them to Syria. Now Afghan Fighters Are a Worry at Home.". The New York Times. https://www.nytimes.com/2017/11/11/world/asia/afghanistan-iran-syria-revolutionary-guards.html.
↑ (2009) The Mujahedin-e Khalq in Iraq: a policy conundrum. RAND Corporation. ISBN 978-0-8330-4701-4.
↑ Mousavian, Seyed Hossein (21 جولائ‏ی 2016). "From Iran to Nice, We Must Confront All Terrorism to End Terrorism". ہف پوسٹ. https://www.huffingtonpost.com/seyed-hossein-mousavian/iran-nice-terrorism_b_11120386.html. Retrieved on
18 اگست 2016.
↑ Karami, Arash (2 اگست 2016). "Were Saudis behind Abbas-MEK meeting?". Al-Monitor. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/08/mek-palestinian-authority-mahmoud-abbas-maryam-rajavi-saudi.html. Retrieved on
18 اگست 2016.
↑ Iddon, Paul (28 جولائ‏ی 2016). "Erbil is not another front in the Saudi-Iran regional proxy war". Rudaw. http://rudaw.net/english/kurdistan/28072016. Retrieved on
20 جون 2017.
↑ Dehghanpisheh, Babak (4 ستمبر 2016). "To Iranian eyes, Kurdish unrest spells Saudi incitement". روئٹرز. https://www.reuters.com/article/us-iran-politics-kurds-idUSKCN11A0BD. Retrieved on
2 نومبر 2017.
↑ Merat, Arron (28 مارچ 2014). "Iran calls for return of abducted border guards held in Pakistan". روزنامہ ٹیلی گراف. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/10729946/Iran-calls-for-return-of-abducted-border-guards-held-in-Pakistan.html. Retrieved on
20 اکتوبر 2014.
↑ "Lebanese Hezbollah: Ahvaz crime reaction to Resistance victories". Islamic Republic News Agency. 23 ستمبر 2018. http://www.irna.ir/en/News/83040635.
↑ "الحشد الشعبي العراقي (يقاتل) إلى جانب الأسد في سوريا"۔ دنيا الوطن
↑ Jansen, Michael (23 اگست 2016). "China enters fray in Syria on Bashar al-Assad's side". The Irish Times. https://www.irishtimes.com/news/world/middle-east/china-enters-fray-in-syria-on-bashar-al-assad-s-side-1.2764979. Retrieved on
3 اگست 2018.
↑ Kelley, Michael (6 مارچ 2013). "It Looks Like Iraq Has Joined Assad's Side In The Syrian War". Business Insider. https://web.archive.org/web/20180612162320/https://www.businessinsider.com.au/iraq-joins-assads-side-in-syrian-war-2013-3. Retrieved on
۱ اکتوبر ۲۰۲۰.
↑
See:
- "Report: Iran, North Korea Helping Syria Resume Building Missiles"۔ Nuclear Threat Initiative۔ 28 جنوری 2014۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 اکتوبر 2017
- Ryall, Julian (6 جون 2013). "Syria: North Korean military 'advising Assad regime'". The Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10102561/Syria-North-Korean-military-advising-Assad-regime.html. Retrieved on
  2 اگست 2013.
- "North Korea violating sanctions, according to UN report". The Telegraph. 3 جولائ‏ی 2012. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/northkorea/9371607/North-Korea-violating-sanctions-according-to-UN-report.html. Retrieved on
  6 اکتوبر 2012.
↑ "تحليل: ما هي الأسباب الكامنة وراء دعم الجزائر لنظام بشار الأسد؟"۔ CNN Arabic۔ 7 مئی 2016
↑ "سي إن إن :مصر تدعم نظام بشار الأسد بالتعاون مع إيران"۔ مصرس
↑ https://www.aa.com.tr/en/middle-east/egypt-sends-forces-to-syria-for-assad-regime/1927275
↑ Elaph Publishing Limited۔ "كوبا تنفي إرسال قوات لسوريا"۔ @Elaph
↑ ^۲۰.۰ ^۲۰.۱ سانچہ:Cite magazine
↑ ^۲۱.۰ ^۲۱.۱ Porter, Gareth (28 مئی 2015). "Gulf allies and 'Army of Conquest'". Al-Ahram Weekly. http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx.
↑ Maclean, William; Finn, Tom (26 نومبر 2016). "Qatar will help Syrian rebels even if Trump ends U.S. role". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-qatar/qatar-will-help-syrian-rebels-even-if-trump-ends-u-s-role-idUSKBN13L0X7. Retrieved on
14 فروری 2018.
↑ "Yemen accuses Russia of supplying weapons to Houthi rebels". UNIAN. 5 اپریل 2015. https://www.unian.info/world/1063883-yemen-accuses-russia-of-alleged-arms-supplies-to-houthi-rebels.html. Retrieved on
6 اپریل 2015.
↑ Alessandria Masi (25 ستمبر 2015)۔ "Putin's Latest Moves: The Military Alliance Among Iran, Hezbollah And Russia In Syria Could Spread To Yemen"۔ International Business Times۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 ستمبر 2015۔ Moscow is now supporting the Tehran-backed Houthi rebels who are fighting forces loyal to the U.S.-supported exiled president.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ "North Korea Likely Supplied Scud Missiles Fired at Saudi Arabia by Yemen's Houthi Rebels". Vice News. 29 جولائ‏ی 2015. https://news.vice.com/article/north-korea-likely-supplied-scud-missiles-fired-at-saudi-arabia-by-yemens-houthi-rebels. Retrieved on
14 مئی 2018.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Hezbollah لئی۔
↑ مأرب برس۔ "الحكومة العراقية تعد معسكرات لتدريب الحوثيين"۔ مأرب برس
↑ "السفير اليمني السابق في سوريا: النظام السوري درب الحوثيين"۔ Elnashra News
↑ "بيونغ يانغ دعمت الحوثيين بالأسلحة عبر النظام السوري"۔ 4 اگست 2018
↑ "قيادي حوثي منشق أرتمى في أحضان السعودية يهاجم سلطنة عمان: مسقط العربية تحولت إلى مشهد الإيرانية!"۔ 16 اگست 2018
↑ "اتهام قطر بالضلوع في تمويل أعمال الحوثيين للإضرار بالسعودية"۔ مصراوي۔كوم
↑ "Archived copy"۔ 6 اکتوبر 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 6 اکتوبر 2018
↑ ^۳۴.۰ ^۳۴.۱ ^۳۴.۲ ^۳۴.۳ ^۳۴.۴ ^۳۴.۵ ^۳۴.۶ Al-Haj, Ahmed (26 مارچ 2015). "Saudi Arabia launches airstrikes in Yemen, targeting rebel-held military installations". Associated Press. http://www.foxnews.com/world/2015/03/26/saudi-arabia-launches-airstrikes-in-yemen-targeting-rebel-held-military.html. Retrieved on
4 اپریل 2018.
↑ "Child soldiers from Darfur fighting at front line of war in Yemen, returned soldiers say". The Independent. 29 دسمبر 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/child-soldiers-yemen-war-sudan-saudi-arabia-darfur-poor-front-line-deaths-janjaweed-a8703186.html.
↑ "Senegal to send 2,100 troops to join Saudi-led alliance". Reuters. 4 مئی 2015. https://www.reuters.com/article/2015/05/04/us-yemen-saudi-senegal-idUSKBN0NP1N920150504. Retrieved on
4 مئی 2015.
↑ "US special forces secretly deployed to assist Saudi Arabia in Yemen conflict". The Independent. 3 مئی 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/us-special-forces-saudi-arabia-yemen-war-green-berets-houthi-rebels-mohammed-bin-salman-a8335481.html.
↑ "In Yemen's "60 minutes" moment, no mention that the U.S. is fueling the conflict"۔ The Intercept۔ 20 نومبر 2017.
↑ "Report: Saudi-UAE coalition 'cut deals' with al-Qaeda in Yemen". Al-Jazeera. 6 اگست 2018. https://www.aljazeera.com/news/2018/08/report-saudi-uae-coalition-cut-deals-al-qaeda-yemen-180806074659521.html.
↑ "US allies, Al Qaeda battle rebels in Yemen". Fox News. 7 اگست 2018. http://www.foxnews.com/world/2018/08/07/unite-with-devil-yemen-war-binds-us-allies-al-qaida.html.
↑ "Allies cut deals with al Qaeda in Yemen to serve larger fight with Iran". San Francisco Chronicle. 6 اگست 2018. https://www.sfgate.com/world/article/Allies-cut-deals-with-al-Qaeda-in-Yemen-to-serve-13135822.php.
↑ "SOMALIA: Somalia finally pledges support to Saudi-led coalition in Yemen – Raxanreeb Online". RBC Radio. 7 اپریل 2015. https://archive.ph/20150407194428/http://www.wargeyska.so/somalia-somalia-finally-pledges-support-to-suadi-led-coalition-in-yemen-raxanreeb-online/. Retrieved on
7 اپریل 2015.
↑ Ricks, Thomas E. (11 جنوری 2016). "What Would a Saudi-Iran War Look Like? Don't look now, but it is already here". فارن پالیسی (رسالہ). https://foreignpolicy.com/2016/01/11/what-would-a-saudi-iran-war-look-like-dont-look-now-but-it-is-already-here/. Retrieved on
5 اکتوبر 2016.
↑ "Dışişleri Bakanlığı، Husi terörüne karşı Yemen'e destek verdi" (in tr). Türkiye. 26 مارچ 2013. https://web.archive.org/web/20190501183600/https://www.turkiyegazetesi.com.tr/gundem/250295.aspx. Retrieved on
14 اپریل 2017.
↑ "Breaking Yemen's Stalemate". Stratfor. 29 مارچ 2017. https://worldview.stratfor.com/article/breaking-yemens-stalemate. Retrieved on
2 نومبر 2017.
↑ Joyner, Alfred (4 جنوری 2016). "Iran vs Saudi Arabia: The Middle East cold war explained". International Business Times. http://www.ibtimes.co.uk/iran-vs-saudi-arabia-middle-east-cold-war-explained-1535968. Retrieved on
11 اگست 2017.
↑ Poole, Thom (20 اکتوبر 2017). "Iran and Saudi Arabia's great rivalry explained". بی بی سی نیوز. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35221569. Retrieved on
23 ستمبر 2016.
↑ Ahmed, Zahid Shahab; Akbarzadeh, Shahram (16 جون 2020). "Pakistan caught between Iran and Saudi Arabia". Contemporary South Asia 0: 1–15. doi:10.1080/09584935.2020.1779181.
↑ "Bahrain: Widespread Suppression, Scant Reforms". نگہبان حقوق انسانی. 31 جنوری 2013. https://www.hrw.org/news/2013/01/31/bahrain-widespread-suppression-scant-reforms. Retrieved on
6 مارچ 2018.
↑ Henderson, Simon (12 جون 2014). "The Battle for Iraq Is a Saudi War on Iran". فارن پالیسی (رسالہ). https://foreignpolicy.com/2014/06/12/the-battle-for-iraq-is-a-saudi-war-on-iran/. Retrieved on
26 اکتوبر 2017.
↑ Wintour, Patrick (7 جون 2017). "Qatar: UAE and Saudi Arabia step up pressure in diplomatic crisis". دی گارڈین. https://www.theguardian.com/world/2017/jun/07/qatar-fbi-says-russian-hackers-planted-fake-news-story-that-led-to-crisis-report. Retrieved on
7 مارچ 2018.
↑ Chulov, Martin (4 جنوری 2016). "Saudi Arabia cuts diplomatic ties with Iran after execution of cleric". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2016/jan/03/saudi-arabia-cuts-diplomatic-ties-with-iran-after-nimr-execution.
↑ "Bahrain cuts diplomatic ties with Iran". Al Jazeera. 4 جنوری 2016. http://www.aljazeera.com/news/2016/01/iran-accuses-saudi-arabia-fuelling-tensions-160104074825179.html. Retrieved on
14 اپریل 2017.
↑ "Saudi Arabia and Gulf allies warn against Lebanon travel". BBC News. 24 فروری 2016. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35649433. Retrieved on
12 جولائ‏ی 2017.
↑ Bowen, Jeremy (7 جولائ‏ی 2014). "The fearsome Iraqi militia vowing to vanquish Isis". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-28199741. Retrieved on
3 اگست 2018.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ "Al-Maliki Accuses Saudi Arabia of Supporting Terrorism". 22 اپریل 2014. https://english.alahednews.com.lb/25957/547.
↑ Tamar Pileggi (15 مارچ 2016)۔ "Iran denies top general called Saudi, not Israel, its enemy"۔ The Times of Israel۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017
↑ "Iran Guards head calls Saudi Arabia 'terrorist state'"۔ The Times of Israel۔ 4 جولائ‏ی 2017۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017
↑ "Saudi Arabia, Zionist regime behind resignation of Lebanese PM". Mehr News Agency. 5 نومبر 2017. https://en.mehrnews.com/news/129227/S-Arabia-Zionist-regime-behind-resignation-of-Lebanese-PM.
↑ سانچہ:Cite press release
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ "PROFILE: New Saudi Interior Minister Prince Abdulaziz bin Saud bin Nayef"۔ Al Arabiya English۔ 21 جون 2017۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017
↑ Seth J. Frantzman (8 نومبر 2017)۔ "Riyadh's 'anti-Hezbollah minister'"۔ دی جروشلم پوسٹ۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 مئی 2018
↑ تعيين المقدم عبيد فاضل الشمري بدلًا من السهيان (بزبان عربی)۔ Alweeam.com.sa۔ 15 دسمبر 2015۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 مئی 2018
↑ Tawfeeq, Mohammed (27 فروری 2018). "Saudi Arabia replaces military commanders in late-night reshuffle". CNN. https://www.cnn.com/2018/02/27/middleeast/saudi-military-posts-intl/index.html. Retrieved on
24 مئی 2018.
↑ "BDF Commander-in-Chief meets new Joint Peninsula Shield Forces Commander". Bahrain News Agency. 21 مئی 2014. http://bna.bh/portal/en/news/618909. Retrieved on
22 مارچ 2018.
↑ Narayan, Chandrika (5 نومبر 2017). "Lebanese Prime Minister Saad Hariri resigns". CNN. http://edition.cnn.com/2017/11/04/middleeast/lebanese-prime-minister-saad-hariri-resigns/index.html. Retrieved on
15 نومبر 2017.
↑ Karam, Zeina (4 نومبر 2017). "Lebanon's prime minister just resigned 'over plot to target his life'". The Independent. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/lebanon-prime-minister-saad-hariri-resignation-resigns-quits-future-movement-surprise-latest-a8037266.html. Retrieved on
15 نومبر 2017.
↑ Henderson, Simon (21 فروری 2014). "Saudi Arabia's Domestic and Foreign Intelligence Challenges". Washington Institute for Near East Policy. http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/saudi-arabias-domestic-and-foreign-intelligence-challenges. Retrieved on
24 فروری 2014.
↑ Lippman, Thomas W. (16 اپریل 2014). "Saudi Intel Chief Prince Bandar Is Out, But Is He Really Out?". Middle East Institute. http://www.mei.edu/content/saudi-intel-chief-prince-bandar-out-he-really-out. Retrieved on
14 جولائ‏ی 2014.
↑ Al Saeri, Muqbil (مارچ 2011). "A talk with Peninsula Shield force commander Mutlaq bin Salem Al Azima". Asharq Al-Awsat. https://www.webcitation.org/5xYJcDTUV?url=http://aawsat.com/english/news.asp?section=3&id=24676. Retrieved on
29 مارچ 2011.
↑ Bronner, Ethan; Slackman, Michael (14 مارچ 2011). "Saudi Troops Enter Bahrain to Help Put Down Unrest". نیو یارک ٹائمز. https://www.nytimes.com/2011/03/15/world/middleeast/15bahrain.html?_r=2. Retrieved on
12 مارچ 2018.
↑ "Banned Military Cooperation Between North Korea and Syria Continues, Says UN Report". Reuters. 6 اگست 2018. https://www.haaretz.com/middle-east-news/syria/un-banned-military-cooperation-between-north-korea-and-syria-persists-1.6345202.
↑ Jennifer Rubin (6 جنوری 2016)۔ "The Iran-Saudi Arabia proxy war"۔ The Washington Post۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جون 2017
↑ Simon Mabon۔ "The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry"۔ Middle East Policy Council۔ ۲۲ اگست ۲۰۱۹ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 16 جون 2017
↑ Ankit Panda (22 جنوری 2016)۔ "Why Is Pakistan Interested in Brokering Peace Between Iran and Saudi Arabia?"۔ The Diplomat۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 جون 2017
↑ Rustam Ali Seerat (14 جنوری 2016)۔ "Iran and Saudi Arabia in Afghanistan"۔ The Diplomat۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 جون 2017
↑ Dorsey, James (19 فروری 2018). "Expanding Regional Rivalries: Saudi Arabia and Iran battle it out in Azerbaijan". International Policy Digest. https://intpolicydigest.org/2018/02/19/expanding-regional-rivalries-saudi-arabia-and-iran-battle-it-out-in-azerbaijan/. Retrieved on
21 فروری 2018.
↑ See:
↑ ^۸۲.۰ ^۸۲.۱ Simpson Jr., George L. (1 مارچ 2010). Russian and Chinese Support for Tehran. http://www.meforum.org/2690/russian-chinese-support-for-iran. Retrieved on
16 مارچ 2018.
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ "The Sunni-Shia Divide"۔ Council on Foreign Relations۔ 8 جولائ‏ی 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جولائ‏ی 2017
↑ Amiri, Reza Ekhtiari. The Hajj and Iran's Foreign Policy towards Saudi Arabia. pp. 678–690.
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ Greg Bruno (13 اکتوبر 2011)۔ "State Sponsors: Iran"۔ Council on Foreign Relations۔ 7 مئی 2016 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 17 جون 2017
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ See:
↑ Gause III, F. Gregory (جولائ‏ی 2014). Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War. Brookings Institution. pp. 1, 3.
↑ Roxane Farmanfarmaian (15 نومبر 2012)۔ "Redrawing the Middle East map: Iran, Syria and the new Cold War"۔ الجزیرہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 نومبر 2017
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ "Iranian President Hassan Rouhani says Saudi Arabia should see attack on oil facilities as a warning to end its Yemen war"۔ The Associated Press۔ ۰۷ مارچ ۲۰۲۱ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 18 ستمبر 2018
↑ "Iranian Kurds Return to Arms". Stratfor. 29 جولائ‏ی 2016. https://worldview.stratfor.com/article/iranian-kurds-return-arms. Retrieved on
19 جون 2018.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ "Vision 2023: Turkey and the post-Ottoman anniversary"۔ Middle East Monitor۔ 12 فروری 2018
↑ Zach Vertin (20 مئی 2019)۔ "Turkey and the new scramble for Africa: Ottoman designs or unfounded fears?"
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ "Why is Saudi Arabia Re-Writing the History of the Ottoman Empire?"۔ Al Bawaba
↑ "The Saudi-Iran Factor in Pakistan's Sunni-Shia Conflict"۔ Middle East Institute
↑ Deutsche Welle (www.dw.com)۔ "Why are Pakistani Shiites 'disappearing'? | DW | 09.07.2019"۔ DW.COM
↑ https://www.econstor.eu/bitstream/10419/59867/1/656976020.pdf
↑ "Don't underestimate Pakistan's relationship with Iran"۔ Don't underestimate Pakistan's relationship with Iran
↑ Fisher, Max (19 نومبر 2016). "How the Iranian-Saudi Proxy Struggle Tore Apart the Middle East". The New York Times. https://www.nytimes.com/2016/11/20/world/middleeast/iran-saudi-proxy-war.html. Retrieved on
2 نومبر 2017.
↑ Gause III, F. Gregory (مارچ 2007). Saudi Arabia: Iraq, Iran, the Regional Power Balance, and the Sectarian Question. http://calhoun.nps.edu/bitstream/handle/10945/11181/gauseMar07.pdf. Retrieved on
20 دسمبر 2016. Archived 2021-02-25 at the وے بیک مشین
↑ Pfiffner, James P. (فروری 2010). US Blunders in Iraq: De-Baathification and Disbanding the Army. http://pfiffner.gmu.edu/files/pdfs/Articles/CPA%20Orders,%20Iraq%20PDF.pdf. Retrieved on
20 دسمبر 2016.
↑ Bahauddin Foizee (جون 5, 2018)۔ "ISIS resurgence more than likely in Iraq"۔ Daily Times۔ اخذ شدہ بتاریخ اکتوبر 1, 2018
↑ Cafiero, Giorgio (8 جولائ‏ی 2016). "Can Bahrain count on Moscow to fill Washington's shoes?". Al-Monitor. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/bahrain-russia-replace-washington-influence-iran.html. Retrieved on
13 جولائ‏ی 2016.
↑ Hou, Qiang (13 اگست 2015). Bahrain arrests 5 suspects over late جولائ‏ی blast, claims Iran's role discovered. http://news.xinhuanet.com/english/2015-08/13/c_134513434.htm.
↑ "Bahrain says pipeline explosion 'terrorist sabotage' linked to Iran". ڈوئچے ویلے. 12 نومبر 2017. http://www.dw.com/en/bahrain-says-pipeline-explosion-terrorist-sabotage-linked-to-iran/a-41347255. Retrieved on
21 نومبر 2017.
↑ "Lebanon: SAG FM says UN peace keeping force needed now"۔ WikiLeaks۔ 14 مئی 2008۔ اخذ شدہ بتاریخ 21 جون 2017
↑ "Saudi, UAE, Kuwait urge citizens to leave Lebanon"۔ Al Jazeera۔ 9 نومبر 2017
↑ John Sifton (6 جولائ‏ی 2005)۔ "Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity"۔ نگہبان حقوق انسانی۔ اخذ شدہ بتاریخ 11 اپریل 2018
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ "South Asia: Pakistan"۔ کتاب حقائق عالم۔ Central Intelligence Agency۔ ۲۲ مئی ۲۰۲۰ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 28 جون 2017
↑ Pakistan Forward۔ "Iran manipulates Pakistani Shia to satisfy 'nefarious' geopolitical agenda"
↑ Pakistan Forward۔ "Pakistani pilgrims are being recruited into Iran's mercenary groups"
↑ "Iran recruits Pakistani Shias for combat in Syria – The Express Tribune"۔ 11 دسمبر 2015
↑ "Iran recruits Afghan and Pakistani Shias to fight in Syria – Dhaka Tribune"۔ dhakatribune.com
↑ Landau, Noa (30 اپریل 2018). "Netanyahu: Iran Nuclear Deal Is Based on Lies – Here's the Proof". ہاریتز. https://www.haaretz.com/israel-news/pm-expected-to-reveal-how-iran-cheated-world-on-nuke-program-1.6045300. Retrieved on
14 مئی 2018.
↑ "In Case Of US Withdrawal Iran Will Stay In Nuclear Deal, If Others Also Stay". Radio Farda. 7 مئی 2018. https://en.radiofarda.com/a/29213598.html. Retrieved on
8 مئی 2018.

[1] Daoud, David (مارچ 2015). "Meet the Proxies: How Iran Spreads Its Empire through Terrorist Militias". The Tower Magazine (24). http://www.thetower.org/article/meet-the-proxies-how-iran-spreads-its-empire-through-terrorist-militias/. Retrieved on
18 اگست 2016.

[2] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[atimes.com-3] Mahan Abedin (26 اکتوبر 2006)۔ "Saudi Shi'ites: New light on an old divide"۔ Asia Times۔ ۰۷ نومبر ۲۰۰۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 اپریل 2017

[4] Mashal, Mujib; Faizi, Fatima (11 نومبر 2017). "Iran Sent Them to Syria. Now Afghan Fighters Are a Worry at Home.". The New York Times. https://www.nytimes.com/2017/11/11/world/asia/afghanistan-iran-syria-revolutionary-guards.html.

[auto-5] (2009) The Mujahedin-e Khalq in Iraq: a policy conundrum. RAND Corporation. ISBN 978-0-8330-4701-4.

[Mousavian-6] Mousavian, Seyed Hossein (21 جولائ‏ی 2016). "From Iran to Nice, We Must Confront All Terrorism to End Terrorism". ہف پوسٹ. https://www.huffingtonpost.com/seyed-hossein-mousavian/iran-nice-terrorism_b_11120386.html. Retrieved on
18 اگست 2016.

[Karami-7] Karami, Arash (2 اگست 2016). "Were Saudis behind Abbas-MEK meeting?". Al-Monitor. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/08/mek-palestinian-authority-mahmoud-abbas-maryam-rajavi-saudi.html. Retrieved on
18 اگست 2016.

[8] Iddon, Paul (28 جولائ‏ی 2016). "Erbil is not another front in the Saudi-Iran regional proxy war". Rudaw. http://rudaw.net/english/kurdistan/28072016. Retrieved on
20 جون 2017.

[9] Dehghanpisheh, Babak (4 ستمبر 2016). "To Iranian eyes, Kurdish unrest spells Saudi incitement". روئٹرز. https://www.reuters.com/article/us-iran-politics-kurds-idUSKCN11A0BD. Retrieved on
2 نومبر 2017.

[telegraph_2014-10] Merat, Arron (28 مارچ 2014). "Iran calls for return of abducted border guards held in Pakistan". روزنامہ ٹیلی گراف. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/10729946/Iran-calls-for-return-of-abducted-border-guards-held-in-Pakistan.html. Retrieved on
20 اکتوبر 2014.

[11] "Lebanese Hezbollah: Ahvaz crime reaction to Resistance victories". Islamic Republic News Agency. 23 ستمبر 2018. http://www.irna.ir/en/News/83040635.

[12] "الحشد الشعبي العراقي (يقاتل) إلى جانب الأسد في سوريا"۔ دنيا الوطن

[13] Jansen, Michael (23 اگست 2016). "China enters fray in Syria on Bashar al-Assad's side". The Irish Times. https://www.irishtimes.com/news/world/middle-east/china-enters-fray-in-syria-on-bashar-al-assad-s-side-1.2764979. Retrieved on
3 اگست 2018.

[14] Kelley, Michael (6 مارچ 2013). "It Looks Like Iraq Has Joined Assad's Side In The Syrian War". Business Insider. https://web.archive.org/web/20180612162320/https://www.businessinsider.com.au/iraq-joins-assads-side-in-syrian-war-2013-3. Retrieved on
۱ اکتوبر ۲۰۲۰.

[15] See:
"Report: Iran, North Korea Helping Syria Resume Building Missiles"۔ Nuclear Threat Initiative۔ 28 جنوری 2014۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 اکتوبر 2017

Ryall, Julian (6 جون 2013). "Syria: North Korean military 'advising Assad regime'". The Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10102561/Syria-North-Korean-military-advising-Assad-regime.html. Retrieved on
2 اگست 2013.

"North Korea violating sanctions, according to UN report". The Telegraph. 3 جولائ‏ی 2012. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/northkorea/9371607/North-Korea-violating-sanctions-according-to-UN-report.html. Retrieved on
6 اکتوبر 2012.

[16] "Report: Iran, North Korea Helping Syria Resume Building Missiles"۔ Nuclear Threat Initiative۔ 28 جنوری 2014۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 اکتوبر 2017

[17] Ryall, Julian (6 جون 2013). "Syria: North Korean military 'advising Assad regime'". The Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10102561/Syria-North-Korean-military-advising-Assad-regime.html. Retrieved on
2 اگست 2013.

[18] "North Korea violating sanctions, according to UN report". The Telegraph. 3 جولائ‏ی 2012. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/northkorea/9371607/North-Korea-violating-sanctions-according-to-UN-report.html. Retrieved on
6 اکتوبر 2012.

[16] "تحليل: ما هي الأسباب الكامنة وراء دعم الجزائر لنظام بشار الأسد؟"۔ CNN Arabic۔ 7 مئی 2016

[17] "سي إن إن :مصر تدعم نظام بشار الأسد بالتعاون مع إيران"۔ مصرس

[18] ttps://www.aa.com.tr/en/middle-east/egypt-sends-forces-to-syria-for-assad-regime/1927275

[19] Elaph Publishing Limited۔ "كوبا تنفي إرسال قوات لسوريا"۔ @Elaph

[Wilgenburg-20] ۲۰.۰ ^۲۰.۱ سانچہ:Cite magazine

[weekly-21] ۲۱.۰ ^۲۱.۱ Porter, Gareth (28 مئی 2015). "Gulf allies and 'Army of Conquest'". Al-Ahram Weekly. http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx.

[22] Maclean, William; Finn, Tom (26 نومبر 2016). "Qatar will help Syrian rebels even if Trump ends U.S. role". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-qatar/qatar-will-help-syrian-rebels-even-if-trump-ends-u-s-role-idUSKBN13L0X7. Retrieved on
14 فروری 2018.

[Russia-23] "Yemen accuses Russia of supplying weapons to Houthi rebels". UNIAN. 5 اپریل 2015. https://www.unian.info/world/1063883-yemen-accuses-russia-of-alleged-arms-supplies-to-houthi-rebels.html. Retrieved on
6 اپریل 2015.

[Russian_support_for_the_Houthis-24] Alessandria Masi (25 ستمبر 2015)۔ "Putin's Latest Moves: The Military Alliance Among Iran, Hezbollah And Russia In Syria Could Spread To Yemen"۔ International Business Times۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 ستمبر 2015۔ Moscow is now supporting the Tehran-backed Houthi rebels who are fighting forces loyal to the U.S.-supported exiled president.

[Cuba-25] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[26] "North Korea Likely Supplied Scud Missiles Fired at Saudi Arabia by Yemen's Houthi Rebels". Vice News. 29 جولائ‏ی 2015. https://news.vice.com/article/north-korea-likely-supplied-scud-missiles-fired-at-saudi-arabia-by-yemens-houthi-rebels. Retrieved on
14 مئی 2018.

[Hezbollah-27] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Hezbollah لئی۔

[28] مأرب برس۔ "الحكومة العراقية تعد معسكرات لتدريب الحوثيين"۔ مأرب برس

[29] "السفير اليمني السابق في سوريا: النظام السوري درب الحوثيين"۔ Elnashra News

[30] "بيونغ يانغ دعمت الحوثيين بالأسلحة عبر النظام السوري"۔ 4 اگست 2018

[31] "قيادي حوثي منشق أرتمى في أحضان السعودية يهاجم سلطنة عمان: مسقط العربية تحولت إلى مشهد الإيرانية!"۔ 16 اگست 2018

[32] "اتهام قطر بالضلوع في تمويل أعمال الحوثيين للإضرار بالسعودية"۔ مصراوي۔كوم

[33] "Archived copy"۔ 6 اکتوبر 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 6 اکتوبر 2018

[offensive-34] ۳۴.۰ ^۳۴.۱ ^۳۴.۲ ^۳۴.۳ ^۳۴.۴ ^۳۴.۵ ^۳۴.۶ Al-Haj, Ahmed (26 مارچ 2015). "Saudi Arabia launches airstrikes in Yemen, targeting rebel-held military installations". Associated Press. http://www.foxnews.com/world/2015/03/26/saudi-arabia-launches-airstrikes-in-yemen-targeting-rebel-held-military.html. Retrieved on
4 اپریل 2018.

[35] "Child soldiers from Darfur fighting at front line of war in Yemen, returned soldiers say". The Independent. 29 دسمبر 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/child-soldiers-yemen-war-sudan-saudi-arabia-darfur-poor-front-line-deaths-janjaweed-a8703186.html.

[36] "Senegal to send 2,100 troops to join Saudi-led alliance". Reuters. 4 مئی 2015. https://www.reuters.com/article/2015/05/04/us-yemen-saudi-senegal-idUSKBN0NP1N920150504. Retrieved on
4 مئی 2015.

[37] "US special forces secretly deployed to assist Saudi Arabia in Yemen conflict". The Independent. 3 مئی 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/us-special-forces-saudi-arabia-yemen-war-green-berets-houthi-rebels-mohammed-bin-salman-a8335481.html.

[38] "In Yemen's "60 minutes" moment, no mention that the U.S. is fueling the conflict"۔ The Intercept۔ 20 نومبر 2017.

[al-Qaeda-39] "Report: Saudi-UAE coalition 'cut deals' with al-Qaeda in Yemen". Al-Jazeera. 6 اگست 2018. https://www.aljazeera.com/news/2018/08/report-saudi-uae-coalition-cut-deals-al-qaeda-yemen-180806074659521.html.

[40] "US allies, Al Qaeda battle rebels in Yemen". Fox News. 7 اگست 2018. http://www.foxnews.com/world/2018/08/07/unite-with-devil-yemen-war-binds-us-allies-al-qaida.html.

[41] "Allies cut deals with al Qaeda in Yemen to serve larger fight with Iran". San Francisco Chronicle. 6 اگست 2018. https://www.sfgate.com/world/article/Allies-cut-deals-with-al-Qaeda-in-Yemen-to-serve-13135822.php.

[Ssfpstsciy-42] "SOMALIA: Somalia finally pledges support to Saudi-led coalition in Yemen – Raxanreeb Online". RBC Radio. 7 اپریل 2015. https://archive.ph/20150407194428/http://www.wargeyska.so/somalia-somalia-finally-pledges-support-to-suadi-led-coalition-in-yemen-raxanreeb-online/. Retrieved on
7 اپریل 2015.

[FP_11-01-2016-43] Ricks, Thomas E. (11 جنوری 2016). "What Would a Saudi-Iran War Look Like? Don't look now, but it is already here". فارن پالیسی (رسالہ). https://foreignpolicy.com/2016/01/11/what-would-a-saudi-iran-war-look-like-dont-look-now-but-it-is-already-here/. Retrieved on
5 اکتوبر 2016.

[44] "Dışişleri Bakanlığı، Husi terörüne karşı Yemen'e destek verdi" (in tr). Türkiye. 26 مارچ 2013. https://web.archive.org/web/20190501183600/https://www.turkiyegazetesi.com.tr/gundem/250295.aspx. Retrieved on
14 اپریل 2017.

[45] "Breaking Yemen's Stalemate". Stratfor. 29 مارچ 2017. https://worldview.stratfor.com/article/breaking-yemens-stalemate. Retrieved on
2 نومبر 2017.

[Joyner_2016-46] Joyner, Alfred (4 جنوری 2016). "Iran vs Saudi Arabia: The Middle East cold war explained". International Business Times. http://www.ibtimes.co.uk/iran-vs-saudi-arabia-middle-east-cold-war-explained-1535968. Retrieved on
11 اگست 2017.

[Poole_2016-47] Poole, Thom (20 اکتوبر 2017). "Iran and Saudi Arabia's great rivalry explained". بی بی سی نیوز. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35221569. Retrieved on
23 ستمبر 2016.

[48] Ahmed, Zahid Shahab; Akbarzadeh, Shahram (16 جون 2020). "Pakistan caught between Iran and Saudi Arabia". Contemporary South Asia 0: 1–15. doi:10.1080/09584935.2020.1779181.

[Human_Rights_Watch-49] "Bahrain: Widespread Suppression, Scant Reforms". نگہبان حقوق انسانی. 31 جنوری 2013. https://www.hrw.org/news/2013/01/31/bahrain-widespread-suppression-scant-reforms. Retrieved on
6 مارچ 2018.

[50] Henderson, Simon (12 جون 2014). "The Battle for Iraq Is a Saudi War on Iran". فارن پالیسی (رسالہ). https://foreignpolicy.com/2014/06/12/the-battle-for-iraq-is-a-saudi-war-on-iran/. Retrieved on
26 اکتوبر 2017.

[51] Wintour, Patrick (7 جون 2017). "Qatar: UAE and Saudi Arabia step up pressure in diplomatic crisis". دی گارڈین. https://www.theguardian.com/world/2017/jun/07/qatar-fbi-says-russian-hackers-planted-fake-news-story-that-led-to-crisis-report. Retrieved on
7 مارچ 2018.

[52] Chulov, Martin (4 جنوری 2016). "Saudi Arabia cuts diplomatic ties with Iran after execution of cleric". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2016/jan/03/saudi-arabia-cuts-diplomatic-ties-with-iran-after-nimr-execution.

[53] "Bahrain cuts diplomatic ties with Iran". Al Jazeera. 4 جنوری 2016. http://www.aljazeera.com/news/2016/01/iran-accuses-saudi-arabia-fuelling-tensions-160104074825179.html. Retrieved on
14 اپریل 2017.

[54] "Saudi Arabia and Gulf allies warn against Lebanon travel". BBC News. 24 فروری 2016. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35649433. Retrieved on
12 جولائ‏ی 2017.

[55] Bowen, Jeremy (7 جولائ‏ی 2014). "The fearsome Iraqi militia vowing to vanquish Isis". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-28199741. Retrieved on
3 اگست 2018.

[56] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[57] "Al-Maliki Accuses Saudi Arabia of Supporting Terrorism". 22 اپریل 2014. https://english.alahednews.com.lb/25957/547.

[58] Tamar Pileggi (15 مارچ 2016)۔ "Iran denies top general called Saudi, not Israel, its enemy"۔ The Times of Israel۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017

[59] "Iran Guards head calls Saudi Arabia 'terrorist state'"۔ The Times of Israel۔ 4 جولائ‏ی 2017۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017

[60] "Saudi Arabia, Zionist regime behind resignation of Lebanese PM". Mehr News Agency. 5 نومبر 2017. https://en.mehrnews.com/news/129227/S-Arabia-Zionist-regime-behind-resignation-of-Lebanese-PM.

[61] سانچہ:Cite press release

[62] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[63] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[64] "PROFILE: New Saudi Interior Minister Prince Abdulaziz bin Saud bin Nayef"۔ Al Arabiya English۔ 21 جون 2017۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017

[65] Seth J. Frantzman (8 نومبر 2017)۔ "Riyadh's 'anti-Hezbollah minister'"۔ دی جروشلم پوسٹ۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 مئی 2018

[Obeid-66] تعيين المقدم عبيد فاضل الشمري بدلًا من السهيان (بزبان عربی)۔ Alweeam.com.sa۔ 15 دسمبر 2015۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 مئی 2018

[67] Tawfeeq, Mohammed (27 فروری 2018). "Saudi Arabia replaces military commanders in late-night reshuffle". CNN. https://www.cnn.com/2018/02/27/middleeast/saudi-military-posts-intl/index.html. Retrieved on
24 مئی 2018.

[68] "BDF Commander-in-Chief meets new Joint Peninsula Shield Forces Commander". Bahrain News Agency. 21 مئی 2014. http://bna.bh/portal/en/news/618909. Retrieved on
22 مارچ 2018.

[69] Narayan, Chandrika (5 نومبر 2017). "Lebanese Prime Minister Saad Hariri resigns". CNN. http://edition.cnn.com/2017/11/04/middleeast/lebanese-prime-minister-saad-hariri-resigns/index.html. Retrieved on
15 نومبر 2017.

[70] Karam, Zeina (4 نومبر 2017). "Lebanon's prime minister just resigned 'over plot to target his life'". The Independent. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/lebanon-prime-minister-saad-hariri-resignation-resigns-quits-future-movement-surprise-latest-a8037266.html. Retrieved on
15 نومبر 2017.

[71] Henderson, Simon (21 فروری 2014). "Saudi Arabia's Domestic and Foreign Intelligence Challenges". Washington Institute for Near East Policy. http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/saudi-arabias-domestic-and-foreign-intelligence-challenges. Retrieved on
24 فروری 2014.

[72] Lippman, Thomas W. (16 اپریل 2014). "Saudi Intel Chief Prince Bandar Is Out, But Is He Really Out?". Middle East Institute. http://www.mei.edu/content/saudi-intel-chief-prince-bandar-out-he-really-out. Retrieved on
14 جولائ‏ی 2014.

[awsat_commander_alAzima-73] Al Saeri, Muqbil (مارچ 2011). "A talk with Peninsula Shield force commander Mutlaq bin Salem Al Azima". Asharq Al-Awsat. https://www.webcitation.org/5xYJcDTUV?url=http://aawsat.com/english/news.asp?section=3&id=24676. Retrieved on
29 مارچ 2011.

[PenForce_NYT14March-74] Bronner, Ethan; Slackman, Michael (14 مارچ 2011). "Saudi Troops Enter Bahrain to Help Put Down Unrest". نیو یارک ٹائمز. https://www.nytimes.com/2011/03/15/world/middleeast/15bahrain.html?_r=2. Retrieved on
12 مارچ 2018.

[75] "Banned Military Cooperation Between North Korea and Syria Continues, Says UN Report". Reuters. 6 اگست 2018. https://www.haaretz.com/middle-east-news/syria/un-banned-military-cooperation-between-north-korea-and-syria-persists-1.6345202.

[wp-76] Jennifer Rubin (6 جنوری 2016)۔ "The Iran-Saudi Arabia proxy war"۔ The Washington Post۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جون 2017

[77] Simon Mabon۔ "The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry"۔ Middle East Policy Council۔ ۲۲ اگست ۲۰۱۹ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 16 جون 2017

[78] Ankit Panda (22 جنوری 2016)۔ "Why Is Pakistan Interested in Brokering Peace Between Iran and Saudi Arabia?"۔ The Diplomat۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 جون 2017

[79] Rustam Ali Seerat (14 جنوری 2016)۔ "Iran and Saudi Arabia in Afghanistan"۔ The Diplomat۔ اخذ شدہ بتاریخ 22 جون 2017

[80] Dorsey, James (19 فروری 2018). "Expanding Regional Rivalries: Saudi Arabia and Iran battle it out in Azerbaijan". International Policy Digest. https://intpolicydigest.org/2018/02/19/expanding-regional-rivalries-saudi-arabia-and-iran-battle-it-out-in-azerbaijan/. Retrieved on
21 فروری 2018.

[81] See:

[Simpson_2010-82] ۸۲.۰ ^۸۲.۱ Simpson Jr., George L. (1 مارچ 2010). Russian and Chinese Support for Tehran. http://www.meforum.org/2690/russian-chinese-support-for-iran. Retrieved on
16 مارچ 2018.

[83] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[gold-76-84] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[85] "The Sunni-Shia Divide"۔ Council on Foreign Relations۔ 8 جولائ‏ی 2017 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جولائ‏ی 2017

[86] Amiri, Reza Ekhtiari. The Hajj and Iran's Foreign Policy towards Saudi Arabia. pp. 678–690.

[87] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[88] Greg Bruno (13 اکتوبر 2011)۔ "State Sponsors: Iran"۔ Council on Foreign Relations۔ 7 مئی 2016 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 17 جون 2017

[89] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[90] See:

[Gause_2016-91] Gause III, F. Gregory (جولائ‏ی 2014). Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War. Brookings Institution. pp. 1, 3.

[92] Roxane Farmanfarmaian (15 نومبر 2012)۔ "Redrawing the Middle East map: Iran, Syria and the new Cold War"۔ الجزیرہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 نومبر 2017

[93] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[94] "Iranian President Hassan Rouhani says Saudi Arabia should see attack on oil facilities as a warning to end its Yemen war"۔ The Associated Press۔ ۰۷ مارچ ۲۰۲۱ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 18 ستمبر 2018

[95] "Iranian Kurds Return to Arms". Stratfor. 29 جولائ‏ی 2016. https://worldview.stratfor.com/article/iranian-kurds-return-arms. Retrieved on
19 جون 2018.

[96] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[97] "Vision 2023: Turkey and the post-Ottoman anniversary"۔ Middle East Monitor۔ 12 فروری 2018

[98] Zach Vertin (20 مئی 2019)۔ "Turkey and the new scramble for Africa: Ottoman designs or unfounded fears?"

[99] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[100] "Why is Saudi Arabia Re-Writing the History of the Ottoman Empire?"۔ Al Bawaba

[101] "The Saudi-Iran Factor in Pakistan's Sunni-Shia Conflict"۔ Middle East Institute

[102] Deutsche Welle (www.dw.com)۔ "Why are Pakistani Shiites 'disappearing'? | DW | 09.07.2019"۔ DW.COM

[103] ttps://www.econstor.eu/bitstream/10419/59867/1/656976020.pdf

[104] "Don't underestimate Pakistan's relationship with Iran"۔ Don't underestimate Pakistan's relationship with Iran

[105] Fisher, Max (19 نومبر 2016). "How the Iranian-Saudi Proxy Struggle Tore Apart the Middle East". The New York Times. https://www.nytimes.com/2016/11/20/world/middleeast/iran-saudi-proxy-war.html. Retrieved on
2 نومبر 2017.

[106] Gause III, F. Gregory (مارچ 2007). Saudi Arabia: Iraq, Iran, the Regional Power Balance, and the Sectarian Question. http://calhoun.nps.edu/bitstream/handle/10945/11181/gauseMar07.pdf. Retrieved on
20 دسمبر 2016. Archived 2021-02-25 at the وے بیک مشین

[107] Pfiffner, James P. (فروری 2010). US Blunders in Iraq: De-Baathification and Disbanding the Army. http://pfiffner.gmu.edu/files/pdfs/Articles/CPA%20Orders,%20Iraq%20PDF.pdf. Retrieved on
20 دسمبر 2016.

[108] Bahauddin Foizee (جون 5, 2018)۔ "ISIS resurgence more than likely in Iraq"۔ Daily Times۔ اخذ شدہ بتاریخ اکتوبر 1, 2018

[109] Cafiero, Giorgio (8 جولائ‏ی 2016). "Can Bahrain count on Moscow to fill Washington's shoes?". Al-Monitor. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/bahrain-russia-replace-washington-influence-iran.html. Retrieved on
13 جولائ‏ی 2016.

[110] Hou, Qiang (13 اگست 2015). Bahrain arrests 5 suspects over late جولائ‏ی blast, claims Iran's role discovered. http://news.xinhuanet.com/english/2015-08/13/c_134513434.htm.

[DW_نومبر_20172-111] "Bahrain says pipeline explosion 'terrorist sabotage' linked to Iran". ڈوئچے ویلے. 12 نومبر 2017. http://www.dw.com/en/bahrain-says-pipeline-explosion-terrorist-sabotage-linked-to-iran/a-41347255. Retrieved on
21 نومبر 2017.

[112] "Lebanon: SAG FM says UN peace keeping force needed now"۔ WikiLeaks۔ 14 مئی 2008۔ اخذ شدہ بتاریخ 21 جون 2017

[113] "Saudi, UAE, Kuwait urge citizens to leave Lebanon"۔ Al Jazeera۔ 9 نومبر 2017

[114] John Sifton (6 جولائ‏ی 2005)۔ "Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity"۔ نگہبان حقوق انسانی۔ اخذ شدہ بتاریخ 11 اپریل 2018

[rand_2014-115] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[116] "South Asia: Pakistan"۔ کتاب حقائق عالم۔ Central Intelligence Agency۔ ۲۲ مئی ۲۰۲۰ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 28 جون 2017

[117] Pakistan Forward۔ "Iran manipulates Pakistani Shia to satisfy 'nefarious' geopolitical agenda"

[118] Pakistan Forward۔ "Pakistani pilgrims are being recruited into Iran's mercenary groups"

[119] "Iran recruits Pakistani Shias for combat in Syria – The Express Tribune"۔ 11 دسمبر 2015

[120] "Iran recruits Afghan and Pakistani Shias to fight in Syria – Dhaka Tribune"۔ dhakatribune.com

[121] Landau, Noa (30 اپریل 2018). "Netanyahu: Iran Nuclear Deal Is Based on Lies – Here's the Proof". ہاریتز. https://www.haaretz.com/israel-news/pm-expected-to-reveal-how-iran-cheated-world-on-nuke-program-1.6045300. Retrieved on
14 مئی 2018.

[122] "In Case Of US Withdrawal Iran Will Stay In Nuclear Deal, If Others Also Stay". Radio Farda. 7 مئی 2018. https://en.radiofarda.com/a/29213598.html. Retrieved on
8 مئی 2018.

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

[۸۲]

[۸۳]

[۸۴]

[۸۵]

[۸۶]

[۸۷]

[۸۸]

[۸۹]

[۹۰]

[۹۱]

[۹۲]

[۹۳]

[۹۴]

[۹۵]

[۹۶]

[۹۷]

[۹۸]

[۹۹]

[۱۰۰]

[۱۰۱]

[۱۰۲]

[۱۰۳]

[۱۰۴]

[۱۰۵]

[۱۰۶]