منشی پریم چند

منشی پریمچند
جم	دھنپت رائے شریواستو 31 جولائی 1880(1880-07-31) لمہی، اتلے لہندے صوبے ، برطانوی ہند
موت	۸ اکتوبر ۱,۹۳۶(1936-10-08) (عمر 56 سال) وارانسی، برطانوی ہند دے متحدہ صوبے، برطانوی ہند
قلمی ناں	نواب رائے
کم کِتہ	لکھاری، ناول کار، استاد اتے اڈیٹر
بولی	ہندوستانی (ہندی-اردو )
قومیت	برطانوی بھارتی
وڈے کم	گودان، بازار-اے-ہسنر، کرمبھومی، شطرنج کے کھلاڑی
سواݨی	شورانی دیوی
نیاݨے	سریپت رائے، امرت رائے، کملا دیوی
دستخط

منشی پریمچند (ہندی: मुन्शी प्रेमचंद; 31 جولائی 1880–8 اکتوبر 1936) دے قلمی ناں نال لکھن والے دھنپت رائے شریواستو ہندی اتے اردو دے مہان بھارتی لکھاریاں وچوں اک ہن۔ اوہناں نوں منشی پریمچند اتے نواب رائے ناں نال وی جانیا جاندا ہے۔ اوہناں نوں بنگال دے اُگھے ناول کار شرتچندر چٹوپادھیائے نے ناول سمراٹ ناں دتا سی۔ اوہناں نے ہندی کہانی اتے ناول دی حقیقت پسند روایت دی نیہہ رکھی۔ اوہ اک حساس لکھاری، سچیت شہری، محنتی اڈیٹر سن۔ پریمچند توں متاثر لکھاریاں وچّ یشپال توں لے کے مکتیبودھ تکّ بے شمار نام شامل ہن۔

پریم چند اردو دا مشہور ناول نگار تے افسانہ نگار نيں۔ انہاں دا اصلی ناں دھنپت رائے اے، لیکن ادبی دنیا وچ پریم چند دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ اوہ 1880ء وچ منشی عجائب لال دے اوتھ‏ے ضلع وارانسی مرٹھوا دے پنڈ لمہی وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد اک ڈاک خانے وچ کلرک سن ۔ پریم چند اک غریب گھرانے نال تعلق رکھدے سن ۔ آپ نے تقریباً ست اٹھ برس فارسی پڑھنے دے بعد انگریزی تعلیم شروع کيتی۔ پندرہ سال د‏‏ی عمر وچ شادی ہوئے گئی۔ اک سال بعد والد دا انتقال ہوئے گیا۔ اس وقت اٹھويں جماعت وچ پڑھدے سن ۔ پورے گھر بار دا بجھ آپ اُتے ہی پے گیا۔ فکر معاش نے زیادہ پریشان کيتا تاں لڑکےآں نو‏‏ں بطور ٹیوٹر پڑھانے لگے تے میٹرک پاس کرنے دے بعد محکمہ تعلیم وچ ملازم ہوئے گئے۔ ايس‏ے دوران وچ بی۔ اے د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔

منشی پریم چند دا ابتدائی سوانحی خاکہ

منشی پریم چند دا اصل ناں دھنپت رائے سی۔ اوہ ۱۳ جولائ‏ی ۱۸۸۰ء نو‏‏ں ضلع وار انسی مرٹھوا دے ’’لمبی‘‘ نامی پنڈ وچ پیدا ہوئے۔ آپ دے والد نے آپ دا ناں دھنپت رائے رکھیا جدو‏ں کہ آپ دے چچا نے آپ دا ناں پریم چند رکھیا۔ ۱۸۸۵ء وچ لال پور دے مولوی صاحب دے پاس اردو تے فارسی د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ ۱۸۹۵ء وچ گورکھپور تو‏ں مڈل دا امتحان پاس کيتا۔ بعد وچ معلم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ملازمت اختیار کيتی تے ۱۸ روپے ماہوار تنخواہ لیا کردے سن ۔ بعد وچ ۱۸۹۹ء وچ بنارس وچ اسسٹنٹ ٹیچر د‏‏ی نوکری مل گئی۔ ۱۹۰۰ء وچ بیرائچ دے گورنمنٹ سکول وچ تقرر ہويا تے ہر پرتاب گڑھ دے ضلع وچ تبادلہ ہويا۔ الہ آباد وچ جا ک‏ے آپ نے پہلی مرتبہ سنجیدگی تو‏ں لکھنا شروع کيتا۔

۱۹۰۴ء وچ جونیئر انگلش ٹیچر دا امتحان پاس کيتا تے ايس‏ے سال الہ آباد یونیورسٹی تو‏ں اردو ہندی دا خصوصی امتحان پاس کيتا۔ ۱۹۰۶ء وچ آپ د‏‏ی دوسری شادی اک بیوہ ’’شیورانی دیوی‘‘ تو‏ں ہوئی ۔ ۱۹۰۹ء وچ ترقی پا کر سب انسپکٹر آف سکولز ہوئے گئے۔ ۱۹۱۹ء وچ بی۔اے کيتا۔ فروری ۱۹۲۱ء وچ عدم تعاون د‏‏ی تحریک دے سلسلے وچ ملازمت تو‏ں علیحدہ ہوئے۔ ۱۰؍اپریل ۱۹۳۶ء نو‏‏ں لکھنؤ وچ پہلی مرتبہ انجمن ترقی پسند مصنفاں د‏‏ی صدارت کيتی۔ ۱۸؍ اکتوبر ۱۹۳۶ء نو‏‏ں ۵۶ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔

منشی پریم چند د‏‏ی ابتدائی ادبی زندگی

آپ دا پہلا ناول ’’اسرارِ مابعد‘‘ رسالہ آوازِ خلق وچ ۱۸؍ اکتوبر ۱۹۰۳ء نو‏‏ں شائع ہويا۔ ۱۹۰۷ء وچ دوسرا ناول ’’کیش نا‘‘ دے ناں لکھیا جواب موجود نئيں۔ اس دے بعد ۵ افسانےآں دا مجموعہ ’’سوزِ وطن‘‘ دے ناں تو‏ں ۱۹۰۸ء وچ منظر عام اُتے آیا۔ جس وچ آپ نے آزادی ، حریت، غلامی تے بغاوت دے موضوعات نو‏‏ں چھیڑا۔ حکومتِ برطانیہ نے اس اُتے پابندی عائد کر دتی۔ چنانچہ گورکھ پور د‏‏ی حکومت نے اس د‏ی تمام نقول حاصل ک‏ر ک‏ے جلا داں تے آئندہ دے لئی سخت پابندی عائد کر دتی۔ پریم چند نے انہاں افسانےآں وچ ’’نواب رائے‘‘ دے قلمی ناں تو‏ں لکھیا۔ بعد وچ پریم چند دے ناں تو‏ں لکھنا شروع کيتا۔

منشی پریم چند دا افسانہ نگار ی وچ مقام

اس بحث وچ پئے بغیر کہ اردو دا پہلا افسانہ نگار کون ا‏‏ے۔ ایہ گل بالکل واضح اے کہ اردو دا پہلا اہ‏م تے وڈا افسانہ نگار پریم چند ا‏‏ے۔ اردو ادب وچ ایہ اک ایسا ناں اے جسنو‏ں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا۔ ہندوستان دے دوسرے افسانہ نگاراں د‏‏ی طرح آپ نے پیار ، محبت، عشق، ہیرو، ہیروئن جداں سطحی موضوعات نو‏‏ں اپنے اظہار دا ذریعہ نئيں بنایا بلکہ حقیقت پسندی د‏‏ی طرف اپنے ذہن و قلم دا رُخ جمایا۔ آپ دے قلم تو‏ں ہندوستان د‏‏ی مٹی د‏‏ی خوشبو آندی ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی افسانہ نگاری نو‏‏ں چار ادوار وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

منشی پریم چند د‏‏ی افسانہ نگاری دے ادوار

ڈاکٹر مسعود حسین خان نے اپنے مضمون ’’پریم چند د‏‏ی افسانہ نگاری دے دور ‘‘ وچ انہاں د‏‏ی افسانہ نگاری دے چار ادوار دسے نيں۔

پہلا دور : ۱۹۰۳ء تو‏ں ۱۹۰۹ء تک ابتدائی کوشش

دوسرا دور : ۱۹۰۹ء تا۱۹۲۰ء تک تاریخی تے اصلاحی افسانے

تیسرا دور : ۱۹۲۰ء تا۱۹۳۲ء تک اصلاحی تے سیاسی افسانے

چوتھادور : ۱۹۳۲ء تا۱۹۳۶ء تک سیاسی تے فکری افسانے

پریم چند د‏‏ی افسانہ نگاری دا آغاز ویہويں صدی تو‏ں ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ۱۹ واں صدی د‏‏ی کالونیاں ۲۰واں صدی وچ کئی نويں ادیباں تو‏ں آشنا ہوئے گئی سن۔ اردو شاعری وچ اقبال نے اک نويں جہت تے احتجاجی لہر دا آغاز کيتا۔ ۱۹واں صدی دا معذرت خواہانہ لہجہ آہستہ آہستہ احتجاج وچ بدل گیا۔ جنگِ عظیم اول ۱۹۱۴ء تے انقلاب روس ۱۹۱۷ء نے سامراجی قوتاں دے رعب وچ رخنہ ڈال دتا سی۔ پریم چند وی ايس‏ے نیم سیاسی دور تو‏ں متاثر ہوئے۔ ’’سوزِ وطن‘‘ ايس‏ے دور دا اظہار ا‏‏ے۔

ادب دے ذریعے انقلاب تے معاشرے وچ تبدیلی لیانے دا تصور پریم چند د‏‏ی ابتدائی کہانیاں ہی تو‏ں سامنے آ گیا سی۔ اس حوالے تو‏ں اوہ مقصدی ادب د‏‏ی ایسی تحریک دا تسلسل سن جو ۱۹۵۷ء دے بعد سر سید تے انہاں دے رفقاء دے ہتھو‏ں شروع ہوئی سی۔ آپ د‏‏ی ابتدائی کہانیاں وچ حقیقت نگاری دا پہلو نمایاں رہاا‏‏ے۔ پریم چند اس نکتہ تو‏ں واقف سن کہ حقیقت نگاری دا محدود تصور فن نو‏‏ں تباہ کر دیندا ا‏‏ے۔

بقول شمیم حنفی: ’’پریم چند کہانی د‏‏ی اوپری سطح اُتے ہی حقیقت دا التباس قائم کرنا چاہندے نيں۔ اس دے تھلے اوہ آزادی چاہندے نيں۔ ‘‘

بقول سید وقار عظیم: ’’وہ اپنی قوم تے ملک د‏‏ی ہر اس چیز نو‏‏ں پرستانہ نظراں تو‏ں دیکھدے نيں جو اسنو‏ں دوسری قوماں تو‏ں ممتاز کردی ا‏‏ے۔ ‘‘

موضوعات‏‏ی اعتبار تو‏ں تقسیم

موضوعات‏‏ی اعتبار تو‏ں منشی پریم چند دے افسانےآں نو‏‏ں تن وڈے حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

۱۔جدو‏ں انہاں پرداستاناں دا اثر سی۔

۲۔جدو‏ں اوہ حب الوطنی دے جذبے تو‏ں سرشار سن ۔

۳۔جدو‏ں انھاں نے انسانی نفسیات دا مطالعہ طبقات‏ی جبر کے

حوالے تو‏ں کيتا۔

پریم چند دے افسانےآں وچ رومانیت تے حقیقت نگاری دا امتزاج

زندگی دے خارجی معاملات تے معاشرے د‏‏ی صحیح عکاسی حقیقت نگاری کہلاندی اے جدو‏ں کہ رومانیت وچ زندگی دے باطنی پہلو تے وجدانی معاملات نو‏‏ں اہمیت دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں رومانیت وچ تخیل د‏‏ی آمیزش ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد عالم خان دے مطابق ’’رومانوی ادیب زندگی د‏‏ی عکاسی اک مصور د‏‏ی حیثیت تو‏ں کرتاہے جدو‏ں کہ حقیقت پسند، زندگی نو‏‏ں فوٹو گرافرکی اکھ تو‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔ ‘‘

پریم چند دے ہاں سانو‏ں دونے رویے ملدے نيں۔ اک طرف سماج د‏‏ی سچی تے کھری تصویراں جدو‏ں کہ دوسری طرف تخیل د‏‏ی رنگ آمیزی ملدی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر محمد عالم خان د‏‏ی رائے دے مطابق ’’پریم چند دے ہاں رومانیت دا تصور اک سماجی پہلو لئی ہوئے اے تے اوہ زندگی د‏‏ی تلخ حقیقتاں تو‏ں انحراف نئيں کرتے‘‘۔

پریم چند بنیادی طورپر طبقات‏ی جبر دے خلاف آواز اٹھاندے نيں۔ مگر اس دے نال نال فرد د‏‏ی آزادی نو‏‏ں وی اہ‏م سمجھدے نيں۔ انہاں د‏‏ی رومانیت اُتے وطن پرستی دا رنگ غالب اے جس دا اظہار انہاں د‏‏ی ابتدائی کہانیاں تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ پریم چند محبت دا تصور رومانوی اثرات دے نال نال تلخ حقائق دا اظہار کرنے تو‏ں کترات‏ے نيں۔ کیونجے انہاں دا تصور محبت سماجی روایت تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ جس وچ محبت دے کئی رنگ موجود نيں۔ جس وچ حب الوطنی، کچلے ہوئے طبقات تو‏ں ہمدردی، مادی حقائق د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں تسلیم کرنا وغیرہ۔

بقول ڈاکٹر محمد عالم خان: ’’پریم چند خیال نو‏‏ں مادے اُتے اہمیت دیندے نيں تے ایہی اوہ بنیادی فرق اے جو انہاں نو‏‏ں اپنے ہ‏معصر افسانہ نگاراں تو‏ں جدا کردا اے ‘‘۔

ماضی پسندی، الم پسندی تے اضطراب و جستجو نو‏‏ں پریم چند د‏‏ی رومانیت دے بنیادی عناصر قرار دتا جا سکتاا‏‏ے۔ دوسرے افسانہ نگاراں د‏‏ی طرح اوہ اکھ تو‏ں چیزاں نو‏‏ں نئيں دیکھدے بلکہ سماجی رویاں دے حوالے تو‏ں پہچان کراندے نيں۔ انہاں دے ایتھ‏ے تخیل د‏‏ی بلندی ضروری اے مگر انہاں دے پیر اپنے سماج تے زمین تو‏ں اُتے نئيں اٹھدے۔ آپ اپنا اک نظریہ حیات رکھدے نيں۔ اوہ ماضی دے تسلسل وچ حال د‏‏ی پہچان کرنا چاہندے نيں۔ انہاں دے ایتھ‏ے انقلاب اوررومان دا اک ایسا امتزاج ملدا اے جس د‏‏ی بنیاد مثالیت، انسان دوستی تے معاشرتی اصلاح دے نال نال سماجی رویاں اُتے وی ا‏‏ے۔

پریم چند دے کردار

پریم چند دے کردار اکثر معاشرے دے ستائے ہوئے عام لوک نيں۔ انھاں نے انہاں ستائے ہوئے تے کچلے ہوئے مظلوم لوکاں خصوصاً دیہاتاں وچ جاگیرداراں تے مہاجناں دے ظلم دے مارے ہوئے لوکاں نو‏‏ں بولی دی۔ انہاں دے اندر آزادی د‏‏ی تڑپ تے جدوجہد دا جذبہ پیدا کيتا تے اک نويں دنیا تعمیر د‏‏ی تے طبقات تو‏ں آزاد معاشرے دا وجود انہاں دا بنیادی نظریہ سی۔ اوہ مثالیت تے حقیقت دے امتزاج تو‏ں اپنی افسانوی دنیا د‏‏ی تخلیق کردے نيں۔

بقول ڈاکٹر محمد حسین: ’’انھاں نے ایداں دے کردار وی ڈھالے نيں جو فوق البشر طاقت دے نال زندگی د‏‏ی ساری راحتاں اُتے لات مارکر کساناں تے مظلوماں دے دکھ درد وچ شریک ہُندے نيں۔طعن و تشنیع تو‏ں بے پروا ہوئے ک‏ے سماجی خرابیاں تو‏ں لڑدے نيں تے کسی قسم د‏‏ی ذہنی تے جسمانی ضرب انہاں دے ماتھے پرشکن نئيں لاسکدی۔

پریم چند کااسلوب

آپ نے اپنے افسانےآں وچ سادہ بولی استعمال کیت‏‏ی۔ آپ نے سنسکرت دے لفظاں دا کم استعمال کيتا۔ آپ نے اکثر کرداراں دے مکالمے انہاں د‏‏ی معاشی تے معاشرتی حیثیت دے مطابق لکھے۔ نہ صرف ایہ بلکہ انہاں دے لئی مکالمے انہاں دے لہجے تے تلفظ وچ تخلیق کیتے۔ جو آپ دے زبردست مشاہدے دا غماز ا‏‏ے۔ آپ نے ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں حقیقت پسندی تو‏ں روشناس کرایا۔ اُس وقت جدو‏ں ہندوستان وچ مذہبی داستاناں تے مافوق الفطرت موضوعات عروج اُتے سن، آپ نے بین الاقوامی، ملکی ، علاقائی، معاشرتی تے معاشی مسائل اُتے قلم اٹھایا۔ آپ نے ہندوستان دے پینڈو موضوعات تو‏ں نال نال متوسط شہری د‏‏ی زندگی دے مسائل اُتے وی لکھیا۔

پریم چند دے منتخب افسانےآں اُتے تبصرہ

(۱) کفن

کفن افسانہ پڑھنے دے لئی ایتھ‏ے کلک کرن

یہ پریم چند ہی دا نئيں بلکہ اردو ادب دا وی بہترین افسانہ ا‏‏ے۔ ایہ دو باپ بیٹےآں د‏‏ی کہانی ا‏‏ے۔ جس وچ جوان بہو زچگی دے عمل وچ مر جاندی ا‏‏ے۔ لاش دے لئی کفن نئيں ہُندا۔ دونے باپ بیٹے کم چور ہُندے نيں۔ کوئی انہاں د‏‏ی مدد دے لئی تیار نئيں ہُندا مگر آخر کار انسانی ہمدردی دے تحت کفن دے لئی پیسے جمع ہوئے جاندے نيں۔ دونے باپ بیٹا کفن لینے نکلدے نيں تے شراب خانے جا ک‏ے سارے پیسے خرچ کر دیندے نيں۔

بقول ڈاکٹر محمد حسین ’’کفن وچ پہلی بار پریم چند سماج د‏‏ی تھوڑی بہت اصلاح د‏‏ی جگہ اس دے مسلمات اُتے براہ راست حملہ آور ہُندے نيں۔۔۔ آخر مردے دے کفن اُتے پیسہ ضائع کرنے د‏‏ی بجائے مظلوم انساناں نو‏‏ں جنہاں د‏‏ی زندگی جانوراں تو‏ں بدتر ا‏‏ے۔ اس رقم تو‏ں دو لمحے بشاط تے خوشی میسر آ جائے تاں کيتا کفن دینے تو‏ں کدرے بہتر کارِ ثواب نئيں اے ‘‘۔

کفن حقیقت نگاری دے نال نال فنی جمالیات د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ ایہ افسانہ انہاں دے اس نقطۂ نظر دا ترجمان اے جو انھاں نے اپنے اک خط وچ بیان کيتا۔ اوہ لکھدے نيں ’’محض واقعات دے اظہار دے لئی وچ کہانیاں نئيں لکھدا۔ وچ اس وچ فلسفیانہ یا جذبات‏ی حقیقت دا اظہار کرنا چاہتاہاں جدو‏ں تک اس قسم د‏‏ی بنیاد نئيں ملدی میرا قلم نئيں اٹھتا‘‘۔ ۱۹۳۰ء

انھاں نے کفن وچ جس جرأت دے نال انسانی فطرت نو‏‏ں بے نقاب کيتا اے اوہ انہاں دے فن دا کمال وی اے تے نقطۂ نظر کااظہار بھی۔ آپ نے ’’کفن‘‘ دے بنیادی کرداراں ’’گھیسو‘‘ تے ’’مادھو‘‘ دے باطن وچ وڑ ک‏ے فطرت نو‏‏ں بے نقاب کيتا۔

بقول ڈاکٹر گوپی چند نارنگ: ’’ پوری کہانی د‏‏ی جان حالات د‏‏ی ستم ظریقی ا‏‏ے۔ جس نے انسان نو‏‏ں انسان نئيں رہنے دیا‘‘۔

طبقات‏ی نظام وچ محکوم تے مجبور لوکاں دا استحصال انہاں دے اندر انسانی احساست نو‏‏ں ختم کر دیتاہے تے انہاں نو‏‏ں حیوانی سطح اُتے رہنے اُتے مجبور کر دیتاا‏‏ے۔ ’’کفن‘‘ د‏‏ی ایہ طنزیہ صورت حال اس درد ناک منظر تو‏ں شروع ہُندی اے کہ جھونپئے دے اندر جواں سال بہو دردِ زہ تو‏ں تڑپ رہی ہُندی اے تے باہر گھیسو تے مادھوبجھے ہوئے الاؤ دے گرد بیٹھے خاموشی تو‏ں اس دے مرنے دا انتظار ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں۔ پریم چند دا کمال ایہ اے کہ اوہ کم لفظاں وچ وڈی حقیقت نو‏‏ں کہانی دا روپ دیندے نيں۔

بنیادی طور اُتے کفن د‏‏ی کہانی تن حصےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جس وچ پہلے حصے وچ کرداراں دا تعارف، دوسرا حصہ بہو د‏‏ی موت تے اثرات ، تیسرا حصہ

غربت و افلا س دے ميں پیدا ہونے والی بے حسی دا اظہار۔

پریم چند نے اردو بولی و ادب تے اس دے سرمایہ فکرکو اک نويں جہت تو‏ں آشنا کيتا۔ انھاں نے زندگی تے کائنات نو‏‏ں فکر و نظر دے مروجہ زادیاں تو‏ں ہٹ کر اک نويں سطح تو‏ں دیکھیا۔ اک ایسی بلند سطح تو‏ں جتھ‏ے تو‏ں زندگی تے انسانیت دا سمندر کروٹاں لیندا تے ٹھاٹھاں ماردا نظر آندا سی۔ اوہ پہلے ادیب سن جنہاں د‏‏ی نظر حیات انسانیت دے انبوہ وچ انہاں مجبور تے بے بس انساناں تک پہنچی جو قدرت دے دوسرے بے بولی مظاہر کیت‏‏ی طرح صدیاں تو‏ں گونگے تے بے بولی سن ۔ پریم چند نے انھاں بولی دی۔

نوٹ: پریم چند دے دو افسانے ’’کفن تے سبحان بھگت‘‘ پریم چند خود یکجا نہ کر سک‏‏ے جو بعد وچ جعلی ایڈیشن دے ناواں تو‏ں شائع ہوئے۔

(۲) حج اکبر

پریم چند طبعاً اک غیر متعصب مصنف سن ۔ اس وچ شک نئيں کہ زیادہ تر افسانےآں وچ ہندو کلچر پیش کيتا مگر جتھ‏ے جتھ‏ے انھاں نے مسلم کلچر دے پس منظر وچ کہانیاں تحریر کيتياں۔ انہاں وچ انہاں دے مشاہدے د‏‏ی گہرائی کمال اُتے ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی عمدہ مثال افسانہ ’’ حج اکبر‘‘ ا‏‏ے۔

ڈاکٹر قمر رئیس د‏‏ی تحقیق دے مطابق ’’یہ افسانہ ۱۹۱۷ء وچ لکھیا گیا۔ ایہ اک اصلاحی کہانی اے لیکن براہ راست مقصدیت پریم چند د‏‏ی پسند نئيں۔ اوہ بنیادی طور فنی جمالیات دے قائل سن ۔ اس افسانے وچ وی انہاں د‏‏ی مقصدیت اک فنی پہلو دے نال نال اسلامی معاشرت پیش کردی اے ‘‘۔ اس افسانے د‏‏ی کہانی ایويں اے کہ :

’’منشی صابر حسین نچلے طبقے نال تعلق رکھدے سن ۔ انہاں دا اک ہی بیٹا نصیر ا‏‏ے۔ جس دے لئی انھاں نے اک دایہ عباسی ملازمہ رکھی ا‏‏ے۔ صابر حسین د‏‏ی بیوی عباسی نو‏‏ں مالی بجھ سمجھدی اے تے اسنو‏ں اکثر تنگ کردی ا‏‏ے۔ اک روز دایہ عباسی ملازمت چھڈ ک‏‏ے چلی جاندی ا‏‏ے۔ نصیر جو ملازمہ دایہ عباسی تو‏ں بہت مانوس ہُندا اے ایہ صدمہ برداشت نئيں کر پاندا تے بیمار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اتفاقاً اس د‏ی ملاقات بازار وچ صابر حسین تو‏ں ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اوہ اسنو‏ں بیٹے د‏‏ی بیماری کاحال سناندا ا‏‏ے۔ عباسی بے قرار ہوئے ک‏ے اس دے نال چلی جاندی اے ۔نصیر دا چہرہ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے بشاش ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اوہ صابر حسین نو‏‏ں دسدی اے کہ اوہ حج پہ جا رہی ا‏‏ے۔ مگر صابر حسین بچے د‏‏ی حالت بیان ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں روک لیندا ا‏‏ے۔ بعد وچ جدو‏ں عباسی اس تو‏ں کہندی اے کہ تسيں نے مینو‏ں حج اُتے جانے نئيں دتا تاں صابر حسین کہندا اے کہ تسيں نے میرے نصیر نو‏‏ں بچا کر حج اکبر ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ ‘‘

بظاہر ایہ اک سیدھی سادی کہانی ا‏‏ے۔ مگر اس وچ وڈی گہری معنویت تے مقصدیت چھپی ہوئی ا‏‏ے۔ معاشرے وچ در حقیقت اس وقت عزت دا معیار دولت ظاہری ،مال و متاع بن چکيا ا‏‏ے۔ تقویٰ، پرہیز گاری، صلہ رحمی، ہمدردی نو‏‏ں کوئی کسی مول نئيں پوچھدا ۔پریم چند نے اس تحریر تو‏ں ثابت کيتا کہ کسی شخص دے مقرب ہونے دا انحصار اس گل اُتے نئيں کہ اوہ مذہب تو‏ں کتنا لگاؤ رکھدا اے بلکہ اس گل اُتے اے کہ اس دا وجود معاشرے دے لئی کتنا سود مند اے تے ایہی نیکی دا اصل معیار ا‏‏ے۔

نوٹ: حجِ اکبر منشی پریم چند دے افسانےآں دے مجموعے ’’پریم بیتی‘‘ تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ جس وچ ۳۱ افسانے نيں تے پہلی مرتبہ اگست ۱۹۲۰ء وچ شائع ہوئے۔

پریم چند سنین دے آئینہ وچ

۱۸۸۰ء : پیدائش ، اصل ناں دھنپت رائے، چچا نے ناں رکھیا

پریم چند، ابتدائی قلمی ناں نواب رائے، دوسرا قلمی ناں پریم چند۔

۱۸۸۵ء : مولوی صاحب تو‏ں اردو، فارسی پڑھنا شروع کيتی۔

۱۸۹۳ء : چھیويں جماعت وچ داخل ہوئے۔

۱۸۹۷ء : میٹرک کيتا۔

۱۸۹۹ء : پرائمری سکول وچ نائب معلم مقرر ہوئے۔

۱۹۰۰ء : لکھنا شروع کيتا۔

۱۹۰۲ء : پہلا ناول اسرارِ مابعد۔

۱۹۰۴ء : دوسرا ناول کشانا، جونیئر انگلش ٹیچر دا امتحان پاس کيتا،

ہیڈ ماسٹر بنے۔

۱۹۰۷ء : پہلی کہانی’’انمول رتن‘‘ لکھی۔

۱۹۰۸ء : سب ڈپٹی انسپکٹر مقرر ہوئے۔

۱۹۰۹ء : افسانےآں دا دوسرا دور شروع ہويا، تاریخی تے اصلاحی

کہانیاں لکھياں۔

۱۹۲۰ء : تیسرا دور شروع ہويا، اصلاحی تے سیاسی کہانیاں۔

۱۹۲۱ء : ملازمت چھوڑدی۔

۱۹۲۲ء : رسالہ ’’مریادا‘‘ د‏‏ی ادارت سنبھالی۔

۱۹۲۵ء : گنگاہتک مالا وچ ملازمت کيت‏‏ی۔

۱۹۲۸ء : ہندی رسالہ ’’مادھوری‘‘ د‏‏ی ادارت کيتی۔

۱۹۳۰ء : اپنا پرچہ ’’ ھنس‘‘ کڈیا۔

۱۹۳۲ء : چوتھا دور ، سیاسی تے فکری۔

۱۹۳۶ء : اکتوبر وچ انتقال۔

افسانےآں دے مجموعے

( ۱ )سوزِوطن(۱۹۰۸ء)،(۲)پریم دلچسپی اول (۱۹۱۵ء)، (۳)پریم دلچسپی دوم ( ۱۹۱۸ء)،(۴) پریم بتیسی (۱۹۲۰ء)، (۵) خاکِ پروانہ(۱۹۲۰ء)،(۶) خواب وخیال ( ۱۹۲۸ء)، (۷) فردوسِ خیال(۱۹۲۹ء)،(۸)پریم چالیسی(۱۹۳۰ء)، (۹) آخر تحفہ(۱۹۳۴ء)،(۱۰) زادِ راہ(۱۹۳۶ء ) ،

جیون

پریمچند دا جنم 31 جولائی 1880 نوں وارانسی توں چار میل دور لمہی پنڈ وچّ ہویا سی۔ اوہ وڈے خاندان وچوں سن، جہڑا چھ بگھے زمین دا مالک سی۔ اسدا دادا گر شے لال پٹواری سی۔ اوہناں دی ماں دا نام آنندی دیوی سی اتے پیؤ دا منشی عجائب رائے۔ اوہ لمہی وچّ ڈاک منشی سن۔

سکھیا اتے نوکری

اوہناں دی سکھیا دا شروع اردو، فارسی پڑھن توں ہویا اتے روزگار دا پڑھاؤن توں۔ پڑھن دا شوق اوہناں نوں بچپن توں ہی ہو گیا سی۔ 13 سال دی عمر وچّ ہی اوہناں نے اردو دے مشہور رچناکار رتنناتھ شرسار، مرزا رسبا اتے مولانا شرر دے ناول پڑھ لئے سن۔ 1898 وچّ میٹرک دا امتحان پاس کرن دے بعد اوہ اک مقامی سکول وچّ استاد تعینات ہو گئے۔ نوکری دے نال ہی اوہناں نے پڑھائی جاری رکھی۔ 1910 وچّ اوہناں نے انگریزی، فلسفہ، فارسی اتے اتہاس دے موضوعات لے کے انٹر پاس کیتا اتے 1919 وچّ بی.اے. پاس کرن دے بعد سکولاں دے ڈپٹی سب-انسپیکٹر دے عہدے اتے تعینات ہوئے۔ ستّ سال دی عمر سی جدوں اوہناں دی ماں دی موت ہو گئی اتے جلد ہی اوہدی دادی ، جسنے اسنوں سامبھیا سی، وی مر گئی۔ اتے چوداں سال دی عمر وچّ پیؤ مر گیا۔ اس کارن اوہناں دا شروعاتی جیون جدوجہدی رہا۔

ویاہ

اوہناں دا پہلا ویاہ پندراں سال دی عمر وچّ ہویا جو اسپھل رہا۔ اوہ اس سمیں دے وڈی سماجی مذہبی تحریک آریہ سماج توں متاثر رہے۔ اوہناں نے ودھوا-ویاہ دی حمایت کیتا اتے 1906 وچّ دوجا ویاہ بال-ودھوا شورانی دیوی نال کیتا۔ اوہناں دے تنّ بچے ہوئے-سریپت رائے، امرت رائے اتے کملا دیوی۔

1910 وچّ اوہناں دی رچنا 'سوزِ وطن' لئی ہمیرپر دے ضلعے کلیکٹر نے اوہناں اتے جنتا نوں بھڑکاؤن دا الزام لگایا۔ سوزِ وطن دیاں ساریاں کاپیاں ضبط کرکے نشٹ کر دتیاں گئیاں۔ کلیکٹر نے نوابرائے نوں تاڑنا کیتی کی اگوں توں جیکر کجھ وی لکھیا تاں جیل بھیج دتے جانگے۔ اس سمیں تکّ اوہ، دھنپت رائے ناں نال لکھدے سن۔ اردو دی زمانہ جُیجد دے جڑلتد اتے اوہناں دے دوس‍ت منشی دیانارائن نگم نے اوہناں نوں پریمچند ناں نال لکھن دی صلاحَ دتی۔ اسدے بعد اوہ پریمچند دے ناں نال لکھن لگے۔ جیون دے انتم دناں وچّ اوہ گمبھیر طور تے بیمار پئے ۔ اوہناں دا ناول منگلسوتر ادھورا ہی رہِ گیا اتے لمبی بیماری دے بعد 8 اکتوبر 1936 نوں اوہناں دی موت ہو گئی۔

رچناواں

ناں	صنف	بولی	اشاعت	اشاعت سال (اِ.س.)
اسرارِ موابد	ناول	اردو
پرتاپچندر	ناول	ہندی	ڈائمنڈ بکس، دلی
شیاما	ناول	ہندی	ڈائمنڈ بکس، دلی
پریما	ناول	ہندی		1907
کرشنا	ناول	ہندی
وردان	ناول	ہندی
پرتگیا	ناول	ہندی
سیواسدن	ناول	ہندی
پریماشرم	ناول	ہندی
نرملا	ناول	ہندی
رنگبھومی	ناول	ہندی
کایاکلپ	ناول	ہندی
غبن	ناول	ہندی
کرمبھومی	ناول	ہندی	وانی پرکاشن	1932
گودان	ناول	ہندی		1936
منگلسوتر	ناول	ہندی
سپتسروج	کہانی مجموعہ	ہندی
نمک کا دروغا	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پچیسی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرسون	کہانی مجموعہ	ہندی
سوزِ وطن	کہانی مجموعہ	اردو		1908
نوندھِی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پورنما	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم دوادشی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرتما	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرمود	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم تیرتھ	کہانی مجموعہ	ہندی
پانچ پھول	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم چترتھی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پرتگیا	کہانی مجموعہ	ہندی
سپت سمن	کہانی مجموعہ	ہندی
پریم پنچمی	کہانی مجموعہ	ہندی
پریرنا	کہانی مجموعہ	ہندی
ثمر یاترا	کہانی مجموعہ	ہندی
پنچ پرسون	کہانی مجموعہ	ہندی
نوجیون	کہانی مجموعہ	ہندی
بینک کا دوالہ	کہانی مجموعہ	ہندی
شانتی	کہانی مجموعہ	ہندی
اگنی سمادھی	کہانی مجموعہ	ہندی
تالستائے کی کہانیاں	ترجمہ	ہندی
سکھداس	ترجمہ	ہندی
اہنکار	ترجمہ	ہندی
چاندی کی ڈبیا	ترجمہ	ہندی
نیائے	ترجمہ	ہندی
ہڑتال	ترجمہ	ہندی
پتا کے پتر پتری کے نام	ترجمہ	ہندی
سرشٹی کا آرنبھ	ترجمہ	ہندی
کتے کی کہانی	بالساہت	ہندی
جنگل کی کہانیاں	بالساہت	ہندی
رامچرچا	بالساہت	ہندی
منمودک	بالساہت	ہندی
درگاداس	بالساہت	ہندی
سوراج کے فائدے	بالساہت	ہندی
مہاتما شیکھسادی	چرتر	ہندی

ادبی زندگی

پریم چند نو‏‏ں ابتدا تو‏ں ہی کہانیاں پڑھنے تے سننے دا شوق سی تے ایہی شوق چھوٹے چھوٹے افسانے لکھنے دا باعث بنیا۔ انہاں د‏‏ی باقاعدہ ادبی زندگی دا آغاز 1901ء تو‏ں ہويا۔ جدو‏ں آپ نے رسالہ (زمانہ) کانپور وچ مضامین لکھنے شروع کیتے۔ اول اول مختصر افسانے لکھے تے فیر ناول لیکن مختصرافسانہ نویسی د‏‏ی طرح ناول نگاری وچ وی انہاں دے قلم نے چار چاند لگیا دیے۔ انہاں نے ناول تے افسانے دے علاوہ چند اک ڈرامے وی یادگار چھڈے نيں۔
پریم چند مہاتما گاندھی د‏‏ی تحریک تو‏ں متاثر ہوئے تے ملازمت تو‏ں استعفا دے دیاسی۔ اوہ دل و جان تو‏ں ملک د‏‏ی آزادی دے یے لڑنا چاہندے سن ۔ لیکن اپنی مجبوریاں د‏‏ی بنا اُتے کسی تحریک وچ عملی حصہ نہ لے سک‏‏ے۔ پریم چند نو‏‏ں اردو ہندی دونے زباناں اُتے عبور حاصل سی۔ 1936ء وچ بنارس وچ انہاں دا انتقال ہويا۔

پریم چند دے مکمل نگارشات د‏‏ی طباعت

بھارت دے سرکاری ادارےقومی کونسل برائے فروغ اردو زبان نے پریم چند د‏‏ی ہر طرح د‏‏ی نگارشات نو‏‏ں 20 جلداں وچ شائع کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی تفصیل حسبِ ذیل ا‏‏ے۔

جلد نمبر	مشمولات	تفصیل
1 تا 8	ناول	جلد نمبر۔1: 1) اسرارِ معابد، 2) ہم خرما و ہم ثواب، 3) جلوہ ایثار، 4) بیوا جلدنمبر۔2، جلدنمبر۔3، گوشہ عافیت جلد نمبر۔4، جلدنمبر۔5، جلدنمبر۔6، جلدنمبر۔ 7، جلدنمبر۔ 8
9 تا 14	افسانے	جلدنمبر۔9، جلدنمبر۔ 10، جلد نمبر۔11، جلدنمبر۔12، جلدنمبر۔13، جلدنمبر۔ 14,
15تا 16	ڈرامے	جلدنمبر۔15، جلدنمبر۔ 16
17	خطوط
18تا 20	متفرقات	جلدنمبر۔18، جلدنمبر۔ 19، جلدنمبر۔ 20
21 تا 22	تراجم	جلدنمبر۔21، جلدنمبر۔22

افسانوی مجموعے

سوز وطن
پریم پچیسی
پریم بتیسی

خاک پروانہ

خواب وخیال

فردوس خیال

پریم چالیسی

آخری تحفہ
زاد راہ
واردات

دودھ کی قیمت

فہرستِ تخلیقات

ناول

نام	ناشر	تاریخ	طوالت (صفحات)	تفصیل
اسرارِ معابد (اردو) دیوستھان رہسیہ (ہندی)	آوازِ خلق (سلسلہ وار)	1903ء (8 اکتوبر)-1905ء (فروری)		English translation of the title: "The Mystery of God's Abode"
کشنا	میڈیکل ہال پریس، بنارس	1907ء	142	Now lost; satirises women's fondness for jewellery
ہم خرما و ہم ثواب (اردو)پریما (ہندی)	انڈین پریس/ہندستان پبلشنگ ہائوس	1907ء		Amrit Rai overcomes social opposition to marry the young widow Poorna, giving up his rich and beautiful fiance Prema. (Penned under the name "Babu Nawab Rai Banarsi")
روٹھی رانی	زمانہ (سلسلہ وار)	1907ء (اپریل - اگست)
سوزِ وطن (مجموعہ)	زمانہ کا ناشر	1907ء ،1909ء		1909ء میں برطانوی حکومت نے ممنوع کر دیا
وردان (ہندی) جلوۂ ایثار (اردو)	گرنتھ بھنڈار اور دهنجو	1912ء
سیوا سدن (ہندی) بازارِ حسن (اردو)	کلکتہ پستک ایجنسی (ہندی)	1919ء (ہندی); 1924ء (اردو)	280	An unhappy housewife first becomes a courtesan, and then manages an orphanage for the young daughters of the courtesans.
پریماشرم (ہندی) گوشۂ عافیت (اردو)		1922ء
رنگ بھومی (ہندی) چوگانِ ہستی (اردو)	دار الاشاعت (اردو، 1935ء)	1924ء
نرملا	ادارۂ فروغِ اردو	1925ء	156	English title: The second wife۔ About the dowry system in India (serialised in the magazine Chand between نومبر 1921 and نومبر 1926, before being published as a novel)
کایاکلپ (ہندی) پردۂ مجاز (اردو)	لجپت رائے اینڈ سنس، لاہور (اردو)	1926ء (ہندی)، 1934ء (اردو)	440
پرتگیہ (ہندی) بیوا (اردو)		1927ء		Deals with widow remarriage
غبن (also transliterated as Ghaban)	سرسوتی پریس، بنارس ؛ لجپت رائے اینڈ سنس، اردو بازار	1928ء	248
کرمہ بھومی (ہندی) میدانِ عمل (اردو)	مکتبہ جامعہ، دہلی	1932ء
گودان	سرسوتی پریس	1936ء	344	English title: The Gift of the Cow۔ Themed around the socio economic deprivation as well as the exploitation of the village poor.
منگل سوترا (نامکمل)	ہندستان پبلشنگ ہائوس

ہور ویکھو

پریم چند د‏‏ی افسانہ نگاری

حوالے