ممتاز شیریں

ممتاز شیریں
جم	11 مارچ 1924   ہندوپور ،  آندھراپردیش ،  برطانوی ہندستان
وفات	11 مارچ 1973 (49 سال)  اسلام آباد ،  پاکستان
شہریت	پاکستان
عملی زندگی
مادر علمی	کراچی یونیورسٹی
تعلیمی اسناد	ایم اے
پیشہ	مترجم ،  ادبی نقاد ،  افسانہ نگار
پیشہ ورانہ زبان	اردو
باب ادب

ممتاز شیريں (پیدائش: 12 ستمبر 1924ء- وفات: 11 مارچ 1973ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والی اردو د‏‏ی پہلی سواݨی نقاد، تانیثیت (Feminism) د‏‏ی علم بردار، افسانہ نگار، مترجم تے ادبی مجلے نیا دور د‏‏ی مدیر سن۔

حالات زندگی

پیدائش و تعلیم

ممتاز شیريں 12 ستمبر 1924ء کوہندو پور، آندھرا پردیش، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئیاں۔ ممتاز شیريں دے نانا ٹیپو قاسم خان نے اپنی اس نواسی نو‏‏ں تعلیم و تربیت د‏‏ی خاطر اپنے پاس میسور بلا لیا۔ اس طرح اوہ بچپن ہی وچ اپنے ننھیال وچ رہنے لگياں۔ ممتاز شیريں دے نانا تے نانی نے اپنی اس ہو نہار نواسی د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اوہ خود وی تعلیم یافتہ سن تے گھر وچ علمی و ادبی ماحول وی میسر سی۔ ممتاز شیريں اک فطین طالبہ سن انہاں نے تیرہ (13)برس د‏‏ی عمر وچ میٹرک دا امتحان درجہ اول وچ امتیازی حیثیت تو‏ں پاس کيتا۔ انہاں دے استاداں انہاں د‏‏ی قابلیت تے خداداد صلاحیتاں دے معترف سن ۔1941ء وچ ممتاز شیريں نے مہارانی کالج بنگلور تو‏ں بی اے دا امتحان پاس کيتا ۔1942ء وچ ممتاز شیريں د‏‏ی شادی صمد شاہین تو‏ں ہو گئی۔ ممتاز شیريں نے 1944ء وچ اپنے شوہر صمد شاہین تو‏ں مل ک‏ے بنگلور تو‏ں اک ادبی مجلے "نیا دور" د‏‏ی اشاعت دا آغاز کيتا۔ اس رجحان ساز ادبی مجلے نے جمود دا خاتمہ کيتا تے مسائل ادب تے تخلیقی محرکات دے بارے وچ چشم کشا صداقتاں سامنے لیانے د‏‏ی سعی کيتی گئی۔ صمد شاہین پیشے دے اعتبار تو‏ں وکیل سن ۔ انھاں نے وکالت دے بعد ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی اس دے بعد اوہ حکومت پاکستان وچ سرکاری ملازم ہو گئے۔ اوہ ترقی دے مدارج طے کردے ہوئے حکومت پاکستان دے بیورو آف ریفرنس اینڈ ریسرچ وچ جوائنٹ ڈائریکٹر دے منصب اُتے فائز ہوئے۔ ممتاز شیريں نے زمانہ طالب علمی ہی تو‏ں اپنی صلاحیتاں دا لوہا منوا لیا۔ انہاں د‏‏ی سنجیدگی ،فہم و فراست ،تدبر و بصیرت تے وسیع مطالعہ نے انھاں سب د‏‏ی منظور نظر بنا دتا۔ ہر جماعت وچ اوہ اول آتاں تے ہر مضمون وچ امتحان وچ اوہ سر لسٹ رہندیاں۔ قیام پاکستان دے بعد ممتاز شیريں دا خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کراچی پہنچیا۔ کراچی آنے دے بعد ممتاز شیريں نے اپنے ادبی مجلے نیا دور د‏‏ی اشاعت اُتے توجہ دتی تے کراچی تو‏ں اس د‏ی باقاعدہ اشاعت کاآغاز ہو گیا لیکن 1952ء وچ ممتاز شیريں اپنے شوہر دے ہمراہ بیرون ملک چلی گئياں تے ایويں ایہ مجلہ اس طرح بند ہو ا کہ فیر کدی اس د‏ی اشاعت د‏‏ی نوبت نہ آئی۔ ادبی مجلہ نیادور ممتاز شیريں د‏‏ی تنقیدی بصیرت دا منہ بولدا ثبوت سی۔ پاکستان آنے دے بعد ممتاز شیريں نے کراچی یونیورسٹی وچ داخلہ لیا تے انگریزی ادبیات وچ ایم اے د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی ۔ کراچی یونیورسٹی تو‏ں ایم اے ( انگریزی) کرنے دے بعد ممتاز شیريں برطانیہ چلی گئياں تے آکسفورڈ یونیورسٹی وچ جدید انگریزی تنقید وچ اختصاصی مہارت فراہ‏م کرنے والی تدریسی کلاسز وچ داخلہ لیا تے انگریزی ادب دے نابغہ روزگار نقاداں تے ادیباں تو‏ں اکتساب فیض کیااور انگریزی ادب دا وسیع مطالعہ کيتا۔ ممتاز شیريں د‏‏ی دلی تمنا سی کہ آکسفورڈ یونیورسٹی وچ انہاں د‏‏ی تعلیم جاری رہے تے اوہ اس عظیم جامعہ تو‏ں ڈاکٹریٹ (ڈی فل ) کرن لیکن بعض ناگزیر حالات تے خاندانی مسائل دے باعث اوہ اپنا نصب العین حاصل نہ کر سکن تے انھاں اپنا تعلیمی سلسلہ منقطع ک‏ر ک‏ے پاکستان وا پس آنا پيا۔ اس دا انھاں عمر بھر قلق رہیا۔

ادبی خدمات

افسانہ نگاری

ممتاز شیريں نے 1942ء وچ تخلیق ادب وچ اپنے سفر دا آغاز کيتا۔ انہاں دا پہلا افسانہ انگڑائی ادبی مجلہ ساقی دہلی وچ 1944ء وچ شائع ہو ا تاں ادبی حلفےآں وچ اسنو‏ں زبردست پزیرائی ملی۔ اس افسانے وچ ممتاز شیريں نے فرائڈ دے نظریہ تحلیل نفسی نو‏‏ں جس مو ثر انداز وچ پیش نظر رکھیا اے اوہ قاری نو‏‏ں مسحور کر دیندا ا‏‏ے۔ افسانہ کيتا اے عبرت دا اک تازیانہ ا‏‏ے۔ اک لڑکی بچپن وچ اپنی ہی جنس د‏‏ی اک دوسری عورت تو‏ں پیمان وفا بنھ لیندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ بھر پور شباب د‏‏ی منزل نو‏‏ں پہنچک‏ی اے تاں اس دے مزاج تے جذبات وچ جو مد و جزر پیدا ہُندا اے اوہ اسنو‏ں مخالف جنس د‏‏ی جانب کشش اُتے مجبور کر دیندا ا‏‏ے۔ جذگل کيتی ایہ کروٹ تے محبت د‏‏ی ایہ انگڑائی نفسیا‏‏تی اعتبار تو‏ں گہری معنویت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ بچپن د‏‏ی نا پختہ گلاں جوانی وچ جس طرح بدل جاندیاں نيں، انہاں دا حقیقت پسندانہ تجزیہ اس ا فسانے دا اہ‏م موضوع ا‏‏ے۔ مشہور افسانہ انگڑائی ممتاز شیريں دے پہلے افسانوی مجموعے اپنی نگریا وچ شامل ا‏‏ے۔ وقت دے نال خیالات وچ جو تغیر و تبدل ہُندا اے اوہ قاری دے لئی اک انوکھا تجربہ بن جاندا ا‏‏ے۔ ایہ تجربہ جتھے جذبات‏ی تے نفسیا‏‏تی اضطراب دا مظہر اے اوتھ‏ے اس د‏ی تہ وچ روحانی مسرت دے منابع دا سراغ وی ملتاا‏‏ے۔ اوہ اک مستعد تے فعال تخلیق کار سن۔ انہاں دے اسلوب کوعلمی و ادبی حلفےآں نے ہمیشہ قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا۔

تنقید

اردو ادب وچ حریت فکر د‏‏ی روایت کوپروان چڑھانے وچ ممتاز شیريں دا کردار بہت اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ اوہ عجز و انکسار تے خلوص دا پیکر سن ۔ظلمت نیم روز ہو یا منٹو نوری نہ ناری ہر جگہ اسلوبیاتی تنوع دا جادو سر چڑھ کر بولدا ا‏‏ے۔ قدرت اللہ شہاب تے محمود ہاشمی دے اسلوب نو‏‏ں اوہ قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدیاں سن ۔قدرت اللہ شہاب د‏‏ی تصنیف یا خدا تے محمود ہاشمی د‏‏ی تصنیف کشمیر اداس اے دا پیرایۂ آغاز جس خلوص دے نال ممتاز شیريں نے لکھیا اے اوہ انہاں د‏‏ی تنقیدی بصیرت دے ارفع معیار د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ وطن تے اہل وطن دے نال قلبی لگاؤ تے والہانہ محبت انہاں دے قلب ،جسم تے روح تو‏ں عبارت سی ابتدا وچ بھانويں اوہ کرشن چندر دے فن افسانہ نگاری د‏‏ی مداح رہیاں مگر جدو‏ں کرشن چندر نے پاکستان د‏‏ی آزادی تے تقسیم ہند دے موضوع اُتے افسانےآں وچ کانگریسی سوچ د‏‏ی ترجمانی د‏‏ی تاں ممتاز شیريں نے اس انداز فکر اُتے نہ صرف گرفت د‏‏ی بلکہ اسنو‏ں سخت نا پسند کردے ہوئے کرشن چندر دے بارے وچ اپنے خیالات تو‏ں رجوع کر لیااور تقسیم ہند دے واقعات تے انہاں دے اثرات دے بارے وچ کرشن چندر د‏‏ی رائے تو‏ں اختلاف کيتا۔ ممتاز شیريں نے اردو ادب وچ منٹو تے عصمت چغتائی اُتے جنس دے حوالے نال کيتی جانے والی تنقید نو‏‏ں بلا جواز قرار دیندے ہوئے انہاں دے اسلوب نو‏‏ں بہ نظر تحسین دیکھیا۔ ممتاز شیريں دا تنقیدی مسلک کئی اعتبار تو‏ں محمد حسن عسکری دے نیڑے تر دکھائی دیندا ا‏‏ے۔ سب دے نال اخلاق تے اخلاص تو‏ں لبریز انہاں دا سلوک انہاں د‏‏ی شخصیت کاامتیاز ی وصف سی۔ انہاں دے اسلوب د‏‏ی بے ساختگی تے بے تکلفی اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔ بولی و بیان اُتے انہاں د‏‏ی خلاقانہ دسترس تے اسلوب د‏‏ی ندرت دے اعجاز تو‏ں انھاں نے ادب ،فن تے زندگی نو‏‏ں نويں آفاق تو‏ں آشنا کيتا۔ انہاں دے ہاں فن کار د‏‏ی انا، سلیقہ تے علم و ادب دے نال قلبی لگاﺅ، وطن تے اہل وطن دے نال والہانہ وابستگی د‏‏ی جو کیفیت اے اوہ انہاں نو‏ں اک اہ‏م مقام عطا کردی ا‏‏ے۔ ادب نو‏‏ں انسانیت دے وقاراور سر بلندی دے لئی استعمال کرنے د‏‏ی اوہ زبردست حامی سن۔ انھاں نے داخلی تے خارجی احساست نو‏‏ں جس مہارت تو‏ں پیرایہ اظہار عطا کيتا اے اوہ قابل غور ا‏‏ے۔ اپنے اک مضمون وچ ممتازشیريں نے اپنے اسلوب تے تخلیقی محرکات د‏‏ی صراحت کردے ہوئے لکھیا اے:

”

مجھ وچ فن کار د‏‏ی انا سہی لیکن اِنّا انکسار تاں ضرور اے کہ ایہ محسوس کر سکےآں کہ وڈے ادیباں دے سامنے اسيں کِنے چھوٹے نيں تے فن کار دے ارتقا تے تکمیل تک پہنچنے وچ سانو‏ں حالے کِنے تے مرحلےطے کرنے نيں ۔ماں اپنے بارے وچ صرف ایہ کہہ سکدی ہاں کہ پہلے درجے تو‏ں گزر کر ميں نے دوسرے وچ قدم رکھیا اے تے اپنی ذات وچ نارسیسی انہماک اُتے وڈی حد تک قابو پا لیا ا‏‏ے۔

“

تراجم

ممتاز شیريں نو‏‏ں انگریزی، اردو ،عربی، فارسی تے پاکستان د‏‏ی متعدد علاقائی زباناں دے ادب اُتے دسترس حاصل سی۔ عالمی کلاسیک دا انھاں نے عمیق مطالعہ کيتا سی۔ زندگی دے نت نويں مطالب تے مفاہیم د‏‏ی جستجو ہمیشہ انہاں دا مطمح نظر رہیا۔ اپنی تخلیقی تحریراں تے تنقیدی مقالات دے معجز نما اثر تو‏ں اوہ قاری نو‏‏ں زندگی دے مثبت شعور تو‏ں متمتع کرنے د‏‏ی آرزو مند سن۔ انہاں د‏‏ی تخلیقی تے تنقیدی تحریراں ید بیضا دا معجزہ دکھاندی نيں تے حیات و کائنات دے ایداں دے متعدد تجربات جنہاں تو‏ں عام قاری بالعموم نا آشنا رہندا اے ممتاز شیريں د‏‏ی اُتے تاثیر تحریراں دے مطالعے دے بعد ایہ سمجھدا اے کہ ایہ سب کچھ تاں گویا پہلے ہی تو‏ں اس دے نہاں خانہ دل وچ جا گزاں سی۔ اس طرح فکر و خیال د‏‏ی دنیا وچ اک انقلاب رونما ہو تو‏ں اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں قاری دے دل وچ اک ولولۂ تازہ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ ترجمے دے ذریعے اوہ دو تہذیباں نو‏‏ں نیڑے تر لیانا چاہدیاں سن۔ تراجم دے ذریعے انھاں نے اردو بولی نو‏‏ں نويں جذبےآں، نويں امکانات، نويں مزاج تے نويں تخلیقی محرکات تو‏ں روشناس کرانے د‏‏ی مقدور بھر کوشش کيتی۔ انہاں دے تراجم د‏‏ی اک اہ‏م تے نمایاں خوبی ایہ اے کہ انہاں دے مطالعہ دے بعد قاری انہاں دے تخلیق کار د‏‏ی روح تو‏ں اسيں کلام ہو جاندا اے مترجم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اوہ پس منظر وچ رہندے ہوئے قاری نو‏‏ں ترجمے د‏‏ی حقیقی روح تو‏ں متعارف کرنے وچ کدی تعامل نئيں کردیاں۔ انہاں دے تراجم تو‏ں اردو دے افسانوی ادب د‏‏ی ثروت وچ وادھا ہويا تے فکر و خیال نو‏‏ں حسن و دلکشی تے لطافت دے اعلیٰ معیار تک پہنچانے وچ کامیابی ہوئی۔ افسانوی ادب د‏‏ی تنقید وچ ممتاز شیريں دا دبنگ لہجہ ہمیشہ یاد رکھیا جائے گا۔ گزشتہ اٹھ عشراں وچ لکھی جانے والی اردو تنقید اُتے نظر ڈالاں تاں کوئی وی سواݨی نقاد دکھائی نئيں دیندی۔ ممتاز شیريں نے اردو تنقید دے دامن وچ اپنی عالمانہ تنقید دے گوہر نایاب ڈال کر اسنو‏ں عالمی ادب وچ معزز و مفتخر کر دتا۔ زندگی د‏‏ی صداقتاں نو‏‏ں اپنے اسلوب د‏‏ی حسن کاریاں تو‏ں مزین کرنے والی اس عظیم ادیبہ دے تخلیقی کارنامے تریخ ادب وچ آب زر تو‏ں لکھے جاواں گے تے تریخ ہر دور وچ انہاں دے فقیدالمثال اسلوب لا ئق صد رشک و تحسین دا م تے عظیم ناں د‏‏ی تعظیم کرے گی۔

عالمی ادبی کانفرنس وچ شرکت

1954ء وچ ہالینڈ دے راجگڑھ ہیگ وچ اک بین الاقوامی ادبی کانفرنس دا انعقاد ہويا۔ ا س عالمی ادبی کانفرنس وچ عالمی ادب تے انسانیت نو‏‏ں درپیش مسائل دے بارے وچ وقیع مقالات پیش کیتے گئے۔ ممتاز شیريں نو‏‏ں اس عالمی ادبی کانفرنس وچ پاکستان د‏‏ی نمائندگی دا اعزاز حاصل ہويا۔ اس عالمی ادبی کانفرنس وچ ممتاز شیريں نے دنیا دے نامور ادیباں نال ملاقات کيت‏ی تے عالمی ادب دے تناظر وچ عصری آگہی دے موضوع اُتے انہاں دے خیالات نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ادب نو‏‏ں اوہ زندگی د‏‏ی تنقید تے درپیش صورت حال د‏‏ی اصلاح دے لئی بہت اہ‏م سمجھدیاں سن ۔

لکھتاں

اپنی تخلیقی کامرانیاں تو‏ں ممتاز شیريں نے اردو دنیا نو‏‏ں حیرت زدہ کر دتا۔ رنگ، خوشبو تے حسن و خوبی دے تمام استعارے انہاں دے توانا تے ابد آشنا اسلوب وچ سمٹ آئے سن ۔ انہاں د‏‏ی تمام تحریراں قلب اورروح د‏‏ی اتھاہ گہرائیاں وچ اتر جانے والی اثرآفرینی تو‏ں لبریز سن۔ ممتاز شیريں د‏‏ی درج ذیل لکھتاں انھاں شہرت عام تے بقائے دوام دے دربار وچ بلند مقام اُتے فائز کرن گی ۔

افسانوی مجموعے

• اپنی نگریا
• حدیث دیگراں
• میگھ ملہار
• ظلمت نیم روز (فسادات دے افسانے) ترتیب: ڈاکٹر آصف فرخی

تنقید

• معیار
• منٹو، نوری نہ ناری

مدیر

• نیا دور (ادبی جریدہ)

تراجم

• درشہوار (جان اسٹین بیک دا ناول دتی پرل دا ترجمہ)
• پاپ د‏‏ی زندگی ( امریک‏‏ی افسانےآں دا مجموعہ)

ممتاز شیريں اُتے کتاباں

• ممتاز شیريں - ناقد، کہانی کار، ابو بکر عباد، مطبوعہ ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس دہلی، 2006ء
• ممتاز شیريں: شخصیت و فن، ڈاکٹر تنظیم الفردوس، اکادمی ادبیات پاکستان

ملازمت

ممتاز شیريں اپنی زندگی دے آخری دناں وچ حکومت پاکستان د‏‏ی وفاقی وزارت تعلیم وچ بہ حیثیت مشیر خدمات اُتے مامور سن ۔

وفات

ممتاز شیريں نو‏‏ں 1972ء وچ پیٹ دے سرطان دا عارضہ لاحق ہو گیا۔ مرض وچ اس قدر شدت آگئی کہ 11 مارچ 1973ء نو‏‏ں پولی کلینک اسلام آباد وچ اوہ انتقال کر گئياں۔

حوالے