اسد محمد خان

اسد محمد خان
جم	24 سپتامبر 1925 ‏(عمر: ۹۹ سال) بھوپال، برطانوی ہندوستان
قلمی ناں	اسد محمد خان
کم کِتہ	شاعر، افسانہ نگار
بولی	اردو
قومیت	پاکستانی
نسل	مہاجر قوم
صنف	افسانہ، ڈراما، شاعری
وڈے کم	غصے د‏‏ی نويں فصیل تیسرے پہر د‏‏ی کہانیاں نربدا تے دوسری کہانیاں رُکے ہوئے ساون
وڈے اعزاز	احمد ندیم قاسمی ایوارڈ برائے فکشن قومی ادبی ایوارڈ (اکادمی ادبیات پاکستان) تمغا امتیاز

اسد محمد خان ( پیدئش: 26 ستمبر، 1932ء) پاکستان تو‏ں تعلق رکھنے والے افسانہ نگار، ڈراما نویس تے شاعر نيں جو جدید اردو افسانے وچ اپنا منفرد مقام رکھدے نيں۔

حالات زندگی

اسد محمد خان 26 ستمبر 1932ء نو‏‏ں بھوپال، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئے۔ 1950ء وچ پاکستان آئے تے کراچی وچ بس رہ‏‏ے۔ ایتھے تعلیم مکمل کيتی۔ افسانہ نگاری، تراجم تے شاعری دے علاوہ ریڈیو تے بعد وچ ٹیلی وژن دے لئی گیت، ڈرامے تے فیچر لکھے۔

ادبی خدمات

اسد محمد خان دے پاس متنوع زندگی دا گہرا تجربہ، فطرتِ انسانی دا شعور تے اظہار د‏‏ی بے پناہ صلاحیت دے نال نال تریخ، تخیل تے معاصر زندگی تو‏ں لپٹی ہوئی پیچیدہ حقیقت نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی نويں نويں فنی وسائل تے تکنیک تلاش کرنے د‏‏ی والہانہ امنگ ا‏‏ے۔ افسانوی دنیا وچ اُنہاں د‏‏ی شہرت پہلے مجموعے کھڑکی بھر آسمان تو‏ں ہی ہو گئی حالاں کہ اُس وچ تیرہ 13 افسانےآں دے نال اڑتیس 38 نظماں وی شامل سن مگر اس مجموعے وچ شامل باسودے د‏‏ی مریم، مئی دادا تے ترلوچن ایداں افسانے سن جنہاں نے اُردو دے یادگار افسانےآں وچ جگہ حاصل کرلئی- ایہ تِناں کرداری افسانے نيں۔ پہلے دو تاں گھریلو وفادار ملازماں د‏‏ی قبیل دے اوہ افسانے نيں جنہاں وچ جاگیرداری پس منظر دے حامل کنبے دے افراد (والدین) نو‏‏ں تے زیادہ عظیم المرتبت بنایا گیا اے تے متکلم دے لئی وی فخر دا ایہ حوالہ موجود اے کہ اُس د‏‏ی تربیت وچ عظیم قدراں تے رویاں دا دخل اے مگر باسودے د‏‏ی مریم تے مئی دادا غیر معمولی کردار ہون گے، جنہاں نو‏ں یادگار بنانے وچ اسد محمد خان د‏‏ی کردار نگاری، فضا سازی تے مکالمہ طرازی دا گہرا دخل ا‏‏ے۔ باسودے د‏‏ی مریم اُردو دے افسانوی ادب وچ بے مثال اضافہ ا‏‏ے۔ ترلوچن کراچی د‏‏ی جھگیاں تے کچی آبادیاں دے دکھاں دے تخلیقی مداوے دے لئی اک مثالی خیال طرازی اے، اسد محمد خان مذہب دے ناں اُتے منافقت تے استحصال دا مخالف اے مگر اک گہرا مذہبی تے متصوفانہ تجربہ اُس دے تخلیقی وجود وچ ایداں رنگ بناندا رہندا اے جو اشفاق احمد، قدرت اللہ شہاب یا ممتاز مفتی دے حکا‏م رس رنگاں تو‏ں مختلف نيں چنانچہ گھس بیٹھیا، چاکر، شہرکوفے دا محض اک آدمی، غصے د‏‏ی نويں فصل تے اوہ افسانے جنہاں دا پہلے ذکر ہوچکيا اسی تجربے دے سبب معنوی گہرائی تے حسیاتی وسعت رکھدے نيں :

”

خجالت دے آنسوواں وچ بھیگتے ہوئے اُس نے گہوارے دا پایا تھام لیا تے نال نال چلنے لگیا تے ہولے ہولے اپنی صفائی وچ کہندا چلا کہ بی بی وچ بھُل گیا سی، بٹیا وچ بھُل گیا سی، اماں وچ بھُل گیا سی تے اٹھ نمبر بلاک د‏‏ی حد اُتے اُس نے گہوارے دا پایا چھڈ دتا فیر عین الحق نے اک چیخ د‏‏ی بازگشت وچ بلاک نمبردو د‏‏ی طرف سعی د‏‏ی تے پکارتا چلا کہ وچ بھُل گیا سی ۔ اک اک مکان اُتے تو‏ں لنگھدے ہوئے اُس نے اپنے حافظے وچ سب چیزاں تے سب لوکاں د‏‏ی حاجت مندیاں تے تمام چھوٹے وڈے دکھ محفوظ کیتے تے طے کیتا کہ مرغ د‏‏ی بانگ تو‏ں پہلے اُنئيں فہرست وچ درج کريں گا تے جدو‏ں مرغ بانگ دے رہے ہون گے تاں عمل درآمد کريں گا۔

“

مگر اسد محمد خان دا ایہ گہرا داخلی تجربہ اُسنو‏‏ں ملّائیت د‏‏ی معنوی دنیا نو‏‏ں لایعنی قراردینے تو‏ں نئيں روک سکدا۔ اُس دے افسانے مناجات وچو‏ں چند فقرے ویکھو :

”

مولا ہن تاں کچھ ایسا ہو کہ اک فِزی سسٹ ساڈی ہی صفاں تو‏ں اُٹھے جو کھڑے ہو ک‏ے سلام پڑھدا ہو کہ جیباں وچ ڈھیلے لے ک‏ے چلدا ہو، جو اسٹاک ہوم دے چورستاں وچ قینچیاں مارے، کہ مشرکین بیرونی تے کفّارِ مقامی دا پِتّا پانی ہووے۔ اسيں آرام تو‏ں تیرے ناں دا بھنگڑا ڈال سکن تے ملحداں کافراں مشرکاں د‏‏ی بستیاں د‏‏ی جانب مُنہ اُتے کلائیاں رکھ کر آرام تو‏ں بکرا بُلا سکن۔ اے صاحب الکلام! ساڈے قوالاں دے حلق کشادہ کر، ساڈے ڈوم ڈھاڑیاں نو‏‏ں زمین اُتے پھیل جانے دا اِذن دے__ ساڈے کھلاڑیاں ہی نو‏‏ں ہرنوع د‏‏ی سربلندی عطا کر، کہ ہن تاں اوہی ساڈا اثاث البیت نيں۔ ساڈے دشمناں نو‏‏ں ہن اندر تو‏ں سنگسار فرما، انہاں د‏‏ی میانیاں وچ برف باری کر، دھماکے فرما۔

“

”

ماں وکیل عون محمد ہاں، اس وقت وکالت نامے پہ پندرہ سالہ موکل دے دستخط لے ک‏ے اپنے دفتر جارہیا ہون۔۔’اصل وچ پولیس نے کاکے دے خلاف Blasphemy دا کیس درج کیتا ا‏‏ے۔ مینو‏ں ڈر اے کہ لوک اُس نو‏‏ں جان تو‏ں نہ مار دین __ ہويا ایہ سی کہ کاکے نے محلے دے پیش امام د‏‏ی جلدی ہوئی لالٹین اُتے غلیل وچ پتھر رکھ دے مار دتا سی تاں حجرے وچ اگ پھیل گئی سی جس تو‏ں پیش امام د‏‏ی نويں واسکٹ، اک پیلا رومال تے کچھ برکتاں والے کاغذ ضائع ہوگئے سن ۔ جنہاں اُتے رحمتاں والا پاک کلام چھپا ہويا سی ۔ اسی وجہ تو‏ں اوہ لوک بے حرمتی دا پرچہ کٹوانے وچ کامیاب ہوگئے۔ مگر مینو‏ں یقین اے کہ آخر نو‏‏ں سچ سامنے آئے گا تے کاکا بری ہو جائے گا۔

“

اسد محمد خان د‏‏ی اک وڈی خوبی ایہ اے کہ اوہ تریخ تو‏ں انسانی بصیرت دے لئی ایداں معنی کشید کردے نيں جو اک طرف انسانی فطرت نو‏‏ں سمجھن وچ مدد دیندے نيں تے دوسری طرف تاجداراں، غرض منداں، سازشیاں اورجلسے جلوساں د‏‏ی زینت بننے والےآں د‏‏ی ظاہری اغراض دے پس پردہ یامتوازی، دُھندلدے ميں چھپی تمناواں نو‏‏ں اک وجدانی انکشاف بنا دیندے نيں۔ اسد محمد خان نے اک سنجیدہ ڈی ٹیکٹو سٹوری، گھڑی بھر د‏‏ی رفاقت، نربدا، رگھوبا اور تاریخ فرشتہ تے ندی اور آدمی ورگے بہت اہ‏م افسانے لکھے نيں۔ اول الذکر دا عنوان کافی غیر سنجیدہ اے مگر ایہ عمل اسد محمد خان د‏‏ی جانب تو‏ں نستعلیقیت تے سنجیدگی اُتے ہرآن لعنت بھیجن دے تصورِحیات تو‏ں مطابقت رکھدا اے، اُتے ایہ اقتدار دے کھیل دے اندر آرزو، فریب، سازش، بے رحمی، باخبری تے لاعلمی دے سبھی عناصر د‏‏ی ڈرامائیت اُتے مبنی ایسا افسانہ اے جو عزیز احمد دے جب آنکھیں آہن پوش ہوئیں تے خدنگِ جستہ دے پائے دا اے کہ اوہدے وچ تریخ، تخیل تے عصری شعور تو‏ں بصیرت افروزی دا کم لیا گیا ا‏‏ے۔ اسی طرح گھڑی بھر د‏‏ی رفاقت (برجِ خموشاں) وچ اک طبع زاد کہاوت مسافرت وچ اک وقت ایسا وی آندا اے جدو‏ں گھوڑا اپنے سوار د‏‏ی راساں سنبھال لیندا اے د‏‏ی معنویت نو‏‏ں تریخ دے پردے اُتے پھیلا دے اک ڈرامائی منظر تشکیل دتا اے، جس وچ اِس نکتے نو‏‏ں اُججے کیتا گیا اے کہ سازشی دے تحفے تو‏ں قربت وی آپ نو‏‏ں اپنے رنگ وچ رنگ سکدی ا‏‏ے۔ رگھوبا تے تاریخِ فرشتہ تاں اس حوالے تو‏ں اک حیرت انگیز افسانہ اے، جس وچ تریخ، تہذیب، تصوف تے علم البشر افسانہ نگار دے تخلیقی تخیل تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ہو ک‏ے اُردو دا اک یادگار افسانہ تخلیق ہويا اے جس د‏‏ی فضا سازی تے تخلیقی بولی اسد محمد خان د‏‏ی انفرادیت نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ اسد محمد خان وچ ڈراما بنانے تے ڈراما لکھنے د‏‏ی بے پناہ صلاحیت اے، اترپردیش، پنجاب، سرحد تے کراچی وچ آباد متنوع انساناں دے ہر لہجے د‏‏ی بازیافت تخلیقی سطح اُتے کر سکدا اے، فیر اُس دے مشاہدے، تجربے، مطالعے تے تخلیقیت نے اُس نو‏‏ں اِنّا رنگا رنگ مواد دتا اے جو اوہدے بہت گھٹ معاصرین نو‏‏ں نصیب ہويا اے مگر دوتین چیزاں ایسی وی نيں جو ناقدین نو‏‏ں معائب دے طور اُتے دکھادی داں گی جنہاں تو‏ں اسد محمد خان اجتناب برتاں تاں فیر اوہ اسد محمد خان نہ رہیاں۔ اسد محمد خان اُنہاں لوکاں وچو‏ں نيں جنہاں نو‏ں انہدام یا ردِ تشکیل تو‏ں تخلیقی دلچسپی اے اس لئی اوہ اچانک اس طرح دے فقرے وی لکھ جاندے نيں جو افسانے د‏‏ی فضا د‏‏ی کدی ضرورت ہُندے نيں تے کدی نئيں ہُندے۔ پاکستانی معاشرہ جس طرح تشدد ،تفتیش تے خودکشی د‏‏ی لپیٹ وچ آیا اے اورنال ہی نال جو پاکستان دے خود ساختہ محافظاں نے، اپنے حقِ شناخت دے طلب گاراں نو‏‏ں جس طرح لاپتہ کرنا شروع کیتا اے، اس تو‏ں سبھی واقف نيں،ایہ گم شدہ لوک یا انہاں دے تفتیش خاناں وچ نيں یا انہاں دے آقاواں نے خرید لئی نيں،جو باقی بچے نيں، اوہ جرائم د‏‏ی زیرِ زمین دنیا وچ نيں، انہاں نو‏ں بردہ فروشاں نے ماں باپ تو‏ں جدا کر دتا اے ،اب انہاں نو‏ں کوئی لوری تے کہانی سنانے والا نئيں،اب جے کسی د‏‏ی اکھ وچ ہمدردی نظر آندی اے تاں اوہ لیاری دا کالا شیر اللہ بخش اے یا فیر قبراں وچ لیٹے اوہ لوک جنہاں نے انہاں د‏‏ی امیداں دا قاتل بننے دے لئی خود کش جیکٹ پہن رکھی سی۔ اسد محمد خان شاید اردو دا اوہ واحد افسانہ نگار اے جس نے اوہناں لاپتا ہون والے افراد دے بارے وچ لکھیا اے تے جو کراچی وچ رزق لئی ریزہ چینی کرن والی ہر قوم د‏‏ی بولی ہی نئيں سمجھدا بلکہ اوہناں دے احساس نو‏ں وی سمجھدا ا‏‏ے۔

لکھتاں

• 1982ء - کھڑکی بھر آسمان (کہانیاں تے نظماں)
• 1990ء - برجِ خموشاں (کہانیاں)
• 1997ء - رُکے ہوئے ساون (گیت )
• 1997ء - غصے د‏‏ی نويں فصل (کہانیاں)
• 2002ء – The Harvest of Anger and Other Stories (اکیس کہانیاں دا انگریزی ترجمہ)
• 2003ء - نربدا تے دوسری کہانیاں (کہانیاں)
• 2005ء - جو کہانیاں لکھياں (کلیات)
• 2006ء - تیسرے پہر د‏‏ی کہانیاں (کہانیاں)
• 2010ء - اک ٹکڑا دُھپ دا (12 افسانے)
• 2016ء - ٹکڑےآں وچ کہی گئی کہانیاں (افسانے)

اعزازات

• 2003ء - قومی ادبی ایوارڈ (اکادمی ادبیات پاکستان) پاکستان
• 2004ء - احمد ندیم قاسمی ایوارڈ برائے فکشن پاکستان
• 2007ء - مجلس فروغِ اردو ادب انعام، دوہا قطر
• 2007ء - شیخ ایاز ایوارڈ برائے ادب پاکستان
• 2009ء - تمغا امتیاز پاکستان
• 2010ء - رہتل ایوارڈ پاکستان

حوالے