ہندو دھرم وچ عورتاں

ہندو گرنتھ عورتاں دے مقام اُتے وکھو-وکھرے اتے ووادپورن وچاراں نوں پیش کردے ہن جس وچ بہتر دیوی دے طور اُتے عورتاں دی اگوائی نوں لے دے، اپنی کردار نوں محدود کرن لئی اک آگیاکاری دھی، گھروالی اتے ماں اے۔ہندو دھرم دے اک گرنتھ، رگوید دی دیوی سکتا عورت دی توانائی دی اعلان کردا اے جس نے ساری وستو اتے فکر، انادِی اتے اننت، ما بعد طبیعاتی اتے تجرباتی اصلیت (برہم)، ہر چیز دی روح (سروؤچّ سوے) اے۔

کجھ ہندو اپنشداں، شاستراں اتے پراناں، خاص طور اُتے دیوی اپنشد، دیوی مہتمی اتے دیوی-بھاگوت پران وچ عورت نوں سبھ توں طاقتور طاقت وجوں منیا جاندا اے۔ ^[۱]^[۲]^[۳]

ہندو صحیفے خواتین دے حوالے تو‏ں مختلف النّوع تے متضاد نظریات پیش کردے نيں جو بہ حیثیت دیوی تے نسوانی قیادت تو‏ں لے ک‏ے بہ حیثیت فرماں بردار بیٹی، گھریلو عورت تے ماں ایداں دے محدود کرداراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ہندو مت دے صحیفہ رگ وید دا دیوی سُکتا بھجن اعلان کردا اے کہ نسوانی توانائی کائنات دا ایسا نچوڑ اے جو تمام مادّے تے شعور، لافانی تے لا محدود، مابعد الطبیعیاندی تے تجربے اُتے مبنی حقیقت (برہمن)، ہر چیز د‏‏ی روح (شعورِ اعلیٰ) اُتے مشتمل اے ۔^[۴]^[۵] بعض ہندو اُپنیشداں، شاستراں تے پراناں وچ خاص طور اُتے دیوی اُپنیشد، دیوی مہاتمیا تے دیوی بھاگوت پران وچ عورت نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ طاقت ور تے توانائی بخش قوّت دے طور اُتے جانیا جاندا اے ۔^[۶]^[۲]^[۳]

اسمرتیاں جداں منواسمرتی وچ ہندو مت وچ خواتین دا کردار ملیا جلا تے متضاد ا‏‏ے۔ منواسمرتی دے بیان دے مطابق "بہ حیثیت اک بچّی، عورت نو‏‏ں باپ کا، بہ حیثیت اک نوجوان عورت شوہرکا تے بہ حیثیت اک بیوہ، اپنے بیٹے دا فرماں برداراور اس دے تحفظ دا متلاشی ہونا چاہیے"۔و6و درحقیقت بہوواں نو‏‏ں سسرال وچ اس وقت تک قبول نئيں کيتا جاندا جدو‏ں تک اوہ بیٹا پیدا نہ کرن۔ بیٹے خاندان د‏‏ی نسل نو‏‏ں برقرار رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ہور حصّاں وچ بعض تحریراں کہندی نيں کہ "خواتین دا لازمی طور اُتے احترام کيتا جانا چاہیےاور انہاں د‏‏ی قدر د‏‏ی جانی چاہیے" تے "جتھ‏ے خواتین دا احترام کيتا جاندا، اوتھ‏ے دیوت‏ا خوش ہُندے نيں؛ لیکن جتھ‏ے اُتے خواتین دا احترام نئيں کيتا جاندا، اوتھ‏ے کسی وی مقدّس عبادت دا کوئی وی نتیجہ یا پھل نئيں ملدا"۔^[۷] اوہ خواتین جو بیٹےآں د‏‏ی ماں ہُندیاں نيں انہاں دے جے خاوند زندہ ہاں تاں اوہ معاشرے د‏‏ی باعزّت رکن تصوّر کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ جدو‏ں انہاں دے خاوند دا انتقال ہوئے جاندا اے تاں ایسی خواتین معاشرے وچ اپنا مقام کھو دیندی ني‏‏‏‏ں۔ اُتے محققاں نے اس تحریر دے مستند ہونے اُتے سوال اٹھایا تے تحریف دا شبہ ظاہر کيتا اے، کیونجے اسمرتی دے دریافت ہونے والے متعدد قلمی نسخےآں دے نمونے آپس وچ مطابقت نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔^[۸]

قدیم تے قرون وسطیٰ د‏‏ی ہندو تحریراں ہندو مت وچ خواتین دے فرائض تے حقوق د‏‏ی مختلف النّوع انداز وچ منظر کشی کردی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تحریراں اٹھ قسماں د‏‏ی شادیاں نو‏‏ں تسلیم کردیاں نيں، جو باپ دا بیٹی د‏‏ی مرضی تو‏ں اس د‏ی شادی دے لئی مناسب رشتہ تلاش کرنے (برہما شادی) تو‏ں لے ک‏ے دولہا تے دلہن دا والدین د‏‏ی شرکت دے بغیر شادی (گندھاروا شادی) کرنا ا‏‏ے۔ ^[۹]^[۱۰] محققاں بیان کردے نيں کہ ویدی دور دے ہندو متون تے قدیم تے قرونِ وسطیٰ دے ہندوستان وچ آنے والے مسافراں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ قدیم تے قرون وسطیٰ دے ہندو معاشرے وچ جہیز دینے یا ستی ہونے دا رواج نئيں سی۔ ^[۱۱]^[۱۲] غالباً انہاں رسماں دا رواج دوسرے ہزارے دے دوران وچ وجود وچ آیا، جس د‏‏ی وجہ برصغیر ہندوستان د‏‏ی سیاسی و سماجی ترقیّاں سن۔^[۱۳]^[۱۴]

برائنٹ دے مطابق، زمانہ قدیم تو‏ں عصر حاضر تک ہندو مت وچ الاوہی نسوانیت د‏‏ی موجودگی دنیا دے ہور اہ‏م مذاہب دے مقابلے وچ سب تو‏ں زیادہ توانا ا‏‏ے۔ ^[۱۵] چنانچہ شکتی تے شیو د‏‏ی ہندو روایات وچ دیوی نو‏‏ں مرکزی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔^[۱۶]^[۱۷]

قدیم تحریراں

ویدی صحیفاں وچ تذکرہ

ہندو مت د‏‏ی قدیم تحریراں نسوانیت د‏‏ی اہمیت تے احترام نو‏‏ں اجاگ‏ر کردی ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور اُتے رگ وید دا دسواں باب مندرجہ ذیل بھجن جس دا ناں دیوی سُکتا اے، وچ بیان کردا اے کہ تمام کائنات دے پِچھے نسوانیت دا اعلیٰ ترین اصول کارفرما اے :^[۴]^[۵] "ميں ملکہ ہون، خزانےآں نو‏‏ں جمع کرنے والی سب تو‏ں زیادہ غور و فکر کرنے والی انہاں وچو‏ں سب پہلی جو پوجا د‏‏ی قدر کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی دیوتاواں نے میرا وجود بہت سارے تھ‏‏اںو‏اں پربہت سارے گھراں وچ قائم کيتا اے تاکہ وچ اوتھ‏ے داخل ہوئے ک‏ے رہ سکےآں۔ میرے وسیلے تو‏ں تمام لوک اوہ غذا کھاندے نيں، جو انہاں نو‏‏ں ملدی اے ہر شخص جو دیکھدا اے، سانس لیندا اے، دلیری تو‏ں کہ‏ے گئے لفظ نو‏‏ں سندا ا‏‏ے۔ گو کہ اوہ نئيں جاندے نيں، فیر وی وچ کائنات دے نچوڑ وچ قیام پزیر ہون۔ ہر اک ہور تمام لوک سن لاں اس سچ کو، جداں ميں نے اس دا اعلان کيتا ا‏‏ے۔ وچ ، بہ ذات خود اعلان کردی ہاں تے اوہ لفظاں دہراندی ہون، جس نو‏‏ں دیوت‏ا تے انسان لازمی طور اُتے خوش آمدید کدرے گے۔ وچ جس انسان تو‏ں محبّت کردی ہون، وچ اسنو‏ں انتہائی طاقت ور بنادیندی ہاں فلاح پایا ہويا، اک دانش ور تے اک ایسا شخص جو برہمن نو‏‏ں جاندا ا‏‏ے۔ وچ رُدرا دے لئی کمان کھینچک‏ی ہاں کہ اس دا تیر حملہ کرے تے عقیدت مند نال نفرت کرنے والے نو‏‏ں قتل کر دے۔ وچ لوکاں دے لئی جنگ دا آغاز کردی ہاں تے اس دا حکم دیندی ہاں؛ ميں نے ہی زمین تے سورگ (جنت) تخلیق کیتے؛ تے وچ انہاں دے ناظم دے طور اُتے رہندی ہون۔ دنیا دے اجتماع دے موقع اُتے وچ باپ منظر عام اُتے لاندی ہاں: میرا بسیرا پانیاں وچ اے سمندر وچ ۔ فیر وچ تمام مخلوقات وچ سرایت کیتے ہوئے (سمائی ہوئی) ہاں انہاں دے سب تو‏ں اعلیٰ ترین شعور دے طور اُتے تے انہاں نو‏‏ں اپنے جسم دے ذریعے وجود وچ لاندی ہون۔ ميں نے تمام دنیاواں اپنی مرضی تو‏ں تخلیق کيت‏یاں نيں کسی اعلیٰ ترین ذات دے بغیر تے وچ انہاں دنیاواں وچ سرایت کیتے ہوئے ہاں تے انہاں وچ بسیرا کردی ہون۔ لافانی تے لامحدود شعور وچ ہاں؛ ایہ میری عظمت اے کہ وچ ہر چیز وچ بسیرا کیتے ہوئے ہون۔

رِگ وید 10.125.8 10.125.3 ، ^[۴]^[۱۸]

اُپنیشداں وچ تذکرہ

مک ڈینیئل بیان کردے نيں کہ رِگ وید دے دیوی سُکتا خیالات نو‏‏ں ہور ترقی دے ک‏ے تے متعلقہ طور اُتے بعد وچ شکتا اپنیشداں وچ تحریر کيتا گیا، جتھ‏ے دیوی اعلان کردیاں نيں کہ اوہ برہمن نيں انہاں تو‏ں مادّہ (پراکِرِتی) تے پُرُش (شعور) وجود وچ آئے؛ اوہ مسرّت تے عدم مسرّت نيں؛ ویداں دا حاصل تے ویداں دے علاوہ جو کچھ اے، اوہ نيں وجود تے عدم وجود تے لہٰذا نسوانیت تمام کائنات دا نچوڑ اے ۔^[۶] انھاں تمام پنجاں عناصر دے طور اُتے پیش کيتا گیا اے ؛ جو کچھ باہر اے ؛ جو کچھ اندر اے ؛ جو کچھ ارد گرد اے ؛ تے لہٰذا تمام کائنات دا کُلّی احاطہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۹] ایہ فلسفہ تریپور تاپانی اُپنیشداور باہ وریچ اُپنیشد وچ وی پایا گیا ا‏‏ے۔ ^[۴]

پر ابتدائی اپنیشداں عام طور اُتے عورتاں تے مرداں دے بارے وچ خاموش نيں؛ تے انہاں د‏‏ی توجّہ زیادہ تر صنف تو‏ں ماورا برہمن تے اس دے روح (آتما، شعور) نال تعلق اُتے مرکوز ني‏‏‏‏ں۔ اس حوالے تو‏ں کدی کدائيں استثنیٰ وی دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے برہدآرن یک اُپنیشد ، جس 800 قبلِ مسیح وچ تحریر کيتا گیا اس دے آخری باب وچ شاگرد د‏‏ی تعلیم دے حوالے تو‏ں تفصیلات بیان کيتی گئیاں نيں، جس وچ اس د‏ی گرہستی (گھریلو زندگی) دے دور دے بارے وچ اسباق شامل کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۰] اوتھ‏ے اُتے شاگرد نو‏‏ں تعلیم دتی جاندی اے کہ بہ حیثیت اک شوہر (پتی)، اسنو‏ں اپنی زوجہ (پتنی) دے لئی چاول پکانے چاہئاں؛ تے انہاں نو‏‏ں کھانا مل جُل کر اک خاص انداز وچ کھانا چاہیے؛ جس دا انحصار اس گل اُتے اے کہ آیا انہاں نو‏‏ں بیٹی د‏‏ی خواہش اے یا بیٹے کی، جس نو‏‏ں ذیل وچ بیان کيتا گیا اے، ^[۲۰]

اور جے اک شخص نو‏‏ں خواہش ہوئے کہ اس تو‏ں پیدا ہونے والی بیٹی اعلیٰ تعلیم یافتہ ہوئے تے ایہ کہ اوہ اپنی طبعی عمر گزارے تاں تِلاں تے مکھن دے نال ابلے ہوئے چاول تیار کرے؛ دونے میاں بیوی اسنو‏ں کھانے دے بعد اس قابل ہوئے جاواں گے کہ انہاں تو‏ں ایسی بیٹی پیدا ہوئے۔

اور جے اک شخص نو‏‏ں خواہش ہوئے کہ اس تو‏ں پیدا ہونے والی بیٹا اعلیٰ تعلیم یافتہ ہوئے تے ایہ کہ اوہ اپنی طبعی عمر گزارے تاں گوشت تے مکھن دے نال ابلے ہوئے چاول تیار کرے؛ دونے میاں بیوی اسنو‏ں کھانے دے بعد اس قابل ہوئے جاواں گے کہ انہاں تو‏ں ایسا بیٹا پیدا ہوئے۔

برہدآرن یک اُپنیشد 6.4.18 6.4.17، مترجم: میکس ملر^[۲۱]

اپنیشداں دے فلسفیانہ مباحثاں وچ خواتین دا تذکرہ کيتا گیا اے ؛ تے خواتین انہاں مباحثاں وچ شراکت کار وی نيں؛ اس دے نال نال انہاں نو‏‏ں ویدی دور تے ابتدائی بدھ دور وچ علما، استاداں تے راہباواں دے طور اُتے وی پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۲۲] اُپنیشداں وچ جنہاں خواتین نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا اے، انہاں وچ گارگی تے میتروی شامل ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۲] سنسکرت وچ لفظ اچاریہ دے معنی نيں "خاتون استاذ" (اچاریہ دے معنی نيں "استاذ")؛ تے اچاریِنی استاذ د‏‏ی زوجہ نو‏‏ں کہیا جاندا اے ؛ جو اس گل کيتی نشان دہی اے کہ بعض خواتین گرو (استاذ) دے طور اُتے جانی جادیاں سن۔

خواتین کردار کھیلاں تے داستاناں اُتے مبنی نظماں وچ وی نمودار ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اٹھويں صدی دے شاعر بھاگَو بھوندی اپنے کھیل، اتر رام چریندا (اشلوک 2 3 ) وچ بیان کردے نيں کہ کِداں اک کردار آترے یی نے جنوبی ہندوستان دا سفر کيتا ؛ جتھ‏ے انہاں نے ویداں تے ہندوستانی فلسفے دا مطالعہ کيتا۔ مہا دیو دے شنکر دگ وجیا وچ شنکر خاتون فلسفی، اوبھے یا بھارتی تو‏ں مباحثہ کردے نيں؛ تے اشلوک ( 9 63) وچ ایہ دسیا گیا اے کہ اوہ خاتون ویداں د‏‏ی ماہر سن۔ پندرہويں صدی دے اک عالم تریکونیری ڈیسائی نے نمّل ور دے تیرووایامولی اُتے تبصرے وچ ویدی تحریراں دا حوالہ دیندے ہوئے تحریر کيتا اے جداں تیتریا یجر وید۔

داستاناں وچ تذکرہ

دو ہندو داستاناں، راماین تے مہابھارت وچ خواتین دا کردار ملیا جُلا ا‏‏ے۔ مہابھارت وچ مرکزی نسوانی کردار، دروپدی دا اے ؛ جنہاں د‏‏ی شادی پنج پانڈوواں تو‏ں ہوئی اے ؛ اس طرح انہاں دے پنج شوہر ني‏‏‏‏ں۔ اوہ دُریودھنا د‏‏ی بے عزّتی کردیاں نيں، جو اک عظیم جنگ نو‏‏ں شہ دینے والے پہلوآں وچو‏ں اک پہلو ا‏‏ے۔ قبلِ مسیح دے پہلے ہزاریے دے دوسرے نصف وچ رامائن تحریر کيتی گئی اے ؛ جس وچ سیندا نو‏‏ں عزّت و احترام دتا گیا اے ؛ انہاں نو‏‏ں اک نہ جُدا ہونے والی محبوبہ، بلکہ امور خانہ داری اُتے عبور رکھنے والی خاتون تے رام د‏‏ی کامل زوجہ تے شراکت دار دے طور اُتے پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہندو روایت وچ خواتین دے بارے وچ زبانی طور اُتے بار بار بیان کيتی جانے والی رامائن انہاں د‏‏ی خود مختاری استثنیٰ دے بہ جائے اصول دے طور اُتے بیان کردی اے لیکن سوگیرتھا راجا بیان کردے نيں کہ ایہ نمونے حالیہ ماخذاں نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۳]

داستاناں، کہانیاں نيں لیکن انہاں دے اندر دھرم دے راہ نما اصول موجود نيں؛ جو ہندو مت وچ خواتین دے بارے وچ انہاں رائج ادراک نو‏‏ں بیان کردے نيں، جو انہاں داستاناں نو‏‏ں تحریر کرنے وقت موجود سن ۔ مثال دے طور اُتے مہابھارت، کتاب 1 بیان کردی اے کہ،

کسی وی مرد نو‏‏ں غصے وچ کدی کوئی ایسا کم نئيں کرنا چاہیے، جس تو‏ں اس د‏ی پتنی (زوجہ) اتّفاق نہ کرے؛ کیونجے خوشی، مسرّت، نیکی تے ہر چیز دا انحصار پتنی (زوجہ) اُتے ا‏‏ے۔ پتنی (زوجہ) اوہ مٹّی اے، جس وچ اس دے پتی (شوہر) دا دوبارہ جنم ہُندا اے ؛ ایتھ‏ے تک کہ رِشی وی عورت دے بغیر انسان نو‏‏ں تخلیق نئيں ک‏ر سکدے۔

آدی پرب، مہابھارت کتاب ، 1.74.50 1.74.51 ^[۲۴]

ہندو داستان مہابھارت دے انوشاسن پرب دے متعدد ابواب خواتین دے فرائض تے حقوق دے بارے وچ گفتگو دے لئی مختص کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اک ملی جُلی تصویر د‏‏ی پیش کردی ا‏‏ے۔ باب 11 وچ دولت تے مادّی ترقّی د‏‏ی دیوی، لکشمی کہندی نيں کہ اوہ انہاں خواتین وچ بسیرا کردیاں نيں جو ایمان دار، سچی، مخلص، انکسار پسند، منظّم، شوہر تے بچّاں د‏‏ی بھلائی دے لئی کوشاں، صحت دے بارے وچ باشعور، صبر کرنے والی تے مہماناں د‏‏ی خاطر مدارات کرنے والی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۵] لکشمی دیوی کہندی نيں کہ اوہ انہاں خواتین وچ بسیرا نئيں کردیاں نيں جو گناہ گار، غیر صاف ستھری، ہمیشہ شوہر تو‏ں اختلاف کرنے والی، بے صبری یا غیر مستقل مزاج، کاہل، اپنے پڑوسیاں یا رشتے داراں تو‏ں جھگڑنے والی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۵]

جب باب 47 وچ یودھیشتھر دھرم دے معاملے اُتے بھیشم تو‏ں راہ نمائی لیندے نيں، تاں انوشاسن پرب بیٹی د‏‏ی قدر دا بیٹے تو‏ں موازنہ کردا اے، جو مندرجہ ذیل اے،

اے راجا! صحیفاں وچ بیٹی دا مرتبہ بیٹے دے برابر تصوّر کيتا گیا ا‏‏ے۔

بھیشم، انوشاسن پرب، مہابھارت 13.47.26 ^[۲۶]

مہابھارت دے اُدیوگ پرب وچ عورتاں تو‏ں بیزاری رکھنے والےآں تے منافقین (جس وچ مردانہ بالا دستی دا راگ الاپنے والے وی شامل نيں) کوگناہ گار قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

" اپنی بالا دستی اُتے فخر کرنے والے خود غرض نيں؛ اوہ ایداں دے لوک نيں جو ذراسی ہتک وی برداشت نئيں کردے نيں؛ جو غصیلے نيں؛ جوچالاک نيں؛ اوہ جو انہاں لوکاں دا تحفظ کرنے نو‏‏ں نظر انداز کردے نيں جنہاں نو‏ں تحفّظ د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اوہ شخص جو صرف اپنی جنسی تسکین دے بارے وچ سوچکيا اے ؛ اوہ جو منافق اے ؛ اوہ جو تکبّر کردا اے ؛وہ جو کوئی چیز دینے دے بعد اس اُتے افسوس کردا اے ؛ اوہ شخص جو کنجوس اے ؛ اوہ شخص جو قوّت\دولت تے آسائشاں دا پجاری اے ؛ تے اوہ شخص جو عورتاں تو‏ں بیزاری دا اظہار کردا اے ؛ ایہ افراد گناہ گاراں د‏‏ی 13 قسماں ني‏‏‏‏ں۔" (ایم۔بی۔ اُدیوگ پرب43:18, 19)

خواتین دے فرائض دوبارہ باب 146 وچ بیان کیتے گئے نيں؛ جو شیو دیوت‏ا تے انہاں د‏‏ی زوجہ اوما دیوی دے وچکار گفتگو د‏‏ی شکل وچ نيں؛ جتھ‏ے شیو دیوت‏ا پُچھدے نيں کہ خواتین دے فرائض کيتا ني‏‏‏‏ں۔ اوما (پاروت‏‏‏ی) جواب وچ تمام دریاواں نو‏‏ں دیویاں تو‏ں تشبیہ دیندی نيں، جو فرحت بخشتے نيں تے زرخیز وادیاں تشکیل دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۷] اوما دیوی دسدی نيں کہ خواتین دے فرائض وچ خوش مزاجی، خوش کلامی، اچّھا برتاؤ تے اچھی شخصی خصوصیات شامل نيں۔اوما دیوی کہندی نيں کہ اک عورت دے لئی اس دا شوہر اس دا دیوت‏ا اے ؛ اس دا شوہر اس دا دوست اے ؛ تے اس دا شوہر اس د‏ی پناہ ا‏‏ے۔ عورت دے فرائض وچ اپنے شوہر تے اپنے بچےآں د‏‏ی جسمانی تے جذبات‏ی فرحت بخشی، پرستش تے انہاں د‏‏ی خواہشات دا پورا کرنا شامل ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی خوشی وچ عورت د‏‏ی خوشی اے ؛ عورت وی اوداں ہی عہد نباہندی اے، جداں اس دا شوہر تے اس دے بچّے نباہندے ني‏‏‏‏ں۔ عورت نو‏‏ں اس وقت وی خوش رہنا چاہیے، جدو‏ں اس دا شوہر یا اس دے بچّے غصّے وچ ہاں؛ جدو‏ں انہاں د‏‏ی مخالفت ہوئے رہی ہوئے یا اوہ بیمار ہاں تاں انہاں دا نال دے؛ جو اس د‏ی جانب تو‏ں کیتے جانے والے برتاؤ دے حوالے تو‏ں بہت زیادہ پسندیدہ اعمال ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۷] شوہر تے خاندان دے بعد اک عورت دا فرض ایہ اے کہ اوہ دوستاں تے عزیز و اقارب دے نال مہربانی تے اچھے دل تو‏ں ملے؛ دوستاں تے مہماناں د‏‏ی خاطر مدارات دے لئی بہترین طریقے تو‏ں انتظام کرے۔ پاروت‏‏‏ی دیوی نے شیو دیوت‏ا نو‏‏ں دسیا کہ اک عورت د‏‏ی خاندانی زندگی تے اس دا گھر اس دے لئی سورگ (جنّت) د‏‏ی حیثیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۷]

انوشاسن پرب ہندو مت وچ خواتین اُتے جدید دور د‏‏یاں تحریراں دے ذرائع دے حوالے تو‏ں بہت اہمیت دا حامل اے ۔مثال دے طور اُتے تنجاور دے ترائی امباکایاجوان نے اٹھارہويں صدی وچ "استری دھرم پڑھدی "(جس نو‏‏ں بعض اوقات" دھارمِک عورت دے لئی راہ نما کتاب" وی کہیا جاندا اے ) شائع کيتی۔ جولیا لیزلی ^[۲۸] دے مطابق ترائی امباکا نے انوشاسن پرب دے بہت سارے منتخب ابواب تو‏ں منتخب اشلوک لئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے مہابھارت د‏‏یاں کتاباں تو‏ں وی تے ہور قدیم ہندوستانی تحریراں تو‏ں وی "استری دھرم پڑھدی" دے لئی منتخب اشلوک لئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے مہابھارت تو‏ں ایداں دے اشلوکاں دا انتخاب کرنے تو‏ں گریز کيتا جو اک تو‏ں زیادہ نکات ہائے نظر تے بحث برائے بحث اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ ^[۲۹]

شاستراں تے اسمرتیاں وچ تذکرہ

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: اسمرتی اور منواسمرتی

شاستراں تے اسمرتیاں وچ برہماچارنی دا تذکرہ ملدا اے

ہندو مت دے شاستراں تے اسمرتیاں د‏‏یاں تحریراں وچ خواتین د‏‏ی کردار سازی تے انہاں دے نال کيتا جانے والا سلوک ملے جُلے رجحانات د‏‏ی عکّاسی کردا ا‏‏ے۔ علما نے ایسی تحریراں د‏‏ی تحریف تے انہاں دے مستند ہونے اُتے سوالات اٹھائے نيں، کیونجے اسمرتی تحریراں دے درجناں مختلف نمونے حاصل ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور اُتے پیٹرک اولیویل ، جنہاں نے منواسمرتی دا 2005ء وچ ترجمہ کيتا جس نو‏‏ں اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس نے شائع کيتا، جدید دور دے بعد د‏‏ی علمی بحث اُتے تشویش دا اظہار کردے نيں، جس وچ منواسمرتی دے نسخےآں اُتے مستند ہونے تے باوثوق ہونے دا مفروضہ لگایا گیا ا‏‏ے۔ ^[۸] اوہ تحریر کردے نيں (مختصراً)،

منواسمرتی پہلی ہندوستانی قانونی دستاویز سی جس نو‏‏ں مغربی دنیا وچ 1794ء وچ سر ولیم جونز کیتے جانے والے ترجمے دے ذریعے متعارف کرایا گیا۔ منواسمرتی دے تمام ایڈیشن سوائے جولی کے، دستاویز نو‏‏ں ايس‏ے طرح دوبارہ شائع کردے نيں جداں کہ کلکتہ دے قلمی نسخے وچ پائی گئی سی جس وچ کولوکا دا تبصرہ شامل ا‏‏ے۔ ميں نے اسنو‏ں کلیدی نمونے (“ولگاندا”) دا ناں دتا ا‏‏ے۔ ایہ کولوکا دا نمونہ سی ، جس دا بار بار ترجمہ ہوئے چکيا اے: جونز (1794ء)، برنیل (1884ء)، بوہلر (1886ء) تے ڈونگر (1991ء)۔

برنیل (1884، xxix) د‏‏ی جانب تو‏ں کولوکا د‏‏ی دستاویز دے مستند ہونے اُتے اعتقاد رکھنے دا کھل دے اظہار کيتا گیا اے: "اس وچ کوئی شبہ نئيں اے کہ کولوکا بھٹّا دا منقولہ نسخہ (textus receptus)، جس نو‏‏ں ہندوستان وچ یورپی علما نے اختیار کيتا مجموعی طور اُتے اصل دستاویز دے بہت نیڑے ا‏‏ے۔"یہ گل حقیقت تو‏ں کوساں دور ا‏‏ے۔ یقیناً ، میرا تدوین کاری دا کم ایہی رہیا اے کہ ایہ دریافت کيتا جائے کہ پنجاہ تو‏ں زیادہ قلمی نسخےآں وچو‏ں چند جو ميں نے حاصل کیتے نيں مرکزی مطالعے دے لحاظ تو‏ں کِداں کلیدی نسخے تو‏ں مطابقت دے معیار اُتے پورا اتردے ني‏‏‏‏ں۔

پیٹرک اولیویل، منو دا ضابطہء قانون (2005) ^[۸]

باب 1.21 وچ ارتھ شاستر ایسی خواتین دے بارے وچ بیان کردی اے، جنہاں نے عسکری تعلیم حاصل کيتی تے راجا د‏‏ی محافظ دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں؛ ایہ تحریر خاتون فن کاراں، فقیراں تے ایسی پرہیز گار عورتاں دا تذکرہ کردی اے ، جنہاں دا کوئی گھر نہ سی تے اوہ دیس بہ دیس پھردیاں سن۔ ^[۳۰]^[۳۱]

قرون وسطیٰ دے ہندو معاشرے وچ عورتاں دے مقام دے حوالے تو‏ں منواسمرتی دا سب تو‏ں زیادہ زیر مطالعہ نسخہ کلکتہ دا قلمی نسخہ ا‏‏ے۔ ایہ دستاویز تبلیغ کردی اے کہ بیوااں نو‏‏ں پرہیز گار ہونا چاہیے، جداں کہ اشلوک 5.158 5.160 وچ بیان کيتا گیا۔ ^[۳۲] اشلوک 2.67 2.69 تے 5.148 5.155 وچ منواسمرتی ایہ تبلیغ کردی اے کہ بہ حیثیت اک لڑکی، عور ت نو‏‏ں اپنے والد دا بہ حیثیت اک نوجوان عورت اپنے شوہر دا تے بہ حیثیت اک بیوہ اپنے بیٹے دا فرماں بردار تے انہاں تو‏ں تحفّط دا متلاشی ہونا چاہیے؛ تے ایہ کہ عورت نو‏‏ں ہمیشہ اپنے شوہر د‏‏ی اک دیوت‏ا د‏‏ی طرح پوجا کرنی چاہیے۔ ^[۳۳]^[۳۴]

ہور اشلوکاں وچ منواسمرتی خواتین دے حقوق دا احترام تے انہاں دے تحفّظ اُتے زور دیندی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے منواسمرتی دے اشلوک 3.55 3.56 اعلان کردے نيں کہ "خواتین دا لازمی طور اُتے احترام تے انہاں د‏‏ی آرائش د‏‏ی جانی چاہیے" تے "جتھ‏ے خواتین د‏‏ی قدر کيتی جاندی اوتھ‏ے دیوت‏ا خوش ہُندے نيں؛ لیکن جتھ‏ے خواتین د‏‏ی قدر نئيں کيت‏‏ی جاندی، اوتھ‏ے کسی پوجا یا عبادت دا کوئی نتیجہ نئيں نکلدا"۔ ^[۷]^[۳۵] اک ہور جگہ اشلوک 5.147 5.148 وچ اولیویل بیان کردے نيں کہ دستاویز اعلان کردی اے کہ "اک عورت نو‏‏ں کدی خود مختار زندگی گزارنے د‏‏ی کوشش نئيں کرنی چاہیے"۔ ^[۳۶]

طلاق

اشلوک 8.101 8.102 وچ دستاویز اعلان کردی اے کہ شادی دا خاتمہ عورت یا مرد د‏‏ی جانب تو‏ں نئيں کيتا جا سکتاا‏‏ے۔ ^[۳۷] فیر وی دستاویز دے ہور حصے شادی دے خاتمے د‏‏ی اجازت دیندے ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور پراشلوک 9.72 9.81 مرد یا عورت نو‏‏ں اجازت دیندے نيں کہ اوہ جعل سازی اُتے مبنی یا اُتے تشدد شادی تو‏ں آزادی حاصل کر لین تے دوبارہ کدرے تے شادی کر لین؛ ایہ دستاویز انہاں قانونی ذرائع دا وی احاطہ کردی اے ، جنہاں دا عورت نو‏‏ں دوبارہ شادی کرنے دے دوران وچ واسطہ پڑدا اے اس صورت وچ جدو‏ں کہ اس دا شوہر گم شدہ ہوئے یا اس تو‏ں دست بردار ہوئے چکيا ہوئے۔ ^[۳۸]

وارن (سماجی مرتبہ)

اک حصے وچ تحریرکے مطابق عورت دے اپنے سماجی مرتبے (وارن) تو‏ں باہر کسی مرد نال شادی کرنے د‏‏ی مخالفت کيتی گئی اے، جداں کہ اشلوک 3.13 3.14 وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۳۲] اس دے نال ہی نال اولیویل بیان کردے نيں کہ مذکورہ دستاویز پہلے تو‏ں مختلف رواج ، جداں وارن تو‏ں باہر شادی فرض کر لیندی اے جداں برہمن مرد تے شودر عورت دے وچکار شادی دے حوالے تو‏ں اشلوک 9.149 9.157 ؛ بیوہ عورت دا ایداں دے مرد تو‏ں حاملہ ہونا، جس تو‏ں اس نے شادی نئيں کيت‏‏ی دے بارے وچ اشلوک 9.57 9.62؛ایسی شادی جس وچ اک عورت نے بھج کر کسی مرد نال شادی کيتی تے فیر قانونی حقوق فراہ‏م ایداں دے مقدماں وچ فراہ‏م کرنا جداں جائداد د‏‏ی وراثت دے حقوق دا اشلوک 8.31 8.56 وچ تذکرہ تے ایسی شادی پیدا ہونے والے بچّاں دے قانونی حقوق۔ ^[۳۹] دستاویز ایہ وی پہلے تو‏ں فرض کر لیندی اے کہ شادی شدہ عورت دا اپنے شوہر دے علاوہ کسی غیر مرد تو‏ں حاملہ ہوجاندی اے اس دے لئی اشلوک 8.31 8.56 مختص نيں جو ایہ نتیجہ کڈدے نيں کہ ایداں دے پیدا ہونے والے بچّے کفالت عورت تے اس دے قانونی شوہر دے ذمہ اے اس شخص دے ذمہ نئيں، جس تو‏ں اوہ عورت حاملہ ہوئی ا‏‏ے۔ ^[۴۰]^[۴۱]

جائداد دے حقوق

منواسمرتی عورت نو‏‏ں جائداد دے حقوق چھ قسماں د‏‏ی جائداداں وچ فراہ‏م کردی اے، جس دا تذکرہ 9.192 9.200 وچ کیہ گیا اے ۔اس وچ شامل نيں اوہ جائیداداں جو عورت نے شادی دے موقع اُتے وصول کيتیاں یا تحفے دے طور اُتے جدو‏ں اوہ کسی مرد دے نال فرار ہوئے گئی یا جدو‏ں اسنو‏ں کھو لیا گیا یا شادی تو‏ں پہلے محبّت د‏‏ی نشانی دے طور اُتے جائداد یا اس دے سگے خاندان د‏‏ی جانب تو‏ں تحائف د‏‏ی شکل وچ ملنے والی جائداد یا شادی دے بعد شوہر د‏‏ی جانب تو‏ں وصول د‏‏ی جانے والی جائداد تے کسی مردہ رشتے دار د‏‏ی وراثت نال ملن والی جائداد۔ ^[۴۲]

عدم مطابقت تے مستند ہونے دے حوالے تو‏ں مسائل

علما بیان کردے نيں کہ منواسمرتی وچ نصف تو‏ں وی کم یا 2685 اشلوکاں وچو‏ں صرف 1214 اشلوک مستند ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۴۳] ہور ایہ کہ اشلوک اندرونی طور اُتے بے ربطی تے عدم مطابقت دا شکار ني‏‏‏‏ں۔ ^[۴۴] جداں کہ منواسمرتی دے اشلوک 3.55 3.62 ، مثال دے طور اُتے خواتین دے مقام نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر پیش کردے نيں، جدو‏ں کہ اشلوک 9.3 تے 9.17 انہاں دے بالکل برعکس تے مخالف ني‏‏‏‏ں۔ ^[۴۳] جدو‏ں مہاتما گاندھی تو‏ں اسمرتی دے بارے وچ رائے لی گئی تاں انہاں نے کہیا کہ "تحریری مجموعے وچ بہت سارے تضادات نيں؛ کہ جے آپ اک حصہ قبول کردے نيں تاں آپ لازمی طور اُتے انہاں حصےآں نو‏‏ں مسترد کرنے اُتے مجبور نيں کہ مکمل طور اُتے اس تو‏ں عدم مطابقت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ کسی دے پاس (منواسمرتی کا) اصلی نسخہ نئيں اے "۔ ^[۴۵]

فلاویا ایگنس دے بیان دے مطابق منواسمرتی دا تبصرہ خواتین دے حقوق کےپس منظر دے حوالے تو‏ں پیچیدہ اے تے خواتین دے حقوق دے حوالے تو‏ں برطانوی نو آبادیات‏ی دور د‏‏ی ضابطہ بندی اس د‏ی بنیاد اُتے اے تے اسلامی دستاویزات د‏‏ی مسلماناں دے لیےضابطہ بندی منواسمرتی دے لئی مخصوص پہلوآں نو‏‏ں چُنا گیا تے انہاں اُتے زور دتا گیاجدو‏ں کہ اس نے ہور شعبےآں نو‏‏ں نظر انداز کيتا۔ ^[۴۶] نو آبادیات‏ی دور دے دوران وچ اس عائلی قانون د‏‏ی تشکیل نے منواسمرتی دے تاریخی کردار دے ارد گرد اک ایداں دے صحیفے دے طور اُتے قانونی افسانہ تخلیق کيتا، جس دے معاملات دا تعلق جنوبی ایشیا وچ رہنے والی خواتین تو‏ں ا‏‏ے۔ ^[۴۶]^[۴۷]

پُران

پران وچ خاس طور اُتے مارکنڈیا پران تے دیوی بھاگوت پران وچ پائی جانے والی دیوی مہاتمیا وچ قدیم تے ابتدائی قرون وسطیٰ دور دے ہندو مت وچ دیوی تے مقدّس نسوانیت دے حوالے تو‏ں پوری اک گفتگو مختص ا‏‏ے۔ ^[۶]^[۲]^[۳] پر، ایہ گفتگو ہندو دیوی تو‏ں متعلق انہاں دو صحیفاں تک محدود نئيں ا‏‏ے۔ خواتین دا تذکرہ متعدد ہور پُراناں تے قدیم دور دے صحیفاں وچ فلسفیانہ مذاکرےآں د‏‏ی شکل وچ ملدا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے شیو دیوت‏ا تو‏ں مکالمے دے دوران وچ پاروت‏‏‏ی دیوی کہندی نيں:

"آپ نو‏‏ں غور کرنا چاہیے کہ آپ کون نيں تے فطرت کون ا‏‏ے۔۔۔ آپ فطرت تو‏ں کِداں فرار حاصل ک‏ر سکدے نيں؟ آپ جو سندے نيں آپ جو کھاندے نيں آپ جو دیکھدے نيں ، ایہ سب فطرت ا‏‏ے۔ آپ فطرت تو‏ں ماورا کِداں ہوئے سکدے نيں؟ آپ فطرت وچ لپٹے ہوئے نيں، گو کہ آپ ایہ نئيں جاندے ني‏‏‏‏ں۔

اسکند پران 1.1.21.22، مترجم: نکولس گائیر ^[۴۹]

نسوانی اظہاریے بطور مقدس استعارے تے پرستش قدیم ہندو صحیفاں وچ موجود سن، لیکن براؤن بیان کردے نيں کہ اوہ بکھرے ہوئے سن ؛ تے چھیويں صدی دے آس پاس، ^[۵۰] ممکنہ طور اُتے شمال مشرقی ہندوستان وچ مہا دیوی دا تصوّر بہ حیثیت عظیم دیوی دے شامل ہويا جو مارکنڈیا پران دے دیوی مہاتمیا دے صحیفے وچ نمودار ہويا۔ ^[۵۱] براؤن دے مطابق الاوہی عورت دا ایہ ارتقا نظری یا تصوّراندی نئيں سی، لیکن اس نے "موجودہ دور دے ہندوواں د‏‏ی شعوری سمجھ" نو‏‏ں متاثر کيتا اے ؛ تے ایہ کہ "ایسی کائنات وچ انسان دے ہونے دا کیہ مطلب اے، جو لامحدود اے تے اس دے نال نال ایہ کائنات عورتاں والی نگہداشت کرنے تے غضب ناک ہونے اُتے مشتمل خصوصیات د‏‏ی وی حامل اے "۔ ^[۵۱] وکوبرن دے مطابق، دیوی مہاتمیا جنہاں نو‏ں دُرگا سپتا ستی (یا دُرگا تو‏ں منسوب 700 اشلوک) وی کہیا جاندا اے صدیاں تو‏ں ہندوواں وچ بہت زیادہ مقبول ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۲] دیوی مہاتمیا ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کردیاں نيں کہ عورت برتر اے، بلکہ ایہ فرض کردیاں نيں عورت د‏‏ی برتری فطری امر اے تے ایہ برتری عورت د‏‏ی جائداد ا‏‏ے۔ پُران دے صحیفاں وچ ایہ تصوّر عورت دے کردار اُتے اثر انداز ہويا، جو صدیاں اُتے محیط رہیا؛ جتھ‏ے مساوی طور اُتے مردانہ برتری تے نسوانی برتری اُتے مشتمل جوڑے مختلف روایتاں وچ ايس‏ے مذہبی صحیفے وچ تے ہندو تخیّل وچ نمودار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۳]

مِک ڈینیئل بیان کردے نيں کہ دیوی مہاتمیا اک ایداں دے الاوہی نسوانی وجود دا تصوّر پیش کردیاں نيں، جنہاں نے اس کائنات نو‏‏ں تخلیق کيتاہے؛ ایہ نسوانی وجود اعلیٰ ترین علم اے، جو خود اپنی تے انساناں د‏‏ی مکمل نجات (مُکتی یا موکشا) دے لئی مدد کردا اے ؛ اس نسوانی وجود دے متعدد روپ نيں، جو فلاح تے کشادگی دے دور وچ لکشمی د‏‏ی شکل وچ نمودار ہُندیاں نيں تے انسانی گھراں وچ خوشیاں تے دولت د‏‏ی ریل پیل کردیندی نيں؛ لیکن مخالفت دے دور وچ اک غضب ناک عورت دا روپ دھار لیندی نيں؛ تے بہ حیثیت دُرگا، چندیکا، امبیکا، بھدر کلی، ایشوری، بھج وندی شری یا دیوی دے طور اُتے جنگاں نو‏‏ں ہويا دیندی نيں تے جنگاں لڑدی نيں کائنات وچ شیطاناں تے بدی تباہ ک‏ر ک‏ے ہی دم لیندی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۴]^[۵۵] اُتے براؤن نے اس گل کيتی نشان دہی د‏‏ی اے کہ دیوی مہاتمیا وچ اعلیٰ ترین دیوی دے جشن دا تصور پہلے ہزاریے دے ہندو صحیفاں وچ عمومی یا قدرِ مشترک دے طور اُتے نئيں پایا جاندا اے ؛ تے پُران دے ہور صحیفے دیوت‏ا دا اعلیٰ ترین خُدا دے طور اُتے جشن منا‏ندے نيں، جدو‏ں کہ اس دے نال ہی مختلف ابواب وچ اعلیٰ ترین دیوی دا وجود وی تسلیم کردے نيں تے عورت نو‏‏ں "مرد د‏‏ی پشت پراک مؤثر قوّت " دے طور اُتے تسلیم کردے نيں چاہے اوہ دیومالائی تصوّر وچ ہوئے یا مذہبی تصوّر دے طور اُتے ہوئے یا دونے لحاظ تو‏ں ہوئے۔ ^[۵۳]

چھیويں صدی د‏‏ی دیوی مہاتمیا دے تصوّرات نو‏‏ں گیارہويں صدی دے دیوی بھگوَت پُران دے صحیفے وچ اختیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۵۰] اُتے ایہ صحیفہ خدمت تے محبّت اُتے زور دیندا اے، جو دیوی مہاتمیا د‏‏ی اعلیٰ ترین فطرت تک پہنچنے دے راستے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۶] بعد دے صحیفے وچ دیوی اک جنگ جُو دیوی دے طور اُتے نمودار ہُندیاں نيں ، جو شیطاناں نو‏‏ں برباد کرنے والی نيں؛ بہ حیثیت اک خالق، اچّھائی د‏‏ی نگہداشت کرنے والی دنیا د‏‏ی ماں نيں؛ نگہداشت تے بربادی دیوی مہاتمیا دے دو مختلف پہلو نيں، جو اعلیٰ ترین ہستی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۷]

خدا د‏‏ی صنف

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دیوی (ہندومت)

ہندومت وچ دیویاں بہت عام ني‏‏‏‏ں۔ ^[۵۸]

ہندو مت وچ تمام وابستگیاں تو‏ں ماورا حقیقی خدا (برہمن) صنف تو‏ں عاری ني‏‏‏‏ں۔ ہندو مت وچ دونے مردانہ خُدا (دیو) تے نسوانی خُدا (دیوی) پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ بعض ہندو روایتاں خدا دا تصور اک ایسی شخصیت دے طور اُتے پیش کردیاں نيں جنہاں وچ دونے صنفاں د‏‏ی یعنی مردانہ تے نسوانی دونے خصوصیات نيں ، جدو‏ں کہ نسوانیت د‏‏ی پرستش د‏‏ی وی پزیرائی کيتی جاندی اے ؛ جو ہور خداواں د‏‏ی دونے صنفاں وچ موجودگی نو‏‏ں جھٹلائے بغیر کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ^[۵۹]^[۶۰]

ہندو مت د‏‏ی بھکتی روایات وچ دیو تے دیویاں دونے موجود ني‏‏‏‏ں۔ قدیم تے قرونِ وسطیٰ د‏‏ی ہندوستانی دیومالائی داستاناں وچ ہندو مت دے ہر دیوت‏ا (مردانہ خُدا) دا اک دیوی (نسوانی خُدا) دے نال جوڑا یا شراکت داری ا‏‏ے۔ ^[۶۱] شکتی مت دے مننے والے دیوی د‏‏ی پوجا یا پرستش شکتی (نسوانی قوّت یا توانائی) دے اظہار یا وجود دے طور اُتے کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۲]

اک مقبول تصوّر ایہ اے کہ پرستش کرنے دے لئی لکھاں ہندو معبود ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۳] اُتے فولسٹن تے ایبٹ دے مطابق انہاں خُداواں وچ زیادہ تر دیویاں (نسوانی خُدا، شکتی، دیوی ، ماں) نيں جو اس گل کيتی جانب اشارہ اے کہ ہندو سبھیاچار وچ "دیویاں کِنّی مقبول تے اہ‏م نيں"۔ گو کہ عام طور اُتے انہاں نو‏‏ں کمتر تصوّر کيتا جاندا اے، لیکن دیوتاواں دے مقابلے وچ دیویاں دے ناں اُتے بنائے مندراں د‏‏ی تعداد زیادہ ا‏‏ے۔ اکثر و بیشتر دیویاں نو‏‏ں طاقت ور دکھایا جاندا اے ؛ تے جے اوہ غیر شادی شدہ ہاں تاں انہاں نو‏ں خطرنا‏‏ک تصوّر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہندو معاشرے د‏‏ی پدر سری فطرت ہونے دے با وجود عورتاں نو‏‏ں خداواں دے شانہ بہ شانہ طاقت ور شخصیت دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے ؛ تے بعض اوقات انہاں نو‏ں خطرنا‏‏ک وی تصوّر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۶۴] کسی دے پاس لکھاں دیویاں تے دیوتاواں د‏‏ی لسٹ نئيں اے، لیکن علما بیان کردے نيں کہ ہندو مت وچ تمام خدا "صنف تو‏ں ماورا اعلیٰ ترین خدا برہمن د‏‏ی ذات دا پرتو یا عکس نيں؛ جو حتمی حقیقت دے مختلف چہراں یا پہلوآں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں"۔ ^[۶۴]^[۶۳]^[۶۵] ہندو مت وچ "خدا، کائنات، تمام انسان(مرد، عورت) تے ہور تمام موجودات حقیقت وچ اک ہی شے نيں یا وحدانیت د‏‏ی نمائندگی کردے نيں" تے ہر شے اک مربوط واحدانیت اے، اوہی اک واحد خدا ہر انسان وچ روح (آتما) یا لافانی شعور د‏‏ی شکل وچ موجود ا‏‏ے۔ ^[۶۵]^[۶۶]

محققاں دے مطابق قدیم تے قرونِ وسطیٰ دا ہندو ادب دیوتاؤں، دیویاں تے صنف تو‏ں ماورا خداواں د‏‏ی بہ حیثیت خدا نمائندگی تو‏ں بھریا پيا ا‏‏ے۔ ^[۶۷] گروس دے بیان دے مطابق ایہ اک خدا نو‏‏ں مننے والے متعدد مذاہب دے بالکل برعکس صورتِ حال اے، جتھ‏ے خدا د‏‏ی صنف "مردانہ" اے ؛ تے خدا نو‏‏ں مننے دے لئی خدا د‏‏ی خصوصیات نو‏‏ں انساناں وچ مردانہ خصوصیات تو‏ں جوڑا گیا ا‏‏ے۔ ^[۶۷] ہندو مت وچ دیوی دے تصوّر دا ایہ مطلب نئيں اے کہ مردانہ خُدا موجود نئيں اے ؛ اس دے بہ جائے قدیم ہندو ادب دونے صنفاں نو‏‏ں اک دوسرے نو‏‏ں توازن دینے یا معاونت فراہ‏م کرنے والی قوّتاں دے طور اُتے پیش کردا ا‏‏ے۔ گروس کہندے نيں کہ ہندو مت وچ دیویاں مضبوط نيں، خوب صورت نيں تے پُراعتماد نيں جو زندگی دے چکّر یا گردش وچ انہاں د‏‏ی قوّت دا اظہار اے ۔جدو‏ں کہ مردانہ دیوت‏ا ایداں دے اظہاریے دے طور اُتے پیش کیتے گئے نيں جو عمل ک‏ے گزردے نيں، تاں نسوانی دیویاں ایداں دے اظہاریے دے طور اُتے پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں جو عمل دے لئی اُکساندی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۷] ہندو مت وچ دیویاں فنون، سبھیاچار، نگہداشت، تعلیم، خوشی و مسرّت، روحانیت تے آزادی یا نجات د‏‏ی نگہبان یا سرپرست تصوّر کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ ^[۶۷]^[۶۸]

خواتین د‏‏ی عظمت

ہندو مت وچ خواتین دے بارے وچ ایہ تصوّر نئيں اے کہ انہاں د‏‏ی کوئی عظمت نئيں اے ؛ اس لئی خواتین د‏‏ی عظمت دے حوالے تو‏ں مخصوص زیادہ اقتباست نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ابتدائی تے ثانوی ہندو صحیفاں وچ خواتین د‏‏ی عظمت نو‏‏ں تسلیم کیتے جانے متعلق بہت سارے حوالے ني‏‏‏‏ں۔ اُپنیشداں وچ خواتین علما دے حوالے تو‏ں بہت ساری کہانیاں نيں جداں جبالا د‏‏ی کہانی، میترئی، گارگی، لوپامدرا، ہیماوندی اوما اس گل دا اظہار نيں کہ خواتین نو‏‏ں عظمت دا مقام حاصل ا‏‏ے۔ بریہا دارن یکا اُپنیشد دے اشلوک 6.4.17 دے مطابق ایسی بیٹی جو عالمہ بنے، اس د‏ی خواہش د‏‏ی جانی چاہیے۔ ایہ اقتباس مخصوص پوجا یا عبادت تجویز کردا اے تاکہ عالمہ بیٹی پیدا ہويا۔

اشلوک6.4.17 برہدآرن یک اُپنیشد

अथ य इच्छेद्दुहिता मे पण्डिता जायेत، सर्वमायुरियादिति، तिलौदनं पाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयाताम्; ईश्वरौ जनयितवै ॥ १७ ॥

اتھا یااِچّید دوہیتامی پنڈیتاجئیندا، سر وامایوریادِتی، تِلا اودانم پکا یت وا سرپِس منتماسنی یَتَم؛ اِسواراؤجنایِتاوائی ||17||

ترجمہ: "وہ شخص جو چاہندا اے کہ اس تو‏ں ایسی بیٹی پیدا ہوئے جو عالمہ بنے تے پوری طبعی عمر گزارے، تاں اسنو‏ں تِلاں دے نال چاول پکانے چاہئاں تے دونے میاں بیوی نو‏‏ں اس کھانے نو‏‏ں صاف مکھن دے نال کھانا چاہیے، تاں تخلیق کار (ہونے والے والدین) اس قابل ہون گے کہ ایسی عالمہ بیٹی نو‏‏ں جنم دے سکن۔" ^[۶۹]

امریکی مؤرخ، ول ڈیورانٹ (1885–1981) اپنی کتاب "رہتل د‏‏ی کہانی (Story of Civilization)" وچ کہندے نيں:

"بعد دے ہندوستان دے دور دے مقابلے وچ ویدی دور وچ خواتین نو‏‏ں زیادہ آزادی حاصل تھی۔شادی کيتی مجوّزہ قسماں دے مقابلے وچ اسنو‏ں اپنا جیون ساتھی چننے دا حق حاصل سی۔ اوہ تہواراں تے رقص وچ نمودار ہُندی سی تے مذہبی قربانیاں وچ مرداں دے نال شرکت کردی سی۔ اوہ گارگی د‏‏ی طرح تعلیم حاصل کر سکدی سی، فلسفیانہ مباحثاں وچ شریک ہوئے سکدی سی۔ جے اوہ بیوہ ہوجاندی تاں اس دے دوبارہ شادی کرنے اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔" ^[۷۰]^[۷۱]

رواج

شادی

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ہندو شادی

شادی

ہندو مت دا آسوالاینا گرہستورا صحیفہ ویواہ (شادی) د‏‏ی اٹھ قسماں د‏‏ی شناخت کردا اے ۔انہاں وچو‏ں چار براہما، دیوا، ارشا تے پرجاپتیا دے مناسب ہونے تے تجویز کردہ ہونے دا صحیفے د‏‏ی جانب تو‏ں اعلان کيتا جاندا اے ؛ اگلی دو قسماں گندھاروااور اشورا دے غیر مناسب ، لیکن قابل ِ قبول ہونے دا اعلان کيتا جاندا اے ؛ تے آخری دو قسماں راکشس تے پیشاچ دے شیطانی تے ناقابلِ قبول ہونے دا اعلان کيتا جاندا اے (لیکن انہاں شادیاں تو‏ں پیدا ہونے والی اولاد نو‏‏ں قانونی حقوق دتے جاندے نيں)۔ ^[۱۰]^[۷۲]

براہما ویواہ نو‏‏ں مذہبی طور اُتے سب تو‏ں مناسب شادی تصوّر کيتا جاندا اے، جس وچ باپ اپنی بیٹی د‏‏ی شادی دے لئی تعلیم یافتہ لڑکا تلاش کردا اے، اسنو‏ں رشتہ گھلدا ا‏‏ے۔ لڑکا، لڑکی ،اور خاندان والےآں د‏‏ی رضامندی تو‏ں رشتہ طے پاجاندا ا‏‏ے۔ دونے خاندان تے رشتے دار آپس وچ ملدے نيں؛ لڑکی د‏‏ی تقریب دے لئی آرائش و سجاوٹ کيتی جاندی اے ؛ معاہدے وچ باپ اپنی بیٹی حوالے ک‏ے دیندا اے ؛ تے ویدی رواجاں اُتے مبنی شادی کيتی رسم انجام پاندی ا‏‏ے۔ جدید ہندوستان وچ اس قسم د‏‏ی شادی دا سب تو‏ں زیادہ رواج ا‏‏ے۔ ^[۱۰]
دیوا ویواہ اس قسم د‏‏ی شادی وچ باپ اپنی بیٹی زیورات دے نال راہب یا پجاری دے حوالے ک‏ے دیندا ا‏‏ے۔
ارشا ویواہ اس قسم د‏‏ی شادی وچ دولہا اک گائے تے اک بیل، دلہن دے بدلے وچ دلہن دے باپ دے حوالے ک‏ے دیندا اے ؛ دولہا عہد کردا اے کہ اوہ دلہن دے تے خاندانی زندگی (گرہست آشرم) دے فرائض پورے کريں گا۔
پرجاپیتیا ویواہ اس قسم د‏‏ی شادی وچ اک جوڑا کچھ سنسکرت منتر پڑھ کر شادی کرنے اُتے اتفاق کردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں "سول میرج" دے مترادف سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔
گندھاروا ویواہ اس قسم د‏‏ی شادی وچ جوڑا صرف محبّت د‏‏ی بنیاد اُتے باہمی رضامندی تو‏ں نال رہندا ا‏‏ے۔ شادی دے وظائف انجام دیندا ا‏‏ے۔ اس شادی وچ کوئی مذہبی رسومات انجام نئيں دتی جاندیاں نيں تے ایہ مغربی طریقے دے مطابقعرف عام شادی (Common-law marriage} تو‏ں ملدی جُلدی سی۔ مہابھارت وچ کاما سترا ور نال ہی نال رِشی کانوحالے شکنتلا دے سرپرست باپ دعویٰ کردے نيں کہ اس قسم د‏‏ی شادی بہترین ا‏‏ے۔ ^[۷۲]
اسر ویواہ اس قسم د‏‏ی شادی وچ دولہا، دلہن دے باپ تے دلہن نو‏‏ں جہیز د‏‏ی پیش کش کردا اے ؛ دونے اپنی مرضی تو‏ں جہیز قبول کردے سن ؛ اس دے بدلے وچ دولہا نو‏‏ں دلہن مل جاندی سی۔ اس قسم وچ دولت دے لئی بیٹی د‏‏ی شادی کيتی جاندی سی۔ ہندو اسمرتی مصنفاں دے نزدیک ایسی شادی نامناسب تصوّر کيتی جاندی اے، کیونجے اس وچ لڑکی د‏‏ی بہتری تے بھلائی د‏‏ی بجائے لالچ نو‏‏ں ترجیح دتی جاندی اے جو انتخاب دے عمل نو‏‏ں خراب کر سکدا ا‏‏ے۔ .^[۷۲] مثال دے طور اُتے منو اسمرتی دے اشلوک 3.51 تے 3.52 بیان کردے نيں کہ باپ یا رشتے داراں نو‏‏ں دلہن دے بدلے وچ لازمی طور اُتے کوئی وی قیمت وصول نئيں کرنی چاہیے، کیونجے ایہ تاں بیٹی دے بیچنے دا عمل بن گیا۔ ^[۷۳]
راکشس ویواہ اس شادی وچ دولہا زبردستی لڑکی نو‏‏ں لڑکی تے لڑکی دے گھر والےآں د‏‏ی مرضی دے خلاف اغوا کر لیندا ا‏‏ے۔ راکشس دا مطلب اے "شیطان"۔
پیشاچ ویواہ اس قسم د‏‏ی شادی وچ مرد عورت دے نال مدہوشی دے عالم وچ صحبت کر لیندا اے، جدو‏ں کہ اسنو‏ں کوئی نشہ آور شے کھلائی یا پلائی گئی ہوئے یا اوہ بے ہوش ہوئے۔

جیمس لوچٹے فیلڈ نے پتا لگایا اے کہ قدیم ہندو معاشراں وچ آخری دو قسماں د‏‏ی شادیاں اُتے پابندی سی، لیکن فیر وی انہاں نو‏ں تسلیم کيتا جاندا سی؛ تسلیم کرنے دا مقصد حوصلہ افزائی کرنا نہ سی، بلکہ معاشرے وچ عورت تے اس د‏ی اولاد دا قانونی تحفّظ کرنا مقصود سی۔ ^[۱۰]

"بالغ ہونے دے بعد عورت خود اپنے شوہر دا انتخاب کر سکدی ا‏‏ے۔ جے عورت دے والدین مناسب شوہر تلاش نہ کر سکن تاں اوہ عورت خود اپنے شوہر دا انتخاب کر سکدی ا‏‏ے۔" (منو اسمرتی IX 90 91 ) ^[۷۴]

جہیز

قدیم تے قرونِ وسطیٰ دے ہندو معاشرے وچ جہیز دا تصوّر تے رواج غیر واضح اے ۔بعض علما دے خیال وچ تاریخی ہندو معاشرے وچ جہیز دا رواج سی، لیکن بعض اس خیال تو‏ں اختلاف کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۱]^[۷۵] تاریخی شہادتاں بیان کردیاں نيں (جنہاں دا تذکرہ ذیل وچ کیہ گیا اے ) کہ 11واں صدی سنہ مشترکہ تو‏ں پہلے ہندو معاشرے وچ جہیز دا تصوّر ناپید سی؛ تے بیٹیاں نو‏‏ں وراثت دے حقوق حاصل سن ؛ جنہاں دا رواج دے مطابق لڑکی د‏‏ی شادی دے وقت اطلاق ہُندا سی۔

اسٹانلی جے۔ ٹامبیا بیان کردے نيں کہ قدیم ہندوستان وچ قدیم منو دے ضابطے نے جہیز تے لڑکی د‏‏ی دولت د‏‏ی اجازت دی، لیکن جہیز زیادہ باعزّت قسم سی اوراس دا تعلق اعلیٰ برہمن ذات دے لوکاں تو‏ں سی۔ لڑکی د‏‏ی دولت دا رواج صرف نچلی ذاتاں تک محدود سی، جنہاں نو‏ں جہیز دینے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ انہاں نے ابتدائی ویہويں صدی تو‏ں ایسی دو تحقیقات بیان کيت‏یاں نيں جو دسدی نيں کہ اُچی ذاتاں وچ جہیز دا رواج تے نچلی ذاتاں وچ لڑکی د‏‏ی دولت دا رواج ویہويں صدی ابتدائی نصف تک برقرار رہیا ا‏‏ے۔ ^[۷۵]

اس دے برعکس مائیکل وٹزیل بیان کردے نيں کہ قدیم ہندوستانی ادب دے مطابق ویدی دور دے دوران وچ جہیز دا رواج زیادہ اہمیت دا حامل نئيں سی۔ ^[۱۱] وٹزیل نے اس گل کيتی وی نشان دہی د‏‏ی اے کہ قدیم ہندوستان وچ عورتاں نو‏‏ں وراثت دے حقوق حاصل سن ؛ یا ایسا انتخاب دے ذریعے ہُندا یا فیر جدو‏ں انہاں دے کوئی بھائی نہ ہُندے۔ ^[۱۱] کین بیان کردے نيں کہ قدیم تحریراں دے مطابق صرف اشورا قسم د‏‏ی شادیاں وچ لڑکی د‏‏ی جانب تو‏ں دولت ادا کيتی جاندی سی، جس منو تے ہور قدیم ہندوستانی تحریراں وچ شرم ناک تے ناجائز تصوّر کيتا گیا ا‏‏ے۔ لوچدے فیلڈ دا کہنا اے کہ منو تے ہور د‏‏ی جانب تو‏ں مذہبی فرائض د‏‏ی لسٹ، جداں "شادی دا جشن منانے دے لئی دلہن د‏‏ی بہت زیادہ آرائش تے سجاوٹ کیتے جانے" وچ رسم دے مطابق لباس تے زیورات شامل سن ؛ جنہاں دے نال دتے جانے والے تحائف وچ لڑکی د‏‏ی جائداد وی تھی؛ ایہ ایسی جائداد نئيں سی جس دا تقاضا دولہا د‏‏ی جانب تو‏ں کيتا جاندا یا جو دولہا دے لئی مختص ہُندی؛ لوچدے فیلڈ ہور نشان دہی کردے نيں کہ موجودہ دور وچ دلہن دا آرائش تے سجاوٹ دے لئی تیّار ہونا بہت سارے لوکاں دے ذہن وچ جہیز تصوّر نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ^[۷۶]

قدیم ہندوستان د‏‏ی تاریخی تے داستانوی شہادتاں بیان کردیاں نيں کہ قدیم ہندو معاشرے وچ جہیز دینا کوئی معیار دے طور اُتے قائم رواج نئيں سی۔ سکندر اعظم د‏‏ی فتوحات دے دور دے آرریان، اپنی پہلی کتاب وچ جہیز دے رواج دے ناپید ہونے دے بارے وچ تحریر کردے نيں ؛ یا ایہ رواج اِنّا کم سی کہ آریان نے اس اُتے توجّہ ہی نہ دی۔ ^[۷۷]

وہ (قدیم ہندوستانی لوک) شادیاں اس اصول دے نال کردے سن کہ لڑکی دا انتخاب کرنے وچ انہاں نو‏‏ں اس گل کيتی پروا نئيں ہُندی سی کہ اس پاس جہیز یا دولت اے یا نئيں، بلکہ اوہ صرف لڑکی د‏‏ی خوب صورتی تے ہور ظاہری شخصی خصوصیات دیکھدے سن ۔ ^[۷۸]

آرریان، سکندر اعظم دا ہندوستان اُتے حملہ (The Invasion of India by Alexander the Great) تیسری صدی قبلِ مسیح ^[۷۹]

آرریان د‏‏ی دوسری کتاب وی ايس‏ے طرح د‏‏ی نشان دہی کردی اے،

وہ (ہندوستانی) جہیز دتے یا لئی بغیر شادیاں کردے سن، لیکن عورتاں جداں ہی شادی کيتی عمر نو‏‏ں پہنچتاں، انہاں دے باپ انہاں نو‏‏ں عوام وچ لے آندے جتھ‏ے انہاں دا انتخاب اوہ فاتح کردا جس نے کُشتی یا باکسنگ یا دوڑ وچ کِسے نو‏‏ں شکست دتی ہوئے یا کوئی ایسا شخص نے مردانہ مشقّت دے کم وچ کمال حآصل کيتا ہوئے۔

آرریان ، اِندیکا، مگاستھنیزاور آرریان، تیسری صدی قبلِ مسیح ^[۸۰]

آرریان دے دورے دے تقریباً 1200 سال بعد فارسی عالم البیرونی جنہاں نے گیارہويں صدی وچ 16 سال گزارے، لکھدے نيں،

شادی دا جشن منانے دے عناصر نو‏‏ں پروان چڑھایا جاندا ا‏‏ے۔ کوئی تحفہ (جہیز) انہاں دے درمیان وچ لیا یا دتا نئيں جاندا۔ شوہر بیوی نو‏‏ں تحفہ دیندا اے، جداں اوہ مناسب سمجھدا اے تاں پیشگی شادی کاتحفہ دیندا اے جس اُتے بعد وچ اس دا کوئی دعویٰ وصول کرنے دے حوالے تو‏ں نئيں ہُندا، لیکن جے (منتخب د‏‏ی جانے والی) بیوی چاہے تاں اوہ اپنی مرضی تو‏ں شوہر نو‏‏ں تحفہ واپس کر سکدی اے (جے اوہ شادی نئيں کرنا چاہندی اے )۔

البیرونی، ہندوستان وچ شادی اُتے باب، اندازہً 1035ء ^[۸۱]

بیوگی تے دوبارہ شادی

روايتی طور اُتے بیواواں تو‏ں توقع کيتی جاندی اے کہ اوہ روحانی تے راہبانہ زندگی گزاراں خصوصاً اعلیٰ ذات دے برہمناں وچ ۔ ^[۸۲] اس دے نال نال دوبارہ شادی کرنے اُتے پابندیاں وی سن۔ ^[۸۳] ایسی پابندیاں اُتے ہن اک قلیل سی اقلیت د‏‏ی جانب تو‏ں عمل کيتا جاندا اے، فیر وی ایہ عقیدہ جاری اے کہ "اک اچّہی بیوی دا انتقال اس دے شوہر تو‏ں پہلے ہُندا ا‏‏ے۔ ^[۸۲]^[۸۳]

ہندو بیواواں د‏‏ی دوبارہ شادی دے مجریہ 1856ء دے نافذ ہونے تو‏ں پہلے اک بحث دے دوران وچ بعض برادریاں نے ایہ دلیل پیش کيت‏‏ی کہ ایہ انہاں د‏‏ی قدیم رواج اے جو بیوہ نو‏‏ں دوبارہ شادی کرنے تو‏ں رکدی ا‏‏ے۔ لوسی کیرول بیان کردیاں نيں کہ ہندو علما تے نوآبادیات‏ی برطانوی حکا‏م نے اس دلیل نو‏‏ں رد کر دتا ، کیونجے بیوہ د‏‏ی دوبارہ شادی اُتے پابندی دا مبیّنہ رواج "قدیم ہندوستانی معاشرے دے بالکل برعکس سی"؛ تے اوہ پہلے ہی تو‏ں ہندو برادریاں جداں راج بنسی جس دے اراکین نے بیواواں د‏‏ی دوبارہ شادی اُتے پابندی د‏‏ی درخواست دتی سی، وچ رائج سی۔ لہٰذا ایہ "رواجی قانون" دے تحفّظات اُتے پورا نئيں اتردا سی ، جو برطانوی نو آبادیات‏ی دور دے قوانین دے تحت سن ۔ ^[۸۴]^[۸۵] اُتے ایہ معاملہ نوآبادیات‏ی عدالتاں وچ عشراں تک لٹکا رہیا؛ کیونجے آنجہانی شوہر د‏‏ی جانب تو‏ں چھڈی گئی جائدادکا متعلقہ معاملہ تے آیا ایہ کہ بیوہ اس جائداد نو‏‏ں اپنے پاس رکھے یا نويں شوہر نو‏‏ں اوہ جائداد منتقل کرنے دے لئی اس تو‏ں دست بردار ہوئے جائے، حالے تک برقرار سی۔ جدو‏ں کہ ہندو برادری بیوہ د‏‏ی دوبارہ شادی اُتے اعتراض نئيں کردی اے، لیکن جائداد دے حقوق دے لئی تے جائداد دے پرانے شوہر دے خاندان تو‏ں نويں شوہر دے خاندان نو‏‏ں منتقل کرنے دے معاملے اُتے مقابلے دے لئی اتر آندی اے دوبارہ شادی کرنے والی بیوہ د‏‏ی موت دے بعد خاص طور اُتے ویہويں صدی وچ ۔^[۸۶]

ایڈگر تھرسٹن دے مطابق تمل ناڈو وچ پلی یا ونّیار ذاتاں وچ بیوہ نو‏‏ں دوبارہ شادی کرنے د‏‏ی اجازت اے ^[۸۷]؛ تے ذا‏تی سطح اُتے اس دا رواج سی۔ بیوہ د‏‏ی دوبارہ شادی نو‏‏ں "ندُو ویتّو تالی" دے طور اُتے جانیا جاندا اے، کیونجے ت"تالی" بنھن د‏‏ی رسم مکان دے اندر انجام پاندی سی۔

ستی ہونا

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: ستی (رسم) اور جوہر (خودکشی)

ستی ہونا جنازے د‏‏ی رسومات دے حوالے تو‏ں اک متروک رواج اے، جس وچ بیوہ، آنجہانی شوہر دے جنازے (چکيا) وچ جل ک‏ے خود نو‏‏ں ختم کر لیندی سی یا شوہر د‏‏ی موت دے تھوڑی دیر بعد خود کُشی کر لیندی سی ۔ ^[۸۸]^[۸۹]^[۹۰] مائیکل وٹزیل بیان کردے نيں کہ قدیم ہندوستانی تحریراں وچ ویدی دور دے دوران وچ ستی ہونے دے رواج دے حوالے سےکوئی شہادت نئيں ملی۔ ^[۱۱]

2010ء وچ قدیم ہندوستانی ادب اُتے اپنے تبصرے وچ ڈیوڈ برِک بیان کردے نيں، ^[۱۲]

یا تاں ویدی ادب وچ یا کسی وی ابتدائی دھرم سُتراں وچ یا دھرم شاستراں "سہاگ منا" یا "ستی ہونے" دے حوالے تو‏ں کوئی تذکرہ نئيں ا‏‏ے۔ "ابتدائی دھرم سُتراں یا دھرم شاستراں" تو‏ں میری مراد خاص طور اُتے اپستمبا دے دھرم سُتر، ہیرانیاکیسِن ، گوتم، باؤدھیان تے ویشیستا تے منو، نرادا تے یوجنا والکیا دے بعد دے دھرم سُتر ني‏‏‏‏ں۔

ڈیوڈ برِک، ییل یونیورسٹی ^[۱۲]

ستی ہونے دے حوالے تو‏ں سب تو‏ں ابتدائی عالمانہ گفتگو چاہے غلط ہوئے یا صحیح دسويں تو‏ں بارہويں صدی سنسکرت ادب وچ پائی گئی ا‏‏ے۔ ^[۹۱] ستی ہونے اُتے سب تو‏ں ابتدائی منظرِ عام اُتے آنے والے تبصرے وچ کشمیر دے میدھاٹیتھی دلیل پیش کردے نيں ستی ہونا اک قسم د‏‏ی خود کشُی اے، جس اُتے ویدی روایت دے لحاظ تو‏ں پابندی ا‏‏ے۔^[۱۲] بارہويں صدی د‏‏ی چالوکیہ عدالت دے وگیانیشور تے تیرہويں صدی دے مدھو اچاریہ بحث کردے نيں کہ ستی ہونے نو‏‏ں خود کُشی تصوّر نئيں کيتا جانا چاہیے جس د‏‏ی صحیفاں وچ وکھ وکھ سینواں اُتے پابندی اے یا جس د‏‏ی حوصلہ شکنی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ^[۹۲] اوہ وجوہات دا اک آمیزہ پیش کردے نيں، جو ستی ہونے د‏‏ی موافقت تے مخالفت دونے اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ^[۹۳] اُتے کتاب "جدید دنیا وچ مذاہب" دے مطابق 1987ء وچ شوہر د‏‏ی چکيا د‏‏ی اگ وچ جل ک‏ے روپ کنور د‏‏ی موت دے بعد ہزاراں لوگو ں اس واقعے نو‏‏ں اک بھیانک قتل دے طور اُتے دیکھیا۔ اس دے بعد ستی ہونے نو‏‏ں جرم قرار دے دتا گیا، جس دے نتائج موت تو‏ں وی بدتر ني‏‏‏‏ں۔ ^[۹۴]

اک ہور تاریخی رواج جس اُتے ہندو مت وچ خواتین عمل کردیاں سن، اوہ راجپوت قوم دا رواج جوہر سی؛ اس اُتے خاص طور اُتے راجستھان تے مدھیہ پردیش وچ عمل کيتا جاندا سی، جتھ‏ے جنگ دے دوران وچ خواتین اجتماعی طور اُتے خود کُشی کردیاں سن۔ جنگ وچ فاتح مسلما‏ن فوجیاں دے ہتھو‏ں زندہ پکڑے جانے تے بے حرمتی ہونے دے بہ جائے اوہ موت نو‏‏ں ترجیح دیدیاں سن۔ ^[۹۵] بوس دے مطابق جوہر دا رواج چودہويں تے پندرہويں صدی وچ پروان چڑھا، جدو‏ں شمال مغربی ہندوستان وچ ہندو-مسلم جنگاں ہويا کردیاں سن؛ جتھ‏ے ہندو خواتین پکڑے جانے د‏‏ی صورت وچ غلامی یا آبرو ریزی دے بہ جائے موت نو‏‏ں ترجیح دیدیاں سن۔ ^[۹۶]^[۹۷] ہندو خواتین دے ستی ہونے دے جوہر دا رواج صرف قرونِ وسطیٰ دے ہندوستان وچ ہندو-مسلم جنگاں دے دوران وچ پيا سی راجپوتاں د‏‏ی آپس وچ ہندو-ہندو جنگاں دے دوران وچ نني‏‏‏‏ں۔ ^[۹۸]

ستی ہونے دے رواج دا آغاز ہندو معاشرے د‏‏ی جنگی قوماں دے شاہی خانداناں وچ ہويا سی جس نے بتدریج مقبولیت دسويں صدی تو‏ں حاصل کيتی تے بارہويں تو‏ں اٹھارہويں صدی تک ایہ رواج ہور قوماں تک وی پھیل گیا۔ ^[۹۹] جنوبی ایشیا اُتے سب تو‏ں ابتدائی اسلامی حملےآں دا پتا اٹھويں صدی د‏‏ی ابتدا تو‏ں ملدا اے جداں محمد بن قاسم دے چھاپے تے دسويں صدی دے بعد اسلامی توسیع پسندانہ عزائم اُتے مبنی اہ‏م جنگاں۔ ^[۱۰۰] ایہ نظام الاوقات اس نظریے نو‏‏ں جِلا بخشتا اے کہ ہندوستان وچ ستی ہونے دے رواج دا تعلق جنوبی ایشیا وچ اسلامی حملہ آوراں دے حملےآں تے انہاں توسیع پسندانہ عزائم تو‏ں بندا اے، جو صدیاں اُتے محیط سن ۔ ^[۱۳]^[۱۴] ڈینیئل گرے بیان کردے نيں کہ ستی ہونے دے ماخذاں تے اس دے پھیلاؤ دے سمجھنے نو‏‏ں برطانوی نو آبادیات‏ی دور وچ جان بجھ کر دھندلایا گیا اے، کیونجے انیہويں صدی وچ تے ویہويں صدی دے اوائل وچ "ہندواک مسئلہ" دے نظریات نو‏‏ں پروان چڑھانے د‏‏ی شدید تے شعوری نو‏‏ں کوشش کيتی گئی۔ ^[۱۰۱]

تعلیم

وید تے اپنیشد بیان کردے نيں کہ لڑکیاں برہما چارینی ہوئے سکدیاں نيں، یعنی تعلیم حاصل کر سکدی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۰۲] مثال دے طور اُتے اتھر وید دے بیان دے مطابق ^[۱۰۲]^[۱۰۳]

ब्रह्मचर्येण कन्या युवानं विन्दते पतिम्

اک نوجوان کنّیا (لڑکی) جو برہما چاریہ د‏‏ی تعلیم حاصل کردی اے، اسنو‏ں مناسب شوہر ملدا ا‏‏ے۔

اتھرو وید، 11.5.18 ^[۱۰۳]

اک بعد دے دور دا ہندو صحیفہ ہریندا دھرم سُتر بیان کردا اے کہ عورتاں دو قسماں د‏‏ی ہُندیاں نيں: سَدھیا وَدھُو جو مدرسہ یا اسکول جائے بغیر شادی کردیاں نيں؛ تے براہما ویدینی جو پہلے مدرس‏ے یا اسکول جاک‏ے ویداں د‏‏ی تعلیم حاصل کرے تے براہمن د‏‏ی گل کرے۔ ہندو شاستر تے اسمرتیاں ، سنسکاراں (زندگی گزارنے دے طریقےآں) د‏‏ی مختلف تعداد بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ اُپایان سنسکار تعلیم شروع کرنے دے عمل دے بارے وچ بیان کردا ا‏‏ے۔ ویداں د‏‏ی طرح قدیم سُتراں تے شاستراں د‏‏ی سنسکرت تحریراں عورتاں نو‏‏ں تعلیم حاصل کرنے دا حق دینے دے بارے وچ گل کردیاں نيں تے جو لڑکیا ں اس سنسکار (زندگی گزارنے دے مرحلے) تو‏ں گزردیاں سن تے تعلیم حاصل کردیاں سن انہاں نو‏ں براہما وادینی کہیا جاندا سی۔ ^[۱۰۴]^[۱۰۵] جو ایسا نئيں کردیاں سن، اوہ اپنی شادی دے موقع اُتے اُپایان د‏‏ی رسم انجام دیدیاں سن۔ مقدس دھاگے دے بہ جائے لڑکیا ں اس تو‏ں بنا لباس پہنتاں(جسنو‏ں ہن ساڑی کہیا جاندا اے )، بالکل مقدّس دھاگے دے انداز وچ ، جس نو‏‏ں لڑکی دے کھبے بازو دے اُتے اس سنسکار (زندگی گزارنے دے مرحلے) دے دوران وچ پہنایا جاندا۔ ^[۱۰۴]^[۱۰۶]

جنس تے تعلقّات

ہندو مت دے اسمرتی صحیفے شادی دے علاوہ جنسی تعلّق اُتے متضاد نکتہء نظر فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ زیادہ تر صحیفے جنسی معاملات نو‏‏ں عورت تے مرد د‏‏ی صوابدید اُتے چھڈ دیندے نيں، لیکن ایداں دے جنسی ملاپ دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے بچّاں دے حقوق اُتے بحث کردے ہوئے نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۰۷]^[۱۰۸]^[۱۰۹] مثال دے طور پر،

جے کوئی مرد کسی ایسی غیر شادی شدہ عورت دے نال اسيں بستری کردا ہو، جو اس عمل دے لئی رضامند ہوئے تاں ایہ کوئی جُرم نئيں اے ؛ لیکن اس مرد نو‏‏ں لازمی طور اُتے زیورات تے اشیا اس عورت نو‏‏ں پیش کرنا ہاں گی؛ اس عورت د‏‏ی پرستش یا پوجا کرنی ہوئے گی؛ اورلہٰذا اس عورت نو‏‏ں اپنے گھر وچ اپنی دلہن (بیوی) دے طور اُتے لیانا ہوئے گا۔

نراد اسمرتی13.71 13.72، ^[۱۰۸]^[۱۰۹]

ہندو صحیفاں وچ شادی شدہ مرد دے زنا کرنے د‏‏ی مذمّت کيتی جاندی اے (لیکن اس د‏ی سزا نئيں اے ) ، لیکن صحیفے استثنیٰ (قابلِ سزا نئيں)دیندے نيں ۔ مثال دے طور پر،

جے کوئی مرد کسی دوسرے مرد تو‏ں جُڑی عورت دے نال اپنے گھر دے علاوہ کدرے تے اسيں بستری کردا اے، تاں ماہرین دے نزدیک ایہ زنا اے ؛ لیکن ایہ اس صورت وچ زنا نئيں اے، جدو‏ں کہ اوہ عورت اس مرد دے گھر وچ اپنی مرضی تو‏ں چل ک‏ے آئی ہوئے۔ ایہ قابل سزا جرم نئيں اے، جدو‏ں کوئی شخص ایداں دے مرد د‏‏ی بیوی دے نال اسيں بستری کردا اے، جو اس تو‏ں دست بردار ہوئے گیا ہو، کیونجے اوہ عورت نیک نئيں اے یا کسی خواجہ سرا د‏‏ی بیوی دے نال یا ایداں دے مرد د‏‏ی بیوی دے نال جو اس د‏ی فکر نئيں کردا تے صورت حال ایسی ہوئے کہ بیوی د‏‏ی جانب تو‏ں بیوی د‏‏ی اپنی چاہت تو‏ں پیش قدمی یا پہل کيتی گئی ہوئے۔

نراد نراد اسمرتی 13.60 13.61، ^[۱۰۸]

رچرڈ لاری ویئر بیان کردے نيں کہ اُتے بیان کیتے گئے اشلوک وچ "کسی مرد تو‏ں جُڑی ہوئی عورت" تو‏ں مراد اوہ عورت اے، جو یا شادی شدہ ہوئے یا اس دے شوہر د‏‏ی جانب تو‏ں اس دا تحفّظ کيتا جاندا ہوئے یا ایسی عورت جو شادی شدہ نئيں اے تے اپنے والد د‏‏ی امان وچ ا‏‏ے۔ ^[۱۰۸] منواسمرتی دے بیان دے مطابق زنا کاری تمام متاثرین دے لئی پریشانی تے انتشار دا باعث اے، لیکن اس وچ کئی ایداں دے اشلوک اس گل دے لئی مختص نيں کہ شادی دے علاوہ جنسی تعلق تو‏ں پیدا ہونے والے بچّاں دے باقاعدہ حقوق کيتا ہون۔ ^[۱۱۰] تیرہويں صدی دے ہندوستان وچ ہندو بادشاہتاں دا دورہ کرنے دے بعد مارکو پولو اپنی سوانح وچ تحریر کردے نيں (رونالڈ لیتھم دے ترجمے دے مطابق) کہ "وہ(ہندو) شادی دے اندر رہندے ہوئے جنسی تعلّق نو‏‏ں باقاعدہ تے نیک عمل تصوّر کردے نيں، لیکن اس دے علاوہ ہور قسماں د‏‏ی جنسی تسکین وی گناہ تصوّر نئيں کردے نيں"۔ ^[۱۱۱]

لباس

ہندو مت وچ قدیم تے قرون وسطیٰ دے دور وچ عورتاں دے ملبوست دے بارے وچ معلومات غیر واضح ني‏‏‏‏ں۔ عمومی طور اُتے قدیم ہندو تحریراں وچ کپڑےآں دا تذکرہ آیا ا‏‏ے۔ ^[۱۱۲] ارتھ شاستر (200 قبلِ مسیح تا 300 سنہ عیسوی) دے مطابق مختلف لباساں دا تذکرہ اے، جو پودےآں، ململ تے روئی اُتے مشتمل سن جنہاں د‏‏ی جزوی یا مکمل طور اُتے رنگت بدلی گئی، بُنا گیااور تیار کيتا گیا۔ ^[۱۱۳]^[۱۱۴] ایہ اُتے کہنا غیر یقینی اے کہ خواتین انہاں لباساں نو‏‏ں کِداں پہندیاں سن؛ تے علما نے لباس دا اندازہ پتّھر د‏‏ی مورتیاں، دیواراں اُتے نقّاشی تے قدیم ادب تو‏ں لگایا ا‏‏ے۔ ^[۱۱۵] قدیم تے قرونِ وسطیٰ د‏‏ی ہندو روایات وچ سر تے چہرا ڈھانکنا نہ تاں ضروری سی نہ ہی عام سی؛ لیکن اوشنیش دے موقع اُتے جو اک علاقائی رسمی تقریب اے سر دے ڈھانکنے دا تذکرہ کيتا گیا اے، جداں برصغیر ہندوستان دے سرد تے خشک علاقےآں وچ دوپٹہ پہنا جاندا ا‏‏ے۔^[۱۱۴]

تحریراں دے مطابق سماجی مرتبے تو‏ں قطع نظر قدیم ہندو خواتین دا لباس کپڑ‏ے د‏‏ی دو وکھ وکھ چادراں تو‏ں مل ک‏ے بندا سی؛ اک ٹکڑا جسم دے زیريں حصے نو‏‏ں ڈھانپتا کمر دے تھلے؛ تے دوسرا وڈا ٹکڑا جسنو‏ں دھوندی (جدید دور د‏‏ی ساڑی) کہیا جاندا اے، اوہ جسم نو‏‏ں ڈھانکتا۔ ^[۱۱۴] بعض مورتیاں تے نقاشی اُتے مبنی تصویراں تو‏ں پتا چلدا اے کہ لباس وچ پلیٹاں یا کریز وی دتی جاندیاں، تاکہ جسم د‏‏ی ساخت نمایاں ہوئے۔ اُتے پلیٹاں تے کریز دا استعمال ہر علاقے دے لحاظ تو‏ں مختلف ہُندا۔ ^[۱۱۶] قدیم صحیفاں تے فنّی کم تو‏ں پتا چلدا اے کہ ویدی اُپایان انداز وچ دھوندی کمر دے سجے حصے تو‏ں کھبے کندھے تک جاندی۔ ^[۱۰۴]^[۱۱۶] چھاتیاں نو‏‏ں سلائی کیتے گئے جسم اُتے کسے ہوئے کپڑ‏ے تو‏ں ڈھانہاں دا جاندا تے اسنو‏ں "کرپاسک" (سنسکرت: कूर्पासक) کہیا جاندا ^[۱۱۷] یا "ستانم سُکا" (سنسکرت: स्तनांशुक ) کہیا جاندا ^[۱۱۸]؛ لیکن ایہ لباس انتہائی جنوبی ہندوستان یا مشرقی ریاستاں جداں اڑیسہ تے بنگال وچ عام نئيں سی۔ ^[۱۱۹] علاقائی تنوّع بہت زیادہ سی، جو مقامی موسم تے روایات دے مطابق سی لباس د‏ی لمبائی، پلیٹاں د‏‏ی تعداد، پلیٹاں دے مقام تے دھوندی دے اوپری حصے د‏‏ی اضافی لمبائی د‏‏ی صورت وچ ۔ ^[۱۱۹] یونانی حوالے دسدے نيں کہ کاناں دے بُندے، کلائیاں تے ٹخناں اُتے پہنے جانے والے زیورات عورتاں وچ عام سن ۔ ^[۱۲۰]

عام طور اُتے ساڑی کپڑ‏ے دے ایداں دے ٹکڑے اُتے مشتمل ہُندی اے جو کہ 6 گز لمبا ہُندا اے تے پہلے بیان کیتے گئے اصولاں دے مطابق ہُندا ا‏‏ے۔ ^[۱۲۱] کپڑ‏ے دے معیار تے نزاکت دا انحصار آمدنی تے استطاعت اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے برطانوی نو آبادیات‏ی دور وچ مختلف معاشی طبقات تو‏ں تعلّق رکھنے والی خواتین گرم تے مرطوب بنگال وچ کپڑ‏ے دا اک ٹکڑا پہندیاں سن۔ ^[۱۲۲] اسنو‏ں "کپوڑ" کہیا جاندا سی، جو غریب خواتین پہندیاں سن۔ جدو‏ں اس لباس دے زیادہ پُر آسائش نمونے نو‏‏ں ساڑی کہیا جاندا سی۔ ^[۱۲۲] استعمال ہونے والا کپڑ‏ا تے لاگت مختلف سن، لیکن انہاں دا انداز تے فطرت ہندو خواتین دے مختلف آمدنی والے تے سماجی طبقات (ذاتاں \ طبقات) وچ یکساں سن ۔ ^[۱۲۲]

سیندور یا کُم کُم ابتدائی ادوار تو‏ں ہندو مت وچ عورتاں د‏‏ی علامت دا نمایاں اظہاریہ رہیا ا‏‏ے۔ ^[۱۲۳] اک شادی شدہ ہندو عورت سرخ رنگ دا سندور اپنے بالاں د‏‏ی منگ وچ لگاندی اے، جدو‏ں کہ کنواری، طلاق یافتہ یا بیوہ عورت سیندور نئيں لگاندی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۲۳]^[۱۲۴] ہندو عورتاں ماتھے اُتے بندتا (بندی یا بوٹّو) لگاندی نيں ۔^[۱۲۵] پیشانی یا ماتھے دا ایہ مقام باطنی اکھ د‏‏ی نشان دہی کردا اے کہ اوہ روحانی و باطنی طور اُتے بیدار ا‏‏ے۔ ^[۱۲۵] ماضی وچ شادی شدہ عورتاں بندتا لگایا کردیاں سن، لیکن جدید دور وچ ایہ ہن فیشن تے رواج وچ شامل ہوئے گیا اے ؛ تے اس دا تعلّق ہندو مت وچ عورتاں د‏‏ی ازدواجی حیثیت تو‏ں نئيں رہیا۔ ^[۱۲۵]

ثقافتی رواج جداں سیندور ایسا ہی اے جداں ہور ثقافتاں وچ شادی کيتی انگوٹھی۔ علاقائی طور اُتے ہندو خواتین تہواراں دے موقع پر، مندر دے دورے دے موقع اُتے یا ہور رسمی مواقع اُتے اپنے بالاں وچ تازہ پھُل سجا سکدی ني‏‏‏‏ں۔ سفید رنگ د‏‏ی ساڑی عمر رسیدہ بیواواں تو‏ں منسوب اے، جدو‏ں کہ سرخ یا ہور جشن دے رنگ کڑھائی دے نال تہواراں تے سماجی تقریبات جداں شادیاں دے لئی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۲۶] ہندو مت زندگی دا اک راستہ اے ؛ ایہ متنوّع اے ؛ ا س دے عقائد کتاب وچ لکھے گئے اصولاں د‏‏ی طرح مجبور کردینے والے نئيں نيں، ^[۱۲۷] نہ ہی ہندو خواتین اُتے لباس زیب تن کرنے دے حوالے تو‏ں کسی اصول دا اطلاق ہُندا ا‏‏ے۔ انتخاب دا ایہ اختیار ذا‏تی پسند ناپسند اُتے چھڈ دتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۲۷]

ہندو خواتین د‏‏ی جانب تو‏ں پہنے جانے والے زیورات نو‏‏ں سولہ سنگھار (16 آرائشاں) کہیا جاندا اے ؛ جو مندرجہ ذیل نيں: ^[۱۲۸]

منگ دا ٹیکا
منگ وچ سیندور د‏‏ی دھار
بندتا
اکھ دا کاجل
جھمکا یا بالی
ناک د‏‏ی نتھنی
کلائی د‏‏ی چوڑیاں
ہتھ د‏‏ی انگوٹھیاں
ہتھیلی تے دوسرے حصےآں اُتے مہندی د‏‏ی نقاشی
کمر بند
بازو بند
عطر یا خوشبو
گجرا
پائل / پازیب
بچھیا (پیر د‏‏ی انگوٹھی)
ہار

برنارڈ کوہن (2001ء) بیان کردے نيں کہ برطانوی نو آبادیات‏ی دور دے دوران وچ ہندوستان وچ لباس تو‏ں اقتدار د‏‏ی سطح، زیر نگيں ہونے تے مقتدر تعلّقات دا اندازہ ہُندا سی۔ ہندوواں ہور مذہبی طبقاں دے زیر نگيں رہے تے اس دے باعث اس صورت حال نے انہاں دے لباس دے انتخاب اُتے اثر ڈالیا۔ اس مثال اس طرح دتی جاسکدی اے کہ مغلیہ دور دے زیرِ اثر لباس دا انداز کچھ تے سی تے برطانوی ملکہ دے دور وچ لباس اُتے یورپی اثرات نمایاں رہ‏‏ے۔ ^[۱۲۹]

فنونِ لطیفہ: رقص، ڈراما، موسیقی

ہندو مذہبی فن کارکردگی دکھانے والے فن تے فنِ مصوّری دونے اُتے مشتمل اے ؛ تے خواتین ہندو فنون وچ ايس‏ے طرح نمایاں نيں، جس طرح کہ مرد۔ ^[۱۳۰] سنسکرت ادب وچ خواتین کےکا مذہبی تے روحانی تذکرہ موجود اے، جس وچ انہاں نو‏‏ں دیویاں دے طور اُتے پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہندو روایت وچ فنون، دولت، موسیقی، شاعری، تقریر، سبھیاچار تے علم د‏‏ی دیوی سرسوت‏ی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۳۱] باؤمار بیان کردے نيں کہ نتیجتاً وجود وچ آنے والا سنسکرت تھیٹر تے اس دے ماخذ ویداں تو‏ں جا ملدے نيں؛ جنہاں د‏‏ی بنیاد تن اصولاں اُتے اے: کائنات‏‏ی مرد (پُرُش)، شعور (آتما یا روح) تے کائنات‏‏ی شخصیت (براہمن)"۔ ^[۱۳۲] خواتین تو‏ں متعلّق جو ابتدائی حوالے ہندو صحیفاں وچ ملدے نيں، انہاں دے مطابق اوہ رقص، موسیقی تے فنّی کارکردگی وچ فعال سن؛ اس دا پتا ق م دے پہلے ہزاریے د‏‏ی کتاب تائیتیریا سنہندا دے باب 6.1 تے اٹھويں صدی ق م د‏‏ی شتھ پاتھا براہمنا دے باب 3.2.4 وچ ملدا ا‏‏ے۔ ^[۱۳۳] پانینی، پتنجلی، گوبھیلا د‏‏یاں تحریراں دے مطابق مذہبی رسومات وچ ، جداں قدیم شراؤتا تے گریہیا ستراں د‏‏ی رسومات وچ یگیہ دے دوران وچ خواتین، مرداں دے نال بھجن گاتاں یا منتر پڑھتاں۔ ^[۱۳۳]

ٹریسی پِنچ مین دے مطابق موسیقی تے رقص "ہندو روایات وچ رچے بسے" نيں؛ اوراس روایت وچ ہندو مت وچ خواتین دا تخلیقی تے کارکردگی دے لحاظ تو‏ں کردار فعال ا‏‏ے۔ ^[۱۳۴] جتھ‏ے ہندو مت دے بعض پہلو خواتین د‏‏ی آزادی نو‏‏ں محدود کردے نيں، تاں اس دے نال نال اوہ فن د‏‏ی تخلیق تے اس دے اظہار دے مواقع خواتین نو‏‏ں فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۳۴] پِنچ مین دے بیان دے مطابق تاریخی شہادتاں دسدی نيں فنونِ لطیفہ وچ خواتین نو‏‏ں دتے جانے والے تخلیق تے شرکت دے مواقع انہاں د‏‏ی ذات تے سماجی مرتبے دے قطع نظر فراہ‏م کیتے جاندے سن ۔ ^[۱۳۴] اُچی ذات د‏‏ی ہندو خواتین وچ کلاسیکی گلوکاری و موسیقی دا رجحان زیادہ سی ، جدو‏ں کہ عوامی سطح اُتے فنون دے مظاہرےآں جداں رقص دا رجحان اک تو‏ں زیادہ جنسی ساتھی رکھنے والی خواتین مادرانہ نسب نال کیندی روایات، جداں دیوداسیاں وچ زیادہ سی۔ ^[۱۳۵]^[۱۳۶]

دیوداسی د‏‏ی روایت رکھنے والی خواتین اپنے فنون دا مظاہرہ مذہبی پس منظر دے لحاظ تو‏ں کردیاں سن۔ ^[۱۳۵] نوجوان دیو داسی خواتین نو‏‏ں فنون لطیفہ، جداں موسیقی، تھیٹر تے رقص د‏‏ی تربیت دتی جاندی تھی؛ تے انہاں د‏‏ی زندگیاں ہندو مندراں دے گرد گھمدتیاں سن۔ جنوبی ہندوستان وچ بعض ایسی خواتین کسبی (طوائف) ہودیاں سن، جدو‏ں کہ ہور پرہیز گار سن۔^[۱۳۵] 1909ء وچ برطانوی نو آبادیات‏ی حکومت نے پہلا قانون منظور کيتا، جس دے تحت ریاست میسور وچ دیوداسیاں دے رواج اُتے پابندی عائد کر دتی گئی؛ اُتے دیوداسیاں د‏‏ی روایت اُتے پابندی عائد کرنے د‏‏ی اک کوشش تمل ناڈو دے ہندو مندراں وچ کيتی گئی، لیکن 1927ء وچ مدراس پریزیڈنسی وچ ایہ کوشش ناکا‏م ہوئے گئی۔ ^[۱۳۷] 1947ء وچ مدراس د‏ی حکومت نے قانون سازی منظور کرکے دیوداسی دے رواج اُتے پابندی عائد کر دتی، جو اس دباؤ دا نتیجہ سی جو سماجی کارکناں د‏‏ی جانب تو‏ں ڈالیا گیا سی کہ ایہ رواج "جسم فروشی" د‏‏ی اک روایت ا‏‏ے۔ ^[۱۳۸] اُتے اس روایت دا انہاں لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں احیاء کيتا گیا ، جو سمجھدے سن ایہ اک "راہبانہ" روایت اے ؛ جس وچ دیوداسی اک پارسا عورت اے جو سمجھدی اے کہ اس د‏ی شادی دیوت‏ا تو‏ں ہوچک‏ی اے ؛ تے اوہ مندر وچ رقص د‏‏ی روایت نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے چندہ اکٹّھا کردی اے تے نال ہی فن نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ مدد دیندی ا‏‏ے۔ ^[۱۳۸]

پِنچ مین دے بیان دے مطابق شاعری وچ نويں صدی د‏‏ی اندال بھکتی تحریک د‏‏ی ناں ور شاعرہ بنیاں؛ تے تاریخی دستاویزات دسدی نيں کہ بارہويں صدی تک اوہ تے انہاں دے خیالات جنوبی ہندوستان تے ہور علاقےآں وچ ہندو خواتین دے لئی متاثر ہونے دا استعارہ سن ۔ ^[۱۳۵]^[۱۳۹] اندال ہن وی جدید دور د‏‏ی سیکڑاں رقّاصاواں نو‏‏ں رقص د‏‏ی ہدایت کاری تے اندال دے نغمےآں اُتے رقص دے لئی متاثر کردی چلی آرہیاں نيں۔ ^[۱۳۹] اندال نو‏‏ں گوڑ وی کہیا جاندا اے تے فنونِ لطیفہ دے لئی انہاں د‏‏ی شراکت کاریاں نے ویشناؤ روایت وچ گوڑ منڈلی (حلقہء اندال) تشکیل دتی ا‏‏ے۔ ^[۱۳۹] پِنچ مین دے بیان دے مطابق ہور دوسری خواتین، جداں ناگ آتنمّل ، بالا سرسوت‏ی تے رکمنی نے بارہويں صدی تک " کرناٹک رقص تے بھرت ناٹیم نو‏‏ں عوامی اسٹیج اُتے لیانے تے فنونِ لطیفہ نو‏‏ں عوام تک پہنچانے "ميں اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ^[۱۳۹] "گاتھا سپتا ستی" سنہ مشترکہ دے پہلے ہزاریے دے ابتدائی نصف دور نال تعلق رکھنے والا سُبھاشِت قسم د‏‏ی شاعری دا اک مجموعہ اے، جس وچ وسطی مغربی ہندوستان د‏‏ی بوہت سارے خواتین دا تذکرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۴۰]

پس منظر: تاریخی تے جدید ارتقائی منازل

پیچیلیس دے بیان دے مطابق ہندو مت وچ خواتین دے کردار دا تذکرہ 3000 سالہ تریخ اُتے محیط اے جو ہندو فلسفے دے انہاں خیالات نو‏‏ں شامل کردا اے جنہاں دے مطابق پراکردی (مادّہ، نسوانیت) تے پُرُش (شعور، مردانگی) دے اجتماع دے نتیجے وچ موجودہ کائنات د‏‏ی تخلیق ہوئی۔ ^[۱۴۱] ہندو مت دے تصوّرات دے مطابق انہاں دو قوّتاں یا نظریات دے تعلّق، باہمی انحصار تے باہمی مفاہمت د‏‏ی فطرت یعنی پراکِرِتی تے پُرُش ، نسوانیت تے مردانگی اصل وچ تمام موجودات د‏‏ی بنیاد اے، جس تو‏ں ہندو روایات وچ خواتین دے مقام دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ ^[۱۴۱]

گو کہ ایہ قدیم صحیفے اس گل کيتی بنیاد نيں، جنہاں دے تحت ہندو مت وچ خواتین دے مقام د‏‏ی تشکیل ہوئی اس دے نال نال ہندو خواتین نے ثقافتی روایتاں تے جشن وچ وی شراکت کاری د‏‏ی تے انہاں تو‏ں متاثر وی ہوئیاں جداں تہوار، رقص، فنون لطیفہ، موسیقی تے روز مرّہ زندگی دے ہور پہلو۔ سوگیرتھا راجا بیان کردے نيں کہ انہاں آزاد رویّاں دے تاریخی پس منظر دے با وجود "نظریہ نسوانیت" د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں استعمال کرنے دے حوالے تو‏ں کچھ بے دلی پائی جاندی اے، جس وچ ہندو مت د‏‏ی تاریخی ارتقائی منازل نو‏‏ں بیان کيتا جا سک‏‏ے۔ ^[۲۳]

برطانوی نو آبادیات‏ی دور د‏‏ی اٹھارہويں صدی وچ یورپی علما ہور دوسری خواتین دے مقابلے وچ ہندو خواتین نو‏‏ں "فطری طور اُتے پرہیزگار" تے "زیادہ نیک" بیان کردے سن ۔ ^[۱۴۲]

ویہويں صدی دے تاریخی تناظر دے لحاظ تو‏ں ہندو مت وچ خواتین دا مقام تے ہور عمومی طور اُتے ہندوستان زیادہ متضاد پہلوآں دے حامل ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۴۳] علاقائی ہندو روایات نو‏‏ں مادر سری معاشراں دے طور اُتے منظّم کيتا گیا اے (جداں کہ جنوبی ہندوستان تے شمال مشرقی ہندوستان وچ )؛ جتھ‏ے عورت گھر د‏‏ی سربراہ ہُندی اے تے وراثت وچ دولت وصول کردی اے ؛ فیر وی ہور ہندو روایات پدر سری ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۴۴] ہندو مت وچ خدا نو‏‏ں عورت مننے دا تصوّر تے دیوی ماندا (ماں، مادر) دے تصوّرات نيں، فیر وی ایسی رسماں نيں جنہاں وچ عورت دے زیر کفالت ہونے دا تصوّر ملدا ا‏‏ے۔ ^[۱۴۵]

شرما دے بیان دے مطابق ہندوستان وچ تحاریکِ حقوقِ نسواں دو بنیادی ہندو تصوّرات اُتے چلا‏ئی گئیاں نيں لوک سان گرہ تے ستیا گرہ۔و149و لوک سان گرہ د‏‏ی تعریف دے مطابق "دنیا د‏‏ی بھلائی دے لئی عمل کرنا" تے ستیاگرہ د‏‏ی تعریف دے مطابق "سچّائی اُتے زور دینا"۔ ایہ تصوّرات خواتین دے حقوق د‏‏ی تحریک تے سماجی تبدیلی دا جواز سیاسی تے قانونی عمل دے ذریعے پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۴۶] 1975 وچ شائع ہونے والے اپنے آرٹیکل وچ فین تبصرہ کردیاں نيں کہ "عورتاں دا احترام کرنے، ذمہ داری دے قابل سمجھنے، مضبوط" ہونے دے ایہ بنیادی ہندو عقائد ہی نيں، جنہاں د‏‏ی بنیاد اُتے اندرا گاندھی نو‏‏ں ثقافتی طور اُتے ہندوستان د‏‏ی وزیر اعظم دے طور اُتے قبول کيتا گی، ^[۱۴۶] اس دے نال ہی ملک وچ حالیہ صدیاں دے دوران وچ ایداں دے ہندو تے غیر ہندو متنوّع نظریات پروان چڑھنے د‏‏ی شہادت ملدی اے، جو ہندوستان وچ خواتین دے مقام اُتے اثر انداز ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۴۷] ینگ دے بیان دے مطابق تحریکِ حقوقِ نسواں د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں "مسلماناں د‏‏ی ودھدی ہوئی جداگانہ سیاست "، مذہب تے خواتین دے حقوق نو‏‏ں جدا کرنے دے حوالے تو‏ں ہندوستانی ہندو خواتین دے مختلف النّوع مؤقف، لادینیت اُتے مبنی مشترکہ قوانین (مشترکہ شہری ضابطہ) جنہاں دا اطلاق مذہب دے بغیر ہوئے تو‏ں دھچکيا لگیا اے جدو‏ں کہ ہندو ستان د‏‏ی مسلم برادری عائلی، خاندانی تے ہور شعبےآں وچ شرعی قوانین نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی کوشاں ا‏‏ے۔ ^[۱۴۸]

مغرب د‏‏ی عالمانہ رائے

کیتھلین ارنڈل دے نزدیک جدید دور دے مغربی علما وچ ایہ نظریہ اپنی جڑاں مضبوط کر چکيا اے کہ "ہندو مت وچ خواتین نو‏‏ں مجموعی طور اُتے مفتوحہ شے سمجھیا جاندا اے تے حقوقِ نسواں دا نظریہ پر، اس د‏ی تعریف اینال کیندی جاسکدی اے کہ ایہ مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں تھوپی گئی سوچ اے "۔ ^[۱۴۹]^[۱۵۰] جدید دور دے بعد دے علما ایہ سوال اٹھاندے نيں کہ آیا انہاں نے نوآبادیات‏ی دور دے خیالات تے طویل عرصے تو‏ں قائم مؤقف نو‏‏ں "بلا چاں چراں قبول" ک‏ر ليا اے، ^[۱۴۹]^[۱۵۱] خاص طور ہندو شکتی دے حوالے تو‏ں منظر عام اُتے آنے والی سمجھ بجھ تو‏ں متعلق تحریراں تے پینڈو ہندوستان وچ خواتین اُتے ہونے والی عملی تحقیق، جنہاں نو‏ں مغربی خیالات یا تعلیم تو‏ں کوئی آگاہی حاصل نئيں اے لیکن اوہ ہندو (یا بُدھ) دیوی تو‏ں متاثرہ نسوانیت دا اظہار کردی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۴۹]^[۱۵۲]

واسودھا نارائن بیان کردے نيں کہ مغرب دے حقوقِ نسواں دے نظریے نے "اطاعت گزاری تے قوّت دے معاملات" دے وچکار مکالمے اُتے توجّہ مرکوز د‏‏ی اے "جب اوہ مواقع دے مساوی ہونے دا متلاشی ہُندا اے " تے "حقوق" د‏‏ی بولی استعمال کردا اے ۔و156و ہندو مت وچ پس منظر تے ثقافتی حوالے تو‏ں لفظ "دھرم" اے، جو کسی دے اپنے ذمہ ، دوسرےآں دے ذمہ، ہور دوسری چیزاں دے وچکار فرائض ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۵۳] مغربی کتاباں اورہندو روایات دے وچکار خلا ء ا‏‏ے۔ مغربی کتاباں ہندو روایات دے نال خواتین د‏‏ی جدّو جہد نو‏‏ں بیان کردیاں نيں، جو انہاں تحریراں د‏‏ی بنیاد پ رہ‏ے، جنہاں نو‏ں برطانوی نوآبدیاندی دور نے بدنام کيتا؛ اس دے برعکس حقیقی ہندو رسم و رواج انہاں تحریراں بالکل وی تو‏ں مطابقت نئيں رکھتےسن ۔ ^[۱۵۱]^[۱۵۴] نارائن بیان کردے نيں (مختصراً)،

بہت سارے (مغربی) علما ایہ درست نشان دہی کردے نيں کہ انہاں ہندو صحیفاں وچ خواتین دا مرتبہ کافی تھلے اے، جو قانون تے اخلاق تو‏ں متعلّق نيں(دھرم شاستر)؛ عام طور اُتے جو بیان کيتاجاندا اے اوہ ایہ اے کہ ایہ تحریراں زیادہ ناں ور نئيں سن تے انہاں دا اطلاق ہندو ہندوستان دے بہت سارے حصےآں وچ نئيں کيتا گیا سی۔ انہاں تحریراں تو‏ں زیادہ رسم و رواج اہمیت حامل سن ۔ بہت ساری ایسی قانونی دستاویزات سن جو اک دوسرے د‏‏ی حریف نئيں سن؛ انہاں نو‏ں مختلف ادوار وچ ملک دے مختلف حصےآں وچ تحریر کيتا گیا، لیکن انہاں سب اُتے ترجیح مقامی رسم و رواج نو‏‏ں دتی گئی۔ دھرم دے کچھ شعبےآں وچ صحیفاں تے رواجاں وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ تے خواتین دے کردار تے سُدرا بعض اوقات ايس‏ے زمرے وچ آندے ني‏‏‏‏ں۔ منو خواتین د‏‏ی خریداری نو‏‏ں جھٹلا سکدے نيں، لیکن بعض ذاتاں تے معاشی طبقاں دیاں عورتاں ایسی سن جو مندراں چندے دے طور اُتے رقم دیدیاں سن۔ ایہ گل قابلِ غور اے کہ اس وچ کوئی براہِ راست نسبت نئيں اے کہ کوئی انہاں تحریراں تے خواتین دے مرتبے، حقوق یا رویّے دے وچکار کوئی عمومی رائے قائم کر سک‏‏ے۔

واسودھانارائنن، نظریہ حقوقِ نسواں تے مذاہبِ عالَم ^[۱۵۴]

قدیم تے قرونِ وسطیٰ دور دے ہندو صحیفے تے داستاناں معاشرے وچ عورت دے مقام تے کردار اُتے مختلف بحثاں کردے نظر آندے نيں؛ جداں کہ اک ایسی عورت دے طور اُتے جس دا خودپر انحصار اے ؛ شادی تو‏ں اجتناب کرنے والی طاقت ور دیوی اے ؛ اک ایسی شخصیت اے جو زیرِ کفالت اے تے جس د‏‏ی شناخت اس د‏ی اپنی ہونے دے بہ جائے مرد تو‏ں اے ؛ تے اک ایسی فرد جو خود نو‏‏ں روحانی شخصیت دے طور اُتے دیکھدی اے، جو نہ تاں نسوانیت اُتے مبنی اے نہ مردانگی اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ^[۱۵۵]^[۱۵۶] سینتھیا ہیومز بیان کردیاں نيں کہ مثال دے طور اُتے چھیويں صدی دا دیوی مہاتمیا دا صحیفہ اصل وچ جدید دور دے بعد دے شرف یافتہ ہونے نو‏‏ں مادّی شکل بخشتا اے ؛ تے اسنو‏ں ویسا ہی الاوہی رنگ دیندا اے جداں رنگ مغربی تحاریکِ حقوقِ نسواں دا اے "۔ ^[۱۵۷] ایہ تحریراں نظری نئيں نيں نہ ہی تاریخی ہندو معاشرے دیاں عورتاں د‏‏ی زندگیاں تو‏ں تعلّق توڑدی نيں، بلکہ ہیومز دے بیان دے مطابق اشلوک اس گل دا اظہار کردے نيں کہ تمام "خواتین الاوہی دیوی دا حصہ نيں"۔ ^[۱۵۸] پِنچ مین دے بیان دے مطابق ہندو دیوی د‏‏ی روایت انہاں تحریراں تو‏ں جُڑی اے، دنیا بھر د‏‏ی زرخیز روایات وچو‏ں اے ؛ تے اس دے مننے والے ہندوستان دے دیہاتاں، قصبےآں تے شہراں وچ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۵۹] اس دے نال ہی ہیومز د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ اضافہ کيتا جاندا اے کہ ہور تحریراں عورت د‏‏ی تخلیقی صلاحیتاں نو‏‏ں بیان کردیاں نيں عورت ہونے د‏‏ی بنیاد اُتے نئيں بلکہ مرد د‏‏ی طرح قوت دے اظہار اُتے مبنی؛ جو ممکنہ طور اُتے بہادر عورتاں د‏‏ی حوصلہ افزائی اے کہ اوہ اپنی نسوانی روپ تو‏ں دست بردار ہوئے ک‏ے مردانہ روپ اپنا لاں ۔ ^[۱۵۸]

ریٹا گروس دے بیان دے مطابق ہندو معاشرے دے بارے وچ جدید دور دے بعد دے تحقیقی مقالے اک سوال اٹھاندے نيں آیا پدرسری کس حد تک ہندو مت وچ موجود ا‏‏ے۔^[۱۶۰] پدر سری کمان حقیقی اے ؛ تے گروس دے بیان دے مطابق ہندو معاشرہ اس دا بہ ذاتِ خود اعتراف کردا اے ؛ لیکن اس دے نال ہندو سبھیاچار اختیار (جو مرد دے پاس اے ) تے قوّت (جو عورت دے پاس اے ) دے وچکار امتیاز کردی ا‏‏ے۔ ^[۱۶۰] ہندو روایت وچ عورتاں دے پاس قوّت اے تے اوہ کسی صورت حال نو‏‏ں قابو وچ کرنے دے لئی جو انہاں دے لئی اہمیت رکھدی اے اپنی قوّت دا اظہار کردی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۱۶۰] انہاں اقدار د‏‏ی بنیاد دیوی د‏‏ی مذہبی حیثیت تے ہندو صحیفاں وچ انسانیت دا پرچار اے، جو حقوقِ نسواں دے مغربی نظریے اُتے پورا نئيں اتردا اے لیکن اس نظریے دا عَلَم بردار وی اے ؛ جس وچ عورت قوت بخشنے والے تے روح نو‏‏ں آزاد کرانے والے سانچے وچ ڈھلی ہوئی اے ؛ تے اس دے نال نال روحانی جہت وی اے جو ہندو (بُدھ) دیویاں نو‏‏ں تواناکردار دے طور اُتے پیش کردی ا‏‏ے۔ ^[۱۶۰]^[۱۶۱]

کیتھلین ارنڈل دے بیان دے مطابق صحیفے جداں منواسمرتی وغیرہ ضروری نئيں کہ خواتین نو‏‏ں ایداں دے پیش کرن کہ اوہ کیہ سن یا نيں، لیکن ایہ اک نظریہ پیش کردے نيں؛ تے اوہ کم ایہ اے کہ "ہندو حقوقِ نسواں دے نظریے دے حامیاں نو‏‏ں شکتی نو‏‏ں پدر سری جیل تو‏ں بچانا ا‏‏ے۔ ^[۱۶۲] ارنڈل دے بیان دے مطابق اس استعارے دا مطلب ایسا نئيں اے شکتی کدی وی آزاد نئيں سی نہ ہی اوہ ہن تالہ بند اے، کیونجے ہندو سبھیاچار وچ پدر سری نہ تاں مضبوط اے تے نہ ہی مستحکم ۔ ^[۱۶۲] شکتی دا تصوّر ہندو صحیفاں وچ اک وسیع فلسفے تو‏ں جُڑا اے، جو روحانی تے سماجی آزادی دیاں بنیاداں فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ^[۱۶۳]

ہور ویکھو

حوالے

↑ McDaniel 2004.
↑ ^۲.۰ ^۲.۱ ^۲.۲ C. Mackenzie Brown (1990), The Triumph of the Goddess, State University of New York Press, ISBN , page 77 سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "brown77" defined multiple times with different content
↑ ^۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ Thomas Coburn (2002), Devī Māhātmya: The Crystallization of the Goddess Tradition, Motilal Banarsidass, سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "coburn303" defined multiple times with different content
↑ ^۴.۰ ^۴.۱ ^۴.۲ ^۴.۳ McDaniel 2004, p. 90.
↑ ^۵.۰ ^۵.۱ Brown 1998, p. 26.
↑ ^۶.۰ ^۶.۱ ^۶.۲ McDaniel 2004, pp. 90-92.
↑ ^۷.۰ ^۷.۱ Patrick Olivelle (2005)، Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464، page 111
↑ ^۸.۰ ^۸.۱ ^۸.۲ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 353-354, 356-382
↑ Rajbali Pandey (1969), Hindu Saṁskāras: Socio-religious Study of the Hindu Sacraments, ISBN [[Special:BookSources/978-8120803961, pages 158-170 and Chapter VIII
↑ ^۱۰.۰ ^۱۰.۱ ^۱۰.۲ ^۱۰.۳ The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M, James G. Lochtefeld (2001), ISBN [[Special:BookSources/978-0823931798, Page 427
↑ ^۱۱.۰ ^۱۱.۱ ^۱۱.۲ ^۱۱.۳ ^۱۱.۴ Michael Witzel (1996), "Little Dowry, No Sati: The Lot of Women in the Vedic Period." Journal of South Asia Women Studies 2, no. 4 (1996)
↑ ^۱۲.۰ ^۱۲.۱ ^۱۲.۲ ^۱۲.۳ Brick, David (April–June 2010). "The Dharmasastric Debate on Widow Burning". Journal of the American Oriental Society 130 (2): 203–223.
↑ ^۱۳.۰ ^۱۳.۱ (2008) "Whose Sati?Widow-Burning in early Nineteenth Century India", Women and Social Reform in Modern India: A Reader. Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 21–23. ISBN 978-0-253-35269-9.
↑ ^۱۴.۰ ^۱۴.۱ Sashi, S.S. (1996). Encyclopaedia Indica: India, Pakistan, Bangladesh 100. Anmol Publications, 115. ISBN 9788170418597.
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
↑ David Kinsley (2005), Hindu Goddesses: Vision of the Divine Feminine in the Hindu Religious Traditions, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-8120803947, pages 6-17, 55-64
↑ Flood, Gavin, ed. (2003), The Blackwell Companion to Hinduism, Blackwell Publishing Ltd., ISBN [[Special:BookSources/1-4051-3251-5, pages 200-203
↑ The Rig Veda/Mandala 10/Hymn 125 Ralph T.H. Griffith (Translator); for Sanskrit original see: ऋग्वेद: सूक्तं १०.१२५
↑ McDaniel 2004, p. 91.
↑ ^۲۰.۰ ^۲۰.۱ Paul Deussen, Sixty Upanishads of the Veda, Volume 1, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120814684, pages 534-539
↑ Brihadaranyaka Upanishad VI Adhyaya 4 Brahmana 17 and 18 Max Muller (translator), Oxford University Press, pages 219-220
↑ ^۲۲.۰ ^۲۲.۱ Ellison Findly (2004), Women, Religion, and Social Change (Editors: Yvonne Yazbeck Haddad, Ellison Banks Findly), State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0887060687, pages 37-58
↑ ^۲۳.۰ ^۲۳.۱ Sugirtharajah, Sharada (2002). "Hinduism and Feminism". Journal of Feminist Studies in Religion 18 (2): 97–104.
↑ Adi Parva, Mahabharata, Translated by Manmatha Nath Dutt (Translator), page 108
↑ ^۲۵.۰ ^۲۵.۱ Anushasana Parva The Mahabharata, Translated by Kisari Mohan Ganguli, Chapter XI, pages 41-43
↑ Anushasana Parva The Mahabharata, Translated by KM Ganguli, page 264
↑ ^۲۷.۰ ^۲۷.۱ ^۲۷.۲ Anushasana Parva The Mahabharata, Translated by Kisari Mohan Ganguli, Chapter CXLVI, pages 667-672
↑ Tryambakayajvan (trans. Julia Leslie 1989), The Perfect Wife – Strīdharmapaddhati, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195621075
↑ Leslie, J. (1992), The significance of dress for the orthodox Hindu woman, in Dress and Gender: Making and Meaning (Editors: Ruth Barnes, Joanne B. Eicher), pages 198-213; Quote – "Strīdharmapaddhati represents a bizarre mixture of reality and utopia."
↑ Kautilya (3rd century BCE), Kautiliya Arthasastra Vol 2 (Translator: RP Kangle, 2014), Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120800427, page 51
↑ Patrick Olivelle (2013), King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthasastra, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0199891825, pages 77-79, 96, 254-262, 392-396, 477-479
↑ ^۳۲.۰ ^۳۲.۱ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 31-32, 108-123, 138-147
↑ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 98, 146-147
↑ Wadley, Susan (1977). "Women and the Hindu Tradition". Signs 3 (1): 113–125. doi:10.1086/493444.
↑ Mācave P. "Hinduism, its contribution to science and civilisation." 1979. ISBN [[Special:BookSources/978-0-7069-0805-3. "Yatra … Where women are worshipped, there the Gods are delighted. But where they are not worshipped, all religious ceremonies become futile." Mahabharata 13 – 45.5 and منواسمرتی 3 – 56.
↑ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, page 146
↑ Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520018983, page 84
↑ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 190-207, 746-809
↑ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 31-32, 194-207, 755-809
↑ Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520018983, pages 83-84
↑ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 182-193, 659-706
↑ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 200-201, 746-809
↑ ^۴۳.۰ ^۴۳.۱ J Sinha (2014), Psycho-Social Analysis of the Indian Mindset, Springer Academic, ISBN [[Special:BookSources/978-8132218036, page 5
↑ Arun Kumbhare (2009), Women of India: Their Status Since the Vedic Times, ISBN [[Special:BookSources/978-1440156007, page 56
↑ Mahatma Gandhi, Hinduism According to Gandhi, Orient Paperbacks (2013 Reprint Edition), ISBN [[Special:BookSources/978-8122205589, page 129
↑ ^۴۶.۰ ^۴۶.۱ Flavia Agnes (2001), Law and Gender Inequality: The Politics of Women's Rights in India, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195655247, pages 41-45
↑ Abdullahi Ahmed An-Na'im (2010), Islam and the Secular State, Harvard University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0674034563, pages 149, 289
↑ Alf Hiltebeitel and Kathleen Erndl (2000)، Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses, New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197، pages 133-134
↑ Nicholas Gier (1997), The yogī and the Goddess, International Journal of Hindu Studies, Volume 1, Issue 2, pages 265-287
↑ ^۵۰.۰ ^۵۰.۱ Brown 1998, p. 7.
↑ ^۵۱.۰ ^۵۱.۱ Brown 1990, p. 2.
↑ Coburn 1991, pp. 1-7.
↑ ^۵۳.۰ ^۵۳.۱ Brown 1990, pp. 6-7.
↑ McDaniel 2004, pp. 215-217.
↑ Coburn 1991, pp. 17-21.
↑ Brown 1990, p. 215.
↑ Brown 1998, p. 8.
↑ ISBN [[Special:BookSources/0-791453251، pages 1-4
↑ John Renard (1999), Responses to 101 Questions on Hinduism, Paulist, ISBN [[Special:BookSources/978-0809138456, pages 74-76
↑ What is Hinduism?, p. PR17, at Google Books, Hinduism Today, Hawaii
↑ The Concept of Shakti: Hinduism as a Liberating Force for Women
↑ Mukherjee, Prabhati (1983). "The Image of women in Hinduism". Women's Studies International Forum 6 (4).
↑ ^۶۳.۰ ^۶۳.۱ David Lawrence (2012), The Routledge Companion to Theism (Editors: Charles Taliaferro, Victoria S. Harrison and Stewart Goetz), Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415881647, pages 78-79
↑ ^۶۴.۰ ^۶۴.۱ Lynn Foulston, Stuart Abbott (2009). Hindu goddesses: beliefs and practices. Sussex Academic Press, 1–3, 40–41. ISBN 978-1-902210-43-8.
↑ ^۶۵.۰ ^۶۵.۱ Jeffrey Brodd (2003), World Religions: A Voyage of Discovery, Saint Mary's Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0884897255, page 43
↑ Christopher John Fuller (2004), The Camphor Flame: Popular Hinduism and Society in India, Princeton University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0691120485, pages 30-31, اقتباس: "ہندومت د‏‏ی کثرت پرستی وچ الاوہی وجوداں تے انسان دے باہمی تعلق نو‏‏ں قطعی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ یہودیت، مسیحیت تے اسلام دے وحدانی پیغام، جو خدا دے مخلوق تو‏ں تنوع، اس دے انسان تو‏ں یکسر وکھ ہونے تے اس د‏ی وحدانی تجسیم دے برخلاف ہندومت دے امر مسلمہ دے مطابق انسان تے الوہیت دے درمیان کوئی واضح انفرادیت نئيں ا‏‏ے۔ ہندومت دے بنیادی فلسفے وچ تمام الاوہی وجوداں دے اک ہونے دے تصور نو‏‏ں بہت آسانی تو‏ں اس دعوے تک وسعت دے دتی جاندی اے کہ درحقیقت تمام انسان اک وجود مطلق یعنی برہما دے مختلف روپ ني‏‏‏‏ں۔ گو کہ عملاً ایہ مبہم وحدانی نظریہ اک عام ہندو دے بیانات تو‏ں نئيں جھلکتا لیکن خدا تے انسان د‏‏ی باہمی نفوذ پذیری د‏‏یاں مثالاں متعدد سیاق و سباق وچ مقبول ہندومت وچ دیکھی جا سکدی ني‏‏‏‏ں۔"
↑ ^۶۷.۰ ^۶۷.۱ ^۶۷.۲ ^۶۷.۳ RM Gross (1978), Hindu Female Deities as a Resource for the Contemporary Rediscovery of the Goddess, Journal of the American Academy of Religion, Vol. 46, No. 3 (Sep., 1978), pages 269-291
↑ David R. Kinsley (1986), Hindu Goddesses: Visions of the Divine Feminine in the Hindu Religious Tradition, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520053939
↑ Wisdom Library: The Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad (with the Commentary of Śaṅkarācārya)https://www.wisdomlib.org/hinduism/book/the-brihadaranyaka-upanishad/d/doc122237.html
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ R. Kumar, M. Kumar (2009). Women Health, Empowerment and Economic Development: Their Contribution to National Economy. Deep and Deep Publications, 124. ISBN 9788184501346.
↑ ^۷۲.۰ ^۷۲.۱ ^۷۲.۲ Hindu Saṁskāras: Socio-religious Study of the Hindu Sacraments, Rajbali Pandey (1969), see Chapter VIII, ISBN [[Special:BookSources/978-8120803961, pages 158-170
↑ Patrick Olivelle (2004), The Law Code of Manu, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0192802712, page 47
↑ Majumdar R. C. and Pusalker A. D. (ed.) "The History and Culture of the Indian People." Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay 1951. Volume 1 The Vedic age p394.
↑ ^۷۵.۰ ^۷۵.۱ Tambiah, Stanley (1973). Bridewealth and Dowry. Cambridge UK: Cambridge University Press, 68–9.
↑ James G. Lochtefeld, The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M, Rosen Publishing, ISBN [[Special:BookSources/9780823931798; 203 ページ出版
↑ CV Vaidya, Epic India, Or, India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, ISBN [[Special:BookSources/978-8120615649
↑ CV Vaidya, Epic India, Or, India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, ISBN [[Special:BookSources/978-8120615649
↑ CV Vaidya, Epic India, Or, India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, ISBN [[Special:BookSources/978-8120615649
↑ John Watson McCrindle (Translator), The Invasion of India by Alexander the Great as described by Arrian, Archibald Constable & Co. (Westminster, UK): 280
↑ Edward Sachau (Translator), Bīrūnī, Muḥammad ibn Aḥmad, Alberuni's India (Vol. 2), Kegan Paul, Trench, Trübner & Co. (London, 1910.) Chapter LXIX: 154
↑ ^۸۲.۰ ^۸۲.۱ Bowker J. H and Holm J. "Women in religion." Continuum, London 1994 p79 ISBN [[Special:BookSources/0-8264-5304-X.
↑ ^۸۳.۰ ^۸۳.۱ Fuller C. J. "The camphor flame: popular Hinduism and society in India." Princeton University Press, Princeton, New Jersey 2004 p.23 ISBN [[Special:BookSources/0-691-12048-X
↑ Carroll, Lucy (1983). "Law, Custom, and Statutory Social Reform: The Hindu Widows' Remarriage Act of 1856". Indian Economic and Social History Review 20 (4): 363–388. doi:10.1177/001946468302000401.
↑ Lucy Carroll (2008), Women and Social Reform in Modern India: A Reader, Indiana University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0253352699, pages 92-93
↑ Lucy Carroll (2008), Women and Social Reform in Modern India: A Reader, Indiana University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0253352699, pages 93-96
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ Wendy Doniger (2013), Suttee, Encyclopedia Britannica
↑ Arvind Sharma (2001), Sati: Historical and Phenomenological Essays, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120804647, pages 19-21
↑ On attested Rajput practice of sati during wars, see, for example (1993) "Suttee or Sati: Victim or Victor?", Institutions and Ideologies: A SOAS South Asia Reader 10. London: Routledge, 46. ISBN 978-0-7007-0284-8.
↑ Brick, David (April–June 2010). "The Dharmasastric Debate on Widow Burning". Journal of the American Oriental Society 130 (2): 206–211.
↑ Sharma, Arvind (1988). Sati: Historical and Phenomenological Essays. Delhi: Motilal Banarsidass Publ, 102, footnote 206. ISBN 9788120804647.
↑ Brick, David (April–June 2010). "The Dharmasastric Debate on Widow Burning". Journal of the American Oriental Society 130 (2): 212–213.
↑ Smith, David (2016). Hinduism. New York: Routledge, 61. ISBN 978-0-415-85880-9.
↑ Arvind Sharma (1988), Sati: Historical and Phenomenological Essays, Motilal Banarsidass Publ, ISBN [[Special:BookSources/9788120804647, page xi, 86
↑ Mandakranta Bose (2014), Faces of the Feminine in Ancient, Medieval, and Modern India, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195352771, page 26
↑ Malise Ruthven (2007), Fundamentalism: A Very Short Introduction, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0199212705, page 63
↑ Kaushik Roy (2012), Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present, Cambridge University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-1107017368, pages 182-184
↑ John Stratton Hawley (1994), Sati, the Blessing and the Curse, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195077742, pages 51-53
↑ Andre Wink (1996), Early Medieval India and the Expansion of Islam: 7th-11th Centuries, Brill Academic Publishers, ISBN [[Special:BookSources/978-9004092495
↑ Daniel Grey (2013), Creating the ‘Problem Hindu’: Sati, Thuggee and Female Infanticide in India: 1800–60, Gender & History, 25(3), pages 498-510, سانچہ:DOI
↑ ^۱۰۲.۰ ^۱۰۲.۱ S Jain (2003), The Right to Family Planning, in Sacred Rights: The Case for Contraception and Abortion in World Religions (Editor: Daniel C. Maguire), Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195160017, page 134, Quote – "The Atharva Veda confirms... a brahmacharini has better prospects of marriage than a girl who is uneducated"; "The Vedic period.... girls, like boys, are also expected to go through the brahmacharya..."
↑ ^۱۰۳.۰ ^۱۰۳.۱ For source in Sanskrit: Atharva Veda Wikisource, Hymns 11.5[7].1 – 11.5[7].26;
For English translation: Stephen N Hay and William Theodore De Bary (1988), Sources of Indian Tradition, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120804678, pages 18-19
↑ ^۱۰۴.۰ ^۱۰۴.۱ ^۱۰۴.۲ PV Kane, History of Dharmasastra Volume 2.1, 1st Edition, pages 290-295
↑ Ram Chandra Prasad (1997), The Upanayana: The Hindu Ceremonies of the Sacred Thread, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120812406, pages 119-131
↑ Grihya sutra of Gobhila Verse 2.1.19, Herman Oldenberg & Max Muller (Translator), The Sacred Books of the East, Vol. 30, Part 2, Oxford University Press, page 44
↑ Ramanathan and Weerakoon, The Cultural Context of Sexual Pleasure and Problems: Psychotherapy with Diverse Clients, p. 173-174, Editors: Cynthia A. Graham and Kathryn Hall, Routledge; Quote – "In this (Hinduism smritis) doctrine, sexual matters are not to be legislated but are left to the judgement of those involved."
↑ ^۱۰۸.۰ ^۱۰۸.۱ ^۱۰۸.۲ ^۱۰۸.۳ Richard Lariviere (2001), The Nāradasmṛti, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120818040, pages 391–393
↑ ^۱۰۹.۰ ^۱۰۹.۱ Julius Jolly, Naradiya Dharmasastra, Trubner, pages 87–88
↑ (2004) Manu's Code of Law. Oxford University Press, 32, 325–329. ISBN 978-0-19-517146-4.
↑ Marco Polo (Translator: Ronald Latham, 2007 Reprint), The Customs of the Kingdoms of India, Penguin Classics, ISBN [[Special:BookSources/978-0141025407, Quote: "They eat no meat and drink no wine. They live very virtuous lives according to their own usage. They have no sexual intercourse except with their own wives. They take nothing that belongs to another. They would never kill a living creature. (…) On the other hand you should know that they do not regard any form of sexual indulgence as a sin".
↑ L Gopal, Textiles in Ancient India, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 4, No. 1, BRILL, pages 53-69
↑ Patrick Olivelle (2013), King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthashastra, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0199891825, pages 125-126, 533-534
↑ ^۱۱۴.۰ ^۱۱۴.۱ ^۱۱۴.۲ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 65-68, 76
↑ Kax Wilson (1979), History of Textiles, Westview, ISBN [[Special:BookSources/978-0865313682, pages 164-165
↑ ^۱۱۶.۰ ^۱۱۶.۱ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 76-77
↑ कूर्पासक Sanskrit-English Dictionary, Koeln University, Germany (2012)
↑ स्तनांशुक Sanskrit-English Dictionary, Koeln University, Germany (2012)
↑ ^۱۱۹.۰ ^۱۱۹.۱ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 15, 76-79
↑ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 16-22, 68, 73-74
↑ Bhatia, Nandini (2003). "Fashioning women in colonial India". Fashion Theory 7 (3-4): 331.
↑ ^۱۲۲.۰ ^۱۲۲.۱ ^۱۲۲.۲ SM Channa (2013), Gender in South Asia: Social Imagination and Constructed Realities, Cambridge University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-1107043619, pages 57-58
↑ ^۱۲۳.۰ ^۱۲۳.۱ A Eraly (2011), The First Spring: The Golden Age of India, Penguin, ISBN [[Special:BookSources/978-0670084784, pages 433-434
↑ June McDaniel (2002), Making Virtuous Daughters and Wives, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791455661, page 117 note 52
↑ ^۱۲۵.۰ ^۱۲۵.۱ ^۱۲۵.۲ James B. Robinson (2004), Hinduism, Chelsea, ISBN [[Special:BookSources/978-0791078587, page 86
↑ Susan Bean (2002), South Asian Folklore: An Encyclopedia (Editors: Peter Claus et al), Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415939195, page 170
↑ ^۱۲۷.۰ ^۱۲۷.۱ Tom Axworthy (2008), Bridging the divide: Religious dialogue and Universal ethics, Queen's University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-1553392200, pages 153-154
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
↑ (2001) Cloth, Clothes, and Colonialism,Consumption: The history and regional development of consumption, 2, 405–418. ISBN 978-0-415-24268-4. Retrieved on 5 November 2015.
↑ (2000) Hinduism and the Religious Arts. A&C Black.
↑ Mandakranta Bose (2011)، Women in the Hindu Tradition: Rules, Roles and Exceptions, Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415620765، page 26
↑ (1993) Sanskrit Drama in Performance. Motilal Banarsidass Publication, 46.
↑ ^۱۳۳.۰ ^۱۳۳.۱ Mandakranta Bose (2011)، Women in the Hindu Tradition: Rules, Roles and Exceptions, Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415620765، pages 64-65
↑ ^۱۳۴.۰ ^۱۳۴.۱ ^۱۳۴.۲ Tracy Pintchman (2007)، Women's Lives, Women's Rituals in the Hindu Tradition, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195177077، pages 180-182
↑ ^۱۳۵.۰ ^۱۳۵.۱ ^۱۳۵.۲ ^۱۳۵.۳ Tracy Pintchman (2007)، Women's Lives, Women's Rituals in the Hindu Tradition, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195177077، pages 181-185
↑ (1992) Roles and Rituals for Hindu Women. Motilal Banarsidass Publications.
↑ DE Smith (1963)، India as a Secular State, Princeton University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0691030272، pages 238-240
↑ ^۱۳۸.۰ ^۱۳۸.۱ Srinivasan, Amrit (1985). "Reform and Revival: The Devadasi and her dance". Economic and Political Weekly: 1869–1876.
↑ ^۱۳۹.۰ ^۱۳۹.۱ ^۱۳۹.۲ ^۱۳۹.۳ Tracy Pintchman (2007)، Women's Lives, Women's Rituals in the Hindu Tradition, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195177077، pages 185-187
↑ MA Selby (2001)، Grow Long, Blessed Night: Love Poems from Classical India, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195127348، pages 81-91, 169-170, 172-230
↑ ^۱۴۱.۰ ^۱۴۱.۱ (2013) Women in Hinduism. Springer, 1922–1925. ISBN 978-1-4614-6085-5.
↑ Jean A. and Dubois A. Beauchamp H. K. (trans.) Hindu manners, customs, and ceremonies.] Clarendon Press, Oxford 1897.
↑ Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 51–112.
↑ Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 57–60.
↑ Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 74–83.
↑ ^۱۴۶.۰ ^۱۴۶.۱ (1994) Today's Women in World Religions (Editor: Arvind Sharma). State Univ of New York Press, 77–92. ISBN 978-0-7914-1687-7.
↑ Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 60–73, 83–109.
↑ (1994) Today's Women in World Religions (Editor: Arvind Sharma). State Univ of New York Press, 83–86. ISBN 978-0-7914-1687-7.
↑ ^۱۴۹.۰ ^۱۴۹.۱ ^۱۴۹.۲ Kathleen Erndl (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 91-92, 95
↑ Arti Dhand (2009), Woman as Fire, Woman as Sage, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791471401, pages 3-7
↑ ^۱۵۱.۰ ^۱۵۱.۱ Arti Dhand (2009), Woman as Fire, Woman as Sage, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791471401, pages 4-5; Quote: "The unfortunate result of such scholarship was the creation of a monumental stereotype of the Hindu woman from which a critical reader could derive little substantive knowledge of the particular values undergirding Hindu women's lives in different eras and locales, or the historical, social, political, and legal strictures under which they labors at different periods of history. (…) These works however still condition the questions that scholars raise of Hinduism, and the categories by which women's experience is analyzed and assessed. Perhaps the biggest problem with many works on women in Hinduism is that they presuppose a general category of womanhood, thus creating an essence where none exists".
↑ Rita Gross (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 108-111
↑ Vasudha Narayanan (1999), Feminism and World Religions (Editors: Arvind Sharma, Katherine K. Young), State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791440230, pages 25-26
↑ ^۱۵۴.۰ ^۱۵۴.۱ Vasudha Narayanan (1999), Feminism and World Religions (Editors: Arvind Sharma, Katherine K. Young), State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791440230, pages 34-35
↑ Rita Gross (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 104-111
↑ Cynthia Humes (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, pages 132-134, for context see 129-138
↑ Cynthia Humes (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 132
↑ ^۱۵۸.۰ ^۱۵۸.۱ Cynthia Humes (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, pages 137-139
↑ Tracy Pintchman (2001), Seeking Mahadevi: Constructing the Identities of the Hindu Great Goddess, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791450086, pages 1-3
↑ ^۱۶۰.۰ ^۱۶۰.۱ ^۱۶۰.۲ ^۱۶۰.۳ Rita Gross (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 108-110
↑ Rachel McDermott (1998), Devi: Goddesses of India (Editors: John Stratton Hawley, Donna Marie Wulff), Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120814912, pages 296-305
↑ ^۱۶۲.۰ ^۱۶۲.۱ Kathleen Erndl (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 96
↑ Kathleen Erndl (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, pages 97, 100-101

کتابیات

McDaniel, June (2004). Offering Flowers, Feeding Skulls : Popular Goddess Worship in West Bengal: Popular Goddess Worship in West Bengal. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534713-5.
Brown, C Mackenzie (1990). The Triumph of the Goddess. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-0364-8.
Brown, C Mackenzie (1998). The Devi Gita: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3939-5.
Coburn, Thomas B. (1991). Encountering the Goddess: A Translation of the Devi-Mahatmya and a Study of Its Interpretation. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-0445-4.
(1997) Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass Publ.. ISBN 978-81-208-1467-7.
Meenakshi Jain (2016). Sati: Evangelicals, Baptist Missionaries, and the Changing Colonial Discourse, Aryan Books International. سانچہ:آئی ایس بی این
Kane P. V. History of Dharmasastra: ancient and mediaeval, religious and civil law." Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 1962–1975.
Madhu Kishwar, Women Bhakta Poets : Manushi (Manushi Publications, 1989). ASIN B001RPVZVU.
Madhu Kishwar."The Daughters of Aryavarta: Women in the Arya Samaj movement, Punjab." In Women in Colonial India; Essays on Survival, Work and the State, edited by J. Krishnamurthy, Oxford University Press, 1989.
Majumdar, R. C. (2014). Great women of India. Kolkata : 2014. Editors : Swami Madhavananda, Ramesh Chandra Majumdar
Russell R. R. "Gender and jewellery: a feminist analysis case study: Indian wife and widow jewellery.". Create Space, 2010. سانچہ:آئی ایس بی این.
Sugirtharajah, Sharada (2002). "Hinduism and Feminism". Journal of Feminist Studies in Religion 18 (2): 97–104.
Vasuda N., Sharma A. and Young K. K. (eds.) "Feminism and world religions: power in the Hindu tradition." SUNY Press, Albany, New York, p25 – 77.

باہرلے جوڑ

ویکی اقتباسات وچہندو دھرم وچ عورتاں توں متعلق اقتباسات موجود نیں۔

Women and the Hindu Tradition, Susan S. Wadley (1977), Signs, Vol. 3, No. 1, pages 113-125
New Age Hinduism, New Age Orientalism, and the Second-Generation South Asian, Rachel Fell McDermott (2000), Journal of the American Academy of Religion, Vol. 68, No. 4, pages 721-731
History and Anthropology in South Asia: Rethinking the Archive, Saloni Mathur (2000), Annual Review of Anthropology, Vol. 29, pages 89–106

حوالے

کتاباں

McDaniel, June (2004). Offering Flowers, Feeding Skulls : Popular Goddess Worship in West Bengal: Popular Goddess Worship in West Bengal. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534713-5.

Brown, C Mackenzie (1990). The Triumph of the Goddess. SUNY Press. ISBN 978-0791403648.

Brown, C Mackenzie (1998). The Devi Gita: The Song of the Goddess: A Translation, Annotation, and Commentary. SUNY Press. ISBN 978-0791439395.

Coburn, Thomas B. (1991). Encountering the Goddess: A Translation of the Devi-Mahatmya and a Study of Its Interpretation. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-0445-4.

Deussen, Paul (1997). Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass Publ.. ISBN 978-81-208-1467-7.

Meenakshi Jain (2016). Sati: Evangelicals, Baptist Missionaries, and the Changing Colonial Discourse, Aryan Books International. ISBN [[Special:BookSources/978-8173055522978-8173055522
Kane P. V. History of Dharmasastra: ancient and mediaeval, religious and civil law." Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 1962 - 1975.
Madhu Kishwar, Women Bhakta Poets : Manushi (Manushi Publications, 1989). ASIN B001RPVZVU.
Madhu Kishwar."The Daughters of Aryavarta: Women in the Arya Samaj movement, Punjab." In Women in Colonial India; Essays on Survival, Work and the State, edited by J. Krishnamurthy, Oxford University Press, 1989.
Majumdar, R. C. (2014). Great women of India. Kolkata : 2014. Editors : Swami Madhavananda, Ramesh Chandra Majumdar
Russell R. R. "Gender and jewellery: a feminist analysis case study: Indian wife and widow jewellery.". Create Space, 2010. ISBN [[Special:BookSources/1-4528-8253-31-4528-8253-3.
Sugirtharajah, Sharada (2002). "Hinduism and Feminism". Journal of Feminist Studies in Religion 18 (2): 97–104.

Vasuda N., Sharma A. and Young K. K. (eds.) "Feminism and world religions: power in the Hindu tradition." SUNY Press, Albany, New York, p25 - 77.

باہرلے جوڑ

Women and the Hindu Tradition, Susan S. Wadley (1977), Signs, Vol. 3, No. 1, pages 113-125
New Age Hinduism, New Age Orientalism, and the Second-Generation South Asian, Rachel Fell McDermott (2000), Journal of the American Academy of Religion, Vol. 68, No. 4, pages 721-731
History and Anthropology in South Asia: Rethinking the Archive, Saloni Mathur (2000), Annual Review of Anthropology, Vol. 29, pages 89–106

سانچہ:الٰہیات

[FOOTNOTEMcDaniel2004-1] McDaniel 2004.

[brown77-2] ۲.۰ ^۲.۱ ^۲.۲ C. Mackenzie Brown (1990), The Triumph of the Goddess, State University of New York Press, ISBN , page 77 سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "brown77" defined multiple times with different content

[coburn303-3] ۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ Thomas Coburn (2002), Devī Māhātmya: The Crystallization of the Goddess Tradition, Motilal Banarsidass, سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "coburn303" defined multiple times with different content

[FOOTNOTEMcDaniel200490-4] ۴.۰ ^۴.۱ ^۴.۲ ^۴.۳ McDaniel 2004, p. 90.

[FOOTNOTEBrown199826-5] ۵.۰ ^۵.۱ Brown 1998, p. 26.

[FOOTNOTEMcDaniel200490-92-6] ۶.۰ ^۶.۱ ^۶.۲ McDaniel 2004, pp. 90-92.

[Patrick_Olivelle_2005_page_111-7] ۷.۰ ^۷.۱ Patrick Olivelle (2005)، Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464، page 111

[olivellecriticaledition-8] ۸.۰ ^۸.۱ ^۸.۲ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 353-354, 356-382

[9] Rajbali Pandey (1969), Hindu Saṁskāras: Socio-religious Study of the Hindu Sacraments, ISBN [[Special:BookSources/978-8120803961, pages 158-170 and Chapter VIII

[jgl2001-10] ۱۰.۰ ^۱۰.۱ ^۱۰.۲ ^۱۰.۳ The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M, James G. Lochtefeld (2001), ISBN [[Special:BookSources/978-0823931798, Page 427

[witzeldowry-11] ۱۱.۰ ^۱۱.۱ ^۱۱.۲ ^۱۱.۳ ^۱۱.۴ Michael Witzel (1996), "Little Dowry, No Sati: The Lot of Women in the Vedic Period." Journal of South Asia Women Studies 2, no. 4 (1996)

[davidbrick-12] ۱۲.۰ ^۱۲.۱ ^۱۲.۲ ^۱۲.۳ Brick, David (April–June 2010). "The Dharmasastric Debate on Widow Burning". Journal of the American Oriental Society 130 (2): 203–223.

[anandyang-13] ۱۳.۰ ^۱۳.۱ (2008) "Whose Sati?Widow-Burning in early Nineteenth Century India", Women and Social Reform in Modern India: A Reader. Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 21–23. ISBN 978-0-253-35269-9.

[ssshashi-14] ۱۴.۰ ^۱۴.۱ Sashi, S.S. (1996). Encyclopaedia Indica: India, Pakistan, Bangladesh 100. Anmol Publications, 115. ISBN 9788170418597.

[Bryant_2007_441-15] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).

[kinsley717-16] David Kinsley (2005), Hindu Goddesses: Vision of the Divine Feminine in the Hindu Religious Traditions, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-8120803947, pages 6-17, 55-64

[17] Flood, Gavin, ed. (2003), The Blackwell Companion to Hinduism, Blackwell Publishing Ltd., ISBN [[Special:BookSources/1-4051-3251-5, pages 200-203

[18] The Rig Veda/Mandala 10/Hymn 125 Ralph T.H. Griffith (Translator); for Sanskrit original see: ऋग्वेद: सूक्तं १०.१२५

[FOOTNOTEMcDaniel200491-19] McDaniel 2004, p. 91.

[deussen534-20] ۲۰.۰ ^۲۰.۱ Paul Deussen, Sixty Upanishads of the Veda, Volume 1, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120814684, pages 534-539

[21] Brihadaranyaka Upanishad VI Adhyaya 4 Brahmana 17 and 18 Max Muller (translator), Oxford University Press, pages 219-220

[findly-22] ۲۲.۰ ^۲۲.۱ Ellison Findly (2004), Women, Religion, and Social Change (Editors: Yvonne Yazbeck Haddad, Ellison Banks Findly), State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0887060687, pages 37-58

[Sugirtharajah,_Sharada_2002-23] ۲۳.۰ ^۲۳.۱ Sugirtharajah, Sharada (2002). "Hinduism and Feminism". Journal of Feminist Studies in Religion 18 (2): 97–104.

[24] Adi Parva, Mahabharata, Translated by Manmatha Nath Dutt (Translator), page 108

[kmg-25] ۲۵.۰ ^۲۵.۱ Anushasana Parva The Mahabharata, Translated by Kisari Mohan Ganguli, Chapter XI, pages 41-43

[26] Anushasana Parva The Mahabharata, Translated by KM Ganguli, page 264

[kmg667-27] ۲۷.۰ ^۲۷.۱ ^۲۷.۲ Anushasana Parva The Mahabharata, Translated by Kisari Mohan Ganguli, Chapter CXLVI, pages 667-672

[28] Tryambakayajvan (trans. Julia Leslie 1989), The Perfect Wife – Strīdharmapaddhati, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195621075

[29] Leslie, J. (1992), The significance of dress for the orthodox Hindu woman, in Dress and Gender: Making and Meaning (Editors: Ruth Barnes, Joanne B. Eicher), pages 198-213; Quote – "Strīdharmapaddhati represents a bizarre mixture of reality and utopia."

[30] Kautilya (3rd century BCE), Kautiliya Arthasastra Vol 2 (Translator: RP Kangle, 2014), Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120800427, page 51

[31] Patrick Olivelle (2013), King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthasastra, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0199891825, pages 77-79, 96, 254-262, 392-396, 477-479

[olivelle31108-32] ۳۲.۰ ^۳۲.۱ Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 31-32, 108-123, 138-147

[olivelle146-33] Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 98, 146-147

[Women_and_the_Hindu_Tradition-34] Wadley, Susan (1977). "Women and the Hindu Tradition". Signs 3 (1): 113–125. doi:10.1086/493444.

[35] Mācave P. "Hinduism, its contribution to science and civilisation." 1979. ISBN [[Special:BookSources/978-0-7069-0805-3. "Yatra … Where women are worshipped, there the Gods are delighted. But where they are not worshipped, all religious ceremonies become futile." Mahabharata 13 – 45.5 and منواسمرتی 3 – 56.

[36] Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, page 146

[37] Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520018983, page 84

[38] Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 190-207, 746-809

[39] Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 31-32, 194-207, 755-809

[40] Robert Lingat (1973), The Classical Law of India, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520018983, pages 83-84

[41] Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 182-193, 659-706

[42] Patrick Olivelle (2005), Manu's Code of Law, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195171464, pages 200-201, 746-809

[sinha-43] ۴۳.۰ ^۴۳.۱ J Sinha (2014), Psycho-Social Analysis of the Indian Mindset, Springer Academic, ISBN [[Special:BookSources/978-8132218036, page 5

[44] Arun Kumbhare (2009), Women of India: Their Status Since the Vedic Times, ISBN [[Special:BookSources/978-1440156007, page 56

[45] Mahatma Gandhi, Hinduism According to Gandhi, Orient Paperbacks (2013 Reprint Edition), ISBN [[Special:BookSources/978-8122205589, page 129

[flavia-46] ۴۶.۰ ^۴۶.۱ Flavia Agnes (2001), Law and Gender Inequality: The Politics of Women's Rights in India, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195655247, pages 41-45

[47] Abdullahi Ahmed An-Na'im (2010), Islam and the Secular State, Harvard University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0674034563, pages 149, 289

[alfkathleen-48] Alf Hiltebeitel and Kathleen Erndl (2000)، Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses, New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197، pages 133-134

[49] Nicholas Gier (1997), The yogī and the Goddess, International Journal of Hindu Studies, Volume 1, Issue 2, pages 265-287

[FOOTNOTEBrown19987-50] ۵۰.۰ ^۵۰.۱ Brown 1998, p. 7.

[FOOTNOTEBrown19902-51] ۵۱.۰ ^۵۱.۱ Brown 1990, p. 2.

[FOOTNOTECoburn19911-7-52] Coburn 1991, pp. 1-7.

[FOOTNOTEBrown19906-7-53] ۵۳.۰ ^۵۳.۱ Brown 1990, pp. 6-7.

[FOOTNOTEMcDaniel2004215-217-54] McDaniel 2004, pp. 215-217.

[FOOTNOTECoburn199117-21-55] Coburn 1991, pp. 17-21.

[FOOTNOTEBrown1990215-56] Brown 1990, p. 215.

[FOOTNOTEBrown19988-57] Brown 1998, p. 8.

[58] ISBN [[Special:BookSources/0-791453251، pages 1-4

[59] John Renard (1999), Responses to 101 Questions on Hinduism, Paulist, ISBN [[Special:BookSources/978-0809138456, pages 74-76

[60] What is Hinduism?, p. PR17, at Google Books, Hinduism Today, Hawaii

[61] The Concept of Shakti: Hinduism as a Liberating Force for Women

[The_Image_of_women_in_Hinduism-62] Mukherjee, Prabhati (1983). "The Image of women in Hinduism". Women's Studies International Forum 6 (4).

[lawrence78-63] ۶۳.۰ ^۶۳.۱ David Lawrence (2012), The Routledge Companion to Theism (Editors: Charles Taliaferro, Victoria S. Harrison and Stewart Goetz), Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415881647, pages 78-79

[lynnfoulston-64] ۶۴.۰ ^۶۴.۱ Lynn Foulston, Stuart Abbott (2009). Hindu goddesses: beliefs and practices. Sussex Academic Press, 1–3, 40–41. ISBN 978-1-902210-43-8.

[brodd43-65] ۶۵.۰ ^۶۵.۱ Jeffrey Brodd (2003), World Religions: A Voyage of Discovery, Saint Mary's Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0884897255, page 43

[66] Christopher John Fuller (2004), The Camphor Flame: Popular Hinduism and Society in India, Princeton University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0691120485, pages 30-31, اقتباس: "ہندومت د‏‏ی کثرت پرستی وچ الاوہی وجوداں تے انسان دے باہمی تعلق نو‏‏ں قطعی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ یہودیت، مسیحیت تے اسلام دے وحدانی پیغام، جو خدا دے مخلوق تو‏ں تنوع، اس دے انسان تو‏ں یکسر وکھ ہونے تے اس د‏ی وحدانی تجسیم دے برخلاف ہندومت دے امر مسلمہ دے مطابق انسان تے الوہیت دے درمیان کوئی واضح انفرادیت نئيں ا‏‏ے۔ ہندومت دے بنیادی فلسفے وچ تمام الاوہی وجوداں دے اک ہونے دے تصور نو‏‏ں بہت آسانی تو‏ں اس دعوے تک وسعت دے دتی جاندی اے کہ درحقیقت تمام انسان اک وجود مطلق یعنی برہما دے مختلف روپ ني‏‏‏‏ں۔ گو کہ عملاً ایہ مبہم وحدانی نظریہ اک عام ہندو دے بیانات تو‏ں نئيں جھلکتا لیکن خدا تے انسان د‏‏ی باہمی نفوذ پذیری د‏‏یاں مثالاں متعدد سیاق و سباق وچ مقبول ہندومت وچ دیکھی جا سکدی ني‏‏‏‏ں۔"

[rmg-67] ۶۷.۰ ^۶۷.۱ ^۶۷.۲ ^۶۷.۳ RM Gross (1978), Hindu Female Deities as a Resource for the Contemporary Rediscovery of the Goddess, Journal of the American Academy of Religion, Vol. 46, No. 3 (Sep., 1978), pages 269-291

[davidk-68] David R. Kinsley (1986), Hindu Goddesses: Visions of the Divine Feminine in the Hindu Religious Tradition, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520053939

[69] Wisdom Library: The Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad (with the Commentary of Śaṅkarācārya)https://www.wisdomlib.org/hinduism/book/the-brihadaranyaka-upanishad/d/doc122237.html

[70] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[Women_Health,_Empowerment_and_Economic_Development-71] R. Kumar, M. Kumar (2009). Women Health, Empowerment and Economic Development: Their Contribution to National Economy. Deep and Deep Publications, 124. ISBN 9788184501346.

[rjb1969-72] ۷۲.۰ ^۷۲.۱ ^۷۲.۲ Hindu Saṁskāras: Socio-religious Study of the Hindu Sacraments, Rajbali Pandey (1969), see Chapter VIII, ISBN [[Special:BookSources/978-8120803961, pages 158-170

[73] Patrick Olivelle (2004), The Law Code of Manu, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0192802712, page 47

[Majumdar_(1951)-74] Majumdar R. C. and Pusalker A. D. (ed.) "The History and Culture of the Indian People." Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay 1951. Volume 1 The Vedic age p394.

[tambiah-75] ۷۵.۰ ^۷۵.۱ Tambiah, Stanley (1973). Bridewealth and Dowry. Cambridge UK: Cambridge University Press, 68–9.

[76] James G. Lochtefeld, The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M, Rosen Publishing, ISBN [[Special:BookSources/9780823931798; 203 ページ出版

[77] CV Vaidya, Epic India, Or, India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, ISBN [[Special:BookSources/978-8120615649

[78] CV Vaidya, Epic India, Or, India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, ISBN [[Special:BookSources/978-8120615649

[79] CV Vaidya, Epic India, Or, India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, ISBN [[Special:BookSources/978-8120615649

[80] John Watson McCrindle (Translator), The Invasion of India by Alexander the Great as described by Arrian, Archibald Constable & Co. (Westminster, UK): 280

[81] Edward Sachau (Translator), Bīrūnī, Muḥammad ibn Aḥmad, Alberuni's India (Vol. 2), Kegan Paul, Trench, Trübner & Co. (London, 1910.) Chapter LXIX: 154

[Bowker_(1994)-82] ۸۲.۰ ^۸۲.۱ Bowker J. H and Holm J. "Women in religion." Continuum, London 1994 p79 ISBN [[Special:BookSources/0-8264-5304-X.

[fuller23-83] ۸۳.۰ ^۸۳.۱ Fuller C. J. "The camphor flame: popular Hinduism and society in India." Princeton University Press, Princeton, New Jersey 2004 p.23 ISBN [[Special:BookSources/0-691-12048-X

[84] Carroll, Lucy (1983). "Law, Custom, and Statutory Social Reform: The Hindu Widows' Remarriage Act of 1856". Indian Economic and Social History Review 20 (4): 363–388. doi:10.1177/001946468302000401.

[85] Lucy Carroll (2008), Women and Social Reform in Modern India: A Reader, Indiana University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0253352699, pages 92-93

[86] Lucy Carroll (2008), Women and Social Reform in Modern India: A Reader, Indiana University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0253352699, pages 93-96

[87] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[donigersati-88] Wendy Doniger (2013), Suttee, Encyclopedia Britannica

[89] Arvind Sharma (2001), Sati: Historical and Phenomenological Essays, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120804647, pages 19-21

[julialeslie-90] On attested Rajput practice of sati during wars, see, for example (1993) "Suttee or Sati: Victim or Victor?", Institutions and Ideologies: A SOAS South Asia Reader 10. London: Routledge, 46. ISBN 978-0-7007-0284-8.

[91] Brick, David (April–June 2010). "The Dharmasastric Debate on Widow Burning". Journal of the American Oriental Society 130 (2): 206–211.

[92] Sharma, Arvind (1988). Sati: Historical and Phenomenological Essays. Delhi: Motilal Banarsidass Publ, 102, footnote 206. ISBN 9788120804647.

[davidbrickvij-93] Brick, David (April–June 2010). "The Dharmasastric Debate on Widow Burning". Journal of the American Oriental Society 130 (2): 212–213.

[94] Smith, David (2016). Hinduism. New York: Routledge, 61. ISBN 978-0-415-85880-9.

[95] Arvind Sharma (1988), Sati: Historical and Phenomenological Essays, Motilal Banarsidass Publ, ISBN [[Special:BookSources/9788120804647, page xi, 86

[96] Mandakranta Bose (2014), Faces of the Feminine in Ancient, Medieval, and Modern India, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195352771, page 26

[maliseruthven-97] Malise Ruthven (2007), Fundamentalism: A Very Short Introduction, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0199212705, page 63

[98] Kaushik Roy (2012), Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present, Cambridge University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-1107017368, pages 182-184

[johnhawley-99] John Stratton Hawley (1994), Sati, the Blessing and the Curse, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195077742, pages 51-53

[100] Andre Wink (1996), Early Medieval India and the Expansion of Islam: 7th-11th Centuries, Brill Academic Publishers, ISBN [[Special:BookSources/978-9004092495

[101] Daniel Grey (2013), Creating the ‘Problem Hindu’: Sati, Thuggee and Female Infanticide in India: 1800–60, Gender & History, 25(3), pages 498-510, سانچہ:DOI

[sjain-102] ۱۰۲.۰ ^۱۰۲.۱ S Jain (2003), The Right to Family Planning, in Sacred Rights: The Case for Contraception and Abortion in World Religions (Editor: Daniel C. Maguire), Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195160017, page 134, Quote – "The Atharva Veda confirms... a brahmacharini has better prospects of marriage than a girl who is uneducated"; "The Vedic period.... girls, like boys, are also expected to go through the brahmacharya..."

[atharvaveda2-103] ۱۰۳.۰ ^۱۰۳.۱ For source in Sanskrit: Atharva Veda Wikisource, Hymns 11.5[7].1 – 11.5[7].26;
For English translation: Stephen N Hay and William Theodore De Bary (1988), Sources of Indian Tradition, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120804678, pages 18-19

[pvkaneyajnow-104] ۱۰۴.۰ ^۱۰۴.۱ ^۱۰۴.۲ PV Kane, History of Dharmasastra Volume 2.1, 1st Edition, pages 290-295

[105] Ram Chandra Prasad (1997), The Upanayana: The Hindu Ceremonies of the Sacred Thread, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120812406, pages 119-131

[106] Grihya sutra of Gobhila Verse 2.1.19, Herman Oldenberg & Max Muller (Translator), The Sacred Books of the East, Vol. 30, Part 2, Oxford University Press, page 44

[107] Ramanathan and Weerakoon, The Cultural Context of Sexual Pleasure and Problems: Psychotherapy with Diverse Clients, p. 173-174, Editors: Cynthia A. Graham and Kathryn Hall, Routledge; Quote – "In this (Hinduism smritis) doctrine, sexual matters are not to be legislated but are left to the judgement of those involved."

[lariviere391-108] ۱۰۸.۰ ^۱۰۸.۱ ^۱۰۸.۲ ^۱۰۸.۳ Richard Lariviere (2001), The Nāradasmṛti, Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120818040, pages 391–393

[jolly-109] ۱۰۹.۰ ^۱۰۹.۱ Julius Jolly, Naradiya Dharmasastra, Trubner, pages 87–88

[olivelle325-110] (2004) Manu's Code of Law. Oxford University Press, 32, 325–329. ISBN 978-0-19-517146-4.

[111] Marco Polo (Translator: Ronald Latham, 2007 Reprint), The Customs of the Kingdoms of India, Penguin Classics, ISBN [[Special:BookSources/978-0141025407, Quote: "They eat no meat and drink no wine. They live very virtuous lives according to their own usage. They have no sexual intercourse except with their own wives. They take nothing that belongs to another. They would never kill a living creature. (…) On the other hand you should know that they do not regard any form of sexual indulgence as a sin".

[112] L Gopal, Textiles in Ancient India, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 4, No. 1, BRILL, pages 53-69

[113] Patrick Olivelle (2013), King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthashastra, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0199891825, pages 125-126, 533-534

[ghurye67-114] ۱۱۴.۰ ^۱۱۴.۱ ^۱۱۴.۲ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 65-68, 76

[115] Kax Wilson (1979), History of Textiles, Westview, ISBN [[Special:BookSources/978-0865313682, pages 164-165

[ghurye76-116] ۱۱۶.۰ ^۱۱۶.۱ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 76-77

[117] कूर्पासक Sanskrit-English Dictionary, Koeln University, Germany (2012)

[118] स्तनांशुक Sanskrit-English Dictionary, Koeln University, Germany (2012)

[ghurye15-119] ۱۱۹.۰ ^۱۱۹.۱ GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 15, 76-79

[120] GS Ghurye (1967), Indian Costume, 2nd Edition, Luzac, ISBN [[Special:BookSources/978-0718922801, pages 16-22, 68, 73-74

[121] Bhatia, Nandini (2003). "Fashioning women in colonial India". Fashion Theory 7 (3-4): 331.

[channa57-122] ۱۲۲.۰ ^۱۲۲.۱ ^۱۲۲.۲ SM Channa (2013), Gender in South Asia: Social Imagination and Constructed Realities, Cambridge University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-1107043619, pages 57-58

[aeraly433-123] ۱۲۳.۰ ^۱۲۳.۱ A Eraly (2011), The First Spring: The Golden Age of India, Penguin, ISBN [[Special:BookSources/978-0670084784, pages 433-434

[124] June McDaniel (2002), Making Virtuous Daughters and Wives, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791455661, page 117 note 52

[robinson86-125] ۱۲۵.۰ ^۱۲۵.۱ ^۱۲۵.۲ James B. Robinson (2004), Hinduism, Chelsea, ISBN [[Special:BookSources/978-0791078587, page 86

[126] Susan Bean (2002), South Asian Folklore: An Encyclopedia (Editors: Peter Claus et al), Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415939195, page 170

[axworthy153-127] ۱۲۷.۰ ^۱۲۷.۱ Tom Axworthy (2008), Bridging the divide: Religious dialogue and Universal ethics, Queen's University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-1553392200, pages 153-154

[128] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.

[129] (2001) Cloth, Clothes, and Colonialism,Consumption: The history and regional development of consumption, 2, 405–418. ISBN 978-0-415-24268-4. Retrieved on 5 November 2015.

[130] (2000) Hinduism and the Religious Arts. A&C Black.

[131] Mandakranta Bose (2011)، Women in the Hindu Tradition: Rules, Roles and Exceptions, Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415620765، page 26

[132] (1993) Sanskrit Drama in Performance. Motilal Banarsidass Publication, 46.

[mandabose64-133] ۱۳۳.۰ ^۱۳۳.۱ Mandakranta Bose (2011)، Women in the Hindu Tradition: Rules, Roles and Exceptions, Routledge, ISBN [[Special:BookSources/978-0415620765، pages 64-65

[tracypintchman180-134] ۱۳۴.۰ ^۱۳۴.۱ ^۱۳۴.۲ Tracy Pintchman (2007)، Women's Lives, Women's Rituals in the Hindu Tradition, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195177077، pages 180-182

[tracypintchman181-135] ۱۳۵.۰ ^۱۳۵.۱ ^۱۳۵.۲ ^۱۳۵.۳ Tracy Pintchman (2007)، Women's Lives, Women's Rituals in the Hindu Tradition, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195177077، pages 181-185

[136] (1992) Roles and Rituals for Hindu Women. Motilal Banarsidass Publications.

[137] DE Smith (1963)، India as a Secular State, Princeton University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0691030272، pages 238-240

[srinivasan1869-138] ۱۳۸.۰ ^۱۳۸.۱ Srinivasan, Amrit (1985). "Reform and Revival: The Devadasi and her dance". Economic and Political Weekly: 1869–1876.

[tracypintchman185-139] ۱۳۹.۰ ^۱۳۹.۱ ^۱۳۹.۲ ^۱۳۹.۳ Tracy Pintchman (2007)، Women's Lives, Women's Rituals in the Hindu Tradition, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195177077، pages 185-187

[140] MA Selby (2001)، Grow Long, Blessed Night: Love Poems from Classical India, Oxford University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0195127348، pages 81-91, 169-170, 172-230

[Women_in_Hinduism-141] ۱۴۱.۰ ^۱۴۱.۱ (2013) Women in Hinduism. Springer, 1922–1925. ISBN 978-1-4614-6085-5.

[142] Jean A. and Dubois A. Beauchamp H. K. (trans.) Hindu manners, customs, and ceremonies.] Clarendon Press, Oxford 1897.

[fane51-143] Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 51–112.

[144] Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 57–60.

[145] Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 74–83.

[ReferenceA-146] ۱۴۶.۰ ^۱۴۶.۱ (1994) Today's Women in World Religions (Editor: Arvind Sharma). State Univ of New York Press, 77–92. ISBN 978-0-7914-1687-7.

[147] Fane, Hannah (1975). "The Female Element in Indian Culture". Asian Folklore Studies: 60–73, 83–109.

[148] (1994) Today's Women in World Religions (Editor: Arvind Sharma). State Univ of New York Press, 83–86. ISBN 978-0-7914-1687-7.

[erndl91-149] ۱۴۹.۰ ^۱۴۹.۱ ^۱۴۹.۲ Kathleen Erndl (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 91-92, 95

[150] Arti Dhand (2009), Woman as Fire, Woman as Sage, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791471401, pages 3-7

[artidhand5-151] ۱۵۱.۰ ^۱۵۱.۱ Arti Dhand (2009), Woman as Fire, Woman as Sage, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791471401, pages 4-5; Quote: "The unfortunate result of such scholarship was the creation of a monumental stereotype of the Hindu woman from which a critical reader could derive little substantive knowledge of the particular values undergirding Hindu women's lives in different eras and locales, or the historical, social, political, and legal strictures under which they labors at different periods of history. (…) These works however still condition the questions that scholars raise of Hinduism, and the categories by which women's experience is analyzed and assessed. Perhaps the biggest problem with many works on women in Hinduism is that they presuppose a general category of womanhood, thus creating an essence where none exists".

[gross108111-152] Rita Gross (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 108-111

[narayanan25-153] Vasudha Narayanan (1999), Feminism and World Religions (Editors: Arvind Sharma, Katherine K. Young), State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791440230, pages 25-26

[narayanan34-154] ۱۵۴.۰ ^۱۵۴.۱ Vasudha Narayanan (1999), Feminism and World Religions (Editors: Arvind Sharma, Katherine K. Young), State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791440230, pages 34-35

[155] Rita Gross (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 104-111

[156] Cynthia Humes (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, pages 132-134, for context see 129-138

[157] Cynthia Humes (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 132

[humes137-158] ۱۵۸.۰ ^۱۵۸.۱ Cynthia Humes (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, pages 137-139

[159] Tracy Pintchman (2001), Seeking Mahadevi: Constructing the Identities of the Hindu Great Goddess, State University of New York Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0791450086, pages 1-3

[gross108-160] ۱۶۰.۰ ^۱۶۰.۱ ^۱۶۰.۲ ^۱۶۰.۳ Rita Gross (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 108-110

[161] Rachel McDermott (1998), Devi: Goddesses of India (Editors: John Stratton Hawley, Donna Marie Wulff), Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/978-8120814912, pages 296-305

[erndl96-162] ۱۶۲.۰ ^۱۶۲.۱ Kathleen Erndl (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, page 96

[163] Kathleen Erndl (2000), Is the Goddess a Feminist?: The Politics of South Asian Goddesses (Editors: Alf Hiltebeitel, Kathleen M. Erndl), New York University Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0814736197, pages 97, 100-101

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

[۸۲]

[۸۳]

[۸۴]

[۸۵]

[۸۶]

[۸۷]

[۸۸]

[۸۹]

[۹۰]

[۹۱]

[۹۲]

[۹۳]

[۹۴]

[۹۵]

[۹۶]

[۹۷]

[۹۸]

[۹۹]

[۱۰۰]