اشعریہ

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

اَشعری یا اشاعرہ اہل سنت دی کلامی جماعتاں وچو‏ں اے جس دی بنیاد ابو الحسن اشعری (260-324 ھ) نے رکھی اسی بنا اُتے اشعری کہلاندے نيں۔ ابو الحسن اشعری ابتداء وچ خود معتزلی سن لیکن آخر کار معتزلیاں دی انتہاپسندانہ عقلیت پسندی ہور اہل حدیث دی انتہاپسندانہ عقل گریزی (عقل دی نفی) دے درمیان اک اعتدال پسندانہ راستہ نکالنے دا عزم کیتا۔ ابو الحسن اشعری دے کم دا نتیجہ اہل حدیث دی آراء نو‏‏ں قبول کرنے تے نال ہی انہاں دی اک عقلی تشریح دی صورت وچ برآمد ہويا اگرچہ اوہ اہل حدیث دے بنیادی مشکلات ـ منجملہ "جبریت" ـ دا ازالہ نہ کر سدے۔

موجودہ زمانے وچ اہل سنت دی اکثریت ـ کلامی مسائل وچ ـ اشعری مکتب دے پیروکار نيں۔ نامی گرامی اشعری علماء وچ قاضی ابوبکر باقلانی، عبدالقاہر بغدادی، امام الحرمین جوینی، ابوحامد غزالی، فخر رازی، عضد الدین ایجی تے سعد الدین تفتازانی شامل نيں تے انہاں دی اہ‏م ترین کتاباں وچ جوینی دی الشامل فی اصول الدین سید شریف جرجانی دی شرح المواقف، تفتازانی دی شرح المقاصد تے شرح العقائد النسفیہ تے فخر الدین رازی دی تفسیر کبیر شامل نيں۔

اعتقادی اصول

اشعریاں دے اہ‏م ترین عقائد حسب ذیل نيں:

• اللہ دی ذات تے صفات دے درمیان عدم وحدت؛
• کائنات دے تمام امور بشمول انسانی افعال دا ارادہ خداوندی تے قضا و قدر دے دائرے وچ شامل ہونا؛
• انسان اپنے عمل دا خالق نئيں بلکہ اس دا اکتساب کردا اے ؛
• افعال دا حسن و قبح (اچھائی تے برائی) انہاں دی ذا‏تی نئيں بلکہ شرعی اے ؛
• خداوند متعال نو‏‏ں روز قیامت ظاہری اکھاں تو‏ں دیکھیا جاسکدا اے ؛
• کلام خدا قدیم اے ؛
• خدا دی تمام خبری اوصاف درست نيں بغیر اس دے کہ خدا نو‏‏ں مخلوقات تو‏ں تشبیہ دی جائے یا انہاں اوصاف دی کیفیت دا تعین کیتا جائے۔

اہل سنت وچ اشاعرہ دی منزلت

اہل سنت نو‏‏ں اعتقادی مسائل دے حوالے تو‏ں درج ذیل فرقےآں وچ بانٹا جاندا اے:

• اشاعرہ، جو اہل سنت دی اکثریت نو‏‏ں تشکیل دیندے نيں تے ابوالحسن علی بن اسمعیل اشعری دے پیروکار نيں؛
• اہل حدیث، جو احمد بن حنبل (متوفٰی 241 ہجری) دے پیروکار نيں؛
• معتزلہ، جو واصل بن عطاء (متوفٰی 131 ہجری) دے پیروکار نيں؛
• ماتریدیہ، جو ابو منصور ماتریدی سمرقندی (متوفٰی 333 ہجری) دے پیروکار نيں۔

قابل وضاحت اے کہ اہل سنت دے فقہی مذاہب چار نيں:

• مذہب حنفی؛
• مذہب مالکی؛
• مذہب شافعی؛
• مذہب حنبلی۔

یہ وی قابل ذکر اے کہ انہاں چار فقہی مذاہب دے پیروکاراں وچ کوئی وی شخص کلامی تے اعتقادی لحاظ تو‏ں کسی وی کلامی مذہب دا پیروکار ہوسکدا ا‏‏ے۔

اشاعرہ دی فکری خصوصیات ـ جو انہاں نو‏ں اہل سنت دے دوسری کلامی جماعتاں تو‏ں الگ کردیندے نيں ـ حسب ذیل نيں:

• اللہ دی صفات ودھ نيں اوہدی ذات دی نسبت؛
• انسان اپنے اختیاری افعال دی تخلیق وچ کردار ادا نئيں کردا تے صرف انہاں دا اکتساب کردا اے ؛
• اچھے افعال دی اچھائی تے برے افعال دی برائی دا انہاں افعال دی ذات تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے بلکہ انہاں دی اچھائی تے برائی شرعی اے ؛ (یعنی کوئی فعل اپنی ذات وچ اچھا اے نہ ہی برا تے شریعت انہاں دی اچھائی یا برائی دا تعین کردی اے ؛
• خداوند متعال نو‏‏ں قیامت دے دن اکھاں تو‏ں دیکھیا جاسکدا اے ؛
• فاسق شخص مؤمن (مسلما‏ن) اے ؛
• بغیر توبہ دے، گنہگار شخصیت دی مغفرت وچ کوئی حرج نئيں اے، (یعنی جے خدا اک گنہگار شخص نو‏‏ں بلا وجہ بخش دے تو اس وچ کوئي عیب نئيں اے ) جس طرح کہ نیک خصال تے مؤمن شخص نو‏‏ں عذاب تے سزا تو‏ں دوچار کرنے وچ کوئی حرج نئيں اے ؛ (یعنی جے خدا مؤمن نو‏‏ں عذاب وچ مبتلا کرے تو ایہ درست اے !)؛
• عالم زمانی (تے وقتی) لحاظ تو‏ں حادث اے ؛
• کلام خدا قدیم اے لیکن درحقیقت نفسی کلام اے جو قدیم اے نہ کہ لفظی کلام؛
• اللہ دے افعال کسی غرض و غایت دے لئے نئيں نيں!؛
• کسی اُتے جے ایسا عمل واجب کیتا جائے جو اس دے بس تو‏ں خارج ہو تو اس وچ کوئی عیب نئيں اے ؛ یعنی اصطلاحا "تکلیف ما لا یُطاق" جائز اے ؛
• خدا دے لئے جھوٹ بولنا یا وعدہ خلافی کرنا جائز نئيں اے ؛
• خدا دے خبری اوصاف قابل قبول نيں (یعنی ہتھ پاواں تے چہرے وغیرہ دا مالک ہونا درست اے ) بغیر اس دے کہ اسنو‏ں مخلوقات تو‏ں تشبیہ دی جاسدے یا اس دے انہاں اوصاف دی کیفیت دا تعین کیتا جاسدے۔

اشعریت دے فروغ دا تاریخی سفر

ابوالحسن اشعری دا مذہب وقت دے نال نال تبدیلیاں تو‏ں دوچار ہويا۔ انہاں دی آراء نو‏‏ں ابتداء وچ علمائے اہل سنت دی طرف تو‏ں پذیرائی نئيں ملی لیکن انہاں دی مخالفتاں بےسود رہیاں تے اشعری مکتب رفتہ رفتہ اہل سنت دے فکری حدود اُتے مسلط ہويا۔ ابوبکر باقلانی (متوفٰی 403 ہجری) پہلے شخص نيں جو ابوالحسن اشعری دے بعد اٹھے۔ انھاں نے اشعری دی آراء و نظریات نو‏‏ں ـ جو اجمال دے نال انہاں دی دو کتاباں "الابانہ" تے "اللمع" وچ مندرج نيں ـ ہور شرح و توضیح دے نال بیان کیتا تے انہاں نو‏ں اک کلامی مکتب دی صورت وچ منضبط کیتا۔

لیکن اشعری مذہب دے فروغ وچ سب تو‏ں وڈا کردار امام الحرمین جوینی (متوفٰی 478 ہجری) نے ادا کیتا۔ خواجہ نظام الملک نے سنہ 459 وچ بغداد دے مدرسۂ نظامیہ دی بنیاد رکھی تو جوینی نو‏‏ں تدریس دی دعوت دت‏ی۔ جوینی نے مجموعی طور اُتے 30 برس اشعری مکتب دی ترویج وچ گذار دیئے [تے نظامیہ وچ تدریس وی انہاں تیس برساں وچ شامل اے ] تے چونکہ اوہ [سرکاری طور پر] شیخ الاسلام تے امام مکہ و مدینہ وی سن چنانچہ انہاں دے نظریات نو‏‏ں پورے عالم اسلام وچ احترام دے نال پذیرائی ملی۔ جوینی دی کاوشاں دے واسطے تو‏ں مکتب اشعری نو‏‏ں وسیع سطح اُتے فروغ ملیا حتی کہ سنی مکتب دے کلام نو‏‏ں استحکم ملا۔

جوینی نے اشعری دے افکار نو‏‏ں زیادہ عقلی تے استدلالی رنگ وچ رنگ دتا تے فخر رازی (متوفٰی 696 ہجری) دے ظہور دے نال اس مکتب نو‏‏ں فلسفی رنگ ڈھنگ ملا۔ فخر رازی نے مکتب اشعری دا دفاع و تحفظ کیتا تے اسنو‏ں استحکم بخشا؛ ابن سینا دی فلسفی آراء نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا تے انہاں دے اصولاں وچ تشکیک کردت‏ی۔ دوسری طرف تو‏ں امام محمد غزالی ـ جو جوینی دے شجے سن ـ اک روحانی تحول و تبدیلی دے بموجب تصوف دی طرف مائل ہوئے تے اشعری دی آراء دی عرفانی تفسیر پیش کيتی۔ انھاں نے اپنی اہ‏م کتاب "احیاء العلوم" دے ذریعے تصوف تے تسنن دے درمیان مستحکم رشتہ استوار کیتا جدو‏ں کہ ایہ دونے اس زمانے تک بیگانہ تے متضاد سن ۔ اشاعرہ دے درمیان مولانا روم (متوفٰی 672 ہجری) جیسی شخصیتاں دے ظہور نو‏‏ں غزالی دے تفکرات دا نتیجہ قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔

سُبکی اپنی کتاب طبقات الشافعیہ وچ اشعری دے شاگرداں تے پیروکاراں نو‏‏ں پنج طبقات وچ تقسیم کردے نيں:

پہلا طبقہ (بلاواسطہ شاگرد):1۔ ابن مجاہد بصری، 2۔ ابوالحسن باہلی، 3۔ ابوالحسین بندار، 4۔ ابوبکر قفال شاشی۔

دوسرا طبقہ: 1۔ قاضی ابوبکر باقلانی، 2۔ ابواسحق اسفرائنی۔

تیسرا طبقہ: ابو محمد جوینی (ابوالمعالی جوینی دے والد)۔

چوتھا طبقہ چہارم: 1۔ امام الحرمین جوینی، 2۔ ابوالقاسم قشیری نیشابوری (جو مشہور صوفی سن )۔

پانچواں طبقہ: 1۔ ابوحامد غزالی، 2۔ ابونصر بن ابی القاسم قشیری (تصوف وچ مشہور رسالے دے مؤلف)۔

ابن عساکر چھیويں تے ستويں طبقے وچ فخر رازی تے کئی ہور افراد دا ذکر کردے نيں جنہاں دے نام سبکی دی فہرست وچ مندرج نئيں ہوئے نيں۔

مذہب اشعری دے اکابرین

ابوالحسن اشعری، بحیثیت بانی

ابوالحسن اشعری معروف صحابی! ابو موسی اشعری دی نسل تو‏ں، تے مذہب اشعری دے بانی و مؤسس سن جو سنہ 269 ہجری نو‏‏ں بصرہ وچ پیدا ہوئے تے سنہ 324 ہجری وچ بغداد وچ انتقال کرگئے۔

وہ قبل ازاں بزرگ معتزلی عالم ابو علی جبائی دے درس وچ حاضر ہُندے سن ؛ اک دن انھاں نے اپنے استاد تو‏ں کچھ مسائل پوچھے جنہاں اُتے استاد نے انہاں نو‏ں پاگل کہہ کر ٹال دتا۔ اشعری نے اپنے استاد نو‏‏ں جواب دینے وچ بےبس پایا تو مکتب معتزلہ تو‏ں جدا ہوئے۔

ابن خلدون دے قول دے مطابق معتزلہ دے نال خلق قرآن دے موضوع اُتے اختلاف انہاں دی جدائی دے اسباب وچو‏ں اک سی ۔ اشعری دے پیروکار تے حامی کہندے نيں کہ انھاں نے خواب وچ پیغمبر خدا(ص) دا دیدار کیتا تے آپ(ص) نے انہاں نو‏ں نويں روش اُتے گامزن ہونے دی ہدایت دی چنانچہ اوہ معتزلہ تو‏ں روگردان ہوئے۔۔

اشعری نے ایسے حالات وچ اپنے مکتب دی بنیاد رکھی جدو‏ں معتزلی مکتب جمود دا شکار ہوچکيا سی تے عباسی خلفاء نے انہاں نو‏ں مار بھگایا سی ؛ ہور معاشرے وچ انہاں نو‏‏ں کوئی وسیع عوامی حمایت حاصل نہ سی تے عوام انہاں نو‏ں بدگمانی دی نظر تو‏ں دیکھدے سن کیونکہ انہاں دے افکار وچ قرآن و حدیث تو‏ں بيگانگی تے فلسفۂ یونان دے نظری تے مکمل طور اُتے ذہنی مفاہیم بطور اتم دکھادی دیندے سن ۔

اشعری فقہ وچ (شافعی مذہب دے امام) محمد بن ادریس شافعی دے پیروکار نيں۔ اشعری نے اس پس منظر نو‏‏ں مد نظر رکھ کر، جدو‏ں فقہاء، محدثین، حشویہ تے حنابلہ نو‏‏ں دیکھیا جو نصوص دے ظواہر اُتے رک کر جمود دا شکار ہوئے سن تے متکلمین تے معتزلہ نو‏‏ں دیکھیا جو عقل دے استعمال تے نصوص و منقولات تو‏ں بےاعتنائی وچ زیادہ روی کردے دوسری انتہا اُتے جمود وچ مبتلا ہوچدے سن ؛ تے جدو‏ں انہاں دو انتہاواں اُتے موجود اصحاب حدیث و اصحاب اعتزال دے درمیان شدید ترین دشمنیاں دا مشاہدہ کیتا؛ تو انہاں نو‏ں انہاں دو روشاں نو‏‏ں اکٹھا کردے اک درمیانہ راستہ نکالنے دی فکر لاحق ہوئی۔

اشعری دی اہ‏م کتب:

1. مقالات الاسلامیین: ایہ کتاب اشعری دی اہ‏م کتب وچو‏ں اے تے ملل و نحل دا ماخذ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔
2. استحسان الخوض فی علم الکلام: ایہ کتاب انہاں ظاہر پرستاں دے رد وچ لکھی گئی اے جو علم کلام تے عقلی استدلال نو‏‏ں حرام سمجھدے سن ۔
3. الابانۃ عن اصول الدیانۃ: اس کتاب وچ اشعری نقلی روش استعمال کردے ہوئے اہل حدیث دے عقائد و آراء دی تائید کردے نيں؛ ایہ کتاب بظاہر اشعری نے معتزلہ تو‏ں روگردانی دے آغاز وچ لکھی ا‏‏ے۔
4. اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع: اس کتاب وچ اشعری عقلی استدلال دی روش تو‏ں اپنے عقائد دے اثگل کيتی کوشش کردے نيں تے اہل حدیث دے عقائد و آراء دی طرف توجہ نئيں دیندے؛ ایہ کتاب کافی شافی تدبر دے نال لکھی گئی اے تے کافی حد تک عمق تے گہرائی تو‏ں بہرہ ور اے تے اشعری دی زندگی دے آخری برساں وچ تالیف ہوئی ا‏‏ے۔

قاضی ابوبکر باقلانی

ابوبکر محمد بن طیب باقلانی بصرہ وچ پیدا ہوئے تے سنہ 493ہجری وچ بغداد وچ وفات پاگئے۔ باقلانی فقہ وچ مذہب مالکی دے پیرو سن تے انھاں نے علم کلام دا زیادہ تر حصہ اشعری دے دو شاگرداں مجاہد تے باہلی تو‏ں حاصل کیتا۔

باقلانی دا اہ‏م کم ایہ سی کہ انھاں نے مذہب اشعری دے دلائل نو‏‏ں منطقی تشریح دے نال بیان کیتا۔ باقلانی نے عقل اُتے زیادہ تو‏ں زيادہ اعتماد کردے اشعری روش نو‏‏ں معتزلی روش تو‏ں قریب تر کردتا۔ باقلانی دا خیال سی کہ تمام تر اعتقادی مسائل دی گنجائش عقل وچ موجود اے تے فلسفی براہین تے منطقی قضایا دین وچ داخل نيں تے ایمانی عقائد دا اثبات عقلی دلیلاں تو‏ں ممکن ا‏‏ے۔

عبدالقاہر بغدادی

ابو منصور عبدالقاہر بن طاہر بغدادی نے نیشابور وچ ابو اسحق اسفرائنی تو‏ں علم حاصل کیتا تے سنہ 479 ہجری وچ اسفرائن وچ انتقال کرگئے۔ بغدادی نے اشعری دی آراء و نظریات نو‏‏ں منظم کیتا تے انہاں ہی تشریح کردے انہاں نو‏ں جمہورِ اہل سنت دے عقیدے عنوان تو‏ں متعارف کرانے دی کوشش کيتی۔ انھاں نے اپنی کتاب "الفَرقُ بَینَ الفِرَقِ" وچ لکھیا کہ مذہب اہل سنت والجماعت ـ یعنی اوہی اشعری مذہب ـ درحقیقت صحابہ تے تابعین دا مذہب ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ صحابہ وچ اہل سنت دے پہلے متکلم امام علی بن ابی طالب(ع) نيں؛ کیونکہ آنجناب نے "وعد و وعید" دے سلسلے وچ خوارج دے نال تے "مشیت و استطاعت" دے موضوع اُتے قدریہ دے نال مناظرے کيتے۔

بغدادی دی اہ‏م ترین تالیفات وچ (1)۔ "الفَرقُ بَینَ الفِرَقِ" (2)۔ اصول الدین۔

امام الحرمین جوینی

ابو المعالی عبدالملک بن عبدالله جوینی سنہ 419ہجری نو‏‏ں نیشابور دے نواح وچ جوین دے مقام اُتے پیدا ہوئے۔ جوینی "امام الحرمین" دے عنوان تو‏ں مشہور نيں؛ کیونکہ خراسان وچ موجود اختلافات دے نتیجے وچ اوتھ‏ے تو‏ں ہجرت کردے حجاز چلے گئے تے سنہ 447 تو‏ں 451 ہجری تک مکہ تے مدینہ وچ مقیم رہ‏‏ے۔ اوہ نظام الملک دے بر سر اقتدار آنے دے بعد خراسان پلٹ کر آئے تے آخر عمر تک نیشابور دے مدرسۂ نظامیہ وچ تدریس وچ مصروف رہے ہور اوقاف دے سرپرست مقرر کيتے گئے تے شافعیہ دی زعامت سنبھالی۔ اوہ سنہ 487ہجری وچ نیشابور وچ ہی انتقال کرگئے۔

جوینی نو‏‏ں اشاعرہ دے بزرگاں دے افکار دے شارح دے طور اُتے جانا سکدا ا‏‏ے۔ انہاں دی اہ‏م ترین کتب دے نام درج ذیل نيں:

1. نہایۃ المطالب فی درایۃ المذاہب (یہ انہاں دی اہ‏م ترین فقہی کتاب اے تے فقہ شافعی دے درسی متون تو‏ں ماخوذ اے )۔
2. الشامل فی اصول الدین (یہ انہاں دی اہ‏م ترین کلامی کاوش اے تے اوہدی تالیفات وچ ممتاز حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔
3. الارشاد الی قواطع الادلۃ فی اصول الاعتقاد۔

ابوحامد غزالی

محمد بن محمد بن احمد طوسی المعروف بہ ابو حامد غزالی سنہ 459 ہجری وچ طوس وچ پیدا ہوئے۔ اوہ نیشابور وچ امام الحرمین جوینی دے شاگرد سن ۔ سنل 484 ہجری وچ نظامیۂ بغداد وچ داخل ہوئے تے سنہ 488 ہجری تک اوتھ‏ے تدریس وچ مصروف رہ‏‏ے۔ انھاں نے غیر متوقعہ طور اُتے نظامیہ نو‏‏ں ترک کیتا تے شام، حجاز تے بیت المقدس دا سفر کیتا۔ لیکن سنہ 499 ہجری وچ خراسان پلٹ کر آئے تے نظامیۂ نیشابور وچ تدریس وچ مصروف ہوئے۔ غزالی سنہ 695 ہجری وچ طوس دے مقام اُتے انتقال کرگئے۔

غزالی نے اک دس سال دا عرصہ روحانی بحران تے شک و تردد وچ بسر کیتا تے آخر کار تصوف دی طرف مائل ہوئے تے معتقد ہوئے کہ بہترین راستہ صوفیاں دا راستہ ا‏‏ے۔ انھاں نے بعدازاں کتاب "احیاء علوم الدین" تالیف کيتی۔ غزالی عالم اسلام تے اسلامی تمدن و تہذیب دی مؤثر تے نمایاں شخصیتاں وچو‏ں اک نيں۔

کہیا گیا اے کہ غزالی دی تالیفات و تصنیفات دی تعداد 50 تک پہنچدی نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م کتب درج ذیل نيں:

1. احیاء علوم الدین (یہ انہاں دی مشہورترین تے اہ‏م ترین کتاب اے )؛
2. مقاصد الفلاسفہ؛
3. تہافت الفلاسفہ؛
4. المنقذ من الضلال؛
5. کیمیای سعادت؛
6. فضائح الباطنیه؛
7. قواعد العقائد۔

فخر رازی

ابو عبداللہ محمد بن عمر المعروف بہ فخر رازی سنہ 543 ہجری وچ ہرات وچ پیدا ہوئے۔ انھاں نے فقہ شافعی اپنے والد تے کمال الدین سمنانی تو‏ں تے فلسفہ، کلام تے اصول فقہ نو‏‏ں [[شہاب الدین سہروردی|شیخ اشراق دے استاد) مجدالدین جیلی تو‏ں سیکھ لیا۔

فخر رازی نے بوہت سارے شہراں دا سفر اختیار کیتا؛ جدل تے مناظراں وچ مصروف رہندے سن تے انھاں نے مختلف فرقےآں دے علماء تو‏ں مناظرے تے مباحثے کيتے تے مناظرات وچ انہاں دی شبہہ اندازی اس قدر شدید سی کہ امام المشککین دے لقب تو‏ں مشہور ہوئے نيں۔ اوہ سنہ 696 ہجری وچ ہرات وچ انتقال کرگئے۔ اوہ ابوالحسن اشعری دے برعکس عقل نو‏‏ں نقل اُتے ترجیح دیندے سن تے جدو‏ں عقل تے نقل وچ تضاد و تعارض واقع ہُندا اوہ عقل نو‏‏ں مقدم رکھدے سن ۔

فخر رازی دے اہ‏م آّثار درج ذیل نيں:

1. تفسیر الکبیر (یا مفاتیح الغیب؛ جو فخر رازی دی اہ‏م ترین تالیف اے )؛
2. الاربعین فی اصول الدین؛
3. المطالب العالیہ؛
4. معالم اصول الدین؛
5. الحکمۃ المشرقیۃ؛
6. المباحث المشرقیہ۔

عضد الدین ایجی

عبدالرحمٰن بن احمد ایجی شیرازی مُلَقَّب بہ قاضی عضدالدین، سنہ 689 ہجری نو‏‏ں شیراز دے نواحی علاقے "ایج"، وچ پیدا ہوئے تے سنہ 756 وچ انتقال کرگئے۔

ایجی وی فخر رازی دی طرح فلسفیانہ روش رکھدے سن لیکن اوہ فخر رازی دی نسبت اشعری مذہب دے زیادہ پابند نيں تے فلسفے نو‏‏ں کلام اُتے غالب نئيں سمجھدے۔ ایجی نے اشعری کلام نو‏‏ں آخری شکل دی تے انہاں دے بعد اشعری تفکر زوال پذیر ہويا تے شرح نگاری تے حاشیہ نگاری دا دور شروع ہويا۔ ایجی دی مشہور ترین تالیف "المواقف" ا‏‏ے۔ مواقف، اگرچہ اک کلامی (تے اعتقادی) کتاب اے مگر ایہ مختلف النوع فلسفی تے منطقی مباحث اُتے وی مشتمل ا‏‏ے۔ اس کتاب اُتے بکثرت شروح لکھی گئی نيں جنہاں وچ سب تو‏ں مشہور کتاب سید شریف جرجانی دی کتاب شرح المواقف ا‏‏ے۔

سعد الدین تفتازانی

مسعود بن عمر سعدالدین تفتازانی سنہ 712ہجری نو‏‏ں خراسان دے علاقے "تفتازان" وچ پیدا ہوئے۔ انھاں نے علوم عقلیہ وچ علامہ حلی دے شاگرد قطب الدین رازی تے قاضی عضد الدین ایجی دے سامنے زانوئے تلمذ تہہ کیتا تے اپنے دور وچ خراسان دے مشہور ترین علماء دے زمرے وچ شمار ہُندے سن ۔ اوہ سنہ 791 ہجری نو‏‏ں سمرقند وچ انتقال کرگئے۔

تفتازانی دی بعض اہ‏م کاوشاں حسب ذیل نيں:

1. شرح المقاصد،
2. شرح العقائد النسفیہ۔

میر سید شریف جرجانی

میر سید شریف گرگانی / جرجانی استر آباد دے پنڈ "تاکو" وچ پیدا ہوئے تے سنہ 816 ہجری نو‏‏ں شیراز وچ انتقال کرگئے۔ اوہ مشہور اشعری متکلمین وچو‏ں نيں تے تدبر تے فکر دی گہرائی دے حوالے تو‏ں تفتازانی اُتے فوقیت رکھدے نيں۔ ایجی دی کتاب "المواقف" اُتے انہاں دی شرح "اشعری کلام" دے اہ‏م ترین متون وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اوہ قطب الدین رازی دے شاگرد تے محقق دوانی دے اساتذہ وچو‏ں نيں ـ یعنی انہاں دے ایہ استاد تے شاگرد شیعہ متکلمین وچو‏ں نيں۔

علاء الدین قوشجی

علاء الدین علی بن محمد سمرقندی، المعروف بہ ملیا علی قوشچی (قوشجی) (متوفٰی 879 ہجری) دا شمار حنبلی فقہاء تے وڈے اشعری متکلمین وچ ہُندا سی ۔ انھاں نے (شیعہ عالم و فقیہ و متکلم) خواجہ نصیر الدین طوسی دی کتاب تجرید الاعتقاد اُتے شرح لکھی تے ایہ شرح اشاعرہ دے عقائد و آراء دے مآخذ و مصادر وچو‏ں ا‏‏ے۔

اشاعرہ دے نظری مباحث

عقل دی منزلت

مفصل مضمون: اشاعرہ تے عقلیت پسندی

اشعری دی رائے دے مطابق عقل و فہم تو‏ں فائدہ اٹھانا تے شرع دی تائید حاصل کرنا ضلالت نئيں بلکہ اک ضرورت اے ؛ لیکن عقل تو‏ں استفادہ مطلق نئيں اے بلکہ عقل نصّ (تے نقل) تو‏ں مقید و مشروط اے ورنہ تو عقل راستہ کھو جائے گی۔ عقل تے نقل دے درمیان تضآد و تعارض دی ضورت وچ اشعری نے نقل کيتی جانبداری دی اے تے انہاں دا عقیدہ اے کہ عقل نو‏‏ں نصّ دے تابع ہونا چاہئے؛ البتہ اشعری عمل وچ اس میانہ روی تے اعتدال پسندی دے پابند نئيں نيں؛ انہاں دی روش کدی عقلیت پسندانہ اے تے کدی نقل پسندانہ؛ اگرچہ اوہ اپنے تمام نظریات وچ میانہ روی تے اعتدال نو‏‏ں محفوظ رکھنے دی کوشش کردے نيں۔

اگرچہ اشعری تحریک عقلیت پسندی تے تاویل تو‏ں پرہیز دے نال شروع ہوئی لیکن اشعری دے آثار و تالیفات وچ عقلیت پسندی دے نقوش دی موجودگی تے دوسری طرف تو‏ں اسلامی معاشرے وچ عقلیت پسندی دے دور دے باقیماندہ اثرات نے اشعری دے پیروکاراں دی عقلیت پسندی تے تاویل دی طرف واپسی دے اسباب فراہ‏م کيتے تے باقلانی، جوینی، غزالی تے آخر کار فخر رازی نے عقلیت پسندی دی تجدید دا اہتمام کیتا۔

خدا شناسی

مفصل مضمون: اشاعرہ تے خدا شناسی

اشاعرہ نے خدا شناسی دے مسائل دے سلسلے وچ اسلامی مذاہب دے مقابلے وچ خاص قسم دی آراء پیش کيتیاں نيں۔

انھاں نے ابتداء وچ وجود خدا دے اثبات دے سلسلے وچ صرف نقلی براہین (کتاب و حدیث) تو‏ں استفادہ کیتا لیکن آخرکار "عدلیہ" (خدا نو‏‏ں عادل جاننے والےآں) دی طرح دی طرح تیناں ـ یعنی نقی، عقلی تے قلبی ـ روشاں تو‏ں استفادہ کیتا۔

ذات خدا دی شناخت دے سلسلے وچ امام الحرمین جوینی تے ابو حامد غزالی سمیت بعض افراد اللہ دی شناخت دے عدم امکان دے قائل ہوئے اُتے اکثریت دا قول و اعتقاد اے کہ ذات دی شناخت (معرفت ذات) اک ممکنہ امر ا‏‏ے۔

وجہ (چہرے)، ید (ہتھ) تے عرش اُتے متمکن ہونے وغیرہ جیسی صفات دے سلسلے وچ انہاں دا عقیدہ اے کہ خدا مستوی القامہ اے تے عین (اکھ)، وجہ (چہرے)، ید (ہتھ) وغیرہ دا مالک اے لیکن انہاں صفات دی کیفیت ساڈے لئے نامعلوم اے تے سانو‏ں قبول کرنا پڑے گا کہ ایہ صفات "بلا کیف" (= بےکیفیت]] نيں تے ماننا پڑے گا کہ خدا دی صفات بنیادی طور اُتے انسان دی صفات تو‏ں مختلف نيں۔

کلام الہی (قرآن) دے حدوث و قِدَم دے بارے وچ معتزلہ کلام خدا دے حدوث دے قائل ہوئے نيں؛ حشویہ تے حنابلہ نے انتہاپسندانہ رویہ اختیار کردے کلام خدا دی اصوات (صداؤں) تے حروف ہی نئيں بلکہ اوہدی جلد دے قدیم ہونے دے نظریئے اُتے اصرار کیتا؛ اشعری نےکلام اللہ نو‏‏ں کلام لفظی تے کلام نفسی وچ تقسیم کیتا تے کلام لفظی نو‏‏ں حادث تے کلام نفسی نو‏‏ں قدیم قرار دتا۔

اللہ دی ذات دا مشاہدہ کرنے دے سلسلے وچ معتزلہ نے رؤیت دی نفی دی تے اشاعرہ ابتداء وچ "ان ہی دو اکھاں دے ذریعے رؤیت" دے قائل ہوئے، بعد وچ "رؤیت بغیر کیفیت دے"، (عرفانی کیفیات دے نال) دے مرحلے اُتے پہنچے تے آخرکار "عرفانی کشف تامّ" دے قائل ہوئے۔

ذات خدا تے اوہدی صفات تو‏ں ربط و تعلق دے سلسلے وچ معتزلہ دا کہنا اے کہ اللہ دی ذات اوہدی حقیقی صفات دی نیابت کردی اے تے امامیہ فلاسفہ تے متکلمین دا عقیدہ اے کہ اللہ دی ذات تے صفات عینی تے یگانہ نيں (تے انہاں وچ کوئی فاصلہ نئيں اے تے صفات ذات تو‏ں تے ذات صفات تو‏ں جدا نئيں اے ) جدو‏ں کہ اشاعرہ ابتداء ہی تو‏ں اللہ دی صفات حقیقی تے اوہدی ذات دے درمیان دوگانگی تے صفات دے ذات اُتے عارض تے اضافہ ہونے دے نظریئے دے قائل تے مدافع نيں؛ اُتے متاخر اشاعرہ تے ماتریدیہ دا عقیدہ اے کہ صفات خدا نہ تو عین ذات نيں تے نہ ہی غیر خدا!۔ (یعنی ایہ اے صفات ذات دا حصہ وی نئيں نيں تے اس تو‏ں جدا وی نئيں نيں)۔

بحث خلقت وچ اشاعرہ کہندے نيں کہ:

1. ایہ عالمی وقت تے زمان دے لحاظ تو‏ں حادث اے سوائے ذات اللہ دے؛ (یعنی خدا دے سوا دوسرے موجودات وقت دے لحاظ تو‏ں حادث نيں)۔
2. اوہ خلقت وچ وسائط دی نفی کردے نيں تے کہندے نيں خداوند متعال نے اپنی لامتناہی قوت تو‏ں مادی تے مجرد مخلوقات نو‏‏ں بلاواسطہ خلق کردا ا‏‏ے۔

عقلی حسن و قبحِ دا مسئلہ

اشاعرہ نے آشکارا عقلی حسن و قبح دے منکر نيں۔ ابوالحسن اشعری اہل حدیث تے حنابلہ دی مانند، کہندے نيں کہ عقل اس تو‏ں کدرے زیادہ عاجز و بےبس اے کہ اوہ حسن و قبح یا اصلح (زیادہ بہتر) تے غیر اصلح دا ادراک و تعین کرسدے۔ انہاں دے خیال وچ عقلی حسن تے عقلی قبح دا قائل ہونا اللہ دی مشیت تے ارادے نو‏‏ں محدود بنانے دے مترادف ا‏‏ے۔ چنانچہ اشاعرہ ـ اللہ دی مشیت مطلقہ دے تحفظ دی غرض تو‏ں ـ کہندے نيں کہ حسن (تے اچھا) اوہ اے جس دا اعلان شارع نے کیتا ہو تے قبیح اوہ جس دا تعین تے اعلان اللہ دی جانب تو‏ں ہويا ہوئے۔

معتزلی لطف، اصلح دی رعایت، صالح تے نیک لوگاں نو‏‏ں انعام تے پاداش دینا، گنہگاراں نو‏‏ں کیفر دینا ہور "عدم تکلیف ما لا یُطاق"۔ ہور اوہ کہندے نيں کہ اللہ دے افعال نو‏‏ں غایت و غرض دے حامل معیاراں دے مطابق ہونا چاہئے۔

اشاعرہ معتزلی رائے اُتے شدید تنقید کردے نيں تے کہندے نيں کہ انھاں نے اپنی عقل نو‏‏ں خدا اُتے حاکم قرار دتا اے تے اس اُتے اپنا حکم نافذ کردے نيں تے ایہ سب اللہ تعالی دی لامحدود آزادی تے اختیار تو‏ں ہمآہنگ نئيں ا‏‏ے۔ خداوند متعال دے افعال اُتے کسی قسم دا وجود مترتب نئيں ا‏‏ے۔ خداوند متعال جو چاہے انجام دیندا اے تے جو وی انجام دے نیک، درست، عینِ ثواب تے محضِ خیر ا‏‏ے۔ انسان دے فعل نو‏‏ں عدل تے جور جیسی صفات تو‏ں متصف کیتا جاسکدا اے ؛ جدو‏ں کہ خدا دا فعل اس تو‏ں کدرے برتر و بالاتر اے تے اس دے تمام افعال عدل دے زمرے وچ آندے نيں۔ (هرچه آن خسرو کند شیرین بود = جو کچھ اوہ خسرو انجام دے اوہ شیرین (میٹھا) ہی اے )۔

اس حوالے تو‏ں تکلیف ما لا یطاق جائز اے ؛ لطف و اصلح دی رعایت خدا اُتے واجب نئيں اے تے قیامت دے دن وی خدا اُتے واجب نئيں اے کہ حتمی طور اُتے نیک لوگاں نو‏‏ں جزا تے گنہگاراں نو‏‏ں سزا دے؛ یعنی وعد و وعید دا وفا کرنا وی خدا اُتے واجب نئيں ا‏‏ے۔۔۔۔۔۔۔

ارادی افعال (نظریۂ کسب)

کیتا انسان اپنے ارادی افعال وچ آزاد اے یا نئيں؟ بالفاظ ہور کیتا انسان خود اپنے ارادی افعال دا خالق اے یا خداوند متعال ہی انسان دے ارادی افعال دا خالق وی اے ؟ معتزلہ انسان نو‏‏ں اپنے کرداراں تے افعال و اعمال دا خالق وی سمجھدے سن ؛ (نظریۂ تفویض = Theory of Devolution)۔

تے اہل ظاہر ـ یعنی اہل سنت تے جبریہ ـ نے انسان دے ارادی افعال نو‏‏ں اللہ دی مخلوق قرار دتا تے انہاں دی نسبت خدا ناں دتی؛ (نظریۂ جبر (جبریت) = Determinism )۔

ابوالحسن اشعری درمیانہ راستہ تلاش کرنے دے لئے "نظریۂ کسب (اکتسابیت = Theory of Acquisition) دے قائل ہوئے تے تفتازانی دے بقول،</ref>ج2 ص127۔</ref> انھاں نے (اشعری نے) اعلان کیتا کہ خداوند متعال انسان دے ارادی افعال دا خالق اے تے انسان انہاں کرداراں دا مکتسب اے ! کیونکہ جے انسان اپنے افعال دی تخلیق اُتے قادر ہُندا ہور مخلوقات دی تخلیق کيتی قوت تو‏ں وی بہرہ ور ہُندا!!

اشعری نے کسب یا اکتساب نو‏‏ں خدا تے انسان دی قدرت دا اقتران قرار دتا تے کہیا کہ ارادی فعل اس اقتران دے بعد وقوع پذیر ہُندا ا‏‏ے۔۔۔ [[جامی دے بقول اشعری دی مراد ایہ اے کہ ارادی فعل دے وجود وچ انسان دا اپنا کوئی کردار نئيں اے بلکہ فعل اس دے وجود وچ انجام پاندا ا‏‏ے۔ اسی وجہ تو‏ں عادۃ اللہ دا سلسلہ انسان دے اندر قوت و اختیار دا موجب بندا اے تے اس دا ارادای فعل انجام پاندا ا‏‏ے۔

مکتب اشعریہ دے اکابرین وچو‏ں ہر اک نے اکتسابیت دے حق وچ اظہار خیال کیتا اے تے اس دے دفاع دا اہتمام کیتا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے باقلانی اس نظریئے دی تشریح و تفسیر کردے ہوئے کہندے نيں: عمل و فعل دی ذات اللہ دی خلق کردہ اے لیکن اس دا اچھا یا برا ہونا، انسان دی اپنی استطاعت دا ثمرہ ا‏‏ے۔۔۔۔۔ تے استطاعت تو‏ں مراد فعل دے کرنے یا ترک کرنے دی خاص قوت اے جو ـ اشاعرہ دے بقول خداوند متعال فعل دے کرنے یا ترک کرنے دے عین وقت اُتے اسنو‏ں انسان دے اندر خلق کر دیندا اے (یعنی پہلے تو‏ں ایہ قوت موجود نئيں ہُندی)۔ کیونکہ اشعریاں دے بقول استطاعت عَرَض (Accident) اے تے عرض دو اوقات وچ وچ باقی نئيں رہندا۔ چنانچہ جے استطاعت فعل دے انجام دینے تو‏ں قبل معرض وجود وچ آئے تو فعل اک ایسی استطاعت دا معلول (Effect) ہوئے گا جو سرے تو‏ں موجود ہی نئيں سی۔۔۔

متعلقہ مآخذ

• اشاعرہ تے خدا شناسی
• اشاعرہ تے عقلیت پسندی

حوالے

مآخذ

• ابن خلدون؛ مقدمه، ترجمه ­ی محمد پروین گنابادی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1352ہجری شمسی۔
• ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، 1994- 1915عیسوی۔
• ابن عساکر، علی، تبیین کذب المفتری، بیروت، 1394ہجری قمری /1984عیسوی۔
• ابن قتیبه، عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دارالجیل.
• ابن ندیم، الفهرست.
• احمد محمود صبحی، فی علم الکلام، دارالنهضة العربیه، بیروت، 1411ہجری قمری۔
• اشعری، اللمع، به کوشش مکارتی، بیروت، 1953 عیسوی۔
• اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، به کوشش ریتر، ویسبادن، 1989 عیسوی۔
• برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، موسسه فرهنگی طه، قم، 1378 ہجری شمسی۔
• بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره، مکتبة محمدعلی صبیح و اولاده.
• تفتازانی، عمر، شرح المقاصد، چ سنگی، استانبول، 1395 ہجری قمری۔
• جرجانی، شرح المواقف، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی، قاهره، 1325ہجری قمری /1997 عیسوی۔
• جعفر سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، موسسه النشر الاسلامی، قم.
• جلال محمد موسی، نشأة الاشعریه و تطورها، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، 1982 عیسوی۔
• جوینی، لمع الادلة، به کوشش فوقیه حسین محمود، قاهره، 1385ہجری قمری /1965 عیسوی۔
• سبکی، عبد الوهاب بن علی، طبقات الشافعیه، دار احیاء الکتب العربیه، بیروت.
• شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، به کوشش محمد کیلانی، بیروت، 1395 ہجری قمری / 1975 عیسوی۔
• شهرستانی، نهایة الاقدام، به کوشش آلفرد گیوم، پاریس، 1934 عیسوی۔
• صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، 1493ہجری قمری۔
• عبدالحسین زرین کوب، فراز ز مدرسه، نشرام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر‏‫، چاپ دوازدهم 1392 ہجری شمسی۔
• عبدالرحمن بدوی، تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ، 1374 ہجری شمسی۔.
• علامة حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مکتبة المصطفوی.
• فخرالدین رازی، محمد، البراهین، به کوشش محمدباقر سبزواری، تهران، 1341 ہجری شمسی۔
• قوشجی، علی، شرح تجرید الاعتقاد، چ سنگی.
• کستلی، مصطفیٰ، حاشیة علی شرح العقائد، استانبول، 1319 ہجری شمسی۔
• کلاندی، یوسف، لباب العقول، به کوشش فوقیه حسین محمود، قاهره، 1977 عیسوی۔
• لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، به کوشش زین العابدین قربانی، تهران، 1372ہجری شمسی۔
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، 1498 ہجری قمری /1987 عیسوی۔
• ولوی، علی محمد؛ تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی، موسسه انتشارات بعثت، تهران، 1367 ہجری شمسی۔
• فرمانیان، مهدی، آشنایی با فرق تشیع و تسنن، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
• فرمانیان، مهدی، مجموعه مقالات فرق تسنن، نشر ادیان، 1386 ہجری شمسی۔
• عبدالرحمان ‌جامی‌، الدرة الفاخرة، به‌ کوشش‌ نیکولاهیر و علی‌ موسوی‌ بهبهانی‌، تهران‌، 1358ہجری شمسی۔
• محمد باقلانی‌، التمهید، به‌ کوشش‌ مکارتی‌، بیروت‌، 1957عیسوی۔

پیوند به بیرون

• منبع مقالہ: دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• فصل نامہ تاریخ اسلام: واکاوی همگرایی و واگرایی اشاعره و حنابله در دوره سلجوقی در بغداد