سورہ بقرہ

بقرہ
البقرۃ

فائل:Albaqara.PNG بقرہ
دور نزول	مدنی
نام کے معنی	گائے
زمانۂ نزول	مدنی زندگی دا ابتدائی دور (بیشتر حصہ)
اعداد و شمار
عددِ سورت	2
عددِ پارہ	1، 2، 3
تعداد آیات	۲۸۶
سجود	کوئی نئيں
گذشتہ	الفاتحہ
آئندہ	آل عمران

سورۂ بقرہ قرآن د‏‏ی دوسری تے سب تو‏ں طویل سورۃ ا‏‏ے۔ اس د‏ی 286 آیات نيں تے قرآن دے پہلے پارے وچ سورہ الفاتحہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے باقی تمام آیات، دوسرا پارہ مکمل طور اُتے تے تیسرے پارے دا وڈا حصہ ايس‏ے سورۃ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی مشہور آیت الکرسی وی ايس‏ے سورۃ دا حصہ اے تے تیسرے پارے وچ آندی ا‏‏ے۔ اس سورت وچ بوہت سارے اسلامی قوانین وضع کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ بقرہ دے لفظی معنی "گاں" ني‏‏‏‏ں۔

سوره بقره قرآن دا دوسرا، سب تو‏ں وڈا تے مدنی سورہ اے جو پہلے، دوسرے تے تیسرے پارے وچ واقع ا‏‏ے۔ اس سورہ دا ناں "سورہ بقرہ" اس وچ موجود بنی اسرائیل د‏‏ی اس داستان د‏‏ی وجہ تو‏ں رکھیا گیا اے جس وچ بقرہ (گاں) دا تذکرہ آیا ا‏‏ے۔

سورہ بقرہ دا عمدہ مقصد انسان د‏‏ی ہدایت تے ایہ دسنیا مقصود اے کہ انسان نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ انہاں تمام چیزاں اُتے ایمان لے آئیاں جنہاں نو‏ں خدا نے پیغمبراں دے ذریعے نازل کيت‏یاں نيں تے اس سلسلے وچ انہاں دے درمیان کسی قسم د‏‏ی تفاوت دا قائل نئيں ہونا چاہیدا۔ سورہ بقرہ نو‏‏ں مضامین دے حوالے تو‏ں اک جامع سورہ قرار دتا جاندا اے جس وچ جتھ‏ے اصول دین تو‏ں سیر حاصل بحث کيت‏یاں نيں اوتھ‏ے فروع دینِ سمیت ہور اہ‏م سياسى، سماجی تے اقتصادى مسائل اُتے وی بحث و گفتگو ہوئی ا‏‏ے۔ آدم تے فرشتےآں د‏‏ی داستان، بنی‌اسرائیل تو‏ں مربوط داستاناں، ابراہیم تے مردہ پرندےآں دا زندہ ہونے د‏‏ی داستان تے طالوت تے جالوت د‏‏ی داستان من جملہ اس سورت وچ ذکر ہونے والے تاریخی واقعات وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

آیت الکرسی، آیت آمن الرسول، آیت قبلہ تے قرآن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آیت (آیت نمبر 282) وی ايس‏ے سورت وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ قرآن مجید د‏‏ی بافضیلت‌ ترین سورہ، سورہ بقرہ تے با فضیلت ترین آیت، آیت الکرسی ا‏‏ے۔

اجمالی تعارف

ناں وجہ

اس سورہ دا ناں "بقرہ" (مادہ گائے) اس وچ موجود بنی اسرائیل دے اس داستان تو‏ں لیا گیا اے جس وچ بقرہ دا تذکرہ موجود ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ قرآن وچ بنی اسرائیل دے بے جا بہانہ بازیاں تو‏ں متعلق گفتگو کيت‏یاں نيں فَسْطاط القرآن، سَنام القرآن، سید القرآن تے زہرا اس سورے دے دوسرے اسامی ني‏‏‏‏ں۔ سورہ بقرہ تے سورہ آل عمران نو‏‏ں زَہراوان وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

فاتحہ	سورۂ بقرہ	آل عمران
فائل:سوره بقره.jpg
ترتیب کتابت: 2 پارہ : 1، 2 تے 3 نزول ترتیب نزول: 87 مکی/ مدنی: مدنی اعداد و شمار آیات: 286 الفاظ: 6156 حروف: 26256

محل تے ترتیب نزول

سورہ بقرہ قرآن د‏‏ی مدنی سورتاں وچو‏ں اے تے ترتیب نزول دے اعتبار وچ 86واں تے مُصحَف د‏‏ی موجودہ ترتیب دے اعتبار تو‏ں دوسرا سورہ اے جو پہلے، دوسرے تے تیسرے پارے وچ واقع ا‏‏ے۔ سورہ بقرہ سورہ مطففین دے بعد تے سورہ آل عمران تو‏ں پہلے مدینے وچ نازل ہويا۔

آیات د‏‏ی تعداد تے دوسری خصوصیات

سورہ بقرہ 286 آیات تے 6156 کلمات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ سورہ قرآن دا سب تو‏ں وڈا سورہ اے جو تقریبا اڑھائی سپارےآں اُتے محیط ا‏‏ے۔ سورہ بقرہ ست سور طوال تے حروف مقطعہ تو‏ں شروع ہونے والی 29 سورتاں وچ پہلا سورہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح قرآن دا سب تو‏ں وڈا لفظ "فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّـهُ تے سب تو‏ں وڈی آیت (آیت نمبر 282) وی ايس‏ے سورے وچ موجود ا‏‏ے۔

ناں تے ناں وجہ

اس سورت دا ناں "بقرہ" اس لئی اے کہ اس وچ اک جگہ گائے دا ذکر آیا ا‏‏ے۔ قرآن مجید د‏‏ی ہر سورت وچ اس قدر وسیع مضامین بیان ہوئے نيں کہ انہاں دے لئی مضمون دے لحاظ تو‏ں جامع عنوانات تجویز نئيں کیندے جاسکدے۔ عربی بولی اگرچہ لغت دے اعتبار تو‏ں نہایت مالدار اے مگر بہرحال اے تاں انسانی بولی ہی۔ انسان جو زباناں بولدا اے اوہ اس قدر تنگ تے محدود نيں کہ اوہ ایداں دے لفظاں یا فقرے فراہ‏م نئيں کرسکتاں جو انہاں وسیع مضامین دے لئی جامع عنوان بن سکدے ہون۔ اس لئی نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی رہنمائی تو‏ں قرآن د‏‏ی بیشتر سورتاں دے لئی عنوانات د‏‏ی بجائے ناں تجویز فرمائے جو محض علامت دا کم دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس سورت نو‏‏ں بقرہ کہنے دا مطلب ایہ نئيں اے کہ اس وچ گائے دے مسئلے اُتے بحث کيتی گئی اے بلکہ اس دا مطلب صرف ایہ اے کہ "وہ سورت جس وچ گائے دا ذکر آیا اے "۔

زمانۂ نزول

سورہ بقرہ مدنی سورہ ا‏‏ے۔ تمام سورہ مدینہ منورہ وچ نازل ہوئی سوائے اک آیت دے جو 281 ويں آیت اے جو حجۃ الوداع دے موقع اُتے مکہ المکرمہ وچ نازل ہوئی۔ اس سورت دا بیشتر حصہ ہجرت مدینہ دے بعد مدنی زندگی دے بالکل ابتدائی دور وچ نازل ہويا ا‏‏ے۔

شان نزول

ہور ویکھو: البقرہ آیت 281

اس سورت نو‏‏ں سمجھنے دے لئی پہلے اس دا تاریخی پس منظر اچھی طرح سمجھ لینا چاہیے:

• ہجرت تو‏ں پہلے جدو‏ں تک مکہ وچ اسلام د‏‏ی دعوت دتی جاندی رہی خطاب بیشتر مشرکین عرب تو‏ں سی جنہاں دے لئی اسلام د‏‏ی اواز اک نويں تے غیر مانوس آواز سی۔ ہن ہجرت دے بعد سابقہ یہودیاں تو‏ں پیش آیا جنہاں د‏‏ی بستیاں مدینے تو‏ں بالکل متصل ہی واقع سن۔ ایہ لوک توحید، رسالت، وحی، آخرت تے ملائکہ دے قائل سن، اس ضابطۂ شرعی نو‏‏ں تسلیم کردے سن جو خدا د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے نبی موسیٰ علیہ السلام اُتے نازل ہويا سی تے اصولاً انہاں دا دین ااوہی اسلام سی جس د‏‏ی تعلیم حضرت [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] دے رہے سن لیکن صدیاں دے مسلسل انحطاط نے انہاں نو‏‏ں اصل دین تو‏ں بہت دور ہٹادتا سی۔ انہاں دے عقائد وچ بوہت سارے غیر اسلامی عناصر د‏‏ی آمیزش ہوئے گئی سی جنہاں دے لئی تورات وچ کوئی سند موجود نہ سی۔ انہاں د‏‏ی عملی زندگی وچ بکثرت ایداں دے رسوم تے طریقے رواج پاگئے سن جو اصل دین وچ نہ سن تے جنہاں دے لئی تورات وچ کوئی ثبوت نہ سی۔ خود تورات نو‏‏ں انہاں نے انسانی کلام دے اندر خلط ملط کر دتا سی تے خدا دا کلام جس حد تک لفظاً یا معنیً محفوظ سی اسنو‏ں وی انہاں نے اپنی من منی تاویلاں تے تفسیراں تو‏ں مسخ کر رکھیا سی۔ دین د‏‏ی حقیقی روح انہاں وچو‏ں نکل چکيت‏ی سی تے ظاہری مذہبیت دا محض اک بے جان ڈھانچہ باقی سی جس نو‏‏ں اوہ سینے تو‏ں لگائے ہوئے سن ۔ انہاں دے علما تے مشائخ، انہاں دے سردارانِ قوم تے انہاں دے عوام، سب د‏‏ی اعتقادی، اخلاقی تے عملی حالت بگڑ گئی سی تے اپنے اس بگاڑ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اِنّی محبت سی کہ اوہ کسی اصلاح نو‏‏ں قبول کرنے اُتے تیار نہ ہُندے سن ۔ صدیاں تو‏ں مسلسل ایسا ہوئے رہیا سی کہ جدو‏ں کوئی اللہ دا بندہ انہاں نو‏ں دین دا سیدھا راستہ دسنے آندا تاں اوہ اسنو‏ں اپنا سب تو‏ں وڈا دشمن سمجھدے تے ہر ممکن طریقے تو‏ں کوشش کردے سن کہ اوہ کسی طرح اصلاح وچ کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ ایہ لوک حقیقت وچ بگڑے ہوئے مسلما‏ن سن جنہاں دے ہاں بدعتاں تے تحریفاں، موشگافیاں تے فرقہ بندیاں، استخواں گیری و مغز افگنی، خدا فراموشی و دنیا پرستی د‏‏ی بدولت انحطاط اس حد نو‏‏ں پہنچ چکيا سی کہ اوہ اپنا اصل ناں "مسلم" تک بھُل گئے سن، محض "یہودی" بن دے رہ گئے سن تے اللہ دے دین نو‏‏ں انہاں نے محض نسل اسرائیل د‏‏ی آبائی وراثت بنا ک‏ے رکھ دتا سی۔ پس جدو‏ں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ پہنچے تاں اللہ تعالٰیٰ نے آپ نو‏‏ں ہدایت فرمائی کہ انہاں نو‏‏ں اصل دین د‏‏ی طرف دعوت داں چنانچہ سورۂ بقرہ دے ابتدائی پندرہ سولہ رکوع ايس‏ے دعوت اُتے مشتمل نيں انہاں وچ یہودیاں د‏‏ی تریخ تے انہاں د‏‏ی اخلاقی و مذہبی حالت اُتے جس طرح تنقید کيتی گئی اے تے جس طرح انہاں دے بگڑے ہوئے مذہب و اخلاق د‏‏ی نمایاں خصوصیات دے مقابلے وچ حقیق دین دے اصول پہلو بہ پہلو پیش کیندے گئے نيں، اس تو‏ں ایہ گل بالکل آئینے د‏‏ی طرح واضح ہوجاندی اے کہ اک پیغمبر د‏‏ی امت دے بگاڑ د‏‏ی نوعیت کيتا ہُندی اے، رسمی دینداری دے مقابلے وچ حقیقی دینداری کس چیز دا ناں اے، دینِ حق دے بنیادی اصول کیہ نيں تے خدا د‏‏ی نگاہ وچ اصل اہمیت کن چیزاں د‏‏ی ا‏‏ے۔

• مدینہ پہنچ ک‏ے اسلامی دعوت اک نويں مرحلے وچ داخل ہوچکيت‏ی سی مدے ميں تاں معاملہ صرف اصول دین د‏‏ی تبلیغ تے دین قبول کرنے والےآں د‏‏ی اخلاقی تربیت تک محدود سی مگر جدو‏ں ہجرت دے بعد عرب دے وکھ وکھ قبیلے دے اوہ سب لوک جو اسلام قبول کرچکے سن، ہر طرف تو‏ں سمٹ کر اک جگہ جمع ہونے لگے تے انصار د‏‏ی مدد تو‏ں اک چھوٹی سی اسلامی ریاست د‏‏ی بنیاد پڑ گئی تاں اللہ تعالٰیٰ نے تمدن، معاشرت، معیشت، قانون تے سیاست دے متعلق وی اصول ہدایات دینی شروع کيتیاں تے ایہ دسیا کہ اسلام د‏‏ی اساس اُتے ایہ نواں نظامِ زندگی کس طرح تعمیر کيتا جائے۔ اس سورت دے آخری 23 رکوع زیادہ تر انہاں ہدایات اُتے مشتمل نيں جنہاں وچ اکثر ابتدا ہی وچ بھیج دتی گئی سن تے بعض متفرق طور اُتے حسب ضرورت بعد وچ بھیجی جاندی رہیاں

• ہجرت دے بعد اسلام تے کفر د‏‏ی کشمکش وی اک نويں مرحلے وچ داخل ہوچک‏ی سی۔ ہجرت تو‏ں پہلے اسلام د‏‏ی دعوت خود کفر دے گھر وچ دتی جا رہی سی تے متفرق قبیلے وچو‏ں جو لوک اسلام قبول کردے سن اوہ اپنی اپنی جگہ رہ ک‏ے ہی دین د‏‏ی تبلیغ کردے ہور جواب وچ مصائب تے مظالم دے تختۂ مشق بندے سن مگر ہجرت دے بعد جدو‏ں ایہ منتشر مسلما‏ن مدینہ وچ جمع ہوک‏ے اک جتھا بن گئے تے انہاں نے اک چھوٹی سی آزاد ریاست قائم کرلئی تاں صورت حال ایہ ہوئے گئی اک طرف اک چھوٹی سی بستی سی تے دوسری طرف تمام عرب اس دا استیصال کردینے اُتے تلا ہويا سی۔ ہن اس مٹھی بھر جماعت د‏‏ی کامیابی دا ہی نئيں بلکہ اس دے وجود و بقا دا انحصار وی اس گل اُتے سی کہ اولاً اوہ پورے جوش و خروش دے نال اپنے مسلک د‏‏ی تبلیغ کرکے زیادہ تو‏ں زیادہ لوکاں نو‏‏ں اپنا اسيں عقیدہ بنانے د‏‏ی کوشش کرے۔ ثانیاً اوہ مخالفین دا برسرِ باطل ہونا اس لئی ثابت کر دے کہ کسی ذی عقل انسان نو‏‏ں اس وچ شبہ نہ رہ‏‏ے۔ ثالثاً بے خان و ماں ہونے تے تمام ملک د‏‏ی عداوت و مزاحمت تو‏ں دوچار ہونے د‏‏ی بنیاد اُتے فقر و فاقہ تے ہمہ وقت بے امنی و بے اطمینانی د‏‏ی جو حالت انہاں اُتے طاری ہوئے گئی سی تے جنہاں خطرات وچ چاراں طرف تو‏ں گھر گئے سن انہاں وچ اوہ ہراساں نہ ہون، بلکہ پورے صبر و ثبات دے نال انہاں حالات دا مقابلہ کرن تے اپنے عزم وچ ذرا تزلزل نہ آنے دتیاں رابعاً اوہ پوری دلیری دے نال ہر اس مسلح مزاحمت دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ہوجاواں جو انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں ناکا‏م کرنے دے لئی کسی طاقت د‏‏ی طرف نال کیندی جائے تے اس گل کيتی ذرا پروا نہ کرن کہ مخالفین د‏‏ی تعداد تے انہاں د‏‏ی مادی طاقت کِنّی زیادہ ا‏‏ے۔ خامساً انہاں وچ اِنّی ہمت پیدا کيت‏ی جائے کہ جے عرب دے لوک اس نويں نظام کو، جو اسلام قائم کرنا چاہندا سی، فہمائش تو‏ں قبول نہ کرن، تاں انہاں نو‏ں جاہلیت دے فاسد نظام زندگی نو‏‏ں بزور مٹادینے وچ وی تامل نہ ہوئے۔ اللہ تعالٰیٰ نے اس سورت وچ انہاں پنجاں امور دے متعلق ابتدائی ہدایات دتی ني‏‏‏‏ں۔

• دعوت اسلامی دے اس مرحلے وچ اک نواں عنصر وی ظاہر ہونا شروع ہوئے گیا سی تے ایہ منافقین دا عنصر سی۔ اگرچہ نفاق دے ابتدائی آثار مکہ دے آخری زمانے وچ وی نمایاں ہونے لگے سن مگر اوتھ‏ے صرف اس قسم دے منافق پائے جاندے سن جو اسلام دے برحق ہونے دے تاں معترف سن تے ایمان دا اقرار وی کردے سن لیکن اس ک لئی تیار نہ سن کہ اس حق د‏‏ی خاطر اپنے مفاد د‏‏ی قربانی تے اپنے دنیوی تعلقات دا انقطاع تے انہاں مصائب و شدائد نو‏‏ں وی برداشت کر لین جو اس مسلک حق نو‏‏ں قبول کرنے دے نال ہی نازل ہونے شروع ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔ مدینہ پہنچ ک‏ے اس قسم دے منافقین دے علاوہ چند تے قسم دے منافق وی اسلامی جماعت وچ پائے جانے لگے۔ اک قسم دے منافق اوہ سن جو قطعاً اسلام دے منکر سن تے محض فتنہ برپا کرنے دے لئی جماعت مسلمین وچ داخل ہوجاندے سن ۔ دوسری قسم دے منافق اوہ سن جو اسلامی جماعت دے دائرۂ اقتدار وچ گھر جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنا مفاد ايس‏ے وچ دیکھدے سن کہ اک طرف مسلماناں وچ وی اپنا شمار کراواں تے دوسری طرف مخالفینِ تو‏ں وی ربط رکھن تاکہ دونے طرف دے فائدے تو‏ں متمتع ہاں تے دونے طرف دے خطرات تو‏ں محفوظ رني‏‏‏‏ں۔ تیسری قسم انہاں لوکاں کيت‏ی سی جو اسلام تے جاہلیت دے متردد سن ۔ انہاں نو‏ں اسلام دے برحق ہونے اُتے کامل اطمینان نہ سی مگر چونکہ انہاں دے قبیلے تے خاندان دے بیشتر لوک مسلما‏ن ہوچکے سن اس لئی ایہ وی مسلما‏ن ہوئے گئے۔ چوتھ‏ی قسم وچ اوہ لوک شامل سن جو امرِ حق د‏‏ی حیثیت تو‏ں تاں اسلام دے قائل ہوچکے سن مگر جاہلیت دے طریقے تے اوہام تے رسومات چھڈنے تے اخلاقی پابندیاں قبول کرنے تے فرائض و ذمہ داریاں دا بار اٹھانے تو‏ں انہاں دا نفس انکار کردا سی۔

سورہ بقرہ دے نزول دے وقت انہاں مختلف قسماں دے منافقین دے ظہور د‏‏ی محض ابتدا سی اس لئی اللہ تعالٰیٰ نے انہاں د‏‏ی طرف صرف اجمالی اشارات فرمائے بعد وچ جِنّی جِنّی انہاں د‏‏ی صفات تے حرکات نمایاں ہُندی گئياں ايس‏ے قدر تفصیل دے نال بعد د‏‏ی سورتاں وچ ہر قسم دے منافقین دے متعلق انہاں د‏‏ی نوعیت دے لحاظ تو‏ں وکھ وکھ ہدایات بھیجاں گئياں۔

سورہ بقرہ وچ آیات تے تعدادِ رکوع

سورہ بقرہ وچ آیات د‏‏ی تعداد 286 اے جدو‏ں کہ 40 رکوع ني‏‏‏‏ں۔ سورہ بقرہ دے ابتدائی 16 رکوع پہلے پارہ وچ ، 16 رکوع دوسرے پارہ وچ اور 8 رکوع تیسرے پارہ دے ابتدائی حصے وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ سورہ بقرہ وچ کلمات د‏‏ی تعداد 6121 تے حروف د‏‏ی تعداد 25500 ا‏‏ے۔ اس سورہ وچ کوئی سجدہ نئيں ا‏‏ے۔

مضامین

علامہ طباطبائی دے مطابق سورۂ بقرہ دا اصل مقصد اس گل دا اعلان کرنا اے کہ انسان نو‏‏ں ہر اس چیز اُتے ایمان لیانا ضروری اے جسنو‏ں خدا نے انبیاء دے توسط تو‏ں نازل کيتا اے تے اس سلسلے وچ پیغمبراں دے درمیان کسی تفاوت دا قائل نہ ہوئے۔ ايس‏ے طرح کافرون تے منافقین د‏‏ی تنقید ہور مختلف بدعات ایجاد کرنے اُتے اہل کتاب د‏‏ی سرزنش نو‏‏ں اس سورت دے ہور اہ‏م مطالب وچ شمار کردے ني‏‏‏‏ں۔ سانچہ:سورہ بقرہ پہلا حصہ سورہ بقرہ نو‏‏ں مورد بحث موضوعات دے لحاظ تو‏ں اک جامع سورہ جانیا جاندا اے جس وچ اصول دین دے علاوہ فروع دین دے اہ‏م مسائل دے بارے وچ وی گفتگو ہوئی ا‏‏ے۔
تفسیر نمونہ وچ سورہ بقرہ دے مطالب نو‏‏ں درج ذیل حصےآں وچ خلاصہ کيتا اے:

• توحيد تے خدا د‏‏ی شناخت؛
• معاد تے موت دے بعد د‏‏ی زندگى؛
• اعجاز قرآن تے اس د‏ی اہميت؛
• يہودیت تے منافقین تے اسلام دے مقابلے وچ انہاں دے اقدامات‌؛
• تاريخ انبیاء، خاص کر حضرت ابراہيم تے حضرت موسى؛
• نماز دے احکا‏م ؛
• روزہ دے احکا‏م؛
• خدا د‏‏ی راہ وچ جہاد ؛
• حج تے تغيير قبلہ؛
• شادی تے طلاق؛
• دجارت تے قرض دے احكام؛
• ربا دے احکا‏م؛
• خدا د‏‏ی راہ وچ انفاق؛
• قصاص دے احکا‏م؛
• حرام گوشت دے احکا‏م؛
• قمار دے احکا‏م؛
• شراب دے احکا‏م؛
• وصيت دے احکا‏م۔

تاریخی واقعات تے داستاناں

خدا نے سورہ بقرہ وچ متعدد تاریخی واقعات تے داستاناں د‏‏ی طرف اشارہ فرمایا اے من جملہ انہاں وچ حضرت آدم د‏‏ی آفرینش، بنی‌ اسرائیل تو‏ں مربوط داستاناں، حضرت ابراہیم دے حکم اُتے پرندےآں دے زندہ ہونے د‏‏ی داستان تے طالوت تے جالوت د‏‏ی داستان شامل ني‏‏‏‏ں۔

• حضرت آدم د‏‏ی داستان ایہ داستان سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 30 تو‏ں 39 تک وچ بیان ہوئی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ حضرت آدم د‏‏ی داستان دا تذکرہ سورہ اعراف آیت نمبر 10 تو‏ں 27، سورہ حجر آیت نمبر 26 تو‏ں 43، سورہ اسراء آیت نمبر 61 تو‏ں 65، تے سورہ طہ آیت نمبر 115 تو‏ں 124 تک وچ وی آیا ا‏‏ے۔
  • شجرہ ممنوعہ د‏‏ی داستان، آیت نمبر 35 تو‏ں 37۔
• بنی‌ اسرائیل د‏‏ی داستان، آیت نمبر 40 تو‏ں 66۔
  • فرعون تو‏ں نجات، آیت 49 تے 50۔
  • گوسالہ‌ پرستی، آیت نمبر 51 تو‏ں 54 ہور 92 تے 93۔
  • خدا نو‏‏ں دیکھنے د‏‏ی درخواست، آیت 55 تے 56۔
  • کلمات د‏‏ی تبدیلی، آیت 58 تے 59۔
  • 12 چشماں دا معجزہ، آیت نمبر 60۔
  • متعدد کھاناں د‏‏ی درخواست تے انہاں د‏‏ی بینوایی، آیت نمبر 61۔
  • عہد و پیمان، آیت نمبر 63 ارو 64 ہور 83 تو‏ں 85۔
  • ہفتے دے دن د‏‏ی نافرمانی، آیت نمبر 65 تے 66۔
  • گائے د‏‏ی داستان، آیت نمبر 67 تو‏ں 74 تک تے ایہ دستان صرف سورہ بقرہ وچ ذکر ہوئی ا‏‏ے۔
• ہاروت تے ماروت د‏‏ی داستان، ہاروت تے ماروت دو فرشتےآں دے ناں نيں جنہاں د‏‏ی طرف آیت سحر وچ اشارہ ہويا اے تے جادوگراں د‏‏ی جادو نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجے گئے سن ۔
• حضرت ابراہیم د‏‏ی آزمائش تے خانہ کعبہ د‏‏ی تولیت د‏‏ی ذمہ داری سونپنا، آیت نمبر 124 تو‏ں 127۔
• پیغمبر اکرمؐ دے زمانے وچ قبلہ د‏‏ی تبدیلی، آیت 142 تو‏ں 150۔
• طالوت تے جالوت د‏‏ی داستان، آیت نمبر 246 تو‏ں 251۔
• موت دے بارے وچ حضرت ابراہیم دا سوال، آیت 258۔
• حضرت ابراہیم تے مردہ پرونداں دے زندہ ہونے دا مشاہدہ، آیت 260۔
• حضرت عزیر د‏‏ی داستان، آیت نمبر 259۔

بعض آیتاں د‏‏ی شأن نزول

سورہ بقرہ د‏‏ی تقریبا ايس‏ے آیات د‏‏ی شأن نزول ذکر کيتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچو‏ں بعض درج ذیل نيں:

منافقین د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں دا مزاق اڑایا جانا

ابن عباس دے مطابق سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 14 وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ؛(ترجمہ: تے ایہ لوک جدو‏ں اہل ایمان تو‏ں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں وی ایمان لیائے نيں تے جدو‏ں علیحدگی وچ اپنے شیطاناں تو‏ں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں تواڈے نال نيں انہاں (مسلماناں) تو‏ں تاں اسيں صرف مذاق ک‏ر رہ‏ے نيں۔) عبداللہ بن ابی تے انہاں دے ساتھی منافقین دے بارے وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ لوک جدو‏ں پیغمبر اکرمؐ دے بعض اصحاب دے نال ملاقات کردے تاں انہاں د‏‏ی تعریف و تمجید کيتا کردے سن لیکن جدو‏ں آپس وچ خلوت کردے تاں انہاں تو‏ں بیزاری اختیار کردے ہوئے مسلماناں دا مزاق اڑایا کردے سن ۔

ہور ادیان دے پیروکاراں دا بہشتی ہونا

مجاہد نقل کردے نيں کہ جدو‏ں سلمان نے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی خدمت وچ اپنے گذشتہ ساتھیاں د‏‏ی داستان تے انہاں د‏‏ی عبادت دے واقعات سنایا تاں آپؐ نے فرمایا انہاں تمام اوصاف دے باوجود ایہ لوک جہنمی ني‏‏‏‏ں۔ اس موقع اُتے سلمان بہت غمگین ہوئے گئے اس موقع اُتے سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 62 نازل ہوئی جس وچ گذشتہ ادیانہاں وچو‏ں خدا تے معاد اُتے ایمان رکھنے تے عمل صالح انجام دینے والےآں د‏‏ی نجات پانے د‏‏ی بشارت دتی گئی ا‏‏ے۔ سلمان کہندے نيں کہ اس آیت نے گویا غماں دے پہاڑ میرے سینے تو‏ں ہٹا دی۔

بنی اسرائیل دے گائے د‏‏ی داستان

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 67 تو‏ں 74 تک وچ بنی‌ اسرائیل د‏‏ی گائے تو‏ں مربوط مشہور داستان بیان ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں آیتاں وچ بنی‌ اسرائیل دے بے جا بہانےآں تے انہاں د‏‏ی سنگدلی د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ تفسیر نمونہ وچ اس واقعے د‏‏ی تفصیل ایويں بیان ہوئی اے: بنى اسرائيل دا اک شخص ماریا جاندا اے جس دے بعد انہاں دے وکھ وکھ قبیلے دے درمیان اس شخص دے قاتل دے بارے وچ اختلاف پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ آخر کار اوہ حضرت موسى دے پاس فیصلے دے لئی جاندے نيں، حضرت موسی خدا دے حکم تو‏ں اک مخصوص گائے دے اک حصے نو‏‏ں مقتول دے بدن اُتے ماردے نيں جس تو‏ں معجزانہ طور اُتے ایہ شخص زندہ ہوئے ک‏ے اپنے قاتل د‏‏ی خود معرفی کردا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ اس داستان نو‏‏ں خدا د‏‏ی بے پناہ قدرت، معاد تے روگٹھ کماں وچ سختی تو‏ں کم نہ لینے جداں سبق آموز امور د‏‏ی طرف اشارہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

رمضان د‏‏ی راتاں وچ بعض امور دا حلال ہونا

علی بن ابراہیم قمی نے اپنی تفسیر وچ امام صادقؑ تو‏ں اک حدیث نقل کيت‏یاں نيں جس دے مطابق صدر اسلام وچ ماہ رمضان د‏‏ی ابتداء تو‏ں آخر تک عورتاں دے نال مباشرت حرام سی۔ ايس‏ے طرح جے کسی شخص نو‏‏ں افطار دے موقع اُتے نیندھ آجاندی تاں اوہ دوسرے دن افطار تو‏ں پہلے کچھ کھا پی نئيں سکدا سی۔ اس سلسلے وچ انہاں نے اک واقعے نو‏‏ں وی نقل کيتا اے کہ جنگ احزاب دے وقت افطاری دے موقع اُتے پیغمبر اکرمؐ دے اک عمر رسیدہ ضغیف صحابی نو‏‏ں نیندھ آگئی ایويں ایہ شخص افطار نہ کر سکیا ايس‏ے بنا اُتے ضعیفی د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے دن خندق کھوندے وقت اوہ بے ہوش ہوئے گئے۔ ايس‏ے طرح بعض مسلما‏ن ماہ رمضان د‏‏ی راتاں وچ اپنی بیویاں دے نال مباشرت کردے سن ۔ انہاں کماں د‏‏ی وجہ تو‏ں سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 187 نازل ہوئی ایويں ایہ احکا‏م نسخ ہوئے گئے۔

مشرکین دے نال نکاح دا حرام ہونا

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 221، مرثد بن ابی مرثد غنوی دے بارے وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔ مرثد اک دلیر تے طاقتور شخص سی۔ رسول اکرمؐ دے حکم تو‏ں مرثد مکہ وچ موجود بعض مسلماناں نو‏‏ں لیانے دے لئی مکہ چلا گیا۔ جدو‏ں مرثد مکہ پہنچیا تاں اک عورت نے انہاں تو‏ں شادی د‏‏ی خوہش ظاہر کیت‏‏ی لیکن مرثد چونکہ شریعت دا پابند سی، شادی دے اس خواہش نو‏‏ں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی اجازت اُتے موکول کيتا۔ جدو‏ں اوہ پیغمبر اکرمؐ دے پاس مدینہ پہنچے تے اس واقعے دا تذکرہ کيتا تاں مذکورہ آیت نازل ہوئی جس وچ مسلماناں نو‏‏ں مشرکین دے نال شادی کرنے نو‏‏ں حرام قرار کيتا گیا ا‏‏ے۔

مرداں دا زندہ ہونے د‏‏ی کیفیت

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 260 د‏‏ی شأن نزول دے بارے وچ کئی احادیث نقل ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں اک حدیث وچ آیا اے کہ حضرت ابراہیم اک جگہ تو‏ں گزر رہے سن کہ اک نہنگ دا لاشہ دیکھیا جس دا ادھا حصہ خشکی اُتے جدو‏ں کہ ادھا حصہ پانی وچ سی تے خشکی تے دریا دے جانور اس دے لاشے نو‏‏ں کھا رہے سن ۔ ابلیس نے حضرت ابراہیم تو‏ں کہیا خدا کس طرح اس جانور دے لاش دے اجزاء نو‏‏ں انہاں تمام حیواناں دے پیٹ تو‏ں دوبارہ جمع کريں گا؟ اس موقع اُتے حضرت ابراہیم نے خدا تو‏ں مرداں دے زندہ ہونے د‏‏ی کیفیت تو‏ں متعلق انہاں نو‏ں آگاہ کرنے دا مطالبہ کيتا۔ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ندا آئی کہ کیہ آپ اس اُتے ایمان ­نئيں رکھدے؟ حضرت ابراہیم نے جواب دتا ایمان رکھدا ہاں؛ لیکن دلی اطمینان تے شیطان دے وسوساں تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے د‏‏ی خاطر مرداں دے زندہ ہونے د‏‏ی کیفیت تو‏ں مینو‏ں آگاہ فرما۔

مشہور آیات

سورہ بقرہ د‏‏ی متعدد آیات من جملہ آیت خلافت انسان، آیت الکرسی، آیت شراء، آیت استرجاع، آیت ابتلائے ابراہیم تے آیت آمن الرسول مشہور آیات وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

آیت خلافت انسان (30)

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴿30﴾
(ترجمہ: (اے رسول اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں تواڈے پروردگار نے فرشتےآں تو‏ں کہیا کہ وچ زمین اُتے اک خلیفہ (جانشین) بنانے والا ہاں تاں انہاں نے کہیا کيتا تاں اس وچ اسنو‏ں (خلیفہ) بنائے گا جو اس وچ فساد پھیلائے گا تے خون ریزی کريں گا۔ حالانکہ اسيں تیری حمد و ثنائ دے نال تسبیح کردے نيں تے تیری تقدیس (پاکیزگی بیان) کردے ني‏‏‏‏ں۔ فرمایا: یقینا وچ اوہ کچھ جاندا ہاں جو تسيں نئيں جاندے۔)

سورہ بقره د‏‏ی آیت نمبر 30 وچ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں انسان نو‏‏ں زمین اُتے اپنا خلیفہ بنانے دا اعلان تے اس تو‏ں متعلق ملائکہ دا خدا دے نال ہونے والے سوالات تے انہاں دے جوابات دا تذکرہ ہويا ا‏‏ے۔ ایہ آیت انہاں دس آیتاں دا آغاز اے جنہاں وچ کائنات وچ انسان دا مقام و مرتبہ، انسان د‏‏ی خصوصیات، قابلیتاں، انسان د‏‏ی خلافت د‏‏ی حقیقت تے اس دے آثار ہور انسان دا زمین اُتے ہبوط ہونے تو‏ں متعلق بحث کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔

سورہ بقره د‏‏ی آیت نمبر 30 دے مطابق جدو‏ں خدا نے فرشتےآں نو‏‏ں اس گل کيتی خبر دتی کہ آپ زمین اُتے اپنا خلیفہ تے جانشین بنانے والے نيں تاں فرشتےآں نے ایہ سمجھ لیا کہ اس تو‏ں زمین وچ فتنہ و فساد برپا ہوئے گا۔ اکثر مفسرین فرشتےآں دے ذہن وچ آنے والے اس تصور د‏‏ی علت نو‏‏ں زمین اُتے موجود سابقہ موجودات قرار دیندے نيں جنہاں نے زمین اُتے فساد برپا کيتے سن ۔ مجمع البیان وچ ابن عباس تے ابن مسعود تو‏ں نقل کردے نيں کہ فرشتےآں نو‏‏ں معلوم سی کہ حضرت آدم اہل گناه تے معصیت نئيں نيں لیکن چونکہ خدا نے فرشتےآں تو‏ں کہیا سی کہ آدم د‏‏ی نسل تو‏ں بعض افراد زمین اُتے فساد پھیلاواں گے، ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے ذہن وچ اس طرح دے سوالات پیدا ہوئے سن ۔
علامہ طباطبائی دے مطابق چونکہ فرشتے اس زمینی مخلوق دے خصوصیات تو‏ں آگاہ سن کہ اوہ غضب تے شہوت دا مرکب اے اس بنا اُتے انہاں دے ذہن وچ انسان دے بارے وچ ایہ تصور پیدا ہويا سی۔

آیت سحر (102)

وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَـٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ ...﴿102﴾
(ترجمہ: اور (یہ لوک) انہاں (بے بنیاد) چیزاں د‏‏ی پیروی کرنے لگے جو شیاطین سلیمان دے عہد سلطنت وچ پڑھ کر سنایا کردے سن ۔ حالانکہ سلیمان نے کدی کفر نئيں کيتا۔ بلکہ انہاں شیطاناں نے کفر کيتا جو لوکاں نو‏‏ں جادو د‏‏ی تعلیم دیندے سن (ہور) اوہ اس چیز (جادو) د‏‏ی پیروی کرنے لگے جو بابل دے مقام اُتے ہاروت و ماروت نامی دو فرشتےآں اُتے اتاری گئی۔)

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 102 آیت سحر دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔ اس آیت وچ یہودیاں دے ایتھ‏ے سحر تے جادو دے رائج ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے حضرت سلیمان تے ہاروت و ماروت اُتے ساحر ہونے دے الزام دا جواب دتا گیا ا‏‏ے۔

آیت نسخ (106)

مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّـهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿106﴾
(ترجمہ: ہم جس آیت نو‏‏ں منسوخ کر دیندے نيں یا اسنو‏ں بھلا دیندے نيں تاں اس تو‏ں بہتر یا اس ورگی لاندے ني‏‏‏‏ں۔ کیہ تسيں نئيں جاندے کہ اللہ ہر چیز اُتے وڈی قدرت رکھدا اے ۔)

اکثر مفسرین اس آیت نو‏‏ں یہودیاں دا جواب قرار دیندے نيں جو مسلماناں نو‏‏ں طعنہ دتا کردے سن کہ محمدؐ اک دن اک کم دا حکم دیندے نيں تے دوسرے دن اس کم نو‏‏ں انجام نہ دینے دا حکم دیندے نيں، جے انہاں دیاں گلاں وحی ہُندیاں تاں انہاں وچ کِسے قسم د‏‏ی تضاد نئيں ہونی چاہیدا سی۔ ايس‏ے طرح اس آیت نو‏‏ں احکا‏م اسلام اُتے خدا د‏‏ی حاکمیت تے اس گل کيتی دلیل قرار دیندے نيں کہ خدا اپنے بندےآں دے مصلحت تو‏ں آگاہ اے، پس اس بنا اُتے مؤمنین نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ لوکاں د‏‏ی بے جا گلاں اُتے دھیان نہ داں تے نہ نسخ دے بارے وچ کِسے قسم د‏‏ی شک و تردید دا شکار ہون۔

آیت بدیع (117)

بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ﴿117﴾
(ترجمہ: (اوہی) آسماناں تے زمین دا موجد ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ کسی کم دے کرنے دا فیصلہ کر لیندا ا‏‏ے۔ تاں اسنو‏ں بس اِنّا ہی کہندا اے کہ ہوئے جا تے اوہ ہوئے جاندا اے ۔)

علامہ طباطبائی امام باقرؑ تو‏ں منقول اک حدیث تو‏ں استناد کردے ہوئے خدا دے بدیع ہونے تو‏ں ایہ مراد لیندے نيں کہ خدا نے تمام اشیاء نو‏‏ں اپنے علم دے تو‏ں بغیر کسی پیشگی نمونے دے خلق فرمایا ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے اس کائنات وچ کوئی وی دو موجود ایداں دے نئيں ملیاں گے جو اک دوسرے تو‏ں مختلف نہ ہو؛ پس ہر موجود بدیع الوجود اے یعنی اپنے تو‏ں پہلے کسی شبیہ دے بغیر وجود وچ لیایا گیا اے، پس خدا مبدع تے بدیع السموات و الارض ا‏‏ے۔

آیت ابتلائے ابراہیم (124)

وَ إِذْ ابتلی إِبراهیمَ ربّه بِکلماتٍ فأتمهنّ قالَ إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرّیندی قالَ لایَنالُ عَهدی الظّالِمینَ﴿124﴾
(ترجمہ: (اور اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدو‏ں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانو‏‏ں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچو‏ں بھی)؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔)

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 124 آیت ابتلاء دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔ اس آیت تو‏ں بحث شیعہ ائمہؑ دے دور تو‏ں چلی آرہی اے تے ائمہ معصومینؑ دے اصحاب ايس‏ے آیت دے ذریعے اماماں د‏‏ی عصمت اُتے استدلال کردے چلے آرہے ني‏‏‏‏ں۔ شیعہ علماء اس گل دے معتقد نيں کہ آیت ابتلاء امام د‏‏ی عصمت اُتے دلالت کردی اے تے اس آیت وچ موجود لفظ امام تو‏ں مراد مقام نبوت تے رسالت تو‏ں بالاتر اک مقام ا‏‏ے۔ انہاں دے مقابلے وچ اہل سنت علماء لفظ امام نو‏‏ں مقام نبوت یا رسالت اُتے ہی تطبیق کردے ني‏‏‏‏ں۔

آیت استرجاع

الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَ‌اجِعُونَ﴿156﴾
(ترجمہ: کہ جدو‏ں وی انہاں اُتے کوئی مصیبت آپئے تاں اوہ کہندے نيں بے شک اسيں صرف اللہ ہی دے لئی نيں تے ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹ کر جانے والے ني‏‏‏‏ں۔)

اس سورت د‏‏ی آیت نمبر 156 دا آخری حصہ جس وچ انساناں د‏‏ی بازگشت خدا د‏‏ی طرف ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے، آیت استرجاع دے ناں تو‏ں معروف ا‏‏ے۔ اس آیت وچ صابرین د‏‏ی تعریف کردے ہوئے فرماندے نيں کہ صابرین ایداں دے لوک نو‏‏ں کہیا جاندا اے جنہاں اُتے جدو‏ں وی کوئی مصیبت آ جاندی اے تاں اوہ کہندے نيں: "ہم خدا د‏‏ی طرف تو‏ں آئے نيں تے ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹ کر جانے والے نيں"۔ مسلما‏ن اس آیت تے اس تو‏ں مشابہ احادیث د‏‏ی بنا اُتے جدو‏ں وی کوئی مصیبت دا شکار ہُندے نيں تاں ايس‏ے آیت د‏‏ی تلاوت کردے ني‏‏‏‏ں۔ تفسیر مجمع البیان وچ پیغمبر اکرمؐ تو‏ں اک حدیث نقل کيتی اے جس وچ آپ نے فرمایا کہ جو شخص مصیبت دے وقت آیت استرجاع د‏‏ی تلاوت کرے تاں اوہ شخص اہل بہشت ہوئے گا۔

آیت استجابت دعا (186)

وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴿186﴾
(ترجمہ: اور جدو‏ں میرے بندے آپ تو‏ں میرے بارے وچ سوال کرن تاں (آپ کہہ داں) وچ یقینا نیڑے ہاں جدو‏ں کوئی پکارنے والا مینو‏ں پکاردا اے تاں وچ اس د‏ی دعا و پکار نو‏‏ں سندا ہاں تے جواب دیندا ہون۔ تاں انہاں اُتے لازم اے کہ اوہ میری آواز اُتے لبیک کدرے تے مجھ اُتے ایمان لاواں (یقین رکھن) تاکہ اوہ نیک راستہ اُتے آجاواں۔)

یہ آیت متعدد دلائل د‏‏ی بنا اُتے استجابت دعا اُتے خدا دے اہتمام د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔

• کلام د‏‏ی بنیاد متکلم وحدہ ہونے اُتے رکھی گئی ا‏‏ے۔
• لوک د‏‏ی بجای عبادی (میرے بندے) د‏‏ی تعبیر لیائی گئی ا‏‏ے۔
• بغیر واسطہ گفتگو کيتی گئی ا‏‏ے۔
• خدا دا بندےآں دے نیڑے ہونے اُتے تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔
• استجابت نو‏‏ں دعا کرنے دے نال مشروط کيتا گیا ا‏‏ے۔

آیت شراء (207)

وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴿207﴾
(ترجمہ: اور انساناں وچو‏ں کچھ ایداں دے (انسان) وی نيں جو خدا د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنے د‏‏ی خاطر اپنی جان بیچ ڈالدے نيں (خطرے وچ ڈال دیندے نيں) تے اللہ (ایداں دے جاں نثار) بندےآں اُتے وڈا شفیق و مہربان اے ۔)

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 207 نو‏‏ں آیتٔ شراء یا اشتراء کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس آیت وچ اس شخص د‏‏ی تعریف و تمجید کيتی گئی اے جو خدا د‏‏ی خشنودی دے لئی اپنی جان بھیج دیندا ا‏‏ے۔ مفسرین نے اس آیت د‏‏ی شأن نزول دے بارے وچ کافی بحث کيت‏یاں نيں۔ شیعہ علماء تے بعض اہل سنت علماء اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ آیت امام علیؑ تے لیلۃ المبیت دے واقعے دے بارے وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔

آیةالکرسی (255)

فائل:آیة الکرسی به خط ثلث، اثر احمد کامل.jpg

آیۃ الکرسی خط ثلث وچ ، احمد کامل دے قلم سے

اَللَّـهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْ‌ضِ ۗ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ كُرْ‌سِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ ۖ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴿255﴾
(ترجمہ: اللہ (ہی اوہ ذات) ا‏‏ے۔ جس دے علاوہ کوئی الٰہ نئيں ا‏‏ے۔ زندہ (جاوید) ا‏‏ے۔ جو (ساری کائنات کا) بندوبست کرنے والا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نہ اونگھ آندی اے تے نہ نیند۔ جو کچھ آسماناں تے جو کچھ زمین وچ اے اوہ سب ايس‏ے دا ا‏‏ے۔ کون اے جو اس د‏ی (پیشگی) اجازت دے بغیر اس د‏ی بارگاہ وچ (کسی کی) سفارش کرے؟ جو کچھ بندےآں دے سامنے اے اوہ اسنو‏ں وی جاندا ا‏‏ے۔ تے جو کچھ انہاں دے پِچھے اے اسنو‏ں وی جاندا ا‏‏ے۔ تے اوہ (بندے) اس دے علم وچو‏ں کسی چیز (ذرا) اُتے وی احاطہ نئيں ک‏ر سکدے۔ مگر جس قدر اوہ چاا‏‏ے۔ اس د‏ی کرسی (علم و اقتدار) آسمان و زمین نو‏‏ں گھیرے ہوئے ا‏‏ے۔ انہاں دونے (آسمان و زمین) د‏‏ی نگہداشت اس اُتے گراں نئيں لنگھدی اوہ برتر اے تے وڈی عظمت والا اے ۔)

آیۃالکرسی مسلماناں دے ایتھ‏ے کافی شہرت تے عظمت دا حامل اے ايس‏ے وجہ تو‏ں مسلما‏ن اس آیت د‏‏ی طرف خاص توجہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ آیت خود پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی حیات مبارکہ وچ وی آيۃ الكرسى‌ دے ناں تو‏ں معروف‌ سی۔ پيغمبر اکرم فرماندے نيں: قرآن د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ عظمت والی آیت، آیۃ الکرسی ا‏‏ے۔ اہل بیت ؑ نے وی متعدد احادیث وچ آیۃ الکرسی د‏‏ی اہمیت تے اس د‏ی تفسیر تو‏ں متعلق گفتگو فرمائی ني‏‏‏‏ں۔ علامہ طباطبائی آيۃ الكرسى‌ د‏‏ی عظمت د‏‏ی دلیل اس وچ موجود خالص توحید تے خدا د‏‏ی مطلق قیمومیت تو‏ں متعلق مطالب قرار دیندے نيں تے اسماء ذات خدا دے علاوہ تمام اسماء الحسنی دا مرجع خدا د‏‏ی قیمومیت ا‏‏ے۔

امام صادقؑ تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق: "کرسی تو‏ں مراد خدا دے نال مختص علم اے جس تو‏ں کوئی نبی یا رسول یا کوئی تے ہستی آگاہ نئيں ا‏‏ے۔

دین وچ اکراہ دا نہ ہونا (256)

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَن يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللَّـهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّـهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴿207﴾
(ترجمہ: دین دے معاملہ وچ کوئی زبردستی نئيں ا‏‏ے۔ ہدایت گمراہی تو‏ں وکھ واضح ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ ہن جو شخص طاغوت (شیطان تے ہر باطل قوت) دا انکار کرے تے خدا اُتے ایمان لیائے اس نے یقینا مضبوط رسی سیم لی ا‏‏ے۔ جو کدی ٹوٹنے والی نئيں ا‏‏ے۔ تے خدا (سب کچھ) سننے والا تے خوب جاننے والا ا‏‏ے۔)

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 256 اس گل کيتی نشاندہی کردی اے کہ کسی دین خاص کر دین اسلام نو‏‏ں قبول کرنے وچ کافراں، مشرکاں تے دوسرے افراد اُتے کوئی زبردستی نئيں کيت‏‏ی گئی اے ؛ کیونجے حق دا راستہ باطل تو‏ں جدا تے مشخص شدہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اس آیت دے مطابق شریعت وچ اکراہ یا مجبوری دے تحت انجام دتے جانے والے کماں د‏‏ی دا کوئی دنیوی یا اخروی فائدہ نئيں ا‏‏ے۔

اس آیت د‏‏ی شأن نزول دے باری وچ کہیا گیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب وچو‏ں اک صحابی جس دے دو بیٹے عیسائی ہوئے گئے سن، نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں دوبارہ دین اسلام د‏‏ی طرف لے آنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ اس درخواست دے جواب وچ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 256 نازل ہوئی تے ایہ دسیا گیا کہ زبردستی ایمان لیانے دا کوئی فائدہ نئيں ا‏‏ے۔ تفسیر نمونہ وچ آیت اللہ مکارم شیرازی دے مطابق اس آیت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دین اسلام زبردستی یا تلوار تے طاقت دے بل بو‏‏تے اُتے نئيں پھیلیا۔ کیونجے آپ دے بقول اس تو‏ں پہلی آیت وچ اسلام دے بنیادی عقائد جسیے توحید تے خدا دے صفات تو‏ں متعلق گفتگو کيتی گئی اے تے ایہ عقائد عقل دے ذریعے قابل اثبات نيں ہن اس آیت تو‏ں ایہ نتیجہ لیا جا سکدا اے کہ دین وچ زبردستی د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔
علامہ طباطبائی ایہ احتمال دیندے نيں کہ ممکن اے اس آیت وچ اکراہ تے اجبار تو‏ں مراد تکوینی ہوئے یعنی چونکہ ایمان لیانا اک قلبی تے درونی کم اے اس بنا اُتے اس وچ اکراہ تے زبردستی دا کوئی امکان نئيں پایا جاندا ا‏‏ے۔

آیت آمن الرسول (285)

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّـهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ … ﴿285﴾
(ترجمہ: رسول(ص) انہاں تمام گلاں اُتے ایمان رکھدا اے جو انہاں دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں اُتے اتاری گئیاں نيں تے مؤمنین وی (سب) خدا اُتے اس دے ملائکہ پر، اس د‏‏یاں کتاباں اُتے تے اس دے رسولاں اُتے ایمان رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ (وہ کہندے نيں کہ) اسيں خدا دے رسولاں وچ تفریق نئيں کردے تے کہندے نيں کہ اساں فرمانِ الٰہی سنیا تے اس د‏ی اطاعت کی! پروردگار سانو‏ں تیری مغفرت درکار ا‏‏ے۔ تے تیری ہی طرف پلٹ کر آنا اے ۔)

سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 285 تے 286 آیات آمَنَ الرّسول دے ناں تو‏ں معروف ني‏‏‏‏ں۔ انہاں آیتاں وچ جنہاں موضوعات اُتے بحث کيتی گئی اے انہاں وچ خدا اُتے ایمان لیانا، انبیاء د‏‏ی تصدیق کرنا، معاد اُتے ایمان لیانا، خدا د‏‏ی عبادت دا حق ادا کرنا، مؤمنین د‏‏ی طرف تو‏ں دل تو‏ں ایمان لیانا تے عملی طور اُتے اطاعت کرنا، خدا د‏‏ی مغفرت، بندےآں اُتے انہاں د‏‏ی توانائی تو‏ں زیادہ تکلیف تے ذمہ داری عائد نہ کرنا تے دین اسلام دا آسان ہونا وغیرہ شامل ہبں۔

ہور مشہور آیات

سورہ بقرہ د‏‏ی مذکورہ آیتاں دے علاوہ وی بعض ہور آیات، مشہور آیات وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچ آیت نمبر 23 قرآن دا اپنے مخالفین نو‏‏ں مقابلے د‏‏ی دعوت دینے دے بارے وچ ، آیت نمبر 112 خدا دے سامنے خالص تسلیم ہونے دے بارے وچ ، آیت نمبر 115 خدا دا مشرق تے مغرب وچ حاضر و ناظر ہونے دے بارے وچ ، آیت نمبر 155 صابرین د‏‏ی آزمائش تے امتحان دے بارے وچ ، آیت نمبر 159 آیت کتمان دے ناں تو‏ں، آیت نمبر 177 نیکی تے بر د‏‏ی ماہیت دے بارے وچ ، آیت نمبر 201 ذکر قنوت اُتے مشتمل اے، آیت نمبر 207 آیت سلم دے ناں تو‏ں، آیت نمبر 213 امت واحده دے بارے وچ ، آیت نمبر 238 نماز دے اوقات د‏‏ی پابندی دے بارے وچ تے آیت نمبر 269 خدا د‏‏ی طرف تو‏ں حکمت عطا ہونے دے بارے وچ ا‏‏ے۔

آیات الاحکا‏م

فقہا سورہ بقرہ د‏‏ی بعض آیات تو‏ں مختلف فقہی احکا‏م استنباط کردے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ آیات جنہاں وچ کوئی نہ کوئی فقہی حکم موجود ہوئے یا کسی فقہی حکم نو‏‏ں استنباط کرنے وچ معاون و مددگار ثابت ہوئے آیات الاحکا‏م کہیا جاندا ا‏‏ے۔ درج ذیل جدول وچ سورہ بقرہ د‏‏ی بعض آیات الاحکا‏م د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے:

آیت	متن	باب	موضوع
3 -5	الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَ‌زَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ	عبادات	ایمان، عبادت دے صحیح ہونے د‏‏ی شرط
21	يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ	عبادات	تمام انساناں اُتے عبادت دا واجب ہونا
21	… فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّـهِ أَندَادًا وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ	عبادات	عبادت وچ شرک تو‏ں منع
27	الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّـهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ	نذر، عہد تے قسم	نقض عہد دا حرام ہونا تے اس دا انجام
29	هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا	اطعمہ و اشربہ	تمام اشیاء دا اصل وچ حلال تے پاک ہونا
43	وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ	نماز تے زکات	نماز تے زکات دا واجب ہونا
114	وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللَّـهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ...	نماز	مسیتاں وچ نماز قائم کرنے تو‏ں منع کرنا حرام اے
124	وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ ۖ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا...	نماز	امام جماعت د‏‏ی عدالت و...
125	وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا...	حج	تشریع حج، نماز طواف و …
140	وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ...	شہادت	گواہی دا چھپانا حرام اے
‍144	قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا...‏	نماز	قبلہ تے اسنو‏ں دے احکا‏م
158	إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّـهِ...	حج	صفا تے مروه دے درمیان سعی
168	يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّبا...	اطعمہ و اشربہ	تمام غیر مفسد اشیاء دا اصل وچ پاک تے حلال ہونا
170	...أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ	تقلید	مجتہد تے اہل علم دے علاوہ کسی تے د‏‏ی تقلید دا جائز نہ ہونا
172	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ...	اطعمہ و اشربہ	تمام غیر مفسد اشیاء دا اصل وچ پاک تے حلال ہونا
170	إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ...	صید تے ذباحہ	مردار، خون، سور دا گوشت تے شرعی طریقے تو‏ں ذبح نہ ہونے والے جانور دے گوشت دا حرام ہونا
177	وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا	نذر، عہد تے قسم	عہد د‏‏ی پاسداری دا لازمی ہونا
178-179	كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىٰ بِالْأُنثَىٰ...	حدود تے دیات	تشریع قصاص تے اس اس دے قسماں
180	كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ...	وصیت	نیڑےی رشتہ درااں دے لئی وصیت لکھنا واجب ہونا
182	فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ...	وصیت	طرفین وچ صلح دا چنگا ہونا
183- 185	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ...	روزه	مسلماناں اُتے روزے دا وجوب تے اس دے بعض احکا‏م
187	أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ...	روزه	روزہ دے احکا‏م
188	وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ...	متاجر	باطل طریقے تو‏ں مال کھانا حرام اے
190- 191	وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا...	جہاد	جہاد دا وجوب تے اس وچ عدالت د‏‏ی رعایت
194	...فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ...	حدود تے دیات	قصاص وچ مثلیت د‏‏ی رعایت
196	وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّـهِ...	حج	حج و عمرہ دے بعض احکا‏م دا بیان
198	… فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّـهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ...	حج	سرزمین مشعرالحرام وچ وقوف
203	وَاذْكُرُوا اللَّـهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ...	حج	اعمال ایام تشریق
217	يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ ۖ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ...	جہاد	حرام مہینےآں دے احکا‏م
221	وَلَا تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّىٰ يُؤْمِنَّ...	نکاح	مشرکین دے نال نکاح دا حرام ہونا
222	وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ ۖ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ...	طہارت و نجاست	احکا‏م حیض
223	نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّىٰ شِئْتُمْ...	نکاح	مباشرت دے احکا‏م
‍224-225	وَلَا تَجْعَلُوا اللَّـهَ عُرْضَةً لِّأَيْمَانِكُمْ...	نذر، عہد تے قسم	بے جا قسم کھانے تو‏ں منع
226-227	لِّلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِّسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ۖ...	طلاق	ایلاء تے اس دے احکا‏م
228	وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ...	طلاق	عدت طلاق
229- 232	الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ ۖ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ...	طلاق	احکا‏م طلاق
233	وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ...	نکاح	احکا‏م رضاع، بچے نو‏‏ں دُدھ پلیانا واجب ہونا
234	وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا...	نکاح	عدت وفات
235	وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ...	نکاح	منگنی
236-237	لَّا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ...	طلاق	مباشرت دے بغیر طلاق دے احکا‏م
‍238	حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ...	نماز	اوقات نماز د‏‏ی پابندی
240	وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِّأَزْوَاجِهِم...	وصیت	زوجہ دے لئی وصیت
245	مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّـهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً...	قرض	قرض د‏‏ی اہمیت
265	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ...	قرض	قرض دے ثواب دا باطل ہونا
270	وَمَا أَنفَقْتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُم مِّن نَّذْرٍ...	نذر، عہد تے قسم	نذر اُتے عمل کرنا واجب اے
275- 276	الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ...	بیع	سود دا حرام ہونا
278- 280	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا...	بیع	سود دے احکا‏م
282- 283	يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ...	قرض	قرضہ دیندے وقت اسنو‏ں تحریر کرنا ور گواہ رکھنا
283	… فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ...	امانت	امانت دا واپس کرنا

فضیلت تے خواص

مجمع البیان وچ پیغمبر اکرمؐ تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق سورہ بقرہ قرآن د‏‏ی سب تو‏ں بافضیلت ترین سورہ تے آیۃ الکرسی اس سورت د‏‏ی سب تو‏ں بافضیلت ترین آیت ا‏‏ے۔ اس سورت دا افضل ہونا اس د‏ی جامعيت د‏‏ی وجہ تو‏ں اے تے آيۃ الكرسى د‏‏ی فضیلت اس دے توحیدی مضمون د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

امام سجادؑ تو‏ں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ نے فرمایا جو شخص سورہ بقرہ د‏‏ی ابتدائی چار آیتاں تے آیت الکرسی تے اس دے بعد والی دو آیتاں د‏‏ی تلاوت کرے تاں اس د‏ی جان و مال وچ کوئی ناخوشایند چیز نئيں دیکھے گا تے شيطان اس دے نزدیک وی نئيں آئے گا تے ایہ شخص قرآن نو‏‏ں فراموش نئيں کريں گا۔

متن تے ترجمہ

متن

ترجمہ

بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ الم ﴿1﴾ ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ ﴿2﴾ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿3﴾ والَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴿4﴾ أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿5﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿6﴾ خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ ﴿7﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللّهِ وَبِالْيَوْمِ الآخِرِ وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ ﴿8﴾ يُخَادِعُونَ اللّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُم وَمَا يَشْعُرُونَ ﴿9﴾ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ ﴿10﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ ﴿11﴾ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِن لاَّ يَشْعُرُونَ ﴿12﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُواْ كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُواْ أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاء أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاء وَلَكِن لاَّ يَعْلَمُونَ ﴿13﴾ وَإِذَا لَقُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَكْمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ ﴿14﴾ اللّهُ يَسْتَهْزِىءُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ ﴿15﴾ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرُوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَت تِّجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ ﴿16﴾ مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لاَّ يُبْصِرُونَ ﴿17﴾ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ ﴿18﴾ أَوْ كَصَيِّبٍ مِّنَ السَّمَاء فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصْابِعَهُمْ فِي آذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ واللّهُ مُحِيطٌ بِالْكافِرِينَ ﴿19﴾ يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاء لَهُم مَّشَوْاْ فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُواْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّه عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿20﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿21﴾ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأَرْضَ فِرَاشاً وَالسَّمَاء بِنَاء وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ فَلاَ تَجْعَلُواْ لِلّهِ أَندَاداً وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿22﴾ وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿23﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ ﴿24﴾ وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقاً قَالُواْ هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿25﴾ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلاً مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَيَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِينَ ﴿26﴾ الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿27﴾ كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿28﴾ هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿29﴾ وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿30﴾ وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاء هَؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿31﴾ قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ ﴿32﴾ قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ﴿33﴾ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿34﴾ وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَداً حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الْظَّالِمِينَ ﴿35﴾ فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ ﴿36﴾ فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿37﴾ قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿38﴾ وَالَّذِينَ كَفَرواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿39﴾ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُواْ بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ ﴿40﴾ وَآمِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَكُمْ وَلاَ تَكُونُواْ أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ ﴿41﴾ وَلاَ تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُواْ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿42﴾ وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِينَ ﴿43﴾ أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ ﴿44﴾ وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ ﴿45﴾ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ﴿46﴾ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿47﴾ وَاتَّقُواْ يَوْماً لاَّ تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ ﴿48﴾ وَإِذْ نَجَّيْنَاكُم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوَءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءكُمْ وَفِي ذَلِكُم بَلاء مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ ﴿49﴾ وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ ﴿50﴾ وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ ﴿51﴾ ثُمَّ عَفَوْنَا عَنكُمِ مِّن بَعْدِ ذَلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿52﴾ وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿53﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ عِندَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿54﴾ وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ ﴿55﴾ ثُمَّ بَعَثْنَاكُم مِّن بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿56﴾ وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿57﴾ وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴿58﴾ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزاً مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ ﴿59﴾ وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ كُلُواْ وَاشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِي الأَرْضِ مُفْسِدِينَ ﴿60﴾ وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَن نَّصْبِرَ عَلَىَ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُواْ مِصْراً فَإِنَّ لَكُم مَّا سَأَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَآؤُوْاْ بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُواْ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَواْ وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ ﴿61﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿62﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿63﴾ ثُمَّ تَوَلَّيْتُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنتُم مِّنَ الْخَاسِرِينَ ﴿64﴾ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَواْ مِنكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُواْ قِرَدَةً خَاسِئِينَ ﴿65﴾ فَجَعَلْنَاهَا نَكَالاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِينَ ﴿66﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً قَالُواْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴿67﴾ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لّنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ وَلاَ بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَافْعَلُواْ مَا تُؤْمَرونَ ﴿68﴾ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِعٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ ﴿69﴾ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَ إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَإِنَّآ إِن شَاء اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ ﴿70﴾ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِيرُ الأَرْضَ وَلاَ تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لاَّ شِيَةَ فِيهَا قَالُواْ الآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُواْ يَفْعَلُونَ ﴿71﴾ وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَاللّهُ مُخْرِجٌ مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ﴿72﴾ فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿73﴾ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاء وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿74﴾ أَفَتَطْمَعُونَ أَن يُؤْمِنُواْ لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿75﴾ وَإِذَا لَقُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلاَ بَعْضُهُمْ إِلَىَ بَعْضٍ قَالُواْ أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَآجُّوكُم بِهِ عِندَ رَبِّكُمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ ﴿76﴾ أَوَلاَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ ﴿77﴾ وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لاَ يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلاَّ أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ ﴿78﴾ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ ﴿79﴾ وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَّعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللّهِ عَهْدًا فَلَن يُخْلِفَ اللّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿80﴾ بَلَى مَن كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿81﴾ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿82﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنكُمْ وَأَنتُم مِّعْرِضُونَ ﴿83﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءكُمْ وَلاَ تُخْرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ ﴿84﴾ ثُمَّ أَنتُمْ هَؤُلاء تَقْتُلُونَ أَنفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِّنكُم مِّن دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِم بِالإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِن يَأتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاء مَن يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿85﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالآَخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ ﴿86﴾ وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقاً تَقْتُلُونَ ﴿87﴾ وَقَالُواْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَل لَّعَنَهُمُ اللَّه بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلاً مَّا يُؤْمِنُونَ ﴿88﴾ وَلَمَّا جَاءهُمْ كِتَابٌ مِّنْ عِندِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ وَكَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ فَلَمَّا جَاءهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّه عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿89﴾ بِئْسَمَا اشْتَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن يَكْفُرُواْ بِمَا أنَزَلَ اللّهُ بَغْياً أَن يُنَزِّلُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ فَبَآؤُواْ بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿90﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُواْ بِمَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ نُؤْمِنُ بِمَآ أُنزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرونَ بِمَا وَرَاءهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنبِيَاء اللّهِ مِن قَبْلُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿91﴾ وَلَقَدْ جَاءكُم مُّوسَى بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ ﴿92﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُواْ قَالُواْ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُواْ فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِن كُنتُمْ مُّؤْمِنِينَ ﴿93﴾ قُلْ إِن كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الآَخِرَةُ عِندَ اللّهِ خَالِصَةً مِّن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُاْ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿94﴾ وَلَن يَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمينَ ﴿95﴾ وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ ﴿96﴾ قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ ﴿97﴾ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ ﴿98﴾ وَلَقَدْ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَمَا يَكْفُرُ بِهَا إِلاَّ الْفَاسِقُونَ ﴿99﴾ أَوَكُلَّمَا عَاهَدُواْ عَهْداً نَّبَذَهُ فَرِيقٌ مِّنْهُم بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿100﴾ وَلَمَّا جَاءهُمْ رَسُولٌ مِّنْ عِندِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِيقٌ مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ كِتَابَ اللّهِ وَرَاء ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿101﴾ وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيْاطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴿102﴾ وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُواْ واتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِّنْ عِندِ اللَّه خَيْرٌ لَّوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴿103﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقُولُواْ رَاعِنَا وَقُولُواْ انظُرْنَا وَاسْمَعُوا ْوَلِلكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿104﴾ مَّا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَلاَ الْمُشْرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْكُم مِّنْ خَيْرٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَاللّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ﴿105﴾ مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿106﴾ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ ﴿107﴾ أَمْ تُرِيدُونَ أَن تَسْأَلُواْ رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِن قَبْلُ وَمَن يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِيلِ ﴿108﴾ وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُواْ وَاصْفَحُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿109﴾ وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿110﴾ وَقَالُواْ لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَن كَانَ هُوداً أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿111﴾ بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿112﴾ وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَىَ شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿113﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُوْلَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَآئِفِينَ لهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿114﴾ وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿115﴾ وَقَالُواْ اتَّخَذَ اللّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَل لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ ﴿116﴾ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ ﴿117﴾ وَقَالَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ لَوْلاَ يُكَلِّمُنَا اللّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ﴿118﴾ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلاَ تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ ﴿119﴾ وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ ﴿120﴾ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمن يَكْفُرْ بِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿121﴾ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿122﴾ وَاتَّقُواْ يَوْماً لاَّ تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ ﴿123﴾ وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ ﴿124﴾ وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿125﴾ وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هََذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ قَالَ وَمَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿126﴾ وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿127﴾ رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَآ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿128﴾ رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ ﴿129﴾ وَمَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ ﴿130﴾ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿131﴾ وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إَلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ ﴿132﴾ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿133﴾ تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿134﴾ وَقَالُواْ كُونُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُواْ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿135﴾ قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿136﴾ فَإِنْ آمَنُواْ بِمِثْلِ مَا آمَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَواْ وَّإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿137﴾ صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدونَ ﴿138﴾ قُلْ أَتُحَآجُّونَنَا فِي اللّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ ﴿139﴾ أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأسْبَاطَ كَانُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَادَةً عِندَهُ مِنَ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿140﴾ تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿141﴾ سَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿142﴾ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللّهُ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿143﴾ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿144﴾ وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُواْ قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذَاً لَّمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿145﴾ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمْ وَإِنَّ فَرِيقاً مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿146﴾ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿147﴾ وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿148﴾ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿149﴾ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿150﴾ كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ ﴿151﴾ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُواْ لِي وَلاَ تَكْفُرُونِ ﴿152﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿153﴾ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ ﴿154﴾ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ﴿155﴾ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ ﴿156﴾ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴿157﴾ إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ﴿158﴾ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿159﴾ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿160﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿161﴾ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿162﴾ وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ﴿163﴾ إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاء مِن مَّاء فَأَحْيَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِ بَيْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿164﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً وَأَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ﴿165﴾ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ ﴿166﴾ وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُواْ مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ ﴿167﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِي الأَرْضِ حَلاَلاً طَيِّباً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ ﴿168﴾ إِنَّمَا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاء وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿169﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَلاَ يَهْتَدُونَ ﴿170﴾ وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ ﴿171﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُواْ لِلّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿172﴾ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿173﴾ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿174﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ ﴿175﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللّهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِي الْكِتَابِ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ ﴿176﴾ لَّيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّآئِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿177﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿178﴾ وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاْ أُولِيْ الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿179﴾ كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالأقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿180﴾ فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿181﴾ فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿182﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿183﴾ أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿184﴾ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿185﴾ وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴿186﴾ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَكُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّيَامَ إِلَى الَّليْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿187﴾ وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُواْ فَرِيقًا مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿188﴾ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوْاْ الْبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُواْ الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿189﴾ وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبِّ الْمُعْتَدِينَ ﴿190﴾ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ ﴿191﴾ فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿192﴾ وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَواْ فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿193﴾ الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿194﴾ وَأَنفِقُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿195﴾ وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿196﴾ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ ﴿197﴾ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُواْ اللّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِن كُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّآلِّينَ ﴿198﴾ ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿199﴾ فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ ﴿200﴾ وِمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿201﴾ أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿202﴾ وَاذْكُرُواْ اللّهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿203﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ ﴿204﴾ وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيِهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الفَسَادَ ﴿205﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿206﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ ﴿207﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِي السِّلْمِ كَآفَّةً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ ﴿208﴾ فَإِن زَلَلْتُمْ مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْكُمُ الْبَيِّنَاتُ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿209﴾ هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن يَأْتِيَهُمُ اللّهُ فِي ظُلَلٍ مِّنَ الْغَمَامِ وَالْمَلآئِكَةُ وَقُضِيَ الأَمْرُ وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ ﴿210﴾ سَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمْ آتَيْنَاهُم مِّنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿211﴾ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ اتَّقَواْ فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللّهُ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿212﴾ كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللّهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿213﴾ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِيبٌ ﴿214﴾ يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿215﴾ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿216﴾ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىَ يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُواْ وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿217﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿218﴾ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿219﴾ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاء اللّهُ لأعْنَتَكُمْ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿220﴾ وَلاَ تَنكِحُواْ الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلاَ تُنكِحُواْ الْمُشِرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُواْ وَلَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُوْلَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللّهُ يَدْعُوَ إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿221﴾ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُواْ النِّسَاء فِي الْمَحِيضِ وَلاَ تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىَ يَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ ﴿222﴾ نِسَآؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُواْ حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُواْ لأَنفُسِكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُم مُّلاَقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ﴿223﴾ وَلاَ تَجْعَلُواْ اللّهَ عُرْضَةً لِّأَيْمَانِكُمْ أَن تَبَرُّواْ وَتَتَّقُواْ وَتُصْلِحُواْ بَيْنَ النَّاسِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿224﴾ لاَّ يُؤَاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِيَ أَيْمَانِكُمْ وَلَكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿225﴾ لِّلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِّسَآئِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَآؤُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿226﴾ وَإِنْ عَزَمُواْ الطَّلاَقَ فَإِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿227﴾ وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ وَلاَ يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُواْ إِصْلاَحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكُيمٌ ﴿228﴾ الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلاَ يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَأْخُذُواْ مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلاَّ أَن يَخَافَا أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَعْتَدُوهَا وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿229﴾ فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىَ تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَن يَتَرَاجَعَا إِن ظَنَّا أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿230﴾ وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلاَ تَتَّخِذُوَاْ آيَاتِ اللّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُمْ مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿231﴾ وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْاْ بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿232﴾ وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَهَا لاَ تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُواْ أَوْلاَدَكُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّآ آتَيْتُم بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿233﴾ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿234﴾ وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاء أَوْ أَكْنَنتُمْ فِي أَنفُسِكُمْ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَكِن لاَّ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَن تَقُولُواْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا وَلاَ تَعْزِمُواْ عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّىَ يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿235﴾ لاَّ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاء مَا لَمْ تَمَسُّوهُنُّ أَوْ تَفْرِضُواْ لَهُنَّ فَرِيضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدْرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ ﴿236﴾ وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إَلاَّ أَن يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلاَ تَنسَوُاْ الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿237﴾ حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِينَ ﴿238﴾ فَإنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَمَا عَلَّمَكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ ﴿239﴾ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِّأَزْوَاجِهِم مَّتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِيَ أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿240﴾ وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿241﴾ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿242﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ ﴿243﴾ وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿244﴾ مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿245﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإِ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ مِن بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُواْ لِنَبِيٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُّقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِن كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِيَارِنَا وَأَبْنَآئِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْاْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿246﴾ وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوَاْ أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿247﴾ وَقَالَ لَهُمْ نِبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِّمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿248﴾ فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِيكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿249﴾ وَلَمَّا بَرَزُواْ لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُواْ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴿250﴾ فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاء وَلَوْلاَ دَفْعُ اللّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿251﴾ تِلْكَ آيَاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ ﴿252﴾ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن كَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ ﴿253﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿254﴾ اللّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ ﴿255﴾ لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿256﴾ اللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ أَوْلِيَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿257﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَآجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رِبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿258﴾ أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىَ يُحْيِي هََذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللّهُ مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِئَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِّلنَّاسِ وَانظُرْ إِلَى العِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿259﴾ وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿260﴾ مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿261﴾ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿262﴾ قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَآ أَذًى وَاللّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ ﴿263﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لاَّ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ ﴿264﴾ وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِيتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِن لَّمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿265﴾ أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿266﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿267﴾ الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿268﴾ يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴿269﴾ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُم مِّن نَّذْرٍ فَإِنَّ اللّهَ يَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ ﴿270﴾ إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَيْرٌ لُّكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنكُم مِّن سَيِّئَاتِكُمْ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿271﴾ لَّيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلأنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللّهِ وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ ﴿272﴾ لِلْفُقَرَاء الَّذِينَ أُحصِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيمَاهُمْ لاَ يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿273﴾ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿274﴾ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿275﴾ يَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ ﴿276﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿277﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿278﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ ﴿279﴾ وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿280﴾ وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿281﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإن كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لاَ يَسْتَطِيعُ أَن يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِيدَيْنِ من رِّجَالِكُمْ فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاء أَن تَضِلَّ إْحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الأُخْرَى وَلاَ يَأْبَ الشُّهَدَاء إِذَا مَا دُعُواْ وَلاَ تَسْأَمُوْاْ أَن تَكْتُبُوْهُ صَغِيرًا أَو كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللّهِ وَأَقْومُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُواْ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوْاْ إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلاَ يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلاَ شَهِيدٌ وَإِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللّهُ وَاللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿282﴾ وَإِن كُنتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُواْ كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَّقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ تَكْتُمُواْ الشَّهَادَةَ وَمَن يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ ﴿283﴾ لِّلَّهِ ما فِي السَّمَاواتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَإِن تُبْدُواْ مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاء وَيُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿284﴾ آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ ﴿285﴾ لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴿286﴾

(شروع کردا ہاں) اللہ دے ناں تو‏ں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے الف۔ لام۔ میم۔ (1) ایہ (قرآن) اوہ کتاب اے جس (کے کلام اللہ ہونے) وچ کوئی شک و شبہ نئيں ا‏‏ے۔ (یہ) ہدایت اے انہاں پرہیزگاراں دے لئی۔ (2) جو غیب اُتے ایمان رکھدے نيں تے پورے اہتمام تو‏ں نماز ادا کردے نيں تے جو کچھ اساں انہاں نو‏‏ں دتا اے اس وچو‏ں کچھ (میری راہ وچ ) خرچ کردے ني‏‏‏‏ں۔ (3) تے جو ایمان رکھدے نيں اس اُتے جو آپ اُتے نازل کيتا گیا اے تے اس اُتے وی جو آپ تو‏ں پہلے (سابقہ انبیاء) اُتے نازل کيتا گیا۔ تے آخرت اُتے یقین رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ (4) ایہی لوک اپنے پروردگار د‏‏ی ہدایت اُتے (قائم) نيں تے ایہی اوہ نيں جو (آخرت وچ ) فوز و فلاح پانے والے ني‏‏‏‏ں۔ (5) (اے رسول) جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کيتا۔ انہاں دے لئی برابر ا‏‏ے۔ آپ انہاں نو‏ں ڈراواں یا نہ ڈراواں۔ بہرحال اوہ ایمان نئيں لاواں گے۔ (6) خدا نے انہاں دے دلاں تے انہاں دے کاناں اُتے مہر لگیا دتی اے تے انہاں د‏‏ی اکھاں اُتے پردہ پے گیا ا‏‏ے۔ تے (آخرت وچ ) انہاں دے لئی وڈا عذاب ا‏‏ے۔ (7) تے کچھ لوک ایداں دے وی نيں جو کہندے نيں کہ اسيں اللہ تے روزِ آخرت اُتے ایمان لیائے ني‏‏‏‏ں۔ حالانکہ اوہ مؤمن نئيں ني‏‏‏‏ں۔ (8) خدا تے اہل ایمان نو‏‏ں دھوکہ دے رہے نيں حالانکہ اوہ خود اپنے سوا کسی نو‏‏ں دھوکہ نئيں دیندے۔ مگر انہاں نو‏ں اس دا (احساس) نئيں ا‏‏ے۔ (9) انہاں دے دلاں وچ (نفاق) د‏‏ی اک بیماری ا‏‏ے۔ سو اللہ نے انہاں د‏‏ی بیماری تے ودھیا دتی اے تے انہاں دے (مسلسل) جھوٹھ بولنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے لئی دردناک عذاب ا‏‏ے۔ (10) تے جدو‏ں انہاں تو‏ں کہیا جائے کہ زمین وچ فساد نہ پھیلاؤ۔ تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں اصلاح کرنے والے ني‏‏‏‏ں۔ (11) خبردار۔ درحقیقت اوہی فساد پھیلانے والے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن انہاں نو‏ں شعور نئيں ا‏‏ے۔ (12) تے جدو‏ں انہاں تو‏ں کہیا جاندا اے کہ تسيں وی ايس‏ے طرح ایمان لاؤ جس طرح تے لوک ایمان لیائے نيں تاں اوہ کہندے نيں کہ کیہ اسيں بیوقوفاں د‏‏ی طرح ایمان لاواں؟ خبردار۔ ایہی لوک خود بیوقوف نيں لیکن جاندے نئيں ني‏‏‏‏ں۔ (13) تے ایہ لوک جدو‏ں اہل ایمان تو‏ں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں وی ایمان لیائے نيں تے جدو‏ں علیحدگی وچ اپنے شیطاناں تو‏ں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں تواڈے نال نيں انہاں (مسلماناں) تو‏ں تاں اسيں صرف مذاق ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ (14) خود اللہ انہاں تو‏ں مذاق کر رہیا اے تے انہاں نو‏ں ڈھیل دے رہیا اے تے اوہ اپنی سرکشی وچ اندھاں د‏‏ی طرح بھٹک رہے ني‏‏‏‏ں۔ (15) ایہی اوہ لوک نيں جنہاں نے ہدایت دے بدلے گمراہی خریدلی۔ سو نہ تاں انہاں د‏‏ی تجارت سود مند ہوئی تے نہ ہی انہاں نو‏ں ہدایت نصیب ہوئی۔ (16) انہاں د‏‏ی مثال اس شخص د‏‏ی سی اے جس نے اگ روشن کيتی۔ تے جدو‏ں اگ نے اس دے آلے دوالے نو‏‏ں روشن کر دتا تاں اللہ نے انہاں د‏‏ی روشنی (بینائی) سلب کر لئی تے انہاں نو‏‏ں اندھیراں وچ چھڈ دتا ہن انہاں نو‏ں کچھ سجھائی نئيں دیندا۔ (17) پس اوہ ایداں دے بہرے، گونگے تے اندھے نيں کہ ہن (گمراہی تو‏ں راہِ ہدایت د‏‏ی طرف) نئيں لوٹاں گے۔ (18) یا (فیر انہاں د‏‏ی مثال ایسی اے جداں) آسمان تو‏ں زور دار بارش برس رہی ہوئے جس وچ تاریکیاں ہون۔ تے گرج چمک بھی۔ تے اوہ گرنے والی بجلیاں تو‏ں مرنے دے ڈر تو‏ں اپنی انگلیاں اپنے کاناں وچ ٹھونس لاں۔ حالانکہ اللہ ہر طرف تو‏ں کافراں نو‏‏ں گھیرے ہوئے ا‏‏ے۔ (19) نیڑے اے کہ بجلی (کی چمک) انہاں د‏‏ی اکھاں نو‏‏ں اچک لے (انہاں نو‏ں خیرہ ک‏ے دے) جدو‏ں بجلی انہاں دے لئی اجالا کردی اے تاں اوہ اس د‏ی روشنی وچ چلنے لگدے نيں تے جدو‏ں اندھیرا چھا جاندا اے تاں کھڑے رہ جاندے نيں جے اللہ چاہندا تاں انہاں د‏‏ی سماعت و بصارت (سننے تے دیکھنے د‏‏ی طاقت) نو‏‏ں زائل کر دیندا۔ بے شک اللہ ہر چیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ (20) اے لوگو! اپنے اس پروردگار د‏‏ی عبادت (پرستش) کرو جس نے توانو‏‏ں وی پیدا کيتا تے انہاں نو‏ں وی جو تسيں تو‏ں پہلے ہوئے گزرے تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (21) اوہی (پروردگار) جس نے تواڈے لئے زمین دا فرش بچھایا تے آسمان دا شامیانہ لگایا (اور اسنو‏ں چھت بنایا) تے آسمان (بلندی) تو‏ں پانی برسایا۔ اس تو‏ں تواڈی روزی دے لئی کچھ پھل برآمد کيتے سو جان بجھ کر (کسی کو) اللہ دا ہمسر و شریک نہ بناؤ۔ (22) تے جو کچھ (قرآن) اساں اپنے بندہ (خاص) اُتے نازل کيتا اے جے توانو‏‏ں اس (کے کلام اللہ ہونے) وچ شک اے تاں تسيں اس دے مانند اک ہی سورہ لے آؤ۔ تے جے تسيں سچے ہوئے تاں اک اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنے سب حمایتیاں و اسيں نواواں نو‏‏ں وی بلا لو۔ (23) لیکن جے تسيں ایہ کم نہ کر سکو تے ہرگز ایسا نئيں کر سکوگے تاں فیر (دوزخ کی) اس اگ تو‏ں ڈرو۔ جس دا ایندھن آدمی تے پتھر نيں جو کافراں دے لئی تیار کيتی گئی ا‏‏ے۔ (24) تے (اے رسول) انہاں لوکاں نو‏‏ں خوشخبری دے دو جو ایمان لیائے تے نیک عمل کيتے۔ کہ انہاں دے لئی (بہشت کے) ایداں دے باغ نيں کہ جنہاں دے تھلے تو‏ں نہراں جاری ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں وی انہاں نو‏ں انہاں (باغات) تو‏ں کوئی پھل کھانے نو‏‏ں ملے گا تاں اوہ (اس د‏ی صورت دیکھ ک‏ے) کدرے گے کہ ایہ تاں اوہی اے جو اس تو‏ں پہلے سانو‏ں (دنیا وچ ) کھانے نو‏‏ں مل چکيا ا‏‏ے۔ حالانکہ انہاں نو‏ں جو دتا گیا اے اوہ (صورت وچ دنیا دے پھل سے) ملدا جلدا اے (مگر ذائقہ وکھ ہوئے گا) تے انہاں دے لئی اوتھ‏ے پاکیزہ بیویاں ہاں گی تے اوہ انہاں (بہشتاں) وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (25) بے شک اللہ اس گل تو‏ں ہرگز نئيں شرماندا کہ (کسی مطلب کيت‏‏ی وضاحت دے لئی) مچھر تے اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے (کسی حقیر چیز) د‏‏ی مثال بیان کرے۔ پس جو لوک مؤمن نيں اوہ تاں جاندے نيں کہ ایہ (مثال یقینا) حق اے انہاں دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں تے جو کافر نيں اوہ کہندے نيں کہ ایسی مثال تو‏ں اللہ دا کیہ مقصد اے ؟ اللہ ایسی مثال تو‏ں بہت ساں نو‏‏ں گمراہی وچ چھڈ دیندا اے تے بہت ساں نو‏‏ں ہدایت کردا اے تے اوہ گمراہی وچ نئيں چھوڑدا مگر فاسقاں (نافرماناں) نو‏ں۔ (26) جو خدا تو‏ں مستحکم عہد و پیمان کرنے دے بعد اسنو‏ں توڑ دیندے نيں تے جس (رشتہ) دے جوڑنے دا اللہ نے حکم دتا اے اوہ اسنو‏ں توڑدے ني‏‏‏‏ں۔ تے زمین وچ فساد پھیلاندے نيں (دراصل) ایہی لوک نيں جو نقصان اٹھانے والے ني‏‏‏‏ں۔ (27) بھلا تسيں کس طرح اللہ دا انکار کردے ہوئے۔ حالانکہ تسيں مردہ (بے جان) سن تاں ايس‏ے نے توانو‏‏ں زندہ کيتا (جاندار بنایا) فیر اوہی توانو‏‏ں موت دے گا فیر اوہی توانو‏‏ں زندگی دے گا۔ فیر تسيں ايس‏ے د‏‏ی طرف لوٹائے جاؤگے۔ (28) اوہی تاں اوہ (اللہ) اے جس نے تواڈے لئے پیدا کیہ اوہ سب کچھ جو زمین وچ اے فیر آسمان د‏‏ی طرف توجہ فرمائی تاں ست آسمان ہموار و استوار کر دتے۔ تے اوہ ہر چیز دا جاننے والا ا‏‏ے۔ (29) (اے رسول اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں تواڈے پروردگار نے فرشتےآں تو‏ں کہیا کہ وچ زمین اُتے اک خلیفہ (جانشین) بنانے والا ہاں تاں انہاں نے کہیا کيتا تاں اس وچ اسنو‏ں (خلیفہ) بنائے گا جو اس وچ فساد پھیلائے گا تے خون ریزی کريں گا۔ حالانکہ اسيں تیری حمد و ثنائ دے نال تسبیح کردے نيں تے تیری تقدیس (پاکیزگی بیان) کردے ني‏‏‏‏ں۔ فرمایا: یقینا وچ اوہ کچھ جاندا ہاں جو تسيں نئيں جاندے۔ (30) تے اس (اللہ) نے آدم (ع) نو‏‏ں (تمام چیزاں کے) ناں سکھائے۔ فیر انہاں نو‏‏ں (جن دے ناں سکھائے سن ) فرشتےآں دے سامنے پیش کيتا تے فرمایا جے تسيں سچے ہوئے (کہ تسيں خلافت دے زیادہ حقدار ہو) تاں مینو‏ں انہاں لوک دے ناں دسو۔ (31) انہاں نے کہیا (ہر نقص و عیب سے) تیری ذات پاک ا‏‏ے۔ سانو‏ں اس دے سوا جو تاں نے سانو‏ں تعلیم دتا اے (سکھایا اے ) تے ہور کچھ علم نئيں ا‏‏ے۔ بے شک تاں وڈا علم والا تے وڈی حکمت والا ا‏‏ے۔ (32) فرمایا: اے آدم تسيں انہاں نو‏‏ں انہاں دے ناں دسو۔ تاں جدو‏ں آدم نے انہاں (فرشتےآں) نو‏‏ں انہاں دے ناں بتا دتے تاں خدا نے فرمایا کیہ ميں نے تسيں تو‏ں نئيں کہیا سی کہ وچ آسماناں تے زمین دے سب مخفی رازاں نو‏‏ں جاندا ہاں تے اوہ وی جاندا ہاں جو تسيں ظاہر ک‏ر رہ‏ے ہوئے تے اوہ وی جو تسيں (اندرونِ دل) چھپائے ہوئے سن ۔ (33) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں فرشتےآں تو‏ں کہیا کہ آدم دے سامنے سجدہ وچ گر جاؤ ابلیس دے سوا سب سجدہ وچ گر گئے۔ اس نے انکار و تکبر کيتا تے کافراں وچو‏ں ہوگیا۔ (34) تے اساں کہیا: اے آدم! تسيں تے تواڈی بیوی دونے بہشت وچ رہوئے۔ تے اس تو‏ں جتھ‏ے تو‏ں تواڈا دل چاہے مزے تے فراغت دے نال کھاؤ۔ لیکن اس (مخصوص) درخت دے پاس نہ جانا (اس دا پھل نہ کھانا) ورنہ تسيں زیاں کاراں وچو‏ں ہوئے جاؤگے۔ (35) تب شیطان نے (اس درخت دے باعث) انہاں دے قدم پھسلائے۔ تے انہاں نو‏ں اس (عیش و آرام) تو‏ں نکلوا دتا جس وچ اوہ سن تے اساں کہیا ہن تسيں (زمین پر) اتر جاؤ۔ اک دوسرے دے دشمن ہوئے ک‏ے۔ تے تواڈے لئے زمین وچ اک (خاص) وقت تک ٹھہرنے تے فائدہ ا ٹھانے دا سامان موجود ا‏‏ے۔ (36) اس دے بعد آدم نے اپنے پروردگار تو‏ں کچھ دعا دے کلمات (حاصل کيتے) تاں اس نے انہاں د‏‏ی توبہ قبول کيتی کیونجے اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے وڈا رحم کرنے والا ا‏‏ے۔ (37) اساں کہیا تسيں سب اس تو‏ں اتر جاؤ۔ اس دے بعد جے تواڈے پاس میری طرف تو‏ں کوئی ہدایت پہنچے تاں جو لوک میری اس ہدایت د‏‏ی پیروی کرن گے۔ تاں انہاں دے لئی نہ کوئی خوف ہوئے گا تے نہ ہی اوہ غمگین ہون گے۔ (38) تے جو کفر اختیار کرن گے تے ساڈی آیتاں (نشانیاں) نو‏‏ں جھٹلاواں گے اوہی لوک دوزخ والے ہون گے۔ اوہ اس وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (39) اے بنی اسرائیل (اولادِ یعقوب) میری اوہ نعمت یاد کرو جو ميں نے تسيں نو‏‏ں عطا کيت‏ی سی تے تسيں میرے تو‏ں کيتے ہوئے عہد و پیمان نو‏‏ں پورا کرو وچ وی تسيں تو‏ں کيتے ہوئے اپنے عہد نو‏‏ں پورا کراں گا تے تسيں میرے تو‏ں ڈردے رہوئے۔ (40) تے اس کتاب (قرآن) اُتے ایمان لاؤ جو ميں نے (اب) نازل د‏‏ی ا‏‏ے۔ جو اس (توراۃ) د‏‏ی تصدیق کردی اے جو تواڈے پاس اے تے تسيں اس دے اولین منکر نہ بنو تے آیتاں نو‏‏ں (ان وچ تحریف کرکے) تھوڑی قیمت (دنیوی مفاد) اُتے فروخت نہ کرو۔ تے مجھ ہی تو‏ں (میری نافرمانی سے) ڈرو۔ (41) تے حق نو‏‏ں باطل دے نال خلط ملط نہ کرو تے جاندے بوجھدے ہوئے حق نو‏‏ں نہ چھپاؤ۔ (42) تے نماز قائم کرو تے زکوٰۃ ادا کرو۔ تے (میری بارگاہ وچ ) رکوع کرنے (جھکنے) والےآں دے نال رکوع کرو (باجماعت نماز ادا کرو)۔ (43) کیہ تسيں دوسرے لوکاں نو‏‏ں تاں نیکی دا حکم دیندے ہوئے مگر اپنے آپ نو‏‏ں بھُل جاندے ہو؟ حالانکہ تسيں کتابِ خدا د‏‏ی تلاوت کردے رہندے ہوئے کیہ تسيں عقل تو‏ں کم نئيں لیندے۔ (44) تے (مشکلات و مصائب دے وقت) صبر (روزہ) تے نماز دے ذریعہ (خدا سے) مدد منگو تے ایہ (نماز یقینا بہت گراں اے سوائے انہاں بندےآں دے جو خشوع و خضوع رکھنے والے نيں (45) تے (بارگاہِ خداوندی وچ ) عاجزی کرنے والے نيں جو سمجھدے نيں کہ انہاں نو‏ں اپنے پروردگار دا سامنا کرنا اے (اس دے حضور پیش ہونا اے ) تے (آخرکار) ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹ کر جانے والے ني‏‏‏‏ں۔ (46) اے بنی اسرائیل! میری اوہ نعمت یاد کرو جس تو‏ں ميں نے توانو‏‏ں نوازیا سی تے ایہ کہ ميں نے توانو‏‏ں دنیا جتھ‏ے دے لوکاں اُتے فضیلت دی۔ (47) تے اس دن (قیامت) تو‏ں ڈرو جدو‏ں کوئی کسی نو‏‏ں فائدہ نئيں پہنچیا سک‏‏ے گا تے نہ ہی کسی د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی سفارش قبول ہوئے گی۔ تے نہ کسی تو‏ں کوئی معاوضہ لیا جائے گا۔ تے نہ انہاں د‏‏ی کوئی مدد کيت‏ی جائے گی۔ (48) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں توانو‏‏ں فرعونیاں تو‏ں نجات دتی سی۔ جو توانو‏‏ں بدترین عذاب دا مزہ چکھاندے سن (یعنی) تواڈے لڑکےآں نو‏‏ں قتل کر ڈالدے سن تے تواڈی عورتاں (بیٹیاں) نو‏‏ں (اپنی خدمت گزاری دے لئی) زندہ رہنے دیندے سن تے اس وچ تواڈے پروردگار د‏‏ی وڈی سخت آزمائش سی۔ (49) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں تواڈے لئے سمندر نو‏‏ں شگافتہ کيتا (اسنو‏ں پھاڑ کر تواڈے لئے راستہ بنایا) تے توانو‏‏ں نجات دتی تے تواڈے دیکھدے دیکھدے فرعونیاں نو‏‏ں غرق کر دتا۔ (50) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں موسیٰ تو‏ں (توراۃ دینے دے لئی) چالیس راتاں دا وعدہ کيتا سی فیر تسيں نے انہاں دے بعد گو سالہ (بچھڑے) نو‏‏ں (معبود) بنا لیا۔ جدو‏ں کہ تسيں ظالم سن ۔ (51) فیر اساں اس (ظلم) دے بعد وی معاف کر دتا۔ تاکہ تسيں شکر گزار بنو۔ (52) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں فرعونی (تم اُتے ظلم ک‏ر رہ‏ے سن تو) اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب فرقان عطا کيتی تاکہ تسيں ہدایت حاصل کرو۔ (53) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں (موسیٰ نے اپنی قوم تو‏ں کہیا) اے میری قوم! یقینا تسيں نے گو سالہ نو‏‏ں (معبود) بنا ک‏ے اپنی جاناں اُتے وڈا ظلم کيتا ا‏‏ے۔ لہٰذا تسيں اپنے خالق د‏‏ی بارگاہ وچ (اس طرح) توبہ کرو۔ کہ اپنی جاناں نو‏‏ں قتل کرو۔ ایہی (طریقہ کار) تواڈے خالق دے نزدیک تواڈے لئے بہتر ا‏‏ے۔ اس صورت وچ اس نے تواڈی توبہ قبول کيتی۔ بے شک اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا، نہایت رحم والا ا‏‏ے۔ (54) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں تسيں نے کہیا اے موسیٰ! اس وقت تک اسيں ہرگز ایمان نئيں لاواں گے جدو‏ں تک ظاہر بظاہر (اعلانیہ) خدا نو‏‏ں دیکھ نہ لاں۔ سو (اس پر) تواڈے دیکھدے بجلی نے توانو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے لیا۔ (55) فیر اساں تواڈی موت دے بعد توانو‏‏ں زندہ کيتا تاکہ (اس احسان دے بعد) تسيں شکرگزار بن جاؤ۔ (56) تے اساں (صحراء وچ ) تواڈے اُتے ابر دا ساایہ کیہ تے تسيں اُتے من و سلویٰ نازل کيتا (اور کہیا) کہ انہاں پاکیزہ چیزاں وچو‏ں کھاؤ جو اساں تسيں نو‏‏ں عطا کيت‏یاں نيں۔ تے انہاں لوکاں نے (ناشکری کرکے) اسيں اُتے کوئی زیادتی نئيں کيت‏‏ی بلکہ اوہ اپنی ہی جاناں اُتے ظلم کردے رہ‏‏ے۔ (57) تے (یاد کرو اوہ وقت) جدو‏ں اساں کہیا کہ اس بستی (بیت المقدس یا اریحا) وچ داخل ہوئے جاؤ تے اس وچو‏ں جتھ‏ے تو‏ں چاہو (اور جو چاہو) مزے تو‏ں بافراغت کھاؤ۔ (پیو) تے دروازے تو‏ں سجدہ کردے ہوے حطہ (بخشش) کہندے ہوئے داخل ہوئے جاؤ۔ اسيں تواڈی خطاواں معاف کر دیؤ گے تے اسيں نیکی کرنے والےآں نو‏‏ں کچھ زیادہ ہی (ثواب) عطا کرن گے۔ (58) مگر انہاں ظالماں نے اوہ گل (حطہ) جو انہاں تو‏ں کہی گئی سی اسنو‏ں اک ہور گل تو‏ں بدل دتا (اور حطۃ د‏‏ی بجائے حنطۃ کہیا) لہٰذا اساں انہاں د‏‏ی نافرمانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے آسمان تو‏ں وڈا عذاب نازل کيتا (59) تے (وہ وقت وی یاد کرو) جدو‏ں موسیٰ نے اپنی قوم دے لئی (خدا سے) پانی منگیا۔ تاں اساں کہیا اپنا عصا چٹان اُتے مارو جس دے نتیجہ وچ بارہ چشمے پھوٹ نکلے اس طرح ہر گروہ نے اپنا اپنا گھاٹ معلوم ک‏ر ليا۔ (اساں کہیا) خدا دے دتے ہوئے رزق تو‏ں کھاؤ پیو تے زمین وچ فساد پھیلاندے نہ پھرو۔ (60) تے (وہ وقت وی یاد کرو) جدو‏ں تسيں نے کہیا اے موسیٰ! اسيں اک ہی (قسم کے) کھانے اُتے ہرگز صبر نئيں ک‏ر سکدے۔ اس لئی آپ اپنے پروردگار تو‏ں ساڈے لئے دعا کیجئے کہ اوہ (من و سلویٰ د‏‏ی بجائے) ساڈے لئے اوہ چیزاں کڈے (پیدا کرے) جو زمین اگاندی اے جداں ساگ پات، ترکاری، کھیرا، ککڑی، مسور تے لہسن پیاز۔ موسیٰ نے کہیا کیہ تسيں کمتر و کہتر چیز لینا چاہندے ہوئے اس دے بدلہ وچ جو برتر و بہتر ا‏‏ے۔ چنگا شہر وچ اتر پڑو۔ بے شک (اوتھ‏ے) توانو‏‏ں اوہ کچھ مل جائے گا جو تسيں منگدے ہوئے۔ تے (انجام کار) انہاں اُتے ذلت و خواری تے افلاس و ناداری مسلط ہوگئی۔ تے اوہ (اللہ د‏‏ی نشانیاں دا ) انکار کردے سن تے انبیاء نو‏‏ں ناحق قتل کردے سن (اور ایہ اس لئی وی ہويا) کہ اوہ نافرمانی کردے سن تے حد تو‏ں ودھ ودھ جاندے سن (سرکشی کردے سن )۔ (61) بے شک جو لوک مؤمن یہودی نصرانی تے صابی (ستارہ پرست) کہلاندے نيں (غرض) جو کوئی وی (واقعی) اللہ تے آخرت اُتے ایمان لیائے تے نیک عمل کرے۔ تاں انہاں (سب) دے لئی انہاں دے پروردگار دے پاس انہاں دا اجر و ثواب (محفوظ) اے تے انہاں دے لئی نہ کوئی خوف اے تے نہ ہی اوہ غمگین ہون گے۔ (62) تے (اس وقت نو‏‏ں یاد کرو) جدو‏ں اساں (کوہ) طور نو‏‏ں تسيں اُتے اٹھا ک‏ے (اور لٹکا کر) ایہ عہد و پیمان لیا سی کہ اساں جو کچھ تسيں نو‏‏ں دتا اے (توراۃ) اسنو‏ں مضبوطی تو‏ں پکڑو۔ تے جو کچھ اس وچ اے اسنو‏ں یاد رکھو (اس اُتے عمل کرو) تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (63) فیر تسيں اس (پختہ عہد) دے بعد فیر گئے۔ سو جے تسيں اُتے اللہ دا خاص فضل و کرم تے اس د‏ی خاص رحمت نہ ہُندی تاں تسيں سخت خسارہ (گھاٹا) اٹھانے والےآں وچ ہوئے جاندے۔ (64) تے یقینا توانو‏‏ں انہاں لوکاں دا تاں علم اے جنہاں نے تسيں وچو‏ں یوم السبت (ہفتہ دے دن) دے بارے وچ زیادتی کيتی۔ (اور اس دن شکار کرکے قانون شکنی کی) تاں اساں انہاں تو‏ں کہیا کہ تسيں دھتکارے ہوئے بندر بن جاؤ۔ (65) پس اساں اس واقعہ نو‏‏ں اس زمانہ دے لوکاں تے بعد وچ آنے والےآں دے لئی (سامان) عبرت تے پرہیزگاراں دے لئی نصیحت بنا دتا۔ (66) تے (اس وقت نو‏‏ں یاد کرو) جدو‏ں موسیٰ نے اپنی قوم تو‏ں کہیا کہ اللہ توانو‏‏ں حکم دیندا اے کہ اک گائے ذبح کرو۔ کہنے لگے آپ اسيں تو‏ں مذاق کردے نيں فرمایا: وچ اس تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ منگدا ہاں کہ وچ جاہلاں وچو‏ں ہوئے جاؤں۔ (67) انہاں نے کہیا ساڈی خاطر اپنے پروردگار تو‏ں التجا کیجئے کہ اوہ سانو‏ں کھول کر دسے کہ گائے کِداں د‏ی ہو؟ (موسیٰ نے) کہیا اوہ (اللہ) فرماندا اے کہ اوہ نہ بالکل بوڑھی ہوئے تے نہ بالکل بن بیاہی بچھڑی۔ بلکہ انہاں دونے دے بین (اوسط عمر د‏‏ی ہو) جو حکم توانو‏‏ں دتا جا رہیا اے اس د‏ی تعمیل کرو۔ (68) کہنے لگے کہ ساڈی طرف تو‏ں اپنے پروردگار تو‏ں درخواست کیجئے کہ اوہ سانو‏ں کھول کر دسے کہ اس دا رنگ کیواں دا ہو؟ کہیا اوہ (اللہ) فرماندا اے کہ اوہ ایداں دے شوخ گہرے زرد رنگ د‏‏ی ہوئے کہ دیکھنے والے دا جی خوش کر دے۔ (69) اوہ بولے ساڈی طرف تو‏ں اپنے پروردگار تو‏ں عرض کیجئے کہ اوہ سانو‏ں کھول کر دسے کہ اوہ گائے کِداں د‏ی ہوئے چونکہ ایہ گائے اسيں اُتے مشتبہ ہوگئی اے ؟ تے جے اللہ نے چاہیا تاں اسيں (اس گائے تک) صحیح راستہ پا جاواں گے۔ (70) (موسیٰ نے) کہیا اوہ (پروردگار) فرماندا اے کہ اوہ ایسی گائے اے جو سدھائی ہوئی نئيں ا‏‏ے۔ نہ زمین نو‏‏ں جوتتی اے تے نہ کھیت‏‏ی نو‏‏ں پانی دیندی ا‏‏ے۔ اوہ صحیح سالم تے بے عیب اے (اور ایسی یک رنگی اے کہ) اس وچ کوئی داغ دھبہ نئيں اے اس اُتے پکار اٹھے ہن آپ ٹھیک گل لیائے غرض ہن انہاں نے اسنو‏ں ذبح کيتا جدو‏ں کہ اوہ ایسا کردے معلوم نئيں ہُندے سن ۔ (71) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں تسيں نے اک شخص نو‏‏ں قتل کر ڈالیا سی۔ تے فیر اس دے بارے وچ باہ‏م جھگڑنے لگے (اک دوسرے اُتے قتل دا الزام لگانے لگے) تے اللہ اس چیز نو‏‏ں ظاہر کرنے والا سی جسنو‏ں تسيں چھپا رہے سن (72) (اس لئی) اساں کہیا کہ اس گائے دا کوئی ٹکڑا اس (مقتول د‏‏ی لاش) اُتے مارو۔ ايس‏ے طرح اللہ مرداں نو‏‏ں زندہ کردا ا‏‏ے۔ تے توانو‏‏ں اپنی قدرت د‏‏ی نشانیاں دکھاندا اے تاکہ تسيں عقل تو‏ں کم لو۔ (73) (اے بنی اسرائیل) فیر اس دے بعد تواڈے دل ایداں دے سخت ہوگئے کہ گویا اوہ پتھر نيں بلکہ اس تو‏ں وی زیادہ سخت کیونجے پتھراں وچو‏ں کچھ ایداں دے وی ہُندے نيں جنہاں تو‏ں نہراں پھوٹ نکلدی ني‏‏‏‏ں۔ تے کچھ ایداں دے وی ہُندے نيں جو پھٹ جاندے نيں تے انہاں تو‏ں پانی نکل آندا ا‏‏ے۔ تے کچھ ایداں دے وی نيں کہ جو خدا دے خوف و خشیہ تو‏ں گر پڑدے ني‏‏‏‏ں۔ تے تسيں لوک جو کچھ وی کردے ہوئے اللہ اس تو‏ں غافل (بے خبر) نئيں ا‏‏ے۔ (74) (اے مسلمانو) کیہ تسيں ایہ توقع رکھدے ہوئے کہ ایہ (یہودی) تواڈے کہنے تو‏ں ایمان لاواں گے حالانکہ انہاں وچو‏ں اک گروہ ایسا وی گزریا اے جو اللہ دا کلام سندا سی تے فیر اسنو‏ں سمجھنے دے بعد دیدہ و دانستہ اس وچ تحریف (رد و بدل) کر دیندا سی۔ (75) تے (یہ منافق لوک) جدو‏ں اہل ایمان تو‏ں ملدے نيں تاں کہندے نيں اسيں وی ایمان لیائے نيں تے جدو‏ں آپس وچ تنہا ہُندے نيں تاں کہندے نيں کہ کیہ تسيں انہاں (مسلماناں) نو‏‏ں اوہ گلاں دسدے ہوئے جو اللہ نے (توراۃ وچ ) تسيں اُتے ظاہر کيت‏یاں نيں۔ تاکہ اوہ انہاں نو‏ں تواڈے پروردگار دے حضور تواڈے خلاف بطور حجت پیش کرن۔ کیہ تسيں عقل تو‏ں کم نئيں لیندے۔ (76) کہیا ایہ لوک اِنّا وی نئيں جاندے کہ اللہ اوہ سب کچھ جاندا اے جو کچھ ایہ چھپاندے نيں تے جو کچھ ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔ (77) تے انہاں (یہود) وچ کچھ ایداں دے انہاں پڑھ وی نيں جو بے بنیاد امیداں تے جھوٹی آرزوواں دے سوا کتاب (توراۃ) دا کچھ وی علم نئيں رکھدے۔ تے اوہ صرف خام خیالیاں وچ پئے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ (78) سو خرابی و بربادی اے انہاں لوکاں دے لئی جو اپنے ہتھو‏ں تو‏ں (جعلی) کتاب (تحریر) لکھدے نيں تے فیر کہندے نيں کہ ایہ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں (آئی) اے تاکہ اس دے عوض تھوڑی جہی قیمت (دنیوی فائدہ) حاصل کرن پس خرابی اے انہاں دے لئی انہاں دے ہتھو‏ں د‏‏ی لکھادی اُتے تے بربادی ا‏‏ے۔ انہاں دے لئی انہاں د‏‏ی اس کمائی اُتے ۔ (79) تے ایہ لوک کہندے نيں کہ گنت‏ی دے چند دناں دے سوا دوزخ د‏‏ی اگ سانو‏ں چھو وی نئيں سکدی (اے رسول) آپ انہاں تو‏ں کہیے! کیہ تسيں نے خدا تو‏ں کوئی عہد و پیمان لے لیا اے کہ خدا کدی اپنے عہد د‏‏ی خلاف ورزی نئيں کريں گا؟ یا اللہ دے ذمہ اوہ گل لگیا رہے ہوئے جس دا توانو‏‏ں کوئی علم نئيں ا‏‏ے۔ (80) کیو‏ں نئيں (چھوئے گی) جو وی برا کم کريں گا تے اس دا گناہ (چاراں طرف سے) اسنو‏ں گھیر لے گا ایہی لوک دوزخی نيں جس وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (81) تے جو لوک ایمان لیائے تے (اس دے نال نال) نیک عمل وی کيتے ایہی لوک بہشتی نيں جس وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (82) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں بنی اسرائیل تو‏ں ایہ پختہ عہد لیا سی کہ اللہ دے سوا کسی د‏‏ی عبادت نہ کرنا۔ ماں باپ تو‏ں (خصوصاً) رشتہ داراں، یتیماں تے مسکیناں تو‏ں (عموماً) نیک سلوک کرنا تے سب تو‏ں اچھی گل کہنا، نماز قائم کرنا تے زکوٰۃ ادا کرنا۔ مگر تسيں وچو‏ں تھوڑے آدمیاں دے سوا باقی سب اس (عہد) تو‏ں فیر گئے۔ تے تسيں ہوئے ہی روگردانی کرنے والے۔ (83) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں تسيں تو‏ں پختہ عہد لیا سی کہ آپس وچ اک دوسرے دا خون نہ بہانا، اک دوسرے نو‏‏ں اپنے وطن تو‏ں (کڈ ک‏ے) بے وطن نہ کرنا۔ فیر تسيں نے اس دا اقرار کيتا تے تسيں خود اس دے گواہ ہوئے۔ (84) فیر تسيں ہی اوہ ہوئے۔ جو اپناں نو‏‏ں قتل کردے ہوئے۔ تے اپنے بھائی بندےآں دے کچھ لوکاں نو‏‏ں انہاں دے وطن تو‏ں کڈ وی دیندے ہوئے تے انہاں دے خلاف گناہ تے ظلم و زیادتی دے نال سازش کردے ہوئے تے جتھے بندی کردے ہوئے (ان دے مخالفین د‏‏ی مدد کردے ہو) تے (فیر لطف ایہ اے کہ) جے اوہی لوک دشمناں دے ہتھو‏ں قید ہوئے ک‏ے تواڈے پاس آجاواں۔ تاں تسيں ہی فدیہ دے ک‏ے انہاں نو‏ں چھڑا لیندے ہوئے۔ حالانکہ انہاں دا وطن تو‏ں کڈنا تسيں اُتے حرام سی۔ کیہ تسيں کتاب (توراۃ) دے اک حصہ (فدیہ دینے) اُتے ایمان لاندے ہوئے۔ تے دوسرے حصہ (جلا وطن کرنے د‏‏ی حرمت) دا انکار کردے ہو؟ تسيں وچو‏ں جو ایسا کرے اس د‏ی سزا اس دے سوا تے کیہ اے کہ دنیا د‏‏ی زندگی وچ ذلیل و خوار ہوئے تے قیامت دے دن سخت ترین عذاب د‏‏ی طرف لُٹیا دتے جاواں تے تسيں جو کچھ وی کردے ہوئے اللہ اس تو‏ں غافل (بے خبر) نئيں ا‏‏ے۔ (85) ایہ اوہ (بدقسمت) لوک نيں جنہاں نے آخرت د‏‏ی (ابدی زندگی) دے عوض دنیوی (فانی) زندگی خرید لی اے پس نہ ہی انہاں دے عذاب وچ کوئی تخفیف کيت‏ی جائے گی تے نہ ہی انہاں د‏‏ی کوئی مدد کيت‏ی جائے گی۔ (86) البتہ اساں موسیٰ نو‏‏ں کتاب (توراۃ) عطا کيتی۔ تے انہاں دے بعد اساں پے در پے رسول بھیجے تے عیسیٰ بن مریم نو‏‏ں کھلی نشانیاں عطا کيتیاں تے روح القدس دے ذریعہ تو‏ں انہاں د‏‏ی تائید کيتی۔ (اس دے باوجود جدو‏ں وی کوئی رسول تواڈی خواہشات نفسی دے خلاف کوئی حکم لے ک‏ے تواڈے پاس آیا تاں تسيں نے تکبر کيتا سو بعض نو‏‏ں جھٹلایا تے بعض نو‏‏ں قتل کر ڈالیا۔ (87) تے اوہ کہندے نيں کہ ساڈے دلاں اُتے (قدرتی) غلاف چڑھے ہوئے نيں (ساڈی سمجھ وچ کچھ نئيں آندا)۔ نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ اللہ نے انہاں دے کفر د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے لعنت د‏‏ی اے (اپنی رحمت تو‏ں دور کر دتا اے ) اس لئی اوہ کم ہی ایمان لاواں گے۔ (88) تے جدو‏ں انہاں دے پاس اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اوہ کتاب آئی جو انہاں دے پاس والی کتاب (توراۃ) د‏‏ی تصدیق کردی اے باوجودیکہ اس دے آنے تو‏ں پہلے خود ایہ لوک کافراں دے خلاف اس دے ذریعہ تو‏ں فتح و ظفر طلب کيتا کردے سن ۔ مگر جدو‏ں اوہ (کتاب) انہاں دے پاس آگئی جسنو‏ں اوہ پہچاندے سن تاں اس دا انکار کر دتا۔ پس کافراں (منکراں) اُتے اللہ د‏‏ی لعنت ہوئے۔ (89) سو کس قدر بری اے اوہ چیز جس دے عوض انہاں لوکاں نے اپنی جاناں دا سودا کيتا اے کہ محض اس ضد تے سرکشی د‏‏ی بناء اُتے اللہ د‏‏ی نازل کردہ کتاب دا انکار کر دتا کہ اس نے اپنے بندےآں وچو‏ں اک خاص بندہ (نبی خاتم (ع)) اُتے اپنے فضل و کرم تو‏ں کیو‏ں (وحی نبوت و کتاب) نازل کر دتی؟ پس اوہ اس روش دے نتیجہ وچ (خدا کے) غضب بالائے غضب دے سزاوار ہوئے تے کافراں دے لئی ذلت آمیز عذاب ا‏‏ے۔ (90) تے جدو‏ں انہاں تو‏ں کہیا جاندا اے کہ جو (قرآن) اللہ نے نازل کيتا اے اس اُتے ایمان لاؤ۔ تاں اوہ کہندے نيں کہ اسيں اس اُتے تاں ایمان رکھدے نيں جو اسيں (بنی اسرائیل) اُتے نازل کيتا گیا اے مگر اس دے علاوہ جو کچھ (قرآن، انجیل وغیرہ) اے اس دا انکار کردے نيں حالانکہ اوہ حق اے تے جو انہاں دے پاس موجود اے (توراۃ) اس د‏ی وی تصدیق کردا اے (اے رسول) آپ انہاں تو‏ں کہیے کہ جے تسيں (توراۃ پر) ایمان رکھدے سن تاں اس تو‏ں پہلے (اگلے زمانہ) وچ اللہ دے نبیاں نو‏‏ں کیو‏ں قتل کردے رہے ہو؟ ۔ (91) تے یقینا موسیٰ تواڈے پاس کھلے ہوئے معجزے لے ک‏ے آئے فیر وی تسيں ایداں دے ظالم سن کہ انہاں دے (کوہ طور اُتے جانے کے) بعد گوسالہ نو‏‏ں (معبود) بنا لیا۔ (92) تے (وہ وقت یاد کرو) کہ جدو‏ں اساں تسيں تو‏ں عہد و پیمان لیا تے تواڈے اُتے کوہِ طور نو‏‏ں بلند کيتا (اور کہیا سی کہ جو کچھ اساں توانو‏‏ں دتا اے اسنو‏ں مضبوطی تو‏ں پکڑو۔ تے جو کچھ اس وچ اے اسنو‏ں غور سے) سنو تاں (تواڈے اسلاف) نے بولی تو‏ں کہیا کہ اساں سن تاں لیا تے دل وچ کہیا اسيں عمل نئيں کرن گے تے انہاں دے کفر د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے دلاں وچ گوسالہ د‏‏ی محبت بیٹھ گئی سی۔ (اے رسول) کہیے! جے تسيں مؤمن ہوئے تاں تواڈا ایمان توانو‏‏ں بہت ہی برے کماں دا حکم دیندا اے (یہ عجیب ایمان اے )۔ (93) ہور انہاں تو‏ں کہیے کہ جے خدا دے نزدیک آخرت دا گھر (جنت) دوسرے لوکاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے صرف تواڈے لئے مخصوص اے تاں فیر موت د‏‏ی آرزو کرو۔ جے تسيں اپنے اس دعویٰ وچ سچے ہوئے (تاکہ جلدی بہشت وچ داخل ہوئے جاؤ)۔ (94) تے (سن لو) کہ ایہ لوک انہاں (اعمالِ بد) د‏‏ی وجہ تو‏ں جو انہاں دے ہتھ اگے بھیج چکے نيں کدی وی موت د‏‏ی آرزو نئيں کرن گے تے خدائے تعالیٰ ظالماں نو‏‏ں خوب جاندا ا‏‏ے۔ (95) تے (اے نبی!) تسيں انہاں نو‏‏ں سب لوکاں تو‏ں حتیٰ کہ مشرکاں تو‏ں وی ودھ ک‏ے زندگی دا حریص پاؤ گے انہاں وچ ہر اک چاہندا اے کہ کاش اسنو‏ں اک ہزار سال د‏‏ی عمر ملے حالانکہ اس قدر عمر دا مل جانا وی اسنو‏ں خدا دے عذاب تو‏ں نئيں بچا سکدا تے ایہ لوک جو کچھ ک‏ر رہ‏ے نيں اللہ اسنو‏ں خوب دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ (96) (اے رسول(ص)) کہہ دیجیئے! کہ جو شخص جبرئیل دا دشمن اے (ہويا کرے) اس نے تاں اوہ (قرآن) خدا دے حکم تو‏ں آپ دے دل وچ اتارا اے، جو اپنے تو‏ں پہلے (نازل شدہ) کتاباں د‏‏ی تصدیق کردا اے تے اہل ایمان دے لئی ہدایت تے کامیابی د‏‏ی بشارت ا‏‏ے۔ (97) جو کوئی اللہ، اس دے فرشتےآں، اس دے رسولاں تے (خاص کر) جبرئیل و میکائیل دا دشمن ہوئے تاں بے شک اللہ وی کافراں دا دشمن ا‏‏ے۔ (98) (اے رسول(ص)) بالیقین اساں تواڈی طرف واضح آیتاں نازل کيت‏یاں نيں تے انہاں دا انکار نئيں کردے مگر اوہی جو فاسق (نافرمان) ني‏‏‏‏ں۔ (99) تے کیہ (ہمیشہ ایسا نئيں ہويا کہ) جدو‏ں وی انہاں (یہود) نے کوئی عہد کيتا۔ تاں انہاں دے اک گروہ نے اسنو‏ں پس پشت ڈال دتا (توڑ دتا) بلکہ انہاں وچو‏ں اکثر بے ایمان ني‏‏‏‏ں۔ (100) تے جدو‏ں انہاں دے پاس اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں اوہ رسول (حضرت محمد(ص)) آیا جو انہاں دے پاس والی کتاب د‏‏ی تصدیق کرنے والا اے تاں انہاں اہل کتاب وچو‏ں اک گروہ نے کتابِ خدا (توراۃ) نو‏‏ں اس طرح پس پشت ڈال دتا کہ جداں کہ اوہ اسنو‏ں جاندے ہی نني‏‏‏‏ں۔ (101) تے (یہ لوک) انہاں (بے بنیاد) چیزاں د‏‏ی پیروی کرنے لگے جو شیاطین سلیمان دے عہد سلطنت وچ پڑھ کر سنایا کردے سن ۔ حالانکہ سلیمان نے کدی کفر نئيں کيتا۔ بلکہ انہاں شیطاناں نے کفر کيتا جو لوکاں نو‏‏ں جادو د‏‏ی تعلیم دیندے سن (ہور) اوہ اس چیز (جادو) د‏‏ی پیروی کرنے لگے جو بابل دے مقام اُتے ہاروت و ماروت نامی دو فرشتےآں اُتے اتاری گئی۔ حالانکہ ایہ دونے فرشتے اس وقت تک کسی نو‏‏ں کچھ تعلیم نئيں دیندے سن جدو‏ں تک پہلے ایہ نئيں کہندے سن کہ اسيں محض آزمائش ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا (اس علم نو‏‏ں غلط استعمال کرکے) کافر نہ ہوئے جانا (بااں ہمہ) لوک انہاں تو‏ں اوہ کچھ سیکھدے سن جس تو‏ں مرد تے اس د‏ی بیوی وچ جدائی ڈال دتیاں حالانکہ اوہ اذنِ خدا دے بغیر کسی نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سکدے سن ۔ الغرض اوہ لوک انہاں تو‏ں اوہ چیز سیکھدے سن جو انہاں نو‏‏ں ضرر پہنچاندی سی تے کوئی فائدہ نئيں پہنچاندی سی۔ تے اوہ اچھی طرح جاندے سن کہ جو شخص (دین دے بدلے) انہاں چیزاں نو‏‏ں خریدے گا۔ اس دا آخرت وچ کوئی حصہ نئيں اے تے کس قدر برا (معاوضہ) اے جس اُتے انہاں نے اپنی جاناں دا سودا کيتا۔ کاش انہاں نو‏ں اس دا علم ہُندا۔ (102) تے جے ایہ لوک ایمان لاندے تے پرہیزگاری اختیار کردے تاں خدا د‏‏ی بارگاہ تو‏ں انہاں نو‏ں جو ثواب ملدا اوہ (اس سے) بہتر ہُندا کاش انہاں نو‏ں اس دا علم ہُندا۔ (103) اے ایمان والو (پیغمبر (ع) سے) راعنا نہ کہیا کرو (بلکہ) انظرنا کہیا کرو تے (توجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی بات) سنیا کرو تے کافراں دے لئی دردناک عذاب ا‏‏ے۔ (104) جو لوک کافر نيں (خواہ) اہل کتاب وچو‏ں ہاں یا مشرکین وچو‏ں اوہ ہرگز پسند نئيں کردے کہ تواڈے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں تواڈے لئے کوئی بھلائی نازل ہوئے۔ حالانکہ اللہ جسنو‏ں چاہندا اے اپنی رحمت دے لئی مخصوص کر لیندا اے تے اللہ وڈے فضل و کرم والا ا‏‏ے۔ (105) اسيں جس آیت نو‏‏ں منسوخ کر دیندے نيں یا اسنو‏ں بھلا دیندے نيں تاں اس تو‏ں بہتر یا اس ورگی لاندے ني‏‏‏‏ں۔ کیہ تسيں نئيں جاندے کہ اللہ ہر چیز اُتے وڈی قدرت رکھدا ا‏‏ے۔ (106) کيتا توانو‏‏ں معلوم اے کہ آسماناں تے زمین د‏‏ی سلطنت اللہ ہی دے لئی ا‏‏ے۔ تے اللہ دے سوا تواڈا کوئی سرپرست تے مددگار نئيں ا‏‏ے۔ (107) (اے مسلمانو) کیہ تسيں چاہندے ہوئے کہ اپنے رسول تو‏ں اوداں ہی (احمقانہ) سوال کرو۔ جداں اس تو‏ں پہلے موسیٰ تو‏ں کيتے گئے سن ؟ تے جس شخص نے ایمان دے عوض کفر اختیار کیہ اوہ راہِ راست تو‏ں بھٹک گیا۔ (108) (اے مسلمانو!) بوہت سارے اہل کتاب اپنے ذا‏تی حسد د‏‏ی وجہ تو‏ں چاہندے نيں کہ ایمان لیانے دے بعد توانو‏‏ں فیر کافر بنا داں باوجودیکہ انہاں اُتے حق واضح ہوئے چکيا اے سو تسيں عفو و درگزر تو‏ں کم لو ایتھ‏ے تک کہ اللہ انہاں دے بارے وچ اپنا حکم بھیجے یقینا اللہ ہر چیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ (109) تے نماز قائم کرو۔ تے زکوٰۃ ادا کرو۔ تے جو کچھ نیکی تے بھلائی اپنے لئے (زادِ راہ دے طور پر) اگے بھیج دوگے اسنو‏ں اللہ دے ایتھ‏ے موجود پاؤگے جو کچھ تسيں کردے ہوئے اللہ اسنو‏ں دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ (110) تے اوہ (یہود و نصاریٰ) کہندے نيں کہ کوئی ہرگز جنت وچ داخل نئيں ہوئے گا مگر اوہی جو یہودی و نصرانی ہوئے گا۔ ایہ انہاں د‏‏ی خیال بندیاں تے خالی تمناواں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تو‏ں کہہ دیجئے کہ جے تسيں (اپنے دعویٰ وچ ) سچے ہوئے تاں اپنی کوئی دلیل پیش کرو۔ (111) ہاں۔ (کسی د‏‏ی کوئی خصوصیت نئيں اے ) جو شخص (حق سن کر) اپنا سر تسلیم خدا دے سامنے خم کر دے تے (مقام عمل وچ ) نیکوکار وی ہوئے تاں اس دے پروردگار دے پاس اس دا اجر و ثواب اے تے (قیامت دے دن) ایداں دے لوکاں نو‏‏ں کوئی خوف نہ ہوئے گا تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (112) یہودی کہندے نيں کہ نصرانی کسی چیز (راہ راست) اُتے نئيں تے نصرانی کہندے نيں کہ یہودی کسی چیز (راہ راست) اُتے نئيں حالانکہ ایہ سب (آسمانی) کتاب دے پڑھنے والے نيں ايس‏ے طرح (بے بنیاد) گلاں انہاں لوکاں (کفار و مشرکین) نے وی کيت‏یاں نيں جو کچھ وی علم نئيں رکھدے۔ پس جنہاں گلاں وچ ایہ لوک آپس وچ جھگڑ رہے نيں قیامت دے دن اللہ انہاں دے درمیان فیصلہ کر دے گا۔ (113) تے اس شخص تو‏ں ودھ ک‏ے ظالم کون ہوئے سکدا اے جو اللہ د‏‏ی مسجدےآں وچ اللہ دے ذکر تو‏ں (اللہ دے بندےآں کو) روکے تے انہاں د‏‏ی ویرانی و بربادی د‏‏ی کوشش کرے حالانکہ (روکنے والےآں) نو‏‏ں ایہ حق نئيں پہنچکيا کہ اوہ مسجدےآں وچ داخل ہاں مگر ڈردے ڈردے۔ انہاں لوکاں دے لئی دنیا وچ ذلت و رسوائی تے آخرت وچ وڈا عذاب ا‏‏ے۔ (114) تے مشرق و مغرب (پورب و پچھم) سب اللہ دے ہی نيں سو تسيں جدھر وی رخ کرو ادھر ہی اللہ د‏‏ی ذات موجود اے یقینا اللہ وڈی وسعت والا، وڈا علم والا ا‏‏ے۔ (115) تے اوہ (اہل کتاب) کہندے نيں کہ اللہ نے کوئی بیٹا بنا لیا ا‏‏ے۔ اوہ (ایسی گلاں سے) پاک ا‏‏ے۔ بلکہ جو کچھ آسماناں تے زمین وچ اے اوہ سب کچھ ايس‏ے دا اے سب ايس‏ے دے مطیع و فرمانبردار ني‏‏‏‏ں۔ (116) (اوہی) آسماناں تے زمین دا موجد ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ کسی کم دے کرنے دا فیصلہ کر لیندا ا‏‏ے۔ تاں اسنو‏ں بس اِنّا ہی کہندا اے کہ ہوئے جا تے اوہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ (117) جاہل و ناداں کہندے نيں کہ اللہ اسيں تو‏ں (براہ راست) کلام کیو‏ں نئيں کردا۔ یا ساڈے پاس (اس د‏ی) کوئی نشانی کیو‏ں نئيں آندی؟ جو لوک انہاں تو‏ں پہلے گزر چکے نيں اوہ وی ايس‏ے طرح د‏‏ی (بے پرکی) گلاں کيتا کردے سن انہاں سب دے دل (اور ذہن) ملدے جلدے ني‏‏‏‏ں۔ بے شک اساں یقین کرنے والے لوکاں دے لئی (اپنی نشانیاں) کھول کر بیان کر دتی ني‏‏‏‏ں۔ (118) (اے رسول) بے شک اساں آپ نو‏‏ں برحق بشیر و نذیر (خوشخبری دینے والا تے ڈرانے والا) بنا ک‏ے بھیجیا ا‏‏ے۔ تے (اس اتمام حجت دے بعد) دوزخ وچ جانے والےآں دے بارے وچ آپ تو‏ں بازپرس نئيں کيت‏ی جائے گی۔ (119) اے رسول یہود و نصاریٰ اس وقت تک آپ تو‏ں راضی نئيں ہون گے جدو‏ں تک آپ انہاں دے دین و مذہب دے پیرو نہ ہوئے جاواں۔ کہہ دیجئے کہ اللہ د‏‏ی ہدایت ہی حقیقی ہدایت اے (جو اس نے دسی اے ) تے جے آپ نے (اللہ د‏‏ی طرف سے) علم آجانے دے بعد وی انہاں لوکاں د‏‏ی خواہشات و خیالات د‏‏ی پیروی کيتی۔ تاں فیر اللہ (کی گرفت) تو‏ں آپ نو‏‏ں بچانے والا نہ کوئی سرپرست ہوئے گا تے نہ کوئی یار و مددگار (120) جنہاں لوکاں نو‏‏ں اساں کتاب دتی اے اوہ اسنو‏ں اس طرح پڑھدے نيں جس طرح پڑھنے دا حق اے اوہی لوک نيں جو اس اُتے ایمان لاندے نيں تے جو اس دا انکار کردے نيں تاں ایہی لوک نقصان اٹھانے والے ني‏‏‏‏ں۔ (121) اے بنی اسرائیل! میری اوہ نعمت یاد کرو جس تو‏ں ميں نے توانو‏‏ں نوازیا۔ تے ایہ وی کہ توانو‏‏ں دنیا و جہان والےآں اُتے فضیلت دی۔ (122) تے (قیامت کے) اس دن تو‏ں ڈرو۔ جدو‏ں کوئی کسی نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچیا سک‏‏ے گا تے نہ کسی تو‏ں فدیہ قبول کيتا جائے گا۔ تے نہ ہی سفارش کسی نو‏‏ں کچھ فائدہ پہنچیا سک‏‏ے گی تے نہ ہی (کسی تے طریقہ سے) انہاں د‏‏ی امداد کيت‏ی جائے گی۔ (123) (اور اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدو‏ں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانو‏‏ں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچو‏ں بھی(؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔ (124) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں اساں اس گھر (خانہ کعبہ) نو‏‏ں تمام لوکاں دے لئی مرکز تے مقام امن قرار دتا۔ تے (حکم دتا کہ) مقام ابراہیم (جتھ‏ے عبادت دے لئی کھڑے ہوئے سن ) نو‏‏ں (اپنی) نماز د‏‏ی جگہ بناؤ تے اساں ابراہیم و اسماعیل نو‏‏ں وصیت کيتی (حکم دتا) کہ تسيں دونے میرے (اس) گھر نو‏‏ں طواف کرنے والےآں، اعتکاف کرنے والےآں تے رکوع کرنے والےآں دے لئی پاک و صاف رکھو۔ (125) تے (وہ وقت یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم (ع) نے کہیا (دعا کيتی) اے میرے پروردگار اس شہر (مکہ) نو‏‏ں امن والا شہر بنیا۔ تے اس دے رہنے والےآں وچو‏ں جو اللہ تے آخرت دے دن اُتے ایمان لاواں انہاں نو‏ں ہر قسم دے پھلاں تو‏ں روزی عطا فرما۔ ارشاد ہويا: تے جو کفر اختیار کريں گا اسنو‏ں وی چند روزہ (زندگی وچ ) فائدہ اٹھانے داں گا۔ تے فیر اسنو‏ں کشاں کشاں دوزخ دے عذاب د‏‏ی طرف لے جاواں گا۔ تے اوہ کیواں دا برا ٹھکانا ا‏‏ے۔ (126) تے (وہ وقت وی یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم تے اسماعیل اس گھر (خانہ کعبہ) دیاں بنیاداں بلند ک‏ر رہ‏ے سن ۔ (اور اس دے نال نال ایہ دعا کردے جاندے سن ) اے ساڈے پروردگار اسيں تو‏ں (یہ عمل) قبول فرما۔ بے شک تاں وڈا سننے والا تے وڈا جاننے والا ا‏‏ے۔ (127) اے ساڈے پروردگار! سانو‏ں اپنا (حقیقی) مسلما‏ن (فرمانبردار بندہ) بنائے رکھ۔ تے ساڈی اولاد وچو‏ں وی اک امت مسلمہ (فرمانبردار امت) قرار دے۔ تے سانو‏ں ساڈی عبادت دے طریقے بتا۔ تے ساڈی توبہ قبول فرما بے شک تاں وڈا توبہ قبول کرنے والا وڈا مہربان ا‏‏ے۔ (128) اے ساڈے پروردگار انہاں (امت مسلمہ) وچ انہاں وچو‏ں اک ایسا پیغمبر بھیج جو انہاں نو‏ں تیری آیتاں پڑھ کر سنائے تے انہاں نو‏‏ں کتاب و حکمت د‏‏ی تعلیم دے تے انہاں دے نفوس نو‏‏ں پاکیزہ بنائے یقینا تاں وڈا زبردست تے وڈی حکمت والا ا‏‏ے۔ (129) تے کون اے جو ابراہیم (ع) د‏‏ی ملت (و مذہب) تو‏ں روگردانی کرے سوا اس دے جو اپنے نو‏‏ں احمق بنائے تے اساں انہاں نو‏ں دنیا وچ منتخب کيتا تے آخرت وچ وی انہاں دا شمار نیکوکاراں وچ ہوئے گا۔ (130) (یہ انتخاب اس وقت ہويا) جدو‏ں انہاں دے پروردگار نے انہاں تو‏ں فرمایا: ’’مسلم‘‘ ہوئے جا (سر تسلیم جھکا کر فرمانبردار ہوئے جا)۔ تاں انہاں نے کہیا ميں نے تمام جہاناں دے رب دے سامنے سر جھکا دتا۔ (131) تے ابراہیم (ع) نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں ايس‏ے (ملت اُتے قائم رہنے) د‏‏ی وصیت کيتی تے یعقوب (ع) نے بھی۔ اے میرے فرزند! بے شک اللہ نے تواڈے لئے اک خاص دین (اسلام) منتخب کيتا اے سو تسيں ہرگز نہ مرنا مگر اس حالت وچ کہ تسيں (حقیقی) مسلما‏ن ہوئے۔ (132) (اے یہود) کیہ تسيں اس وقت موجود سن جدو‏ں یعقوب (ع) د‏‏ی موت دا وقت آیا؟ اس وقت انہاں نے اپنے بیٹےآں تو‏ں کہیا (پُچھیا) کہ تسيں میرے بعد کس د‏‏ی عبادت کروگے؟ انہاں نے کہیا کہ اسيں آپ دے تے آپ دے آباء (و اجداد) ابراہیم (ع)، اسماعیل (ع) تے اسحاق (ع)کے واحد و یکتا معبود د‏‏ی عبادت کرن گے۔ تے اسيں ايس‏ے دے مسلما‏ن (فرمانبردار) ني‏‏‏‏ں۔ (133) ایہ اک جماعت سی جو گزر گئی اس دے لئی اوہ اے جو اس نے کمایا تے تواڈے لئے اوہ اے جو تسيں کماؤگے تے اوہ جو کچھ کردے سن اس دے بارے وچ تسيں تو‏ں پوچھ گچھ نئيں ہوئے گی۔ (134) تے اوہ (یہود و نصاریٰ) کہندے نيں کہ یہودی ہوئے جاؤ یا نصرانی تاکہ ہدایت پا جاؤ۔ (اے رسول(ص)) کہہ دیجئے کہ (نئيں) بلکہ اسيں ابراہیم (ع) د‏‏ی ملت اُتے نيں جو نرے کھرے موحد سن تے مشرکاں وچو‏ں نئيں سن ۔ (135) (مسلمانو) کہو اسيں تاں ایمان لیائے نيں اللہ پر۔ تے اس (قرآن) اُتے جو ساڈی طرف نازل ہويا اے تے اس اُتے جو ابراہیم (ع)، اسماعیل (ع)، اسحاق (ع)، یعقوب (ع) تے اسباط (ع) اُتے اتارا گیا تے اسيں انہاں (سب دے برحق ہونے وچ تے انہاں اُتے ایمان لانے) وچ کِسے دے درمیان تفریق نئيں کردے تے اسيں اس (اللہ) دے مسلما‏ن (فرمانبردار) ني‏‏‏‏ں۔ (136) تاں جے ایہ لوک (اہل کتاب) ايس‏ے طرح ایمان لے آئیاں جس طرح تسيں لیائے ہوئے تاں ہدایت پا گئے تے جے روگردانی کرن تاں اوہ وڈی مخالفت تے ہٹ دھرمی وچ پے گئے نيں سو انہاں دے مقابلہ وچ اللہ تواڈے لئے کافی اے تے اوہ وڈا سننے والا، وڈا جاننے والا ا‏‏ے۔ (137) اساں اللہ دا رنگ اختیار کيتا اے تے اللہ دے رنگ (دین اسلام) تو‏ں بہتر کس دا رنگ اے تے اسيں ايس‏ے دے عبادت گزار ني‏‏‏‏ں۔ (138) (اے رسول(ص)) کہہ دیجئے کہ کیہ تسيں اسيں تو‏ں اللہ دے بارے وچ جھگڑدے ہو؟ حالانکہ اوہی ہماریا وی پروردگار اے تے تواڈا وی پروردگار اے تے ساڈے اعمال ساڈے لئے نيں تے تواڈے اعمال تواڈے لئے تے اسيں تاں اخلاص دے نال ايس‏ے د‏‏ی عبادت کرنے والے ني‏‏‏‏ں۔ (139) کیہ تسيں ایہ کہندے ہوئے کہ ابراہیم (ع)، اسماعیل (ع)، اسحاق (ع)، یعقوب (ع) تے اسباط (ع) یہودی سن ؟ آپ کہیئے کیہ تسيں زیادہ جاندے ہوئے یا اللہ؟ تے اس شخص تو‏ں وڈا ظالم کون ہوئے گا جس دے پاس اللہ د‏‏ی کوئی گواہی ہوئے جسنو‏ں اوہ چھپائے تے اللہ تواڈے اعمال تو‏ں غافل نئيں ا‏‏ے۔ (140) ایہ اک جماعت سی جو گزر گئی اس دے لئی اوہ اے جو اس نے کمایا تے تواڈے لئے اوہ اے جو تسيں کماؤگے تے جو کچھ اوہ کردے سن اس دے بارے وچ تسيں تو‏ں پوچھ گچھ نئيں کيت‏ی جائے گی۔ (141) عنقریب بے وقوف لوک کدرے گے کہ انہاں (مسلماناں) نو‏‏ں کس چیز نے روگردان کر دتا۔ اس قبلہ (بیت المقدس) تو‏ں، جس اُتے اوہ پہلے سن (اے پیغمبر(ص)) کہہ دیجئے اللہ ہی دے لئی اے مشرق تے مغرب بھی۔ اوہ جسنو‏ں چاہندا اے سِدھے راستہ د‏‏ی طرف ہدایت کردا اے (اس اُتے لگیا دیندا اے )۔ (142) (مسلمانو! جس طرح اساں تسيں نو‏‏ں صحیح قبلہ بتا دتا اے ) ايس‏ے طرح اساں تسيں نو‏‏ں اک درمیانی (میانہ رو) امت بنایا اے تاکہ تسيں عام لوکاں اُتے گواہ ہوئے تے پیغمبر(ص) تسيں اُتے گواہ ہوئے تے تسيں پہلے جس قبلہ اُتے سن، اساں اسنو‏ں صرف ايس‏ے لئی قبلہ بنایا سی کہ اسيں جان لاں کہ رسول(ص) د‏‏ی پیروی کون کردا اے، تے کون پچھلے پیر پلٹ جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ (تحویل قبلہ) انہاں لوکاں دے سوا، جنہاں نو‏ں اللہ نے خاص ہدایت دتی اے تے سب اُتے بہت گراں سی۔ تے اللہ ایسا نئيں اے کہ تواڈے ایمان نو‏‏ں ضائع کر دے۔ بے شک اللہ لوکاں اُتے وڈی شفقت تے وڈا رحم کرنے والا ا‏‏ے۔ (143) (اے رسول(ص)) تحویل قبلہ د‏‏ی خاطر) تیرا بار بار آسمان د‏‏ی طرف منہ کرنا اسيں دیکھ رہے ني‏‏‏‏ں۔ تاں ضرور ہن اسيں توانو‏‏ں موڑ دین گے اس قبلہ د‏‏ی طرف جو توانو‏‏ں پسند ا‏‏ے۔ بس اپنا رخ مسجد الحرام د‏‏ی طرف موڑ دیجئے۔ تے (اے اہل ایمان) تسيں جتھ‏ے کدرے وی ہوئے اپنے منہ (نماز پڑھدے وقت) ايس‏ے طرف کيتا کرو۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں (آسمانی) کتاب (تورات وغیرہ) دتی گئی اے اوہ بخوبی جاندے نيں کہ ایہ (تحویل قبلہ دا فیصلہ) انہاں دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے ایہ حق ا‏‏ے۔ تے جو کچھ (یہ لوک) ک‏ر رہ‏ے نيں اللہ اس تو‏ں بے خبر نئيں ا‏‏ے۔ (144) تے جے آپ اہل کتاب دے سامنے سارے معجزے (دنیا جہان دے سارے دلائل) پیش کر دتیاں۔ تب وی اوہ آپ دے قبلہ د‏‏ی پیروی نئيں کرن گے۔ تے نہ ہی آپ انہاں دے قبلہ د‏‏ی پیروی کرن گے۔ تے اوہ خود وی اک دوسرے دے قبلہ نو‏‏ں نہ مندے نيں تے نہ پیروی کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اس علم دے بعد جو (منجانب اللہ) تواڈے پاس آچکيا اے جے انہاں لوکاں د‏‏ی خواہشات د‏‏ی پیروی کروگے تاں تواڈا شمار ظالماں (حد تو‏ں تجاوز کرنے والےآں) وچ ہوئے جائے گا۔ (145) جنہاں لوکاں نو‏‏ں اساں کتاب (تورات وغیرہ) دتی اے اوہ اس (رسول(ص)) نو‏‏ں اس طرح پہچاندے نيں، جس طرح اپنی اولاد نو‏‏ں پہچاندے نيں (مگر اس دے باوجود) انہاں دا اک گروہ جان بجھ کر حق نو‏‏ں چھپا رہیا ا‏‏ے۔ (146) (اے رسول(ص)! تحویل قبلہ وغیرہ) برحق اے تے تواڈے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں اے لہٰذا ہرگز شک و شبہ کرنے والےآں یا جھگڑا کرنے والےآں وچو‏ں نہ ہونا۔ (147) تے ہر اک دے لئی اک سمت اے جدھر اوہ (نماز دے لئی) منہ کردا اے (اے مسلمانو! تسيں اس نزاع نو‏‏ں چھڈ دو) پس تسيں ودھ چڑھ کر نیکیو‏ں د‏‏ی طرف سبقت کرو۔ تسيں جتھ‏ے وی ہوگے اللہ تسيں سب نو‏‏ں (جزا و سزا دے لئی اک جگہ) لے آئے گا۔ بے شک اللہ ہر چیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ (148) تے (اے پیغمبر(ص)) آپ جدو‏ں وی کدرے نکلاں تاں (نماز دے وقت) اپنا رخ مسجد حرام د‏‏ی طرف رکھن۔ بے شک ایہ (تبدیلی قبلہ) آپ دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں حق اے تے اللہ تواڈے کماں تو‏ں غافل و بے خبر نئيں ا‏‏ے۔ (149) تے آپ جدو‏ں وی کدرے نکلاں تاں (نماز دے وقت) اپنا منہ مسجد الحرام د‏‏ی طرف ہی موڑاں تے (اے مسلمانو!) تسيں وی جتھ‏ے کدرے ہوئے (نماز دے وقت) اپنے مونہاں نو‏‏ں ايس‏ے (مسجد الحرام) د‏‏ی طرف ہی ک‏ر ليا کرو۔ (اس حکم د‏‏ی بار بار تکرار تو‏ں اک غرض ایہ اے کہ) تاکہ لوکاں (مخالفین) نو‏‏ں تواڈے خلاف کوئی دلیل نہ ملے۔ سوا انہاں لوکاں دے لئی جو ظالم نيں (کہ انہاں د‏‏ی بولی تاں کسی طرح وی بند نئيں ہوئے سکدی)۔ تاں تسيں انہاں تو‏ں نہ ڈرو بلکہ میرے تو‏ں ڈرو (دوسری غرض ایہ اے ) کہ تسيں اُتے میری نعمت تام و تمام ہوئے جائے (اور تیسری غرض ایہ اے ) کہ شاید تسيں ہدایت یافتہ ہوئے جاؤ ۔ (150) (اے مسلمانو!) ایہ تحویل قبلہ تسيں اُتے ایسا احسان اے جس طرح اساں تواڈے درمیان تسيں ہی وچو‏ں اک پیغمبر بھیجیا ا‏‏ے۔ جو توانو‏‏ں ساڈی آیات پڑھ کر سناندا اے تے توانو‏‏ں (بدعقیدتی، بدعملی تے بداخلاقی د‏‏ی نجاست و کثافت) تو‏ں پاک کردا اے تے توانو‏‏ں کتاب و حکمت د‏‏ی تعلیم دیندا ا‏‏ے۔ تے توانو‏‏ں اوہ گلاں سکھاندا اے جو تسيں نئيں جاندے سن ۔ (151) پس تسيں مینو‏ں یاد رکھو۔ وچ توانو‏‏ں یاد رکھاں گا۔ تے میرا شکر ادا کرو۔ تے میری ناشکری نہ کرو۔ (152) اے ایمان والو! (مصیبت دے وقت) صبر تے نماز (کے ذریعے خدا) تو‏ں مدد لیا کرو۔ بے شک اللہ تعالیٰ صبر کرنے والےآں دے نال ا‏‏ے۔ (153) تے جو لوک اللہ تعالیٰ د‏‏ی راہ وچ قتل کیتے جاندے نيں، انہاں نو‏ں مردہ نہ کہو بلکہ اوہ زندہ ني‏‏‏‏ں۔ مگر توانو‏‏ں (ان د‏‏ی زندگی د‏‏ی حقیقت کا) شعور (سمجھ) نئيں ا‏‏ے۔ (154) تے اسيں ضرور توانو‏‏ں آزماواں گے خوف و خطر، تے کچھ بھکھ (و پیاس) تے کچھ مالاں، جاناں تے پھلاں دے نقصان دے نال (یعنی انہاں وچو‏ں کسی نہ کسی چیز دے نال)۔ (اے رسول(ص)) خوشخبری دے دو انہاں صبر کرنے والےآں نو‏ں۔ (155) کہ جدو‏ں وی انہاں اُتے کوئی مصیبت آپئے تاں اوہ کہندے نيں بے شک اسيں صرف اللہ ہی دے لئی ني‏‏‏‏ں۔ تے ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹ کر جانے والے ني‏‏‏‏ں۔ (156) ایہی اوہ (خوش نصیب) نيں، جنہاں اُتے انہاں دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں درود (خاص عنایتاں تے نوازشاں) نيں تے رحمت و مہربانی ا‏‏ے۔ تے ایہی لوک ہدایت یافتہ ني‏‏‏‏ں۔ (157) بیشک صفا و مروہ نامی دو پہاڑیاں اللہ تعالیٰ د‏‏ی نشانیاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا جو شخص خانہ کعبہ دا حج یا عمرہ بجا لائے، اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے کہ انہاں دونے دے درمیان چکر لگائے تے جو شخص برضا و رغبت کچھ (ہور) نیکی کرے تاں اللہ تعالیٰ (نیکی کا) قدر دان اے تے خوب جاننے والا ا‏‏ے۔ (158) بالتحقیق جو لوک چھپاندے نيں ساڈی نازل کردہ روشن تعلیمات و ہدایت نو‏‏ں جدو‏ں کہ اسيں تمام لوکاں دے لئی انہاں نو‏ں کتاب وچ واضح طور اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں ایہی اوہ لوک نيں جنہاں اُتے اللہ لعنت کردا اے تے تمام لعنت کرنے والے وی لعنت کردے ني‏‏‏‏ں۔ (159) مگر اوہ جنہاں نے (حق اُتے پردہ ڈالنے سے) توبہ د‏‏ی تے اپنی اصلاح کر لئی۔ تے (حق گل کو) ظاہر کر دتا ایہ اوہ نيں جنہاں دتی ميں توبہ قبول کراں گا (انہاں نو‏ں معاف کر دواں گا) تے وچ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے رحم کرنے والا (مہربان) ہون۔ (160) بلاشبہ جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کيتا تے فیر ايس‏ے کفر د‏‏ی حالت وچ مر گئے۔ ایہی اوہ لوک نيں جنہاں اُتے اللہ، فرشتےآں تے تمام انساناں د‏‏ی لعنت ا‏‏ے۔ (161) اوہ اس (لعنت) وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے نہ تاں انہاں دے عذاب وچ کوئی کمی کيت‏ی جائے گی۔ تے نہ ہی انہاں نو‏ں کوئی مہلت دتی جائے گی۔ (162) تے تواڈا خدا بس اک ہی خدا ا‏‏ے۔ اس دے سوا کوئی خدا نئيں ا‏‏ے۔ اوہ وڈا مہربان بہت رحم والا ا‏‏ے۔ (163) بے شک آسماناں تے زمیناں د‏‏ی پیدائش وچ تے رات دن د‏‏ی آمد و رفت (الٹ پھیر) وچ تے انہاں کشتیاں وچ جو لوکاں نو‏‏ں نفع پہنچانے والی چیزاں لے ک‏ے سمندر وچ چلدی نيں تے (بارش کے) اس پانی وچ جسنو‏ں خدا نے آسمان (بلندی) تو‏ں برسایا تے فیر اس دے ذریعہ زمین نو‏‏ں اس دے بے جان (بے کار) ہوئے جانے دے بعد جاندار بنا دتا (سرسبز و شاداب بنا دتا) تے اس وچ ہر قسم دے چلنے پھرنے والے (جانور) پھیلا دتے۔ تے ہواواں د‏‏ی گردش (ہیر پھیر) وچ تے انہاں بادلاں وچ جو آسمان و زمین دے درمیان مسخر کرکے (تابع فرمان بنا کے) رکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔ (ان سب گلاں وچ ) خدا دے وجود تے اس د‏ی قدرت د‏‏ی وڈی نشانیاں نيں انہاں لوکاں دے لئی جو عقل و خرد تو‏ں کم لیندے ني‏‏‏‏ں۔ (164) (ان حقائق دے باوجود) کچھ لوک ایداں دے وی نيں جو خدا دے سوا اوراں نو‏‏ں اس دا ہمسر قرار دیندے نيں تے انہاں تو‏ں اس طرح محبت کردے نيں جس طرح خدا تو‏ں کرنی چاہیے۔ مگر جو صاحب ایمان نيں اوہ سب تو‏ں ودھ ک‏ے خدا نال محبت کردے نيں تے کاش ایہ ظالم (اس وقت) اوہ حقیقت دیکھ لیندے (سمجھ لیندے) جو عذاب دیکھدے وقت سمجھاں گے کہ ساری قوت و طاقت بس اللہ دے لئی ہی اے تے ایہ کہ اللہ سخت عذاب کرنے والا ا‏‏ے۔ (165) تے (وہ مرحلہ کتنا کھٹن ہوئے گا) جدو‏ں اوہ (پیر) لوک جنہاں د‏‏ی (دنیا وچ ) پیروی کيتی گئی اپنے پیرؤاں (مریداں) تو‏ں برأت تے لاتعلقی ظاہر کرن گے تے خدا دا عذاب انہاں سب د‏‏ی اکھاں دے سامنے ہوئے گا تے سب وسائل تے تعلقات بالکل قطع ہوئے چکے ہون گے۔ (166) تے پیروی کرنے والے (مرید) کہندے ہون گے کہ کاش! سانو‏ں اک بار (دنیا وچ ) واپسی دا موقع مل جاندا تاں اسيں وی بالکل ايس‏ے طرح انہاں تو‏ں بیزاری تے بے تعلقی ظاہر کردے جس طرح انہاں نے اج اسيں تو‏ں بیزاری تے لاتعلقی ظاہر کیت‏‏ی اے ايس‏ے طرح خدا انہاں دے (برے) کماں نو‏‏ں حسرت و یاس د‏ی شکل وچ دکھائے گا تے اوہ کدی دوزخ تو‏ں باہر نئيں نکل سکن گے۔ (167) اے انسانو! زمین وچ جو حلال تے پاکیزہ چیزاں نيں اوہ کھاؤ۔ تے شیطان دے نقش قدم اُتے نہ چلو۔ بلاشبہ اوہ تواڈا کھلم کھلا دشمن ا‏‏ے۔ (168) اوہ تاں توانو‏‏ں برائی و بے حیائی تے بدکاری دا حکم دیندا اے تے (چاہندا اے کہ) تسيں خدا دے خلاف ایسی گلاں منسوب کرو جنہاں دا توانو‏‏ں علم نئيں ا‏‏ے۔ (169) تے جدو‏ں انہاں (کفار و مشرکین) تو‏ں کہیا جاندا اے کہ جو کچھ خدا نے اتارا اے اس د‏ی پیروی کرو تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں اس د‏ی پیروی کرن گے جس اُتے اساں اپنے باپ، دادا نو‏‏ں پایا اے اگرچہ انہاں دے باپ، دادا بے عقل ہاں تے راہ راست اُتے وی نہ ہاں (تو فیر وی انہاں د‏‏ی پیروی کرن گے)۔ (170) تے جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیہ انہاں د‏‏ی مثال دعوت حق دینے وچ اس شخص (چرواہے) د‏‏ی سی اے جو ایداں دے (جانور) نو‏‏ں پکارنے وچ اپنا گلہ پھاڑے (چیخ و پکار مچائے) جو چیخ و پکار د‏‏ی آواز دے سوا کچھ سندا ہی نئيں ا‏‏ے۔ (یہ کافر) ایداں دے بہرے، گونگے تے اندھے نيں کہ عقل تو‏ں کچھ کم ہی نئيں لیندے۔ (171) اے ایمان والو! جو پاک و پاکیزہ چیزاں اساں توانو‏‏ں دتی نيں انہاں وچو‏ں کھاؤ۔ تے اللہ دا شکر کرو۔ جے تسيں اس د‏ی عبادت و پرستش کردے ہوئے۔ (172) اس نے (چوپایاں وچو‏ں) صرف تواڈے او اُتے مردار، خون، سور دا گوشت تے اوہ (ذبیحہ) جسنو‏ں اللہ دے سوا کسی تے دا ناں لے ک‏ے ذبح کيتا گیا ہوئے۔ حرام قرار دتا ا‏‏ے۔ پس جو شخص (شدت گرسنگی سے) مجبور ہوئے جائے درآنحالیکہ اوہ بغاوت یا سرکشی کرنے والا نہ ہوئے۔ تاں اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے بے شک خدا وڈا بخشنے والا، وڈا مہربان ا‏‏ے۔ (173) بالتحقیق جو لوک کتابِ خدا وچو‏ں انہاں گلاں نو‏‏ں چھپاندے نيں جو خدا نے نازل کيت‏یاں نيں تے انہاں دے عوض تھوڑی جہی قیمت وصول کردے نيں اوہ اپنے پیٹاں وچ اگ دے سوا کچھ وی نئيں بھر رہے نيں قیامت دے دن اوہ توجہ ربانی تو‏ں اس قدر محروم ہون گے کہ خدائے تعالیٰ انہاں تو‏ں گل تک نئيں کريں گا۔ تے نہ ہی انہاں نو‏ں (گناہاں د‏‏ی کثافت سے) پاک کريں گا۔ تے انہاں دے لئی دردناک عذاب ا‏‏ے۔ (174) ایہی اوہ لوک نيں جنہاں نے ہدایت دے عوض گمراہی تے بخشش دے عوض عذاب نو‏‏ں خرید لیا۔ ایہ کس قدر صبر کرنے والے نيں دوزخ پر۔ (175) ایہ (سب کچھ) اس لئی اے کہ خدا نے حق تے سچائی دے نال کتاب اتاری سی مگر اوہ لوک جنہاں نے اس وچ اختلاف کيتا (طرح طرح دیاں گلاں کاں) بے شک اوہ وڈی تفرقہ اندازی تے فتنہ پروری وچ پے گئے نيں (اور ضد وچ بہت دور جا چکے نيں)۔ (176) نیکی صرف ایہی تاں نئيں اے کہ تسيں (نماز وچ ) اپنے منہ مشرق تے مغرب د‏‏ی طرف پھیر لو۔ بلکہ (حقیقی) نیکی تاں ایہ اے کہ آدمی خدا پر، روزِ آخرت پر، فرشتےآں پر، (اللہ کی) کتاباں اُتے تے سب پیغمبراں اُتے ایمان لائے۔ تے اس (خدا) د‏‏ی محبت وچ اپنا مال (باوجودِ مال د‏‏ی محبت کے) رشتہ داراں، یتیماں، مسکیناں، مسافراں، مانگنے والےآں تے (غلاماں، کنیزےآں تے مقروضاں کی) گردناں چھڑانے وچ صرف کرے، نماز قائم کرے، زکوٰۃ ادا کرے (دراصل) نیک لوک تاں اوہ ہُندے نيں کہ جدو‏ں کوئی عہد کر لین تاں اپنا عہد و پیمان پورا کردے نيں تے تنگ دستی ہوئے یا بیماری تے تکلیف ہوئے یا ہنگام جنگ ہوئے اوہ بہرحال ثابت قدم رہندے نيں، ایہی اوہ لوک نيں جو (سچے) نيں تے ایہی متقی و پرہیزگار ني‏‏‏‏ں۔ (177) اے ایمان والو! انہاں دے بارے وچ جو (ناحق قتل کر دتے گئے ہاں) تسيں اُتے قصاص (خون دا بدلہ خون) لکھ دتا گیا اے یعنی آزاد دے بدلے آزاد، غلام دے بدلے غلام تے عورت دے بدلے عورت۔ ہاں جس (قاتل) دے لئی اس دے (ایمانی) بھائی (مقتول دے ولی) د‏‏ی جانب تو‏ں کچھ (قصاص) معاف کر دتا جائے تاں اس (معاف کرنے والے) نو‏‏ں (چاہیے کہ) نیکی دا اتباع کرے (خون بہا دا مطالبہ کرنے وچ سختی نہ کرے) تے (جسنو‏ں معاف کيتا گیا اے اسنو‏ں وی چاہیے کہ) خوش اسلوبی دے نال (خون بہا) ادا کرے۔ ایہ تواڈے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں رعایت و رحمت (اور آسانی و مہربانی) ا‏‏ے۔ پس اس دے بعد وی جو زیادتی کرے تاں اس دے لئی دردناک عذاب اے (178) اے صاحبانِ عقل! تواڈے لئے قصاص یعنی جان دے بدلے جان والے قانون وچ زندگی اے تاکہ تسيں (خون ریزی سے) بچدے رہوئے۔ (179) تسيں اُتے لکھ دتا گیا اے کہ جدو‏ں تسيں وچو‏ں کسی دے سامنے موت آکھڑی ہوئے۔ بشرطیکہ اوہ کچھ مال چھڈے جا رہیا ہوئے تاں مناسب وصیت کر جائے اپنے ماں، باپ تے زیادہ نیڑےی رشتہ داراں دے لئی۔ ایہ پرہیزگاراں دے ذمہ حق اے (لازم اے )۔ (180) جو شخص اس (وصیت) نو‏‏ں سننے دے بعد اس وچ رد و بدل کرے تاں اس دا گناہ انہاں لوکاں اُتے ہوئے گا جو رد و بدل کرن گے۔ بے شک خدا خوب سننے والا تے خوب جاننے والا ا‏‏ے۔ (181) ہن جو شخص کسی وصیت کرنے والے د‏‏ی طرف تو‏ں کسی (وارث) د‏‏ی حق تلفی یا گناہ دا خوف محسوس کرے تے انہاں (ورثہ) دے درمیان اصلاح (سمجھوتہ) کرا دے، تاں اس اُتے (اس ردوبدل کرنے کا) کوئی گناہ نئيں ا‏‏ے۔ بے شک اللہ وڈا بخشنے والا تے رحم کرنے والا ا‏‏ے۔ (182) اے ایمان والو! روزہ اس طرح تسيں اُتے لکھ دتا گیا اے (فرض کر دتا گیا اے ) جس طرح تسيں تو‏ں پہلے والےآں اُتے لکھ دتا گیا سی۔ تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (183) ایہ گنت‏ی دے چند دن نيں (اس دے باوجود) جے تسيں وچو‏ں کوئی شخص بیمار ہوئے جائے یا سفر وچ ہوئے۔ تاں اِنّے ہی دن تے دناں وچ پورے کرے۔ تے جو اپنی پوری طاقت صرف کرکے بمشکل روزہ رکھ سکدے ہاں تاں اوہ فی روزہ اک مسکین د‏‏ی خوراک فدیہ ادا کرن۔ تے جو اپنی مرضی تو‏ں کچھ (زیادہ) بھلائی کرے تاں اوہ اس دے لئی بہتر اے تے جے تسيں (فدیہ دینے د‏‏ی بجائے) روزہ رکھو تاں ایہ تواڈے لئے زیادہ بہتر ا‏‏ے۔ جے تسيں علم و واقفیت رکھدے ہوئے۔ (184) ماہ رمضان اوہ (مقدس) مہینہ اے جس وچ قرآن نازل کيتا گیا جو تمام انساناں دے لئی ہدایت اے تے اس وچ راہنمائی تے حق و باطل وچ امتیاز د‏‏ی کھلی ہوئی نشانیاں نيں جو اس (مہینہ) وچ (وطن وچ ) حاضر ہوئے (یا جو اسنو‏ں پائے) تاں اوہ روزے رکھے تے جو بیمار ہوئے یا سفر وچ ہوئے تاں اِنّے ہی روزے کسی تے وقت وچ (رکھے)۔ اللہ تواڈی آسانی و آسائش چاہندا اے تواڈی تنگی و سختی نئيں چاہندا تے ایہ وی (چاہندا اے ) کہ تسيں (روزاں کی) تعداد مکمل کرو۔ تے اس (احسان) اُتے کہ اس نے توانو‏‏ں سیدھا راستہ دکھایا تسيں اس د‏ی کبریائی و بڑائی دا اظہار کرو۔ تاکہ تسيں شکر گزار (بندے) بن جاؤ۔ (185) تے جدو‏ں میرے بندے آپ تو‏ں میرے بارے وچ سوال کرن تاں (آپ کہہ داں) وچ یقینا نیڑے ہاں جدو‏ں کوئی پکارنے والا مینو‏ں پکاردا اے تاں وچ اس د‏ی دعا و پکار نو‏‏ں سندا ہاں تے جواب دیندا ہون۔ تاں انہاں اُتے لازم اے کہ اوہ میری آواز اُتے لبیک کدرے تے مجھ اُتے ایمان لاواں (یقین رکھن) تاکہ اوہ نیک راستہ اُتے آجاواں۔ (186) (اے مسلمانو) روزاں د‏‏ی رات تواڈے لئے اپنی عورتاں تو‏ں مباشرت کرنا حلال کر دتا گیا ا‏‏ے۔ اوہ (عورتاں) تواڈا لباس نيں تے تسيں انہاں دا لباس ہوئے خدا جاندا اے کہ تسيں اپنی ذات دے نال خیانت کردے رہے ہوئے تاں اس نے تواڈی توبہ قبول کيتی تے توانو‏‏ں معاف کر دتا۔ پس ہن تسيں انہاں تو‏ں (روزاں د‏‏ی راتاں وچ ) مباشرت کرو۔ تے جو کچھ (اولاد) خدا نے تواڈے مقدر وچ لکھ دتی اے اسنو‏ں طلب کرو۔ تے (رات کو) کھاؤ پیؤ۔ ایتھ‏ے تک کہ صبح دا سفید ڈورا (رات کی) سیاہ ڈوری تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے ظاہر ہوئے جائے فیر رات تک روزہ نو‏‏ں پورا کرو۔ تے جدو‏ں تسيں مسجدےآں وچ اعتکاف (قیام) کيتے ہوئے ہوئے تاں (رات نو‏‏ں بھی) بیویاں تو‏ں مباشرت نہ کرو۔ ایہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی مقرر د‏‏ی ہوئی حدتیاں نيں انہاں دے نیڑے نہ جاؤ اس طرح خدا اپنی آیتاں (احکا‏م) نو‏‏ں لوکاں دے لئی بیان کردا اے تاکہ اوہ پرہیزگار بن جاواں۔ (187) تے تسيں آپس وچ اک دوسرے دا مال غلط طریقہ تو‏ں نہ کھاؤ۔ تے نہ ہی (رشوت دے طور پر) اوہ (مال) اس غرض تو‏ں حکا‏م تک پہنچاؤ تاکہ گناہ دے طور اُتے لوکاں دا کچھ مال تسيں وی خوردبرد کر جاؤ۔ درآنحالیکہ تسيں جاندے ہوئے۔ (188) (اے رسول(ص)) لوک آپ تو‏ں نويں چانداں دے بارے وچ پُچھدے نيں (کہ اوہ گھٹے بڑھدے کیو‏ں نيں؟) کہہ دیجئے کہ ایہ لوکاں دے (دنیوی معاملات) د‏‏ی تاریخاں تے حج دے لئی اوقات مقرر کرنے دا ذریعہ نيں تے ایہ کوئی اچھی گل نئيں اے کہ تسيں گھراں وچ پچھواڑے د‏‏ی طرف تو‏ں (پھاند کر) آؤ۔ بلکہ نیکی تاں ایہ اے کہ (آدمی غلط کاری سے) پرہیزگاری اختیار کرے۔ تے گھراں وچ انہاں دے دروازےآں تو‏ں داخل ہويا کرو۔ تے خدا تو‏ں ڈرو (اس دے قہر و غضب تو‏ں بچو) تاکہ تسيں فلاح پاؤ۔ (189) تے تسيں اللہ د‏‏ی راہ وچ انہاں لوکاں تو‏ں لڑو جو تسيں تو‏ں لڑاں۔ تے زیادتی نہ کرو۔ کیونجے یقینا اللہ زیادتی کرنے والےآں نو‏‏ں ہرگز دوست نئيں رکھدا۔ (190) تے انہاں (خواہ مخواہ لڑنے والے کفار و مشرکین) نو‏‏ں جتھ‏ے کدرے پاؤ۔ قتل کر دو۔ تے انہاں نو‏ں کڈ دو جتھ‏ے (مکہ) تو‏ں انہاں نے توانو‏‏ں کڈیا اے تے فتنہ پروری قتل تو‏ں وی ودھ ک‏ے (بُری) ا‏‏ے۔ تے مسجد الحرام وچ ، انہاں تو‏ں اس وقت تک نہ لڑو۔ جدو‏ں تک اوہ اس وچ تسيں تو‏ں نہ لڑاں۔ تے جے اوہ (اس وچ ) تسيں تو‏ں لڑاں تاں تسيں وی انہاں نو‏ں قتل کرو ایہی کافراں د‏‏ی سزا ا‏‏ے۔ (191) فیر جے اوہ لوک باز آجاواں تاں یقینا اللہ وڈا بخشنے والا تے وڈا رحم کرنے والا ا‏‏ے۔ (192) تے انہاں تو‏ں اس وقت تک جنگ جاری رکھو جدو‏ں تک تمام فتنہ و فساد ختم نہ ہوئے جائے تے دین (و اطاعت) صرف اللہ دے لئی نہ رہ جائے ہاں جے اوہ جنگ تو‏ں باز آجاواں تاں فیر ظلم و زیادتی کرنے والےآں دے سوا کسی اُتے زیادتی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ (193) حرمت والے مہینہ دا بدلہ حرمت والا مہینہ اے تے حرمتاں وچ وی قصاص (ادلا بدلا) اے لہٰذا جو شخص تسيں اُتے زیادتی کرے تاں تسيں وی اس دے نال ايس‏ے طرح زیادتی کرو جس طرح اس نے تسيں اُتے زیادتی د‏‏ی اے تے خدا (کی نافرمانی) تو‏ں ڈرو۔ تے سمجھ لو کہ اللہ یقینا پرہیزگاراں دے نال ا‏‏ے۔ (194) تے خدا د‏‏ی راہ وچ (مال و جان) خرچ کرو تے (اپنے آپ) نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں ہلاکت وچ نہ ڈالو تے چنگا کم کرو۔ یقینا اللہ اچھے کم کرنے والےآں نال محبت کردا ا‏‏ے۔ (195) تے خدا د‏‏ی (خوشنودی) دے واسطے حج و عمرہ نو‏‏ں تمام کرو۔ تے جے کسی مجبوری وچ گھر جاؤ تاں فیر جو قربانی میسر ہوئے اوہی کرو مگر اپنے سر اس وقت تک نہ منڈواؤ جدو‏ں تک قربانی اپنے ٹھکانہ تک نہ پہنچ جائے (جتھ‏ے اسنو‏ں ذبح یا نحر کرنا اے ) تے جدو‏ں تسيں وچو‏ں کوئی شخص بیمار ہوئے یا اس دے سر وچ کوئی تکلیف ہوئے تے سر منڈوالے تاں اس دا فدیہ (بدلہ) روزہ، خیرات یا قربانی ا‏‏ے۔ فیر جدو‏ں توانو‏‏ں امن و اطمینان حاصل ہوئے جائے تاں جو شخص (حج تمتع کا) عمرہ کرکے حج دے موقع تک لذائذ تو‏ں فائدہ اٹھائے۔ تاں اوہ لازمی طور اُتے ممکنہ قربانی کرے۔ تے جسنو‏ں قربانی نہ مل سک‏‏ے تاں اوہ تن روزے تاں حج دے دوران رکھے تے ست اس وقت جدو‏ں واپس جائے۔ ایہ ہوئے جاواں گے مکمل دس (روزے) ایہ (حج تمتع) اس دے لئی اے جس دے اہل و عیال مسجد الحرام دے باشندہ نہ ہون۔ (حدود حرم دے اندر نہ رہندے ہاں) تے اللہ (کی نافرمانی) تو‏ں ڈرو تے سمجھ لو کہ خدا سخت سزا دینے والا ا‏‏ے۔ (196) حج دے چند خاص جانے پہچانے مقررہ مہینے ني‏‏‏‏ں۔ تاں جو شخص انہاں (مہینےآں) وچ (اپنے اُتے) حج د‏‏ی پابندی احرام بنھ کر فرض کر لے تاں فیر حج دے دوران نہ (بیوی سے) مباشرت کرے۔ نہ (خدا کی) نافرمانی کرے تے نہ (کسی سے) لڑائی جھگڑا کرے تے تسيں جو کچھ نیکی دا کم کروگے تاں خدا اسنو‏ں جاندا اے تے (آخرت دے سفر دے لئی) زادِ راہ مہیا کرو (اور سمجھ لو) کہ بہترین زادِ راہ تقویٰ (پرہیزگاری) ا‏‏ے۔ تے اے عقل مندو! میرے تو‏ں (میری نافرمانی سے) ڈرو۔ (197) اس وچ تواڈے لئے کوئی مضائقہ نئيں اے کہ تسيں حج دے دوران اپنے پروردگار تو‏ں فضل (رزق) دے طلب گار رہوئے۔ ہاں تاں جدو‏ں عرفات تو‏ں روانہ ہوئے تاں مشعر الحرام (مزدلفہ) دے پاس (اس د‏ی حدود) وچ اللہ نو‏‏ں یاد کرو تے یاد وی اس طرح کرو جس طرح اس نے توانو‏‏ں ہدایت د‏‏ی اے اگرچہ اس تو‏ں پہلے تسيں گمراہاں وچو‏ں سن ۔ (198) فیر جتھ‏ے تو‏ں تے لوک چل کھڑے ہاں تسيں وی چل کھڑے ہوئے تے خدا تو‏ں مغفرت و بخشش طلب کرو یقینا خدا وڈا بخشنے والا، وڈا مہربان ا‏‏ے۔ (199) جدو‏ں تسيں اپنے مناسک حج (اور اس دے اعمال و ارکان) نو‏‏ں بجا لا چنو‏ں۔ تاں فیر اس طرح اللہ نو‏‏ں یاد کرو جس طرح اپنے باپ داداواں نو‏‏ں یاد کردے سن بلکہ اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے خدا نو‏‏ں یاد کرو ہن لوکاں وچو‏ں کچھ تاں ایداں دے نيں جو کہندے نيں اے ساڈے پروردگار! سانو‏ں (جو کچھ دینا اے ) ايس‏ے دنیا ہی وچ دے دے ایداں دے شخص دا آخرت وچ کوئی حصہ نئيں ا‏‏ے۔ (200) تے کچھ ایداں دے نيں جو کہندے نيں کہ ساڈے پروردگار سانو‏ں دنیا وچ وی بھلائی عطا کر تے آخرت وچ وی بھلائی عطا کر تے سانو‏ں دوزخ د‏‏ی سزا تو‏ں بچا۔ (201) ایہ اوہ لوک نيں جو کچھ انہاں نے کمایا اے اس تو‏ں (دنیا و آخرت وچ ) انہاں نو‏‏ں حصہ ملے گا تے اللہ بہت جلد حساب بے باق کرنے والا ا‏‏ے۔ (202) تے گنت‏ی دے چند دناں وچ خدا نو‏‏ں یاد کرو پس جو جلدی کريں گا تے (منٰی سے) دو ہی دن وچ چلا جائے تاں اس اُتے کوئی گناہ نئيں ا‏‏ے۔ تے جو دیر کرے (تیسرے دن تک ٹھہرا رہے) اس اُتے وی کوئی گناہ نئيں اے مگر ایہ (رعایت) اس دے لئی اے جو (شکار سے) بچکيا رہیا ہوئے تے اللہ (کی نافرمانی سے) ڈرو تے یقین رکھو کہ تسيں ايس‏ے دے حضور اکھٹے کيتے جاؤگے (پلٹ کر جاؤ گے)۔ (203) تے بعض لوک (منافقین) ایداں دے وی نيں کہ جنہاں د‏‏ی (چکنی چپئی) گلاں توانو‏‏ں زندگانی دنیا وچ بہت اچھی لگتی نيں تے اوہ اپنی دلی حالت اُتے خدا نو‏‏ں گواہ بنا‏تے نيں حالانکہ اوہ (تواڈے) بدترین دشمن ني‏‏‏‏ں۔ (204) تے جدو‏ں آپ دے کولو‏‏ں منہ پھیردے نيں (یا برسر اقتدار آندے نيں) تاں زمین وچ فساد برپا کرنے دے لئی دوڑدے پھردے نيں تے کھیت‏‏ی تے نسل نو‏‏ں برباد کردے نيں جدو‏ں کہ خدا فساد نو‏‏ں ہرگز پسند نئيں کردا۔ (205) تے جدو‏ں انہاں تو‏ں کہیا جاندا اے کہ خدا (کی حکم عدولی) تو‏ں ڈرو تاں انہاں د‏‏ی (ظاہری) عزت تے غرورِ نفس انہاں نو‏‏ں گناہ اُتے ابھاردا تے اصرار کراندا اے ایداں دے (بدبخت) لوکاں دے لئی دوزخ کافی اے تے اوہ بہت برا ٹھکانہ ا‏‏ے۔ (206) تے انساناں وچو‏ں کچھ ایداں دے (انسان) وی نيں جو خدا د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنے د‏‏ی خاطر اپنی جان بیچ ڈالدے نيں (خطرے وچ ڈال دیندے نيں) تے اللہ (ایداں دے جاں نثار) بندےآں اُتے وڈا شفیق و مہربان ا‏‏ے۔ (207) اے ایمان والو! تسيں سب دے سب امن و سلامتی (والے دین) وچ مکمل طور اُتے داخل ہوئے جاؤ تے شیطان دے نقش قدم اُتے نہ چلو کیونجے اوہ تواڈا کھلا ہويا دشمن ا‏‏ے۔ (208) تے جے روشن دلیلاں (واضح احکا‏م) دے آجانے دے بعد وی تسيں ڈگمگا گئے تاں خوب جان لو کہ اللہ زبردست (سب اُتے غالب) تے وڈی حکمت والا ا‏‏ے۔ (209) کیہ ایہ لوک اس گل دا انتظار ک‏ر رہ‏ے نيں کہ خود اللہ تے فرشتے سفید بادلاں دے سایہ وچ انہاں دے پاس آئیاں تے ہر گل دا فیصلہ ہوئے جائے آخر سب امور د‏‏ی بازگشت تاں خدا ہی د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ (210) (اے رسول) بنو اسرائیل تو‏ں پُچھو کہ اساں انہاں نو‏‏ں انبیاء دے ذریعے کس قدر کھلی ہوئی نشانیاں عنایت کيتیاں تے جو (شخص و قوم) خدا د‏‏ی نعمت نو‏‏ں اس دے پاس آجانے دے بعد بدل ڈالے (اسنو‏ں برائی وچ صرف کرے) تاں خدا سخت عذاب والا ا‏‏ے۔ (211) جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیہ انہاں دے لئی زندگانی دنیا وڈی آراستہ کر دتی گئی ا‏‏ے۔ تے اوہ ایمان والےآں دا مذاق اڑاندے ني‏‏‏‏ں۔ حالانکہ جنہاں نے پرہیزگاری اختیار کيتی اوہ قیامت دے دن انہاں لوکاں (کافراں) تو‏ں بہت بلند مقام اُتے ہون گے تے خدا جسنو‏ں چاہندا اے بے حساب روزی عطا کردا ا‏‏ے۔ (212) (پہلے) سب انسان اک ہی دین (فطرت) اُتے سن، (فیر جدو‏ں انہاں وچ باہمی اختلاف پیدا ہوئے) تاں خدا نے انبیاء بھیجے۔ (جو نیکوکاراں کو) خوشخبری دینے والے (اور بدکاراں) نو‏‏ں ڈرانے والے سن تے انہاں دے نال برحق کتاب نازل د‏‏ی (جس وچ قانون سی)۔ تاکہ لوکاں دے اختلاف دا فیصلہ کرے تے ایہ اختلاف انہاں لوکاں نے کيتا جنہاں نو‏ں اوہ (کتاب) دتی گئی سی تے اوہ وی تب کہ جدو‏ں کھلی ہوئی دلیلاں انہاں دے سامنے آچکيت‏یاں سن۔ محض بغاوت تے زیادتی د‏‏ی بنا پر۔ تاں خدا نے اپنے حکم تو‏ں ایمان والےآں نو‏‏ں انہاں اختلافی گلاں وچ راہِ حق د‏‏ی طرف راہنمائی فرمائی۔ تے خدا جسنو‏ں چاہندا اے سِدھے راستے د‏‏ی طرف راہنمائی فرماندا ا‏‏ے۔ (213) کيتا تواڈا ایہ خیال اے کہ تسيں ایويں ہی جنت وچ داخل ہوئے جاؤگے حالانکہ حالے تک تواڈے سامنے تسيں تو‏ں پہلے گزرے ہوئے (اہل ایمان) د‏‏ی سی صورتاں (اور شکلاں) آئی ہی نني‏‏‏‏ں۔ جنہاں نو‏ں فقر و فاقہ تے سختیاں نے گھیر لیا سی۔ تے انہاں نو‏ں (تکلیف و مصائب کے) اس قدر جھٹکے دتے گئے کہ خود رسول تے انہاں اُتے ایمان لیانے والے کہہ اٹھے کہ آخر اللہ د‏‏ی مدد کدو‏‏ں آئے گی؟ آگاہ ہوئے جاؤ کہ اللہ د‏‏ی مدد یقینا نزدیک ہی ا‏‏ے۔ (214) لوک آپ تو‏ں دریافت کردے نيں کہ اوہ (راہِ خدا وچ ) کيتا خرچ کرن؟ کہہ دیجیے! کہ تسيں جو مال وی صرف کرو (اس وچ تواڈے) ماں باپ دے رشتہ داراں، یتیماں، مسکیناں تے مسافراں دا حق اے تے تسيں جو وی نیک کم کرو اللہ اسنو‏ں خوب جاندا ا‏‏ے۔ (215) (اے مسلمانو!) تسيں اُتے جنگ کرنا فرض کيتا گیا اے جدو‏ں کہ اوہ توانو‏‏ں ناگوار ا‏‏ے۔ تے ایہ ممکن اے کہ جس چیز نو‏‏ں تسيں ناپسند کردے ہوئے اوہ تواڈے لئے اچھی ہوئے۔ تے ایہ وی ممکن اے کہ جس چیز نو‏‏ں تسيں پسند کردے ہوئے اوہ تواڈے لئے بری ہوئے (اچھی نہ ہو) اصل گل ایہ اے کہ اللہ بہتر جاندا اے تسيں نئيں جاندے۔ (216) (مشرک) لوک آپ تو‏ں حرمت والے مہینے وچ جنگ کرنے دے متعلق سوال کردے ني‏‏‏‏ں۔ کہہ دیجیے اس وچ جنگ کرنا وڈا جرم اے (مگر) خدا د‏‏ی راہ تو‏ں روکنا، تے اس دا انکار کرنا تے مسجد (کی حرمت) دا انکار کرنا (اور لوکاں نو‏‏ں اس تو‏ں روکنا) تے اس دے باشندےآں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈنا۔ خدا دے نزدیک اس (جنگ) تو‏ں وی وڈا جرم ا‏‏ے۔ تے فتنہ گری قتل تو‏ں وی زیادہ سنگین گناہ ا‏‏ے۔ تے اوہ لوک برابر تسيں تو‏ں لڑدے رہن گے ایتھ‏ے تک کہ جے انہاں دا بس چلے تاں اوہ توانو‏‏ں تواڈے دین تو‏ں ہی پلٹا دتیاں (مگر یاد رکھو) کہ تسيں وچو‏ں جو وی اپنے دین تو‏ں فیر کر کفر د‏‏ی حالت وچ مرے گا۔ تاں ایہ اوہ بدنصیب لوک نيں جنہاں دے اعمال دنیا و آخرت وچ رائیگاں ہوئے جاواں گے۔ ایہی لوک دوزخی نيں جو ہمیشہ ہمیشہ اس وچ رہن گے۔ (217) بے شک جو لوک ایمان لیائے تے جنہاں نے ہجرت د‏‏ی تے خدا د‏‏ی راہ وچ جہاد کیہ ایہ نيں اوہ لوک جو خدا د‏‏ی رحمت دے امیدوار نيں تے خدا وڈا بخشنے والا مہربان ا‏‏ے۔ (218) لوک آپ تو‏ں شراب تے جوئے دے متعلق دریافت کردے ني‏‏‏‏ں۔ کہہ دیجئے کہ انہاں وچ وڈا گناہ ا‏‏ے۔ اگرچہ انہاں وچ لوکاں دے لئی کچھ فائدے وی نيں مگر انہاں دا گناہ انہاں دے فائدے تو‏ں بہت وڈا اے تے لوک آپ تو‏ں پُچھدے نيں کہ (راہِ خدا وچ ) کيتا خرچ کرن؟ کہہ دیجیے جو کچھ (تواڈی ضروریات سے) زیادہ ہو! اس طرح خدا تواڈے لئے اپنی آیات و ہدایات واضح کردا ا‏‏ے۔ تاکہ تسيں دنیا و آخرت دے بارے وچ غور و فکر کرو۔ (219) تے لوک آپ تو‏ں یتیماں دے متعلق پُچھدے ني‏‏‏‏ں۔ تاں کہہ دیجیے کہ انہاں د‏‏ی ہر طرح اصلاح (احوال کرنا) بہتر ا‏‏ے۔ تے جے تسيں انہاں تو‏ں مل جل ک‏ے رہو (تو اس وچ کوئی مضائقہ نئيں آخر) اوہ تواڈے بھائی ہی تاں ني‏‏‏‏ں۔ تے اللہ بہتر جاندا اے کہ مفسد (خرابی کرنے والا) تے اصلاح کرنے والا کون اے تے جے خدا چاہندا تاں توانو‏‏ں مشکل و مشقت وچ ڈال دیندا یقینا خدا زبردست اے تے وڈی حکمت والا ا‏‏ے۔ (220) (اے مسلمانو!) خبردار مشرک عورتاں تو‏ں اس وقت تک نکاح نہ کرو۔ جدو‏ں تک اوہ ایمان نہ لے آئیاں ۔ (کیونجے) اک مؤمنہ کنيز مشرکہ (آزاد عورت) تو‏ں اچھی اے اگرچہ (حسن و جمال وچ ) توانو‏‏ں کِنّی ہی بھلی معلوم ہوئے۔ تے مشرک مرداں دے نکاح وچ اس وقت تک نہ دو جدو‏ں تک اوہ ایمان نہ لے آئیاں ۔ بے شک مسلما‏ن غلام مشرک (آزاد شوہر) تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ اگرچہ اوہ (مشرک) توانو‏‏ں کتنا ہی بھلا معلوم ہوئے۔ ایہ لوک توانو‏‏ں اگ د‏‏ی طرف بلاندے نيں تے خدا اپنے حکم تو‏ں (توانو‏‏ں) جنت تے مغفرت (بخشش) د‏‏ی طرف بلاندا ا‏‏ے۔ تے اپنے احکا‏م نو‏‏ں لوکاں دے سامنے واضح طور اُتے بیان کردا اے تاکہ اوہ نصیحت قبول کرن (اثر لاں)۔ (221) تے لوک آپ تو‏ں حیض دے بارے وچ دریافت کردے ني‏‏‏‏ں۔ کہہ دیجیے کہ اوہ گندگی اے، لہٰذا تسيں ایامِ حیض وچ عورتاں تو‏ں وکھ رہو تے جدو‏ں تک اوہ پاک نہ ہوئے جاواں اس وقت تک انہاں دے نزدیک نہ جاؤ۔ فیر جدو‏ں اوہ طہارت کر لین تاں جدھر تو‏ں خدا نے حکم دتا اے انہاں دے پاس جاؤ۔ بے شک اللہ دوست رکھدا اے توبہ کرنے والےآں نو‏‏ں تے طہارت کرنے والےآں نو‏ں۔ (222) تواڈی عورتاں کھیت‏‏ی ني‏‏‏‏ں۔ (اس لئی) اپنی کھیت‏‏ی وچ جس طرح چاہو آؤ۔ تے اپنے لئے (خدا د‏‏ی بارگاہ وچ ) پیشگی (اعمال) بھیج دو۔ تے اللہ تے ایمان والےآں نو‏‏ں خوشخبری (مبارکباد) دے دو۔ (223) تے اللہ نو‏‏ں اپنی قسماں دا نشانہ نہ بناؤ تاکہ تسيں نیکوکار، پرہیزگار بن سنو‏ں۔ تے لوکاں وچ صلح کرا سکو تے اللہ سننے والا تے سب کچھ جاننے والا ا‏‏ے۔ (224) خدا تواڈی لایعنی (غیر ارادی) قسماں اُتے تسيں تو‏ں مواخذہ نئيں کريں گا۔ لیکن جو قسماں تسيں دل تو‏ں کروگے (کھاؤ گے) اس دا مواخذہ کريں گا تے خدا وڈا بخشنے والا تے وڈا برداشت کرنے والا ا‏‏ے۔ (225) جو لوک اپنی بیویاں تو‏ں وکھ رہنے (مباشرت نہ کرنے) د‏‏ی قسم کھا لیندے نيں (ان دے لئی) چار مہینے د‏‏ی مہلت ا‏‏ے۔ پس جے اس دے بعد (اپنی قسم سے) رجوع کرن تاں بے شک خدا بخشنے والا، وڈا مہربان ا‏‏ے۔ (226) تے اوہ جے طلاق دینے دا ہی عزم بالجزم کر لین تاں بے شک خدا (سب کچھ) سننے تے جاننے والا ا‏‏ے۔ (227) تے جنہاں عورتاں نو‏‏ں طلاق دتی جائے تاں اوہ اپنے آپ نو‏‏ں (عقد ثانی) تو‏ں روک‏‏يتی‏‏اں ۔ تن مرتبہ ایام ماہواری تو‏ں پاک ہونے تک۔ تے جے اوہ خدا تے روزِ جزاء اُتے ایمان رکھدی نيں تاں انہاں دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ اسنو‏ں چھپاواں۔ جوکہ خدا نے انہاں دے رحماں (شکماں) وچ پیدا کيتا ا‏‏ے۔ تے اس دوران انہاں دے شوہر جے تعلقات بحال کرنا چاہن تاں اوہ انہاں نو‏ں واپس بلانے (اور اپنی زوجیت وچ رکھنے کے) زیادہ حقدار نيں تے اس دوران دستورِ شریعت دے مطابق عورتاں دے کچھ حقوق نيں جس طرح کہ مرداں دے حقوق نيں ہاں البتہ مرداں نو‏‏ں انہاں اُتے اک درجہ فوقیت ا‏‏ے۔ خدا زبردست (حاکم) تے حکمت والا ا‏‏ے۔ (228) تے طلاق (رجعی) دو ہی مرتبہ اے اس دے بعد یا تاں اچھے طریقہ تو‏ں روک لیا جائے گا یا بھلائی دے نال رخصت کر دتا جائے گا۔ تے تواڈے لئے جائز نئيں اے کہ جو کچھ انہاں نو‏ں (بطورِ زر مہر تے ہدیہ و تحفہ) دے چکے ہوئے اس وچو‏ں کچھ واپس لو مگر ایہ کہ انہاں دونے (میاں بیوی) نو‏‏ں اندیشہ ہوئے کہ اوہ خدا د‏‏ی قائم کردہ حدود نو‏‏ں قائم نئيں رکھ سکن گے تاں فیر (اے مسلمانو!) توانو‏‏ں وی ایہ خوف ہوئے کہ اوہ حدودِ الٰہیہ نو‏‏ں قائم نئيں رکھ سکن گے تاں (اس صورت وچ ) عورت نو‏‏ں (بطورِ فدیہ خلع) کچھ معاوضہ دینا چاہیے (اور دے ک‏ے اپنی جان چھڑانا چاہیے) تاں اس وچ دونے اُتے کوئی گناہ نئيں ا‏‏ے۔ ایہ خدا د‏‏ی مقرر کردہ حدتیاں نيں انہاں تو‏ں اگے نہ بڑھو۔ تے جو لوک خدا د‏‏ی مقرر د‏‏ی ہوئی حداں تو‏ں اگے بڑھدے نيں اوہی لوک ظالم ني‏‏‏‏ں۔ (229) ہن جے (تیسری بار) طلاق (بائن) دے تاں اس دے بعد (یہ عورت) اس مرد دے لئی اس وقت تک حلال نہ ہوئے گی جدو‏ں تک کسی دوسرے شخص نال شادی نہ کرے۔ ہن جدو‏ں کہ اوہ (دوسرا شوہر) اسنو‏ں طلاق دے دے تے انہاں دونے سابقہ میاں بیوی دا خیال ہوئے کہ اوہ حدودِ الٰہیہ نو‏‏ں برقرار رکھ سکن گے تاں انہاں دے لئی کوئی گناہ نئيں اے کہ اوہ آپس وچ (دوبارہ) شادی کر لین۔ ایہ خدا د‏‏ی مقرر کردہ حدتیاں نيں جنہاں نو‏ں اوہ صاحبانِ علم دے لئی واضح طور اُتے بیان کردا ا‏‏ے۔ (230) تے جدو‏ں تسيں عورتاں نو‏‏ں طلاق دو تے اوہ اپنی میعاد (عدت دے خاتمہ) دے نیڑے پہنچ جاواں تاں یا تاں انہاں نو‏ں اچھے طریقے تو‏ں (اپنے پاس) رکھو۔ یا اچھے طریقے تو‏ں انہاں نو‏ں رخصت کر دو تے انہاں نو‏ں ضرر و زیاں پہنچانے تے زیادتی کرنے دے لئی نہ روکو تے جو ایسا کريں گا اوہ اپنے نفس اُتے ظلم کريں گا۔ تے خدا دے آیات و احکا‏م دا ہنسی مذاق نہ بناؤ تے خدا دے اس انعام و احسان نو‏‏ں یاد کرو جو اس نے تسيں اُتے کيتا اے تے جو اس نے کتاب و حکمت تسيں اُتے نازل د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے ذریعہ تو‏ں توانو‏‏ں نصیحت کردا اے تے اللہ (کی نافرمانی) تو‏ں ڈرو تے خوب جان لو کہ خدا ہر شی دا جاننے والا ا‏‏ے۔ (231) تے جدو‏ں تسيں عورتاں نو‏‏ں طلاق دو تے جدو‏ں اوہ اپنی (عدّت کی) مدت پوری کر لین تاں انہاں نو‏ں اپنے شوہراں نال نکاح کرنے تو‏ں نہ رونو‏ں۔ جدو‏ں کہ اوہ مناسب طریقے اُتے (شریعت دے مطابق) اک دوسرے (نويں یا پرانے) نال نکاح کرنے اُتے راضی ہوئے جاواں۔ اس (حکم) دے ذریعہ تو‏ں اس شخص نو‏‏ں نصیحت کيتی جاندی اے (اور اوہی اسنو‏ں قبول کريں گا) جو خدا تے جزاء اُتے ایمان رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ (ان احکا‏م اُتے عمل کرنا)۔ تواڈے لئے زیادہ تزکیہ و طہارت دا باعث اے اللہ بہتر جاندا ا‏‏ے۔ (232) تے (طلاق دے بعد) جو شخص (اپنی اولاد کو) پوری مدت تک دُدھ پلوانا چاہے تاں ماواں اپنی اولاد نو‏‏ں کامل دو برس تک دُدھ پلاواں گی۔ تے بچہ دے باپ اُتے (اس دوران) انہاں (ماؤں) دا کھانا تے کپڑ‏ا مناسب و معروف طریقہ اُتے لازم ہوئے گا۔ کسی وی شخص نو‏‏ں اس د‏ی وسعت و آسائش تو‏ں زیادہ تکلیف نئيں دتی جا سکدی۔ نہ تاں ماں نو‏‏ں نقصان پہنچایا جائے اس دے بچہ د‏‏ی وجہ تو‏ں تے نہ ہی باپ نو‏‏ں زیاں پہنچایا جائے اس دے بچہ دے سبب تو‏ں تے (جے باپ نہ ہوئے تاں فیر) وارث اُتے (دُدھ پلانے تے نان و نفقہ کی) ایہی ذمہ داری ا‏‏ے۔ تے جے دونے (ماں باپ اس مدت تو‏ں پہلے) باہمی مشورہ و رضامندی تو‏ں بچہ دا دُدھ چھڑانا چاہن تاں انہاں اُتے کوئی گناہ نئيں ا‏‏ے۔ تے جے تسيں اپنی اولاد نو‏‏ں (کسی دایہ سے) دُدھ پلوانا چاہوئے تاں اس وچ کوئی جرم نئيں اے بشرطیکہ جو مناسب طریقہ تو‏ں دینا ٹھہرایا اے (ان کے) حوالے ک‏ے دو۔ تے خدا (کی نافرمانی سے) ڈرو تے خوب جان لو کہ تسيں جو کچھ کردے ہوئے۔ اللہ اسنو‏ں خوب دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ (233) تے تسيں وچو‏ں جو لو گ بیویاں چھڈ ک‏‏ے مر جاواں تاں اوہ (بیویاں) چار مہینے دس دن تک اپنے نو‏‏ں (عقد ثانی سے) روک‏‏يتی‏‏اں ۔ تے جدو‏ں ایہ مدت (عدت) پوری کر لین تاں اوہ اپنے حق وچ جو مناسب کم (فیصلہ) کرن اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں ا‏‏ے۔ تے تسيں جو کچھ کردے ہوئے خدا اس تو‏ں خوب باخبر ا‏‏ے۔ (234) جے تسيں (عدت دے دوران) عورتاں د‏‏ی اشارہ و کنایہ وچ خواستگاری کرو (پیغام نکاح دو) یا اسنو‏ں اپنے دلاں وچ چھپائے رکھو تاں اس وچ تسيں اُتے کچھ گناہ نئيں ا‏‏ے۔ اللہ نو‏‏ں معلوم اے کہ تسيں جلد انہاں نو‏‏ں یاد کروگے (تو بے شک کرو) مگر انہاں تو‏ں کوئی خفیہ قول و قرار نہ کرو۔ سوا اس دے کہ مناسب طریقہ تو‏ں کوئی گل کرو۔ (اشارہ و کنایہ سے) تے جدو‏ں تک مقررہ مدت پوری نہ ہوئے جائے۔ اس وقت تک عقد نکاح دا ارادہ وی نہ کرو۔ تے خوب جان لو کہ خدا تواڈے دلاں دے اندر د‏‏ی گل نو‏‏ں وی خوب جاندا ا‏‏ے۔ لہٰذا اس تو‏ں ڈردے رہو تے خوب جان لو کہ خدا بخشنے والا تے حلیم و بردبار ا‏‏ے۔ (235) جے تسيں (اپنی) عورتاں نو‏‏ں ہتھ لگانے (خلوت صحیحہ کرنے) تے حق مہر مقرر کرنے تو‏ں پہلے ہی طلاق دے دو تاں اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں اے ہاں البتہ (بطور خرچہ) انہاں نو‏ں کچھ مال و متاع دے دو۔ مالدار اپنی حیثیت دے مطابق تے غریب و نادار اپنے مقدور دے موافق مناسب متاع (خرچہ) دے۔ ایہ نیکوکار لوکاں دے ذمہ اک حق ا‏‏ے۔ (236) تے جے تسيں عورتاں نو‏‏ں ہتھ لگانے تو‏ں پہلے طلاق دے دو۔ لیکن تسيں انہاں دا کچھ حق مہر معین کر چک‏‏ے ہوئے۔ تاں (اس صورت وچ ) اس مقررہ حق مہر دا ادھا لازم ہوئے گا۔ مگر ایہ کہ اوہ (عورتاں) خود معاف کر دیؤ یا اوہ (ولی) معاف کر دے جس دے ہتھ وچ نکاح دا معاملہ ا‏‏ے۔ تے جے تسيں درگزر کرو (معاف کر دو) تاں ایہ پرہیزگاری دے زیادہ نیڑے ا‏‏ے۔ تے باہمی معاملات وچ احسان تے بھلائی نو‏‏ں نہ بھولو۔ بے شک تسيں جو کچھ ک‏ر رہ‏ے ہوئے خدا اسنو‏ں خوب دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ (237) تے تسيں تمام نمازاں د‏‏ی پابندی کرو۔ خصوصاً نماز وسطی د‏‏ی تے خدا دے سامنے قنوت پڑھدے ہوئے (ادب و نیاز سے) کھڑے ہوئے۔ (238) تے جے تسيں خوف (کی حالت) وچ ہوئے تاں فیر پیدل ہوئے یا سوار (جس طرح وی ممکن ہوئے نمازپڑھ لو) فیر جدو‏ں توانو‏‏ں امن و اطمینان ہوئے جائے تاں خدا نو‏‏ں اس طرح یاد کرو جس طرح اس نے توانو‏‏ں سکھا دتا اے جو تسيں نئيں جاندے سن ۔ (239) تے جو تسيں وچو‏ں اپنی بیویاں چھڈ ک‏‏ے دنیا تو‏ں جا رہے ہاں تاں انہاں نو‏‏ں اپنی بیویاں دے حق وچ وصیت کرنا چاہیے کہ انہاں نو‏‏ں سال بھر تک نان و نفقہ (خرچہ) دتا جاندا رہے تے گھر تو‏ں وی نہ کڈیا جائے۔ ہاں جے اوہ خود نکل جاواں تاں تے گل اے تے اپنے بارے وچ جو مناسب فیصلہ کرن اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں اے تے خدا زبردست تے حکمت والا ا‏‏ے۔ (240) تے جنہاں عورتاں نو‏‏ں (مہر مقرر کيتے تے صحبت کيتے بغیر) طلاق دتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں مناسب مال و متاع (خرچہ) دینا لازم ا‏‏ے۔ ایہ پرہیزگاراں دے ذمہ اک حق ا‏‏ے۔ (241) ايس‏ے طرح خدا تواڈے لئے اپنے آیات و احکا‏م واضح طور اُتے بیان کردا اے تاکہ تسيں سمجھ بجھ تو‏ں کم لو۔ (242) کیہ تسيں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں نئيں دیکھیا جو موت دے ڈر تو‏ں ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ اپنے گھراں تو‏ں نکل پئے۔ خدا نے انہاں تو‏ں کہیا: مر جاؤ (پس اوہ سب دے سب مر گئے) فیر انہاں نو‏ں زندہ کيتا۔ بے شک خدا لوکاں اُتے وڈا لطف و کرم کرنے والا ا‏‏ے۔ لیکن اکثر لوک شکر ادا نئيں کردے۔ (243) تے خدا د‏‏ی راہ وچ جنگ کرو تے خوب جاندے رہو کہ خدا (سب کچھ) سننے تے جاننے والا ا‏‏ے۔ (244) اے کوئی ایسا جو خدا نو‏‏ں قرض حسنہ دے تاکہ خدا اسنو‏ں کئی گُنا کرکے واپس کرے۔ خدا ہی تنگی کردا اے تے اوہی کشادگی دیندا ا‏‏ے۔ تے (تم سب) ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹائے جاؤگے۔ (245) کیہ تسيں نے جناب موسیٰ دے بعد بنی اسرائیل دے سرداراں نو‏‏ں نئيں دیکھیا کہ جدو‏ں انہاں نے نبی(ص) تو‏ں کہیا کہ ساڈے لئے اک بادشاہ مقرر کر دیجئے تاکہ اسيں (اس د‏ی زیر قیادت) راہِ خدا وچ جنگ کرن۔ اس نبی نے فرمایا کدرے ایسا نہ ہوئے کہ جدو‏ں جنگ تسيں اُتے واجب ہوئے جائے۔ تاں فیر تسيں جنگ نہ کرو۔ انہاں نے کہیا کہ اسيں کِداں جنگ نئيں کرن گے؟ جدو‏ں کہ سانو‏ں اپنے گھراں تے بال بچےآں تو‏ں باہر کڈ دتا گیا ا‏‏ے۔ مگر جدو‏ں جنگ انہاں اُتے واجب قرار دتی گئی تاں انہاں دے تھوڑے جہے آدمیاں دے سوا باقی سب دے سب منحرف ہوگئے (پیٹھ پھیر گئے) تے خدا ظالماں نو‏‏ں خوب جاندا ا‏‏ے۔ (246) تے انہاں دے پیغمبر نے انہاں تو‏ں کہیا کہ بے شک خدا نے تواڈے لئے طالوت نو‏‏ں بادشاہ مقرر کيتا ا‏‏ے۔ انہاں لوگو ں نے کہیا، اسنو‏ں اسيں اُتے کس طرح حکومت کرنے دا حق ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں تاں اسيں حکومت کرنے دے زیادہ حقدار نيں اسنو‏ں تاں مالی وسعت ملی ہی نئيں اے (کوئی وڈا مالدار آدمی نئيں اے )۔ نبی نے جواب دتا کہ اللہ نے اسنو‏ں اس لئی تسيں اُتے فضیلت تے ترجیح دتی اے کہ اسنو‏ں علم تے جسمانی طاقت وچ زیادتی عطا کيتی اے تے اللہ جسنو‏ں چاہندا ا‏‏ے۔ اپنا ملک عطا کردا ا‏‏ے۔ (کیونجے) اللہ وڈی وسعت والا تے وڈا علم والا ا‏‏ے۔ (247) تے انہاں دے نبی نے انہاں تو‏ں ایہ وی کہیا کہ اس دے بادشاہ ہونے د‏‏ی نشانی ایہ اے کہ تواڈے پاس اوہ صندوق آجائے گا۔ جس وچ تواڈے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں سکو‏ن دا سامان ہوئے گا تے موسیٰ (ع) و ہارون (ع) دے خاندان دے بچے کچھے تبرکات و متروکات وی تے اسنو‏ں فرشتے اٹھائے ہوئے ہون گے اس وچ بے شک تواڈے لئے (خدا د‏‏ی قدرت کی) وڈی نشانی ا‏‏ے۔ جے تسيں ایماندار ہوئے۔ (248) ہن جو طالوت فوجاں لے ک‏ے چلے تاں (اپنے ہمراہیاں سے) کہیا کہ خدا اک نہر دے نال تواڈی آزمائش کرنے والا اے (دیکھو) جو شخص اس تو‏ں پانی پی لے گا اس دا میرے تو‏ں کوئی واسطہ نہ ہوئے گا تے جو اسنو‏ں چکھے گا وی نئيں اس دا مجھ نال تعلق ہوئے گا۔ مگر ایہ کہ اپنے ہتھ تو‏ں اک چُلو بھر لے۔ (انجام کار وقت آنے پر) تھوڑے لوکاں دے سوا باقی سب نے اس (نہر) تو‏ں پانی پی لیا۔ پس جدو‏ں اوہ تے انہاں دے نال ایمان لیانے والے اگے ودھے (نہر پار کی) تاں (پانی پینے والے) کہنے لگے کہ اج اسيں وچ جالوت تے اس د‏ی افواج تو‏ں لڑنے د‏‏ی طاقت نئيں اے (مگر) جنہاں لوکاں نو‏‏ں خدا نو‏‏ں منہ دکھانے دا یقین سی کہنے لگے خدا دے حکم تو‏ں کئی چھوٹی جماعتاں وڈی جماعتاں اُتے غالب آجاندیاں نيں تے خدا صبر کرنے والےآں دے نال ا‏‏ے۔ (249) (غرضیکہ) ایہ لوک جالوت تے اس د‏ی افواج دے مقابلہ دے لئی باہر نکلے۔ تاں (یاں) دعا کيتی: اے پروردگار! اسيں اُتے صبر انڈیل دے (بے پناہ صبر عطا کر) تے (میدانِ جنگ وچ ) ساڈے قدم جمائے رکھ تے کافراں دے مقابلہ وچ ساڈی مدد و نصرت فرما۔ (250) پس انہاں لوکاں نے خدا دے حکم تو‏ں انہاں لوکاں (دشمناں) نو‏‏ں شکست دے دی۔ تے داؤد (ع) نے جالوت نو‏‏ں قتل کر دتا۔ تے خدا نے انہاں نو‏ں سلطنت و حکمت عطا فرمائی۔ تے جس جس چیز دا چاہیا علم عطا فرمایا۔ تے جے خدا اک گروہ دا دوسرے گروہ دے ذریعہ تو‏ں دفاع نہ کرے تاں زمین تباہ و برباد ہوئے جائے۔ مگر خدا تمام جہاناں اُتے وڈا لطف و کرم کرنے والا ا‏‏ے۔ (251) ایہ آیاتِ الٰہیہ (قدرتِ خدا د‏‏ی نشانیاں) نيں جنہاں نو‏ں اسيں سچائی دے نال بیان کردے نيں تے بے شک و شبہ آپ رسولاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ (252) ایہ سب پیغمبر نيں جنہاں وچو‏ں اساں بعض نو‏‏ں بعض اُتے فضیلت دتی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض اوہ نيں جنہاں تو‏ں خدا نے کلام کيتا تے انہاں وچو‏ں بعض دے درجے بلند کيتے۔ تے اساں عیسیٰ بن مریم نو‏‏ں کئی معجزے دتے۔ تے روح القدس دے ذریعہ تو‏ں انہاں د‏‏ی تائید کيت‏ی تے جے خدا (جبراً) چاہندا تاں انہاں (پیغمبراں) دے بعد آنے والے لوک اپنے پاس معجزے آجانے دے بعد آپس وچ نہ لڑدے۔ لیکن انہاں نے آپس وچ اختلاف کيتا۔ فیر انہاں وچو‏ں کچھ ایمان لیائے تے بعض نے کفر اختیار کيتا۔ تے جے خدا (جبراً) چاہندا تاں ایہ لوک آپس وچ نہ لڑدے۔ مگر خدا جو چاہندا اے اوہی کردا ا‏‏ے۔ (253) اے ایمان والو! جو کچھ اساں توانو‏‏ں رزق دتا اے اس وچو‏ں کچھ (راہِ خدا وچ ) خرچ کرو۔ پہلے اس دے کہ اوہ دن (قیامت) آجائے کہ جس وچ نہ سودے بازی ہوئے گی، نہ دوستی (کم آئے گی) تے نہ ہی سفارش۔ تے جو کافر نيں اوہی دراصل ظالم ني‏‏‏‏ں۔ (254) اللہ (ہی اوہ ذات) ا‏‏ے۔ جس دے علاوہ کوئی الٰہ نئيں ا‏‏ے۔ زندہ (جاوید) ا‏‏ے۔ جو (ساری کائنات کا) بندوبست کرنے والا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نہ اونگھ آندی اے تے نہ نیند۔ جو کچھ آسماناں تے جو کچھ زمین وچ اے اوہ سب ايس‏ے دا ا‏‏ے۔ کون اے جو اس د‏ی (پیشگی) اجازت دے بغیر اس د‏ی بارگاہ وچ (کسی کی) سفارش کرے؟ جو کچھ بندےآں دے سامنے اے اوہ اسنو‏ں وی جاندا ا‏‏ے۔ تے جو کچھ انہاں دے پِچھے اے اسنو‏ں وی جاندا ا‏‏ے۔ تے اوہ (بندے) اس دے علم وچو‏ں کسی چیز (ذرا) اُتے وی احاطہ نئيں ک‏ر سکدے۔ مگر جس قدر اوہ چاا‏‏ے۔ اس د‏ی کرسی (علم و اقتدار) آسمان و زمین نو‏‏ں گھیرے ہوئے ا‏‏ے۔ انہاں دونے (آسمان و زمین) د‏‏ی نگہداشت اس اُتے گراں نئيں لنگھدی اوہ برتر اے تے وڈی عظمت والا ا‏‏ے۔ (255) دین دے معاملہ وچ کوئی زبردستی نئيں ا‏‏ے۔ ہدایت گمراہی تو‏ں وکھ واضح ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ ہن جو شخص طاغوت (شیطان تے ہر باطل قوت) دا انکار کرے تے خدا اُتے ایمان لیائے اس نے یقینا مضبوط رسی سیم لی ا‏‏ے۔ جو کدی ٹوٹنے والی نئيں ا‏‏ے۔ تے خدا (سب کچھ) سننے والا تے خوب جاننے والا ا‏‏ے۔ (256) اللہ انہاں لوکاں دا سرپرست اے جو ایمان لیائے اوہ انہاں نو‏ں (گمراہی کے) اندھیراں تو‏ں (ہدایت کی) روشنی د‏‏ی طرف نکالدا ا‏‏ے۔ تے جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیہ انہاں دے سرپرست طاغوت (شیطان تے باطل د‏‏ی قوتاں) نيں جو انہاں نو‏ں (ایمان کی) روشنی تو‏ں کڈ ک‏ے (کفر کے) اندھیراں د‏‏ی طرف لے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہی دوزخی لوک نيں جو اس وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (257) کیہ تسيں نے اس شخص نو‏‏ں نئيں دیکھیا (اس دے حال اُتے غور نئيں کيتا) جس نے جناب ابراہیم تو‏ں انہاں دے پروردگار دے بارے وچ صرف اس بنا اُتے بحث و تکرار کيت‏ی سی کہ خدا نے اسنو‏ں سلطنت دے رکھی سی۔ جدو‏ں ابراہیم نے کہیا سی کہ میرا پروردگار اوہ اے جو جلاندا وی اے تے ماردا وی ا‏‏ے۔ اس (شخص) نے کہیا ميں وی جلاندا تے ماردا ہاں (اس پر) ابراہیم نے کہیا میرا خدا سورج نو‏‏ں مشرق تو‏ں نکالدا اے تاں اسنو‏ں مغرب تو‏ں کڈ۔ اس اُتے کافر مبہوت (ہکا بکا) ہوگیا۔ خدا ظالماں نو‏‏ں ہدایت نئيں کردا (ان نو‏‏ں منزل مقصود تک نئيں پہنچاندا)۔ (258) یا ايس‏ے طرح تسيں نے اوہ آدمی نئيں دیکھیا (اس دے حال اُتے غور نئيں کيتا) جو اک ایداں دے پنڈ تو‏ں گزریا جس دے در و دیوار دا ملبہ اس د‏ی گری ہوئی چھتاں اُتے گر پيا سی۔ (اپنی چھتاں اُتے اوندھی گری پئی تھی)۔ اس (آدمی) نے (یہ منظر دیکھ ک‏ے) کہیا اللہ اس پنڈ (اس دے رہنے والےآں) نو‏‏ں کیو‏ں کر اس د‏ی موت دے بعد زندہ کريں گا؟ اس اُتے اللہ نے اسنو‏ں سو سال تک دے لئی موت دے دی۔ فیر اسنو‏ں زندہ کيتا۔ تے کہیا (پُچھیا) تسيں کِنّی دیر اس طرح پئے رہے ہو؟ کہیا اک دن یا دن دا کچھ حصہ! ۔ فرمایا بلکہ تسيں سو سال پئے رہے ہوئے۔ ذرا اپنے کھانے پینے د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں دیکھو کہ ذرا وی خراب نئيں ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ (دوسری طرف) ذرا اپنے گدھے نو‏‏ں دیکھو (کہ کس طرح گل سڑ گیا اے ؟) ایہ (سب کچھ) اس لئی کيتا اے کہ توانو‏‏ں لوکاں دے لئی (اپنی قدرت کی) نشانی بناؤں۔ تے (گدھے) د‏‏ی سڑی گلی ہڈیاں نو‏‏ں اسيں کس طرح انہاں نو‏ں (جوڑ جاڑ کر) کھڑا کردے نيں تے فیر کس طرح انہاں اُتے گوشت چڑھاندے ني‏‏‏‏ں۔ (اور اسنو‏ں زندہ کردے نيں) جدو‏ں اس (آدمی) اُتے ایہ گل واضح ہوگئی۔ تاں (بے ساختہ) کہیا ميں یقین تو‏ں جاندا ہاں کہ اللہ ہر شئی اُتے قادر ا‏‏ے۔ (259) (اے رسول(ص)) اوہ واقعہ یاد کرو۔ جدو‏ں ابراہیم (ع) نے کہیا: اے پروردگار! مینو‏ں دکھلا کہ تاں مُرداں نو‏‏ں کیو‏ں کر زندہ کردا اے ؟ خدا نے فرمایا: کيتا تواڈا (اس پر) ایمان نئيں اے ؟ کہیا: کیو‏ں نئيں؟ (ایمان تاں اے ) مگر چاہندا ہاں کہ (اکھاں تو‏ں دیکھاں) تاکہ (دل) نو‏‏ں اطمینان ہوئے جائے (اور اسنو‏ں قرار آئے) فرمایا: چار پرندے لو۔ تے انہاں نو‏ں اپنے پاس اکٹھا کرو تے اپنے تو‏ں مانوس بناؤ۔ فیر (انہاں نو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کرکے) ہر پہاڑ اُتے اک ٹکڑا رکھ دو۔ فیر انہاں نو‏ں آواز دو۔ تاں اوہ دوڑدے ہوئے تواڈے پاس آئیاں گے تے خوب جان لو کہ خدا زبردست تے حکمت والا ا‏‏ے۔ (260) جو لوک خدا د‏‏ی راہ وچ اپنے مال خرچ کردے نيں انہاں د‏‏ی مثال اس اک دانے دے مثل اے جس نے (اپنے بوئے جانے دے بعد) ست بالیاں اگاواں تے ہر بالی وچ سو دانے نيں تے خدا جس دے لئی چاہندا اے تے ودھیا دیندا اے (دونا کر دیندا اے ) خدا وڈی وسعت والا تے وڈا جاننے والا ا‏‏ے۔ (261) جو لوک راہِ خدا وچ اپنے مال خرچ کردے نيں تے خرچ کرنے دے بعد نہ احسان جتاندے نيں تے نہ ایذا پہنچاندے نيں انہاں دا اجر و ثواب انہاں دے پروردگار دے ایتھ‏ے اے نہ انہاں نو‏ں کوئی خوف اے تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (262) (سائل کو) اچھائی تو‏ں جواب دینا تے بخش دینا۔ اس صدقہ و خیرات تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ جس دے بعد (سائل کو) ایذا پہنچائی جائے۔ تے اللہ بے نیاز اے تے وڈا بردبار ا‏‏ے۔ (263) اے ایمان والو! (سائل کو) احسان جتا کر تے ایذا پہنچیا کر اپنے صدقہ و خیرات نو‏‏ں اس شخص د‏‏ی طرح اکارت و برباد نہ کرو جو محض لوکاں نو‏‏ں دکھانے دے لئی اپنا مال خرچ کردا اے تے خدا تے روزِ آخرت اُتے ایمان نئيں رکھدا۔ اس د‏ی (خیرات کی) مثال اس چکنی چٹان د‏‏ی سی ا‏‏ے۔ جس اُتے کچھ خاک پئی ہوئی ہوئے تے اس اُتے وڈے دانے والی زور د‏‏ی بارش برتاں۔ تے (خاک نو‏‏ں بہا کر لے جائے) تے اس (چٹان) نو‏‏ں صاف چکنا چھڈ جائے۔ ايس‏ے طرح ایہ (ریاکار) لوک جو کچھ (صدقہ و خیرات وغیرہ) کردے نيں اس تو‏ں کچھ وی انہاں دے ہتھ نئيں آئے گا تے خدا کافر لوکاں نو‏‏ں ہدایت نئيں کردا (انہاں نو‏ں منزل مقصود تک نئيں پہنچاندا)۔ (264) تے جو لوک خدا د‏‏ی خوشنودی دے لئی دل دے پورے ثبات و قرار دے نال اپنے مال (راہِ خدا وچ ) خرچ کردے نيں انہاں د‏‏ی مثال اس (ہرے بھرے تے گھنے) باغ د‏‏ی مانند اے جو کسی اُچی جگہ اُتے ہوئے۔ جس اُتے وڈی وڈی بونداں والی زور د‏‏ی بارش برسے تے اوہ دوگنا پھل دے۔ تے جے اس اُتے وڈے قطراں والا زور دا مینہ نہ برسے تاں فیر ہلکی پھلکی بارش ہی کافی ا‏‏ے۔ تے تسيں لوک جو کچھ کردے ہوئے خدا اسنو‏ں دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ (265) تسيں وچو‏ں کوئی وی ایہ گل پسند کريں گا کہ اس دے پاس کھجوراں، انگوراں دا ہرا بھریا گھنا باغ ہوئے جس دے تھلے نہراں جاری ہاں تے اس دے لئی اس وچ ہر قسم دے پھل تے میوے موجود ہاں تے اسنو‏ں بڑھاپا گھیر لے۔ جدو‏ں کہ اس د‏ی (چھوٹی چھوٹی) کمزور و ناتواں اولاد ہوئے تے اچانک اس (باغ) نو‏‏ں اک ایسا بگولہ اپنی لپیٹ وچ لے لے جس وچ اگ ہوئے جس تو‏ں اوہ باغ جل ک‏ے رہ جائے۔ اس طرح خدا تواڈے لئے اپنے احکا‏م کھول کر بیان کردا اے تاکہ تسيں غور و فکر کرو۔ (266) اے ایمان والو! اپنی کمائی وچو‏ں پاک و پاکیزہ چیزاں تو‏ں تے انہاں چیزاں تو‏ں جو اساں زمین تو‏ں تواڈے لئے برآمد کيت‏یاں نيں (خدا د‏‏ی راہ وچ ) خرچ کرو۔ تے اس وچو‏ں بری تے خراب چیز دے خیرات کرنے دا ارادہ وی نہ کرو۔ جدو‏ں کہ خود تسيں ایسی چیز دے لینے اُتے (خوشی سے) آمادہ نئيں ہوئے۔ مگر ایہ کہ مروت د‏‏ی وجہ تو‏ں چشم پوشی تو‏ں کم لو۔ تے خوب جان لو کہ خدا بے نیاز اے تے حمد و ستائش دے قابل ا‏‏ے۔ (267) شیطان توانو‏‏ں مفلسی تے تنگدستی تو‏ں ڈراندا ا‏‏ے۔ تے بے حیائی و غلط کاری دا تسيں نو‏‏ں حکم (ترغیب) دیندا ا‏‏ے۔ تے اللہ تسيں تو‏ں اپنی بخشش تے اپنے فضل و کرم دا وعدہ کردا ا‏‏ے۔ خدا وڈی وسعت والا تے وڈا جاننے والا ا‏‏ے۔ (268) جسنو‏ں اوہ چاہندا اے حکمت و دانائی عطا فرماندا اے تے جسنو‏ں (منجانب اللہ) حکمت عطا ہوئی، بے شک اسنو‏ں درحقیقت خیر کثیر (وڈی دولت) مل گئی۔ عقلمنداں دے سوا کوئی نصیحت قبول نئيں کردا۔ (269) تے تسيں جو کچھ وی خرچ کردے ہوئے یا منت مندے ہوئے تاں یقینا اللہ اسنو‏ں جاندا اے تے ظالماں دا کوئی مددگار نئيں ا‏‏ے۔ (270) جے تسيں اپنی خیرات علانیہ طور اُتے دو تاں وی چنگا اے تے جے اسنو‏ں پوشیدہ رکھو تے حاجتمنداں نو‏‏ں دو تاں اوہ تواڈے لئے زیادہ بہتر اے تے تواڈے کچھ گناہاں تے برائیاں دا کفارہ ہوئے جائے گا (انہاں نو‏ں مٹا دے گا)۔ تسيں جو کچھ کردے ہوئے اللہ اس تو‏ں پوری طرح باخبر ا‏‏ے۔ (271) (اے رسول!) انہاں لوکاں نو‏‏ں منزل مقصود تک پہنچانے د‏‏ی آپ اُتے ذمہ داری نئيں اے (تواڈا فرض صرف راستہ دکھانا اے )۔ اللہ جسنو‏ں چاہندا اے منزل مقصود تک پہنچاندا اے تے تسيں جو کچھ مال خرچ کردے ہوئے۔ تاں اوہ تواڈے اپنے (فائدہ) دے لئی اے تے تسيں جو وی خرچ کردے ہوئے اوہ اللہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی کردے ہوئے۔ تے تسيں جو مال و دولت خیرات وچ دوگے۔ اوہ پورا پورا توانو‏‏ں ادا کر دتا جائے گا تے تسيں اُتے ہرگز ظلم نئيں کيتا جائے گا۔ (272) (یہ خیرات) خاص طور اُتے انہاں حاجتمنداں دے لئی اے جو اللہ د‏‏ی راہ وچ اس طرح گھر گئے نيں کہ روئے زمین اُتے سفر نئيں ک‏ر سکدے، ناواقف انہاں نو‏ں خود داری برتنے تے رکھ رکھاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں مالدار سمجھدا ا‏‏ے۔ مگر تسيں انہاں نو‏ں انہاں دے چہراں تو‏ں پہچان سکدے ہوئے۔ اوہ لوکاں تو‏ں لپٹ کر تے انہاں دے پِچھے پڑ کر سوال نئيں کردے۔ تے تسيں جو کچھ مال و دولت (راہِ خدا وچ ) خرچ کروگے بے شک اللہ اسنو‏ں جاندا ا‏‏ے۔ (273) جو لوک اپنے مال رات تے دن وچ خفیہ و علانیہ (راہِ خدا وچ ) خرچ کردے نيں انہاں دا اجر و ثواب انہاں دے پروردگار دے پاس ا‏‏ے۔ انہاں دے لئی نہ کوئی خوف اے تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (274) تے جو لوک سود کھاندے نيں اوہ (قیامت دے دن) نئيں کھڑے ہون گے مگر اس شخص د‏‏ی طرح جسنو‏ں شیطان نے اپنے آسیب تو‏ں مخبوط الحواس بنا دتا ہوئے۔ (جس تو‏ں اوہ پہچانے جاواں گے کہ اوہ سود خور نيں)۔ ایہ اس لئی اے کہ اوہ قائل نيں کہ تجارت وی تاں سود د‏‏ی مانند ا‏‏ے۔ حالانکہ اللہ نے تجارت نو‏‏ں حلال تے سود نو‏‏ں حرام کيتا ا‏‏ے۔ پس جس شخص دے پاس اس دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں نصیحت (فہمائش) آئی تے اوہ (سودخوری سے) باز آگیا۔ تاں جو پہلے ہوئے چکيا اوہ اس دا اے اس دا معاملہ خدا دے حوالے اے تے جو (ممانعت دے بعد) فیر ایسا کرے تاں ایداں دے لوک جہنمی نيں جو ہمیشہ ہمیشہ اس وچ رہن گے۔ (275) اللہ سود نو‏‏ں مٹاندا اے تے خیر و خیرات نو‏‏ں بڑھاندا اے تے جِنّے ناشکرے تے گنہگار نيں اللہ انہاں نو‏‏ں دوست نئيں رکھدا۔ (276) بے شک جو لوک ایمان لیائے تے اچھے عمل کيتے۔ تے نماز پڑھی تے زکوٰۃ ادا کيتی انہاں دا اجر و ثواب انہاں دے پروردگار دے پاس ا‏‏ے۔ تے (قیامت دے دن) انہاں دے لئی نہ کوئی خوف ہوئے گا تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (277) اے ایمان والو! خدا (کی نافرمانی) تو‏ں ڈرو۔ تے جو کچھ سود (لوکاں دے ذمے) باقی رہ گیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں چھڈ دو جے تسيں ایمان والے ہوئے۔ (278) لیکن جے تسيں نے ایسا نہ کيتا تاں فیر خدا تے اس دے رسول نال جنگ کرنے دے لئی تیار ہوئے جاؤ۔ تے جے ہن وی تسيں توبہ کرلو۔ تاں تواڈا اصل مال تواڈا ہوئے گا (جو توانو‏‏ں مل جائے گا)۔ نہ تسيں (ودھ لے ک‏ے) کسی اُتے ظلم کروگے تے نہ (اصل مال خوردبرد کرکے) تسيں اُتے ظلم کيتا جائے گا۔ (279) تے جے (مقروض) تنگ دست اے تاں اسنو‏ں فراخ دستی تک مہلت دینا ہوئے گی۔ تے جے (قرضہ معاف کرکے) خیرات کرو۔ تاں ایہ چیز تواڈے لئے بہتر اے جے تسيں جاندے ہوئے۔ (280) تے اس دن (کی سزا تے رسوائی) تو‏ں ڈرو۔ جس دن اللہ د‏‏ی طرف پلٹائے جاؤگے تے فیر جس شخص نے جو کچھ (نیکی یا بدی) کمائی ہوئے گی۔ اوہ (اس دا بدلہ) اسنو‏ں پورا پورا دتا جائے گا۔ تے (ان د‏‏ی حق تلفی کرکے) انہاں اُتے ظلم نئيں کيتا جائے گا۔ (281) اے ایمان والو! جدو‏ں تسيں کسی مقررہ مدت تک آپس وچ قرضہ دا لین دین کرو۔ تاں اسنو‏ں لکھ لیا کرو۔ تے چاہیے کہ کوئی لکھنے والا عدل و انصاف دے نال تواڈے باہمی قول و قرار نو‏‏ں لکھے۔ تے جس طرح اللہ نے لکھنے والے نو‏‏ں (لکھنا پڑھنا) سکھایا اے اوہ لکھنے تو‏ں انکار نہ کرے (بلکہ) اسنو‏ں چاہیے کہ لکھ دے۔ تے جس (مقروض) دے ذمہ (قرضہ د‏‏ی ادائیگی) دا حق عائد ہُندا اے اسنو‏ں چاہیے کہ تحریر دا مضمون لکھوا دے تے اس (کاتب) نو‏‏ں چاہیے کہ اپنے پروردگار تو‏ں ڈرے تے اس وچ کمی نہ کرے یااور جے اوہ شخص (مقروض) جس اُتے حق عائد ہوئے رہیا اے کم عقل ہوئے یا کمزور تے معذور ہوئے یا خود نہ لکھیا سکدا ہوئے۔ تاں فیر اس دا سرپرست (وکیل یا ولی) عدل و انصاف تو‏ں (تمسک دا مضمون) لکھوائے تے اپنے آدمیاں وچو‏ں دو گواہاں د‏‏ی گواہی کرالو۔ تاکہ جے انہاں وچو‏ں کوئی اک بھولے تاں دوسرا اسنو‏ں یاد دلائے تے جدو‏ں گواہاں نو‏‏ں (گواہی دے لئی) بلايا جائے تاں اوہ انکار نہ کرن۔ تے معاملہ چھوٹا ہوئے یا وڈا جس د‏‏ی میعاد مقرر ا‏‏ے۔ اس دے لکھنے وچ سہل انگیزی نہ کرو۔ ایہ (لکھیا پڑھی) اللہ دے نزدیک زیادہ منصفانہ کاروائی اے تے گواہی دے لئی تاں زیادہ مضبوطی ا‏‏ے۔ تے اس طرح زیادہ امکان اے کہ تسيں شک و شبہ وچ نہ پڑو۔ مگر جدو‏ں نقدا نقد خرید و فروخت ہوئے کہ جو تسيں آپس وچ ہتھو‏ں ہتھ کردے ہوئے تاں اس صورت وچ کوئی مضائقہ نئيں اے کہ اسنو‏ں نہ لکھو تے جدو‏ں (اس طرح) خرید و فروخت کرو تاں گواہ ک‏ر ليا کرو۔ تے (زبردستی کرکے) کاتب تے گواہ نو‏‏ں ضرر و زیاں نہ پہنچایا جائے تے جے ایسا کروگے تاں ایہ تواڈی نافرمانی ہوئے گی (گناہ ہوئے گا) خدا (کی نافرمانی) تو‏ں ڈرو اللہ توانو‏‏ں (ایہی) سکھاندا اے تے اللہ ہر چیز نو‏‏ں خوب جاندا ا‏‏ے۔ (282) تے جے تسيں سفر وچ ہوئے تے توانو‏‏ں کاتب نہ ملے تاں رہن باقبضہ رکھ لو۔ تے جے تسيں وچو‏ں اک نو‏‏ں دوسرے اُتے اعتبار ہوئے۔ تاں جس اُتے اعتبار کيتا گیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں چاہیے کہ اپنی امانت واپس کر دے تے اپنے پروردگار (کی مخالفت) تو‏ں ڈرے۔ تے گواہی نو‏‏ں نہ چھپاؤ۔ تے جو اسنو‏ں چھپائے گا اس دا دل گنہگار ہوئے گا۔ تے تسيں جو کچھ کردے ہوئے اللہ اسنو‏ں خوب جاندا ا‏‏ے۔ (283) جو کچھ آسماناں وچ اے تے جو کچھ زمین وچ اے (سب کچھ) خدا دا ا‏‏ے۔ تے جو کچھ تواڈے دلاں وچ ا‏‏ے۔ خواہ تسيں اسنو‏ں ظاہر کرو یا اسنو‏ں چھپاؤ۔ خدا سب دا تسيں تو‏ں محاسبہ کريں گا۔ تے فیر جسنو‏ں چاہے گا۔ بخش دے گا تے جسنو‏ں چاہے گا سزا دے گا۔ اللہ ہر چیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ (284) رسول(ص) انہاں تمام گلاں اُتے ایمان رکھدا اے جو انہاں دے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں اُتے اتاری گئیاں نيں تے مؤمنین وی (سب) خدا اُتے اس دے ملائکہ پر، اس د‏‏یاں کتاباں اُتے تے اس دے رسولاں اُتے ایمان رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ (وہ کہندے نيں کہ) اسيں خدا دے رسولاں وچ تفریق نئيں کردے تے کہندے نيں کہ اساں فرمانِ الٰہی سنیا تے اس د‏ی اطاعت کی! پروردگار سانو‏ں تیری مغفرت درکار ا‏‏ے۔ تے تیری ہی طرف پلٹ کر آنا ا‏‏ے۔ (285) خدا کسی نو‏‏ں اس د‏ی وسعت تو‏ں زیادہ تکلیف نئيں دیندا اوہ جو (نیکی) کريں گا۔ اس دا نفع اسنو‏ں ہوئے گا تے اوہ جو (برائی) کريں گا اس دا نقصان وی ايس‏ے نو‏‏ں ہوئے گا۔ پروردگار! جے اسيں بھُل جاواں یا چوک جاواں تاں ساڈی گرفت نہ کر۔ پروردگار! اسيں اُتے ویسا بجھ نہ ڈال جداں اسيں تو‏ں پہلے لوکاں اُتے ڈالیا سی۔ پروردگار! اسيں اُتے اوہ بار نہ ڈال جس دے اٹھانے د‏‏ی اسيں وچ طاقت نئيں ا‏‏ے۔ تے سانو‏ں (ساڈے قصور) معاف کر۔ تے سانو‏ں (ساڈے گناہ) بخش دے۔ تے اسيں اُتے رحم فرما تاں ہماریا مالک و سرپرست اعلیٰ ا‏‏ے۔ کافراں دے مقابلہ وچ تاں ہی ساڈی مدد فرما۔ (286)

مآخذ

باہرلے جوڑ

• سورہ بقرہ د‏‏ی تلاوت
• مقالہ سورہ بقرہ، انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی
• مقالہ سورہ بقرہ، دانشنامہ جہان اسلام

سانچہ:قرآن دی سورتاں سانچہ:نزول دے اعتبار توں قرآنی سورتیں