بدر ثالثہ

غزوہ بدر الموعد
سلسلۃ المحارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:بدرالموعد.png غزوات دا نقشہ
تاریخ: ذوالقعدہ سنہ 4 ہجری / 626 عیسوی مقام: حجاز دا اک علاقہ بنام بدر نتیجہ: مسلماناں نے اندرونی دشمن ـ منافقین تے یہود ـ تے مشرکین قریش اُتے نفسیاندی طور اُتے غلبہ پایا تے انہاں نو‏ں خفت اٹھانا پئی؛ ادھر مسلماناں نے سامان تجارت بدر دے سالانہ بازار وچ فروخت کردے اچھا منافع کمایا۔ جنگ کےاسباب: غزوہ احد دے بعد ابو سفیان دا بدر الصفراء دے مقام اُتے جنگ دا وعدہ قلمرو: حجاز
فریقین:
سپاہ اسلام	مشرکین
سپہ سالار:
حضرت محمد(ص)	ابو سفیان
سپاہیوں کی تعداد:
1500 سوار تے پیادے	2000 سوار تے پیادے
نقصان:
	مشرکین دی نفسیاندی شکست۔
یہ غزوہ کسی جنگ دے بغیر اختتام نو‏‏ں پہنچیا، مفسرین دے مطابق قرآن دی کئی آیات اسی غزوے دے بارے وچ اتری نيں۔

بدر الموعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے غزوات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ جنگ احد دے بعد ابو سفیان نے مسلماناں نو‏‏ں اگلے سال بدر الصفراء دے مقام اُتے جنگ دے لئے بلیایا۔ ابوسفیان نو‏‏ں ایہ توقع نئيں سی کہ مسلما‏ن مقررہ مقام اُتے آجان گے اسی لئے اوہ مسلماناں نو‏‏ں ڈرانے دھمکانے دی کوشش وی کر رہے سن لیکن اس دے توقع دے برخلاف مسلما‏ن موقع اُتے مقررہ مقام اُتے پہنچ گئے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم 1500 سپاہیاں دے نال بدر پہنچے تے 8 روز اوتھے قیام فرمایا لیکن ابو سفیان جو 2000 افراد دے ہمراہ بدر جانے دی نیت تو‏ں مکہ تو‏ں نکلیا سی، خشک سالی دا بہانہ بنا ک‏ے مکہ پلٹ گیا۔

مختلف اسماء

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اس عسکری مہم نو‏‏ں بَدْرُ المَوْعِد۔، بدر الآخره۔، بدر ثالثہ۔ تے بدر صُغرى۔۔ دے عنوان تو‏ں موسوم کیتا گیا ا‏‏ے۔

جنگ دا پس منظر

اک طرف تو‏ں نعیم بن مسعود دے اقدامات تے دوسری طرف تو‏ں منافقین تے یہودیاں دی تشہیری مہم نے مسلماناں نو‏‏ں سخت ہراساں کردتا سی ؛ لیکن بعض روایات دے مطابق سورہ آل عمران دی آیت نمبر 173: الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَاناً وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ(ترجمہ: اوہ کہ جنہاں تو‏ں لوگاں نے کہیا کہ لوگاں نے تواڈے مقابلہ دے لئی وڈا لشکر جمع کیتا اے، انہاں تو‏ں ڈرو تو اس تو‏ں انہاں دے ایمان وچ تے اضافہ ہويا تے انہاں نے کہیا کہ ساڈے لئی اللہ کافی اے تے وڈا اچھا کارساز) وچ مؤمنین دے ایمان تے حوصلے نو‏‏ں بہت اعلیٰ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اس آیت وچ "الناس" تو‏ں مراد "نعیم بن مسعود" اے جو مسلماناں نو‏‏ں ابو سفیان دے جمع کردہ لشکر تو‏ں خائف کرنے دی کوشش کر رہے سن ۔ اک دوسری روایت دے مطابق الناس تو‏ں مراد مدینہ دے منافقین سن جو لوگاں نو‏‏ں بدرالموعد دی طرف عزیمت کرنے تو‏ں باز رکھنے دی سعی تے جنگ احد دی شکست دی یادآوری کرارہے سن ۔

اسی طرح اس واقعے تو‏ں مربوط اک تے آیت وچ خداوندعالم ارشاد فرماندے نيں :إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ(ترجمہ: ایہ تو شیطان اے جو اپنے حوالی موالی نو‏‏ں ڈراندا اے ، تو تساں انہاں تو‏ں نہ ڈرو، صرف میرے تو‏ں ڈرو، جے واقعی مؤمن ہوئے۔)۔

اس آیت وچ "اولیاء الشیطن" تو‏ں مراد "نعیم بن مسعود" اے یا پھر اس تو‏ں مراد "شیطان رجیم" اے جو مؤمنین دے دلاں وچ جنگ دی نسبت خوف پیدا کرنے تے انہاں نو‏ں خوف زدہ کرنے دی غرض تو‏ں انہاں دے دلاں وچ وسوسے ڈالتا سی ۔

بہرحال اگرچہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اس جنگ دی نسبت بعض مسلما‏ن دے خوف و حراس تے سستی دا شکار ہونے دی اطلاعات موصول ہوئے لیکن آپ(ص) نے قسم اٹھائی تے فرمایا: "جے تساں ميں تو‏ں حتی اک فرد وی میرا نال نہ دے تب وی وچ اس جنگ دے لئے عزیمت کراں گا"۔

اک روایت دے مطابق، خداوند متعال نے بدرالموعد دا وقت قریب آنے تے جنگ دے لئے عزیمت دے سلسلے وچ مسلماناں دی کراہیت تے ناپسندیدگی دے پیش نظر، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں حکم دتا کہ مسلماناں نو‏‏ں جنگ دی ترغیب دلائاں: فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ تُكَلَّفُ إِلاَّ نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَسَى اللّهُ أَن يَكُفَّ بَأْسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَاللّهُ أَشَدُّ بَأْساً وَأَشَدُّ تَنكِيلاً(ترجمہ: تو اللہ دی راہ وچ جنگ کیجئے آپ اُتے ذمہ داری نئيں اے مگر آپ دی ذات دی تے ایمان لانے والےآں نو‏‏ں وی آمادہ کردے رہئے، بہت ممکن اے کہ اللہ کافراں دے زور نو‏‏ں توڑدے تے اللہ دا زوروطاقت زیادہ تے اوہدی طرف دی سزا سخت ا‏‏ے۔)

ہور بعض مفسرین دا کہنا اے کہ مندرجہ ذیل آیت کریمہ وی اسی سلسلے وچ نازل ہوئی اے: وَلاَ تَهِنُواْ فِي ابْتِغَاء الْقَوْمِ إِن تَكُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ يَرْجُونَ وَكَانَ اللّهُ عَلِيماً حَكِيماً(ترجمہ: تے اس جماعت تو‏ں مڈبھیڑ دے لئی نکلنے وچ سستی نہ دکھاؤ۔ جے تمنيں تکلیف پہنچی ہو تو انہاں نو‏ں وی ویسی ہی تکلیفاں پہنچدی نيں جیسی تمنيں ہُندیاں نيں تے تمنيں اللہ دے ایتھ‏ے اوہ اُمید اے جو انہاں نو‏ں نئيں اے تے اللہ بڑاجاننے والا اے، ٹھیک ٹھیک کم کرنے والا۔)۔

تاریخ

غزوہ بدر الموعد دی تاریخ دے بارے وچ دو قول نيں:

1. کچھ مؤرخین و مفسرین دی رائے اے کہ ایہ غزوہ شعبان سنہ 4 ہجری وچ واقع ہويا؛
2. بعض دوسرےآں دا کہنا اے کہ ایہ غزوہ ذوالقعدہ سنہ 4 ہجری وچ واقع ہويا۔ جنگ احد دے ماہ شوال سنہ 3 ہجری وچ لڑے جانے تے اس جنگ دے آخر وچ بدر الصفراء دا وعدہ کيتے جانے تے بدرالصفراء وچ قیام دے دوران مسلماناں دا اوتھ‏ے دے موسمی بازار وچ تجارت دا اہتمام کیتا کرنا، اس رائے دی صحت دی تائید دی کردی اے کیونکہ ایہ بازار ہر سال ذوالقعدہ دے پہلے اٹھ دناں وچ لگایا جاندا سی ۔ منقول اے کہ مسلما‏ن بدر پہنچے تو اوتھ‏ے سالانہ منڈی لگی ہوئی سی چنانچہ انھاں نے اپنا سامان تجارت فروخت کیتا۔ اُتے واقدی ، ابن سعد تے ابن ہشام نے ابن اسحق دے حوالے سے غزوہ بدر الموعد نو‏‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری دے ماہ شعبان المعظم دے واقعات دے ضمن وچ درج کیتا اے ؛ اس لحاظ تو‏ں ایہ غزوہ غزوہ احد دے اک سال بعد نئيں بلکہ 10 مہینے بعد، انجام پایا اے، جدو‏ں کہ قرارداد یا موعد دی مدت اک سال سی۔

علاوہ ازاں بدر دے مقام اُتے مسلماناں دے تجارتی لین دین والی روایت، اس تاریخ تو‏ں ہمآہنگ وی نئيں ا‏‏ے۔

مربوطہ آیات

قرآن کریم وچ وی اس غزوے دی طرف اشارہ ہويا اے تے بعض روایات دے مطابق سورہ آل عمران دی آیت نمبر 171 تو‏ں 175 تے سورہ نساء دی آیات 84 تے 104 اسی غزوے دے بارے وچ نازل ہوئیاں نيں۔

مسلماناں دے اقدامات

آخر کار مسلماناں نے تمام تر منفی تشہیری مہم دے باوجود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم اُتے جنگ دے لئے عزیمت کيتی۔ پیغمبر اکرمؐ نے عبد اللہ بن رواحہ یا "عبداللہ بن عبداللہ بن اُبَىّ" نو‏‏ں مدینہ وچ اپنا جانشین مقرر فرما کر 1500 مجاہدین لے ک‏ے بدرالصفراء دی طرف روانہ ہوئے تے پرچم اسلام علی بن ابى طالبؑ دے سپرد کیتا۔

سپاہ اسلام منطقۂ بدر وچ وارد ہوئی تو اوتھ‏ے مشرکین مکہ وچو‏ں کوئی موجود نہ سی ۔

سپاہ مکہ تے ابو سفیان دے اقدامات

ابو سفیان نے جنگ احد وچ منطقۂ بدر نو‏‏ں "بدرالصفراء" دا نام دتا تاکہ غزوہ بدر کبری والی شکست دا ازالہ کرے تے اک قول دے مطابق "صفراء" مکہ تو‏ں مدینہ دے راستے وچ واقع منطقۂ بدر ہی دا اک حصہ سی جو مدینہ تو‏ں کم فاصلے اُتے واقع سی تے ہر سال ایتھ‏ے اک اٹھ روزہ بازار کیتا اہتمام کیتا جاندا سی ۔

مشرکین مکہ نے جنگ احد تو‏ں فاتحانہ واپسی دے بعد، بدر الموعد وچ مسلماناں اُتے اک بار پھر فتح پانے دی لالچ وچ آدے ابتداء ہی تو‏ں سپاہ دی تشکیل دا اہتمام کیتا۔ مدینہ نو‏‏ں وی خبراں ملد‏ی سن کہ گویا قریش اپنی قوت ودھا رہے نيں تے دوسرے قبائل تو‏ں وی مدد لے رہے نيں۔ اس عرصے دے دوران ابو سفیان وی ہر اس شخص دے سامنے بدر الموعد دے لئے اپنی پوری تیاری تو‏ں آگاہ کردا رہندا سی جو مدینہ دے سفر دا ارادہ رکھدا سی ۔ لیکن عوام نو‏‏ں خشک سالی دا سامنا سی چنانچہ بعض روایات دے مطابق ابو سفیان دے ارادے سست پڑ گئے سن ؛ گوکہ دوسری جانب تو‏ں اس نے اس جنگ دا وعدہ خود دتا سی تے وعدہ خلافی اوہدی خجلت تے مسلماناں دے جری ہونے دا سبب بن سکدی سی۔ چنانچہ اوہ چاہندا سی کہ ایسے اسباب فراہ‏م کيتے جان کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وعدہ گاہ وچ حاضر نہ ہون۔

ابو سفیان ہرگز نئيں سننا چاہندا سی کہ مسلما‏ن جنگ دی تیاری کررہے نيں بلکہ اسنو‏ں مسلماناں دے بدر نہ آنے دی توقع سی لیکن اوہدی دلی خواہش دے برعکس، مدینہ تو‏ں آئے "نعیم بن مسعود اشجعی" نے ابو سفیان دے نال اپنی ملاقات وچ مدینہ نو‏‏ں داناں تو‏ں بھرے انار تو‏ں تشبیہ دی جتھ‏ے مسلما‏ن ہتھیاراں تے سواریاں دی فراہمی وچ مصروف سن تے قبیلہ اوس دے حلیف قبائل ـ منجملہ: بَلِىّ، جُہَيْنَہ تے ہور قبائل ـ تو‏ں مدد حاصل کرنے دی کوشش کررہے سن ۔

نعیم دی باتاں سن کر ابو سفیان دی جنگی خواہش ہور ٹھنڈی پڑ گئی تے اس نے نعیم بن مسعود نو‏‏ں 20 اونٹھاں دا وعدہ دے کر مدینہ دی طرف پلٹنے اُتے آمادہ کیتا تے کہیا کہ اوہ مسلماناں نو‏‏ں قریش دی طرف آنے تو‏ں خوفزدہ کرے تے انہاں نو‏ں بدر آنے تو‏ں باز رکھے؛ اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ اپنے وعدے اُتے استوار رہن گے خواہ دوسرے مسلما‏ن آپ(ص) دا نال نہ وی داں! بعد ازاں 1500 افراد دا لشکر لے ک‏ے بدر دی طرف عازم ہوئے تے 8 روز تک ابو سفیان دا انتظار کردے رہ‏‏ے۔

ابو سفیان نے مسلماناں نو‏‏ں جنگ تو‏ں باز رکھنے دی غرض تو‏ں نعیم بن مسعود نو‏‏ں مدینہ روانہ کیتا تے بعدازاں فیصلہ کیتا کہ کچھ دن بعد مکہ تو‏ں باہر چلا جائے تے لوگاں نو‏‏ں ایہ جتانے دی کوشش کيتی کہ اوہ جنگ دے لئے جارہیا اے تاکہ جے مسلماناں نے جنگ وچ شرکت نہ دی تو اپنی برتری دا اعلان کرسدے تے جے مسلما‏ن جنگ دے لئے آئیاں تو انہاں تو‏ں گل چیت کرے تے انہاں نو‏ں کسی اُتے نعمت سال وچ جنگ دے لئے راضی کرے! قریش نو‏‏ں ابو سفیان دی رائے پسند آئی۔ ابو سفیان 50 سواراں سمیت 2000 سپاہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے مکہ تو‏ں نکلیا۔ مشرکین دا لشکر مکہ دے قریب منطقۂ ظہران وچ مجنہ دے مقام پر تے بقولے عُسْفان دے مقام اُتے پہنچیا تو خداوند متعال نے شدید خوف و ہراس ابو سفیان دے دل وچ ڈال دتا تے اوتھے تو‏ں جنگ دا ارادہ ترک کردے مکہ پلٹنے دا ارادہ کیتا تے [بظاہر] خشک سالی وچ جنگ نو‏‏ں مناسب نئيں سمجھیا، نتیجہ ایہ ہويا کہ سپاہ قریش مکہ واپس چلی گئی تے اہلیان مکہ نے ابو سفیان نو‏‏ں طعنہ زنی کردے ہوئے اس دے لشکر نو‏‏ں "جیش السویق" (= ستو دے شربت دا لشکر) دا لقب دتا تے کہیا کہ تساں ستو پینے باہر نکلے سن تے ہن واپس آئے!!

نتائج

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے منطقۂ بدر الصفراء وچ 8 دن تک ابو سفیان دا انتظار فرمایا، مسلماناں نے اس مدت وچ اوتھ‏ے دے موسمی بازار وچ اپنا لیایا ہويا سامان تجارت فروخت کیتا تے ہر درہم دے بدلے اک درہم منافع کمایا تے بعدازآں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم اُتے مدینہ واپس آئے۔ بوہت سارے مفسرین دا کہنا اے کہ ایہ آیت کریمہ اسی سلسلے وچ نازل ہوئی: فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ(ترجمہ: تو اوہ پھرے اللہ دی عنایت تے فضلدے ساتھاس طرح کہ انہاں نو‏ں کوئی برائی چھو وی نئيں گئی تے اوہ اللہ دی خوشنودی دے درپے رہے تے اللہ وڈے فضل وکرم والا اے ۔)۔

مفسرین دے بقول ایہ آیت اسی واقعے تو‏ں مربوط اے تے ایتھ‏ے نعمت تو‏ں مراد سلامتی تے جنگ تو‏ں عافیت تے سلامتی دے نال واپسی اے جدو‏ں کہ فضل تو‏ں مراد اوہ مالی منافع اے جو مسلماناں نے تجارت تے لین دین تو‏ں حاصل کیتا۔

بنو ضمرہ دے اک زعیم "مخشی بن عمرو" نے ـ جو اس علاقے وچ سکونت پذیر سی تے سنہ 2 ہجری وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال صلح دے معاہدے اُتے دستخط کر چکيا سی ـ آپ(ص) دی خدمت وچ حاضر ہويا تے اس مقام اُتے مسلماناں دے اجتماع دا سبب پُچھیا تو آپ (ص) نے فرمایا: قریش تو‏ں ملاقات دے لئے اس مقام اُتے آئے نيں تے جے تساں ساڈے تے تواڈے درمیان موجودہ معاہدے نو‏‏ں توڑنا چاہندے ہو تو وچ اسنو‏ں توڑ دیندا ہاں تا کہ خداوند متعال ساڈے درمیان فیصلہ کرے۔ مخشی نے قسم اٹھا کر کہیا کہ "ہم ایہ معاہدہ توڑنے دا ارادہ نئيں رکھدے"۔

معبد بن ابی معبد خزاعی ـ جو بازار بدر وچ موجود سی تے سپاہ اسلام دے اجتماع نو‏‏ں دیکھ چکيا سی تے مخشی بن عمرو دے نال رسول اللہ (ص) دا مکالمہ وی سن چکيا سی ـ پہلا شخص سی جس نے بدر الموعد دی خبراں مکہ منتقل کر دتا۔ بدر الموعد وچ مسلماناں دی آمد دے اثرات دا اندازہ ابو سفیان دے نال صفوان بن امیہ دی گفتگو تو‏ں لگایا جا سکدا اے جس وچ اس نے کہیا: "احد دے دن ميں نے تمنيں مسلماناں نو‏‏ں جنگ دا وعدہ دینے تو‏ں منع کیتا سی ۔ ہن اوہ ساڈے خلاف جری ہوچدے نيں تے سمجھ رہے نيں کہ اسيں اپنی کمزوری تے بے بسی دے بموجب وعدہ خلافی کرچدے نيں"۔

قریش نے بعدازاں اگلے سال جنگ دے لئے منصوبہ بندی دا آغاز کیتا جو غزوہ خندق دے نام تو‏ں مشہور ہوئی۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
• آیندی، محمد ابراہیم، تاریخ پیامبراسلام، چاپ ابو القاسم گرجی، تهران 1366 ہجری شمسی۔
• ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن بن على ، المنتظم فى تاريخ الا مم و الملوک، محمد و مصطفیٰ قادر عطاء، دارالکتب العلميہ، بيروت ، 1415هجری قمری / 1995 عیسوی۔
• ابن حبیب، محمد، المحبر، بہ کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، 1361 هجری قمری/1942 عیسوی۔
• ابن سعد، محمد منيع الزہري، الطبقات الكبرى السيرة الشريفة النبويہ دار صادر بيروت۔
• ابن سید الناس، أبو الفتح محمد بن محمد بن محمد الیعمری، عیون الأثر فی فنون المغازی والشمائل والسیر، دار القلم‏، بیروت، چاپ اول، 1414 هجری قمری۔
• ابن كثير الدمشقي، ابو الفداء اسماعيل الدمشقي، السيرة النبويہ، تحقيق: مصطفیٰ عبد الواحد، دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت ـ لبنان 1396 هجری قمری / 1976 عیسوی۔
• ابن كثير الدمشقي، ابو الفداء اسماعيل الدمشقي، البداية والنہايہ، تحقيق: علي شيري، دار إحياء التراث العربي، طبعة جديدة محققة الطبعة الاولى 1408 هجری قمری/ 1988 عیسوی۔
• ابن ہشام، سیرت رسول اللّه، ترجمہ و انشای رفیع الدّین اسحاق بن محمد همدانی، چاپ اصغر مهدوی، تهران 1361هجری شمسی۔
• البيہقي، ابوبکر احمد بن الحسيني، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشريعة، كتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران، دار الکتب العلميہ، قم ـ 1405 هجری قمری۔
• الحلبي، ابو الفرج نور الدین علی بن ابراهیم بن احمد الشافعی، السیرة الحلبیة (انسان العیون فی سیره الامین المامون)، تصحیح: عبدالله محمد الخلیلی، دار الکتب العلمیہ، بیروت، الطبعہ: الثانيہ – 1427 هجری قمری۔
• الدِّيار بَکري، حسين بن محمد بن الحسن، تاريخ الخميس في أحوال أنفس النفيس، دار صادر - بيروت 2010 عیسوی۔
• الرازي، فخر الدين، مفاتيح الغيب (تفسير الکبیر)، دار الفکر، بیروت 1401 ہجری قمری- 1981 عیسوی۔
• الطبرسي، الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القران، تحقیق: لجنة من العلماء، مقدمه: السيد محسن الامين العاملي، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1415 هجری قمری / 1995 عیسوی۔
• الطبري، محمد بن جرير، تاريخ الامم والملوك (تاریخ الطبري)، مطبعہ " بريل بمدينہ ليدن، 1879 عیسوی۔
• الطبري، محمد بن جرير، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، قدم لہ: الشيخ خليل الميسو ضبط و توثيق و تخريج: صدقي جميل العطار ـ دار الفکر للطباعة، بيروت 1415 هجری قمری / 1995 عیسوی۔
• الطوسي، شيخ الطائفة أبى جعفر محمد بن الحسن، التبيان في تفسير القرآن۔ تحقيق و تصحيح: أحمد حبيب قصير العاملي المجلد الاول دار إحياء التراث العربي، الطبعة الاولى النشر: 1409 هجری قمری۔
• الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القران، تحقیق: لجنة من العلماء، مقدمہ: السيد محسن الامين العاملي، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1415 ہجری قمری / 1995 عیسوی۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ہجری قمری۔
• مونس، حسین، أطلس تاریخ الاسلام، موسسہ تحقيقات و نشر معارف اهل البيت(ع)۔
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونس، لندن 1966 عیسوی۔
• الیعقوبی، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر بن وهب ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، مؤسسه ونشر فرهنگ اہل بيت (ع) - قم - دار صادر بيروت۔

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ، دانشنامہ موضوعی قرآن: بدر صغرا: از غزوہ ہاى پيامبر اكرم(صلى اللہ عليہ وآلہ)

پچھلا غزوہ: ذات الرقاع

رسول اللہ(ص) دے غزوات بدر الموعد

اگلا غزوہ: دومۃ الجندل