عرب عیسائیاں دی تریخ

عرب عیسائیاں دی تریخ
معلومات نسلی گروہ
نسلی گروہ	تاریخ کا پہلو

عربی وچ نويں عہد نامے د‏‏ی اک کاپی، جو کہ ۱۵۹۰ تو‏ں شروع ہوئی، مثالاں تے شبایتھے دے نال۔

عیسائیت دوسری صدی دے آس پاس جزیرہ نما وچ عرباں دے تاریخی علاقےآں وچ داخل ہوئی تے متعدد قدیم عرب مورخین جداں الطبری ، ابو الفیدہ ، المقریزی ، ابن خلدون اور المسعودی دے مطابق، انہاں وچو‏ں کچھ مسیح دے شاگرد اوہ سن جنہاں نے جزیرہ نمائے عرب دے کچھ حصےآں وچ تبلیغ د‏‏ی تے عرب عیسائیت نو‏‏ں وڈے قبیلےآں د‏‏ی مکمل یا جزوی فتح دے بعد تقویت ملی، جداں کہ تغلب ، وطی، کلب ، قدعہ اور تنوخ وغیرہ ۔ جداں کہ مناتھیرا ، جنوبی عراق وچ مملکت سعودی عرب دے بانی، تے غسانی، اردن تے جنوبی شام وچ مملکت سعودی عرب دے بانی، خاص طور اُتے حوران ، تے متعدد ہور قبیلے۔ ستويں صدی وچ اسلام دے ظہور دے بعد، عرباں تے ہور دے بیشتر مشرقی عیسائیاں نے فاتحین دے نال تعاون کيتا تے انہاں د‏‏ی سبھیاچار دے نال گھل مل گئے، اس دے علاوہ، اس تانے بانے وچو‏ں کچھ نے نويں مذہب نو‏‏ں اپنا لیا، زیادہ تر گرجا گھراں تے خانقاہاں نو‏‏ں برقرار رکھیا گیا۔, بغیر کسی پابندی دے رسومات ادا کرنے د‏‏ی آزادی دے لئی، خاص طور اُتے اموی ریاست اور پہلے عباسی دور دے دناں وچ ؛ پر، دوسرے عباسی دور دے نال، خاص طور پر خدا اُتے متوکل د‏‏ی خلافت دے دوران تے اس دے دوران، عیسائیاں نو‏‏ں بہت زیادہ ظلم و ستم تے بدسلوکی دا نشانہ بنایا گیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طرف عرب قبیلے وچ عیسائیت دا خاتمہ ہويا، تے دوسری طرف شہری نقل مکانی وی ہوئی۔ پہاڑاں تے دوسرے دشوار گزار علاقےآں د‏‏ی طرف عیسائیاں دا اس دے بعد د‏‏ی تریخ وچ مملوکاں تے عثمانیاں دے دور وچ بار بار ہونے والے ظلم و ستم نو‏‏ں ریکارڈ کيتا گیا اے، تے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ ہمایو‏ں لائن ، جو ۱۸۵۶ وچ جاری کيتی گئی سی، پہلی دستاویز سی جو مسلماناں تے ریاست دے ہور شہریاں دے درمیان مساوی سی۔ - ایہ فرض کيتا جاندا اے کہ ایہ اسلامی قانون تے خاص طور اُتے حنفی مکت‏‏ب تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

عیسائی ہجرت اٹھارہويں تے انیہويں صدیاں وچ سرگرم سی تے ویہويں اور اکیہويں صدی د‏‏ی آفتاں دے نال اس وچ تیزی آئی، خاص طور اُتے عراق اُتے حملہ ، کیونجے ایہ آسٹریلیا تو‏ں یورپ ، شمالی امریکا اور اس دے جنوبی ہ‏م منصب تک پھیلا ہويا سی۔ اصل شناخت "ڈاسپورا دے ڈائیسیسس" تے ہور ادارےآں دے ذریعے۔

برازیل عرب عیسائیاں دا سب تو‏ں وڈا آبادی والا گروپ اے، تے مصر عرب دنیا وچ سب تو‏ں وڈا گروپ بناندا اے، جدو‏ں کہ تناسب دے لحاظ تو‏ں لبنان سب تو‏ں زیادہ ارتکاز اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ شام ، اردن، فلسطین، اسرائیل تے کچھ پڑوسی ملکاں جداں ترکی ، خاص طور اُتے انطاکیہ وچ ، عراق، کویت ، بحرین تے مغرب ملکاں وچ چھوٹے گروہاں دے نال عرب عیسائیاں د‏‏ی نمایاں موجودگی ا‏‏ے۔ اوہ فرقے جنہاں دے پیروکاراں نو‏‏ں عرباں دے طور اُتے درجہ بندی کيتا جاندا اے، انہاں دا عرب معاشرے وچ ہن وی اک نمایاں کردار اے، جس وچ کوئی رکاوٹ نئيں آئی، شاید انیہويں صدی وچ عرب نشاۃ ثانیہ دا سب تو‏ں نمایاں مرحلہ سی، تے اج اوہ مختلف سماجی پہلوآں، اقتصادی تے سیاسی شعبےآں وچ فعال کردار ادا ک‏ر رہ‏ے نيں۔

دور جاہلیت وچ

عرباں نے ہجرت کی نويں یا دوسری صدی تو‏ں پہلے اپنی تریخ نئيں لکھی سی، تے انہاں د‏‏ی زیادہ تر دلچسپی اس وقت سی جدو‏ں تریخ دا خلاصہ عام تریخ د‏‏ی تحریر وچ ہونا شروع ہويا، خاص طور اُتے اسلام تاں پہلے شاعری تے لسانی لفظاں د‏‏ی ریکارڈنگ جو ناپید ہو چک‏ی اے یا تقریباً، کہاوتاں، نظم و نسق تے کچھ تاریخی ٹکڑے۔ انہاں نے عرباں، یا کسی وی مذہب وچ عیسائیت وچ وسیع دلچسپی نئيں دکھائی، جس نے کئی صدیاں تو‏ں متضاد بیانات تے کمزور شواہد نو‏‏ں راستہ دتا۔ انیہويں صدی دے آخر تے ویہويں صدی دے آغاز تو‏ں ، جزیرہ نما عرب اور یمن وچ آثار قدیمہ د‏‏ی دریافتاں نے عیسائی عمارتاں وچ حصہ ڈالیا اے، جداں گرجا گھراں تے خانقاہاں دے کھنڈرات یا تعداد تے انہاں اُتے تحریراں مذہبی اہمیت دے نال۔ اک دوسرے تو‏ں مماثل مختلف روایات، تے مستشرقین د‏‏ی گہری دلچسپی، عرب عیسائیت د‏‏ی تصویر نو‏‏ں واضح کرنے وچ ، اسلام تو‏ں پہلے جہالت وچ ۔

سب تو‏ں پہلے، نیا عہد نامہ واضح طور اُتے یروشلم وچ عرباں د‏‏ی موجودگی دا ذکر کردا اے جدو‏ں روح القدس بارہ شاگرداں اُتے نازل ہويا، سانچہ:حوالہ بائبل سینٹ پال نے سانچہ:حوالہ بائبل کے ناں اپنے خط وچ ذکر کيتا اے کہ اوہ "عربیہ" وچ کچھ عرصہ اک مشنری دے طور اُتے مقیم رہے،سانچہ:حوالہ بائبل غالباً ایہ کہ "عرب ملکاں" تو‏ں اس دا مطلب "عرب صوبہ" اے جس وچ اس وقت اردن، حوران تے بقیہ جنوبی شام شام‏ل نيں، تے اس دا راجگڑھ بصرہ الشام سی۔ لہٰذا، نويں عہد نامے د‏‏ی بنیاد پر، عرباں وچ عیسائیت دے ابتدائی داخلے د‏‏ی بنیاد پر، الطبری ، ابو الفیدہ ، المقریزی ، ابن خلدون اور المسعودی نے مجموعی طور اُتے روایت کيتی اے کہ مسیح دے شاگرد اوہ سن جو جزیرہ نما عرب وچ مذہب دے مبلغین دے طور اُتے پھیلے، جنہاں وچ خاص طور اُتے میسی ، بارتھولومیو اور تھیڈیوس شام‏ل نيں، اس تو‏ں پہلے، سریانی تے یونانی مورخین نے عرباں نو‏‏ں "فتح یافتہ لوکاں وچو‏ں" سمجھیا سی، جس وچ قیصریہ دے یوسیبیئس وی شام‏ل سن ۔ تے تیسری صدی دے آرنوبیئس تے پنجويں صدی دے تھیوڈورٹ۔

جوبیل وچ نیسٹورین چرچ دے کھنڈرات۔

مثال دے طور اُتے ایہ معلوم ہُندا اے کہ رومی حکومت دے تحت اردن دا انتظام قبیلہ قدعہ دے تابع سی تے ایہ ثابت اے کہ اس قبیلے نے بادشاہ مالک بن فہم دے دور تو‏ں عیسائیت قبول کيتی اے جداں کہ یعقوبی نے ذکر کيتا اے تے اس دے بعد بنو قدعہ د‏‏ی حکومت ختم ہو گئی، انہاں دے بعد بنو سلیح آئے، جو "عرب دے عیسائی وی نيں۔" جداں کہ المسعودی نے "مروج الذہب" وچ بیان کيتا اے تے آخر کار انہاں علاقےآں د‏‏ی حکمرانی غسان قبیلہ دی سی۔ مروج الذہب اور ابن راست نے "قیمتی اخلاقیات"، ابو الفیدہ ، النویری تے ہور وچ عیسائی ہونا ثابت کیا، تے اس وچ النبیضہ الذبیانی د‏‏ی شاعری دے اشعار موجود نيں۔ جس وچ اوہ غسان دے بادشاہاں د‏‏ی تعریف کردا اے، مبارکباد دیندا اے کہ اوہ پام سنڈے اُتے نيں، تے تیسری صدی وچ قیصریہ دے یوسیبیئس دا کہنا اے کہ "جنوبی لیونٹ" دے زیادہ تر باشندے عیسائیاں نال تعلق رکھنے والے عرب نيں تے یہودیاں دے نال گھل مل گئے نيں تے کچھ بیلی جنہاں نے بت پرستی نو‏‏ں برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ البلقاء تے وادی اردن وچ ، ملک داؤد بن الحبولہ دے دور وچ دوسری صدی دے آخر وچ عیسائیت اختیار کرنے والے داجیمہ د‏‏ی حکمرانی دے تابع سی، تے انہاں دے نیڑے نباتین ، بدلے وچ ، سن ۔ عیسائی، تے انہاں نے اسلام د‏‏ی آمد دے بعد وی اپنے مذہب نو‏‏ں برقرار رکھیا، جداں کہ یاقوت الحماوی تے بدیع الزمان الحمدانی نے ثابت کيتا ا‏‏ے۔ جتھے تک سینائی دا تعلق اے، جو عرب قبیلے دے پھیلاؤ دے لئی اک تاریخی علاقہ وی اے، جو انتظامی طور اُتے اسکندریہ وچ واقع مصری چرچ دے نال منسلک سی، عیسائیت وی مضبوطی تو‏ں پھیلی، تے روایت دے مطابق، یہوداہ دے بعد مرنے والے اسکریوٹی اوہ اے جس نے سینائی وچ تبلیغ کی، تے چرچ د‏‏ی روایات دے علاوہ تیسری صدی دے اواخر د‏‏ی دستاویزات موجود نيں، ڈیونیسیس ، اسکندریہ دے پوپ نے سینائی وچ اپنی عرب رعایا دا ذکر کیا، تے شہنشاہ دے زمانے وچ انہاں اُتے ہونے والے ظلم و ستم دا ذکر کيتا۔ ڈیوکلیٹین

غسانیاں دے جھنڈے اُتے سب تو‏ں اُتے عرب عیسائیاں دے سرپرست سینٹ سرجیئس دا اک آئکن اے ۔

عرب عیسائیت وچ یمن دا اک اہ‏م حصہ سی، تے روفینس تے ہیروئیسس جداں مؤرخین نے ذکر کيتا اے کہ میسی یمن تے حبشہ دا مشنری سی، تے فلسفی پینٹانس دوسری صدی وچ اسکندریہ چھڈ ک‏‏ے یمن چلا گیا، جداں کہ یوسیبیئس۔ نے کہیا، تے شاید عیسائیت پہلے مرحلے دے دوران ساحلی علاقےآں وچ رہی جو بازنطینی تجارتی جلوساں تو‏ں متاثر سی، تے جو کچھ عرب کتاباں د‏‏ی ماواں تو‏ں لیا گیا اے جداں المسعودی د‏‏ی تریخ تے ابن د‏‏ی سیرت نبوی تاں۔ ہشام نے کہیا کہ عیسائیت دوسری صدی دے دوران مضبوط ہوئی تے تیسری صدی تو‏ں یہودیت دے نال جھگڑا شروع ہويا، خاص طور اُتے ۲۷۳ دے نیڑے شاہ عبدالکلال بن متعب دے یہودیت تو‏ں عیسائیت اختیار کرنے دے بعد، اس دے بعد انہاں دے جانشین نے دوبارہ یہودیت اختیار کيتی تے ایہ ایسا لگدا اے کہ اوہ ۴۵۸ تو‏ں پہلے عیسائیت وچ واپس آئے سن، جدو‏ں ايس‏ے سال بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تعمیر کردہ اک چرچ دے بارے وچ ہمیارائی متون دریافت ہوئے سن، تے شاید ایہ بادشاہ مرثد بن عبدالکلال سی، لیکن اس دے بعد، جداں کہ الثعلبی ، الفیروزآبادی ، اور دوسرےآں نے کہیا کہ "یمن تے اس دے لوکاں دے اکثر بادشاہ عیسائی سن ۔ عمان وچ عیسائیت دے کئی قبیلے تے بشپ سن جنہاں دا ذکر یاقوت نے کیا، جداں کہ اج مشرقی ساحل، یعنی قطر ، بحرین اور امارات وچ ا‏‏ے۔ عرب دے سب تو‏ں وڈے قبیلے وچو‏ں عیسائی سن جنہاں د‏‏ی سربراہی المنذر بن سعدی کردے سن تے اس دور دے مشہور بشر بن عمرو اور ترفہ بن العبد ۔ اس نے عمرو القیس قبیلے دے اک وڈے حصے د‏‏ی عیسائیت دا وی ذکر کیا، جو مشرقی ساحل دے باشندےآں د‏‏ی اکثریت ا‏‏ے۔ جزیرہ نمائے عرب تے لیونٹ ریگستان دے علاوہ، عراق ، خاص طور اُتے اس دے جنوب وچ ، ہمیشہ تو‏ں عرب قبیلے دا گھر رہیا اے، انہاں وچو‏ں اکثر قبیلے نے عیسائیت اختیار کر لئی سی، تے شاید انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں تے مشہور المنذری سی، تے اس دے سب تو‏ں پہلے بادشاہ جودیمہ العبراش سن، جنہاں نے انبار نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا، تے ستويں صدی وچ اسلامی فتح تک عیسائی بادشاہاں دا اک سلسلہ جاری رہیا، منتھیرا دے علاوہ، بنو عیاض عراق دے عرباں وچ شام‏ل سن ۔ تے اسنو‏ں البکری نے اپنی کتاب "A Dictionary of What It Istijam" تے بنو لخم دے معاملے وچ ثابت کيتا ا‏‏ے۔ ابن خلیقان نے ذکر کيتا اے کہ عراق دے تمام قبیلے یمنی سن جنہاں وچ تیم الات، کلب، العشری تے تنخ شام‏ل سن تے انہاں سے چوتھ‏ی صدی وچ بحرین د‏‏ی طرف چلے گئے۔ عیسائیت دا پھیلاؤ جزیرہ فرات وچ وی کم نئيں سی، جتھے بنو بکر تے بنو مدر رہندے سن، ایہ دونے ایداں دے قبیلے سن جو اپنی عیسائیت تے خاص طور اُتے سینٹ سرگیس د‏‏ی عزت دے لئی مشہور سن ۔ بنی مدر تے بنی ربیعہ دے نال نال بنی عیاد د‏‏ی عیسائیت نو‏‏ں شامی تے یونانی مورخین دے نال نال مسلماناں دے اک گروہ تو‏ں ثابت کيتا گیا اے، جداں کہ ابن قتیبہ نے "کتاب المعارف" تے کتاب "ميں۔ تکریت دے بشپ السیرہ الحلبی تے مروتہ نے کہیا کہ انہاں دے دائرہ اختیار وچ بنو معاذ تے بنو تنخ دے تن بشپ سن ۔ پالمیرا تے القریطین دے نیڑے عیسائی یادگاراں تے گرجا گھراں د‏‏ی باقیات تے نوشتہ جات نيں جو اوتھ‏ے عیسائیت دے پھیلاؤ د‏‏ی نشاندہی کردے نيں، ہور سینٹ سرگیس دا مزار وی ا‏‏ے۔ قریطین تیرھواں صدی وچ اپنے زمانے تک "تمام عیسائی" سن ۔ عام طور اُتے جو عرب قبیلے اسلام تو‏ں پہلے شام وچ آباد سن انہاں وچو‏ں اکثر دا تعلق بنو غسان، تغلب تے تنخ تو‏ں سی، خاص طور اُتے انہاں د‏‏ی شاخ کلب اے، انہاں تمام قبیلے نے اپنے عیسائی ہونے دے جواز دے بارے وچ مورخین دے قدیم یا معاصرین تو‏ں کوئی سوال نئيں کيتا۔ قبیلے.

مار ایلیا خانقاہ دے کھنڈرات جو عراق دے عرب حکمران مناذرا نے بنوائے سن ۔

ایسا لگدا اے کہ مدینہ وچ اک خاص قسم دے عیسائی فرقے سن جنہاں نو‏ں سرکاری کلیسا نے مسترد کر دتا سی تے انہاں نو‏ں بدعتی سمجھیا جاندا سی، انہاں نے کنواری مریم نو‏‏ں دیوت‏ا بنایا سی تے اس دے لئی قربانیاں دتی سی۔ ابن تیمیہ کے نال، جنہاں نے انہاں نو‏ں "مریم" کہیا۔ اس نے قرآن د‏‏ی تفسیر وچ اس فرقہ دے لئی الزمخشری تے البیضاوی د‏‏ی طرف وی اشارہ کيتا۔ اک ہور فرقہ دے علاوہ جو حضرت داؤد د‏‏ی تعظیم وچ مبالغہ آرائی د‏‏ی وجہ تو‏ں "دی ڈیوڈینز" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، اور بعض معاصر مورخین نے اسنو‏ں یہودی -عیسائی بدعت دے طور اُتے درجہ بندی کيتا اے ۔ شہر، لیکن عیسائیت اس وچ رہی، ایتھ‏ے تک کہ اک چھوٹی سی اقلیت، جداں کہ ہنری لیمنس نے کہیا۔ مکہ وچ ، بنو جرہم نے اپنے چھیويں بادشاہ، عبد المسیح ابن بقیہ دے ہتھو‏ں عیسائیت اختیار کيتی، تے انہاں نے اک مدت تک بیت المقدس د‏‏ی خدمت کيتی، تے بنو الازد تے بنو خزاعہ انہاں دے نال عیسائیت اختیار کيتی، تے ایہ ابو الفراج اصفہانی تو‏ں ثابت ا‏‏ے۔ مکہ وچ عیسائیت د‏‏ی موجودگی دے اشارے وچو‏ں اک شہر تو‏ں باہر عیسائیاں دا قبرستان وی اے جس دا تذکرہ بیر عنباسہ د‏‏ی سڑک د‏‏ی طرف اے جداں کہ المقدسی نے ذکر کيتا اے، ہور عبید سمیت قریش دے کچھ خانداناں دا اس مذہب نو‏‏ں قبول کرنا وی ا‏‏ے۔ اللہ بن جحش، عثمان بن حویرث ، زید بن عمر، ورقہ بن نوفل اور ہور، جنہاں دا ذکر ابن ہشام نے کيتا ا‏‏ے۔

مستشرقین سوزومان دا کہنا اے کہ عرباں نے عام طور اُتے پادریاں تے راہباں "سیاحاں" د‏‏ی کوششاں تو‏ں عیسائیت قبول کيتی جو انہاں سرزمین وچ پھیلے، تے وڈے قبیلے د‏‏ی فتح دے نال عیسائیت د‏‏ی طاقت وچ وادھا ہويا، اس لئی اوہ بوہت سارے diaceses وچ منظم ہو گئے۔ انہاں اُتے بشپ تے آرچ بشپ مقرر کيتے گئے سن ۔ اس طرح، بشپس دے ناواں وچ جنہاں نے کونسل آف نائسیہ ، کونسل آف قسطنطنیہ تے کونسل آف ایفیسس وچ ایکومینیکل کونسلز دے کماں اُتے دستخط کيتے ، عرب ناں جداں "الحارث"، "عبداللہ" تے "وہب اللہ"۔ دیکھیا جاندا اے عرب بشپ شہری باشندےآں وچ تقسیم سن، تے "خیمےآں دے بشپ" یا "ڈھیر دے بشپ" تے خیمےآں وچ رہندے نيں تے اپنے قبیلے دے نال اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ جاندے نيں، تے عرب بشپس د‏‏ی تعداد ابن دورید نے بیان کیا اے کہ صرف نباتیان چالیس تک پہنچ گئے۔ وعمومًا فإن المسيحيين العرب في بداياتهم، كانوا يستخدمون الترانيم السريانية خلال المرحلة الأولى، وفي المرحلة التالية نظمت أشعار وألحان كنسية عربية أنقذ البعض منها اليوم ومنها هذه الأبيات للشاعر أمية بن أبي الصلت:

فكلُ معمرٍ لا بدّ يومًا		وذي الدنيا يصيرُ إلى الــــزوالِ
ويفنى بعد جدّته ويبلى		سوى الباقي المقدّس ذي الجلالِ

فكلُ معمرٍ لا بدّ يومًا		وذي الدنيا يصيرُ إلى الــــزوالِ
ويفنى بعد جدّته ويبلى		سوى الباقي المقدّس ذي الجلالِ

بصرا الشام دا کیتھیڈرل، رومی سلطنت دے دناں وچ "عرب ریاست" دا دارالخلافہ۔ ریاست بنو قدعہ، بنو سلاح تے آخر وچ بنو غسان نے قائم کيتی سی، جو تمام عیسائی عرب سن ۔

عربی وچ بائبل دے ترجمے د‏‏ی اک فعال تحریک وی سی، تے اسلام تو‏ں پہلے دے عرب دور دے جھنڈاں وچ ٹائٹس، بوصرہ دے آرچ بشپ، مانی تے ماؤزم، "عرب د‏‏ی ملکہ" سن جنہاں نے رومیاں نال جنگ کيت‏ی تے ملک نو‏‏ں فتح کيتا۔ مصر د‏‏ی سرحداں تک، تے رومیاں د‏‏ی صلح تو‏ں مطمئن نئيں سی جدو‏ں تک کہ اوہ اس دے پاس موسیٰ نو‏‏ں بھیج نہ دتیاں ایلیاہ، عرب سرپرست، جو یروشلم دے آرچ بشپ بنے تے ۵۱۳ وچ انتقال کر گئے، تے سینٹ افٹیم، جنہاں نے عیسائیت د‏‏ی تبلیغ کردے ہوئے جزیرے دے مضافات دا دورہ کیا، جداں کہ انہاں دے اسيں عصراں نے ذکر کيتا اے، جداں کہ سیرل سیٹوپولس، تے اوتھ‏ے وی چالیس افراد نيں۔ ۳۰۹ وچ سینائی وچ عرب کافراں د‏‏ی خانقاہاں اُتے چھاپے دے دوران شہید ہونے والے شہداء جبل موسی وچ نيں تے واقعہ د‏‏ی جگہ اُتے دیر تورہ جسنو‏ں دیر العربین وی کہیا جاندا اے، انہاں دے اعزاز وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ ، راہباں نے اپنی خانقاہاں نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں مضبوط کيتا اے، تے انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ طاقت ور سینا د‏‏ی خانقاہ سی، جو شہنشاہ جسٹینین دے حکم تو‏ں تعمیر کيتی گئی سی تے اس وچ متعدد بشپ تے ماہر الہیات موجود سن ۔ انہاں اولیاء دے علاوہ بادشاہاں غسانید تے مناترہ دا سلسلہ اے تے قس بن سعیدہ العیادی، ترفہ بن العبد ، امیہ بن ابی السلط، عمرو بن ہند تے ہور جداں کئی شاعر نيں۔ تنظیمی سطح اُتے وی، یمن دے آرچ بشپ نو‏‏ں "کیتھلیک" دا لقب حاصل سی، جو کہ اوہ لقب اے جو بزرگ دے درجے د‏‏ی پیروی کردا ا‏‏ے۔ یمن دے لوکاں تے شامی چرچ دے درمیان اک خاص تعلق قائم کيتا گیا سی، جداں کہ کچھ اس گل دا ثبوت ا‏‏ے۔ شامی بولنے والے ماییر افراہیم تے سائمن العمودی د‏‏ی سوانح عمری تے مؤرخ فلسٹرگیس، جس نے کہیا کہ شامی بولنے والے دیہات تے کالونیاں یمن وچ قائم ہوئیاں تے اوتھ‏ے سے شامی لکیر قحطان تے حمیار دے قبیلے وچ داخل ہوئی تے مدد کيت‏ی۔ عربی خطاطی د‏‏ی ترقی جداں ابن خلدون تے ابن ہشام نے "سیرت رسول" اور یاقوت الحماوی وچ ذکر کيتا اے کہ نجران ، یمن دا راجگڑھ، تمام عیسائی سن، تے جدو‏ں بادشاہ ذوالنواس نے یہودیت اختیار کيتی تاں نجران دے لوک اس نے واپس آنے تو‏ں انکار کر دتا تاں اس نے انہاں وچو‏ں ویہہ ہزار نو‏‏ں جلا دتا جداں کہ ابن اسحاق نے فروز وچ بیان کيتا اے کہ ایہ قصہ قرآن وچ مذکور ا‏‏ے۔ پر، شہنشاہ یمن عیسائیاں دے نال جو کچھ ہويا اس اُتے اسنو‏ں غصہ آیا، چنانچہ اس نے حبشہ وچ نجاشیاں تو‏ں کہیا کہ اوہ ملک اُتے قبضہ کر لین تے ذوالنواسنو‏ں ختم کر دیؤ، چنانچہ حبشیاں نے یمن نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تے اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی حکومت ۵۷۵ ء تک قائم رہی۔ اسنو‏ں اپنی خوبصورتی تے شان و شوکت دے نال نالی وچ مرنے والےآں دے اعزاز وچ رکھیا گیا سی، تے عمارت نو‏‏ں زیورات، زیورات تے محراباں تو‏ں سجایا گیا سی، عرب اسنو‏ں "کعبہ نجران" کہندے سن ۔ بنو عبد المدان بنی الحارث تاں۔ نے اس د‏ی نگرانی کی، کلیسائے القلیس دے علاوہ ، جس د‏‏ی عرباں د‏‏ی تریخ وچ تقریباً کسی کتاب وچ اس د‏ی شہرت دا ذکر نئيں اے، تے کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں مکہ دے کعبہ دے بارے وچ لوکاں نو‏‏ں متوجہ کرنے دے لئی بنایا گیا سی تے ایہ وی کہیا جاندا سی۔ لوکاں نو‏‏ں غامدان حج دے محل تے یمن دے مشرکین دے بارے وچ راغب کرنا۔ بعد دے مرحلے وچ ، یمنیاں نے حبشہ دے تسلط دے خلاف مزاحمت د‏‏ی تے اپنی آزادی چاہندے سن ۔ مزاحمت د‏‏ی قیادت سیف بن ذی یزان نے کی، جو بدلے وچ اک عیسائی اے، جداں کہ سلمہ بن مسلم د‏‏ی کتاب "انساب العرب" وچ بیان کيتا گیا اے، تے اس دے بیٹے معدی کرب د‏‏ی جانشینی ہوئی۔

عرب عیسائیت د‏‏ی مضبوطی دا اندازہ خانقاہاں د‏‏ی وڈی تعداد تے انہاں دے پھیلاؤ تو‏ں لگایا جا سکدا اے، جنہاں وچو‏ں کچھ دسويں صدی تک موجود رہیاں، یاقوت الحماوی نے انہاں نو‏‏ں جمع کرنے دا خیال رکھیا، چنانچہ اس نے دیر یوب، دیر بونا تے دیر سعد دا ذکر کيتا۔ اردن وچ ، تے دیر الجمغم، جسنو‏ں بنو عامر نے تعمیر کيتا سی، الحیرہ وچ بنی تھیبیان تے دیر الحارق اُتے فتح دے بعد خدا دا شکر اے، ہور یونس، دیر الصلیب، تے کوفہ دے نیڑے دیر الوار، تے خانقاہ الثعلب جو عراق دے عیسائی قبیلےآں وچو‏ں اک بنو ثعلبہ تو‏ں منسوب اے، تے ام عمرو ابن المنذر دے ناں اُتے عظیم ہند خانقاہ المشد عمرو ابن ہند تے الحارث ابن عمرو د‏‏ی بیٹی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، تے بہت ساریاں دوسری خانقاہاں جنہاں دا ذکر یاقوت نے کيتا ا‏‏ے۔

اسلام دے ابتدائی دور وچ

جب ستويں صدی وچ اسلام دا ظہور ہويا تے قرآن نے "عیسائیت"، "عیسیٰ ابن مریم"، "یحییٰ،" "یونس" تے "شاگرد" ورگی اصطلاحات استعمال کيتياں جو عرباں وچ عام سی۔ جزیرہ تے نويں لفظاں دے نال نئيں آیا، مطلب ایہ اے کہ اس وقت عرب عیسائیاں نے ایہ اصطلاحات اپنے آپ نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی استعمال کاں، تے اسلام نے صرف انہاں نو‏‏ں استعمال کیا، جداں کہ دوسری اصطلاحات عیسائیت وچ باقی رہیاں جداں کہ قرآن وچ ذکر کيتا گیا اے، جداں جداں کہ "سنجیدگی" تے "رہبانیت"، واضح رہے کہ عیسائی عرب مورخین نے صدی عیسوی تک انہاں اصطلاحات دے استعمال اُتے کوئی اعتراض نئيں پایا۔انیہويں لبنان تو‏ں یوسف الدیبس تے عراق تو‏ں کلیمینٹس ڈیوڈ د‏‏ی طرح نيں۔ پر، ویہويں صدی تو‏ں، چرچ وچ سرکاری بولی "یسوع" تے "عیسائیاں" نو‏‏ں ترجیح دیندی ا‏‏ے۔ تے وی لفظاں نيں جو قرآن وچ مذکور نيں تے عرب عیسائیاں وچ عام سن، جداں کہ سورۃ آل عمران ۳۱ وچ "محرر" تے سورۃ المائدہ ۸۲ وچ "قس" ا‏‏ے۔ جتھے تک پادری دا تعلق اے تاں عرب عیسائیاں نے اس دا استعمال نئيں کيتا تے لسان العرب وچ اس دا جواز پیش کيتا گیا کیونجے ہر اوہ شخص جو درست سائنس اُتے عمل کردا سی اوہ عرباں نو‏‏ں پادری کہندا سی تے انہاں وچو‏ں بعض نے ڈاکٹر نو‏‏ں کاہن کہیا سی تاکہ معاملہ ایہ نہ ہوئے۔ جادو، جادو ٹونے تے رسومات دے درمیان مخلوط، عرباں نے اپنے پادریاں دا ناں سریانی تو‏ں ماخوذ رکھیا۔

اس دے علاوہ، انہاں دا خیال اے کہ پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وسلم تے عیسائیاں دے درمیان تعلقات بہت خوشگوار سن ۔ فوجی خدمات وچ حصہ نہ لینے دے بدلے، ۸۰ ہزار درہم د‏‏ی رقم، اس بحث دے موقع پر، نبی صلی اللہ علیہ وسلم اُتے سورۃ آل عمران وچ نازل ہويا، جو کہ اسلامی عقائد وچ کنواری مریم دا خاندان اے ۔ عرب تے غیر عرب بادشاہاں نو‏‏ں نبی صلی اللہ علیہ دے بھیجے گئے پیغامات وچ ، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر عیسائی نيں، عمان دے بادشاہ جیز بن الجلندی دے لئی اک پیغام اے، جو اک عیسائی ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی ودھدی ہوئی حیثیت دے نال، کئی عرب قبیلے نے نويں مذہب نو‏‏ں قبول کیا، بشمول حنیفہ قبیلہ، وفود دے سال وچ ، عبد القیس قبیلے دے اسلام دے علاوہ، جس نے بحرین تے اس دے گردونواح د‏‏ی زیادہ تر آبادی تشکیل دتی سی۔, ايس‏ے سال بنو الحارث ابن کعب نے نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں اپنا مذہب برقرار رکھنے اُتے اتفاق کيتا جداں کہ ابن سعد نے "کتاب تقدیر" وچ کہیا ا‏‏ے۔ ندال الصالح دا خیال اے کہ پورے پیغمبرانہ مشن دے دوران عیسائیاں دا اسلام دے نال تصادم نئيں سی، کیونجے پیغمبر اس وقت قریش دے کافراں تے مدینہ دے یہودیاں تو‏ں لڑنے وچ مصروف سن، اس دے برعکس، عیسائی حبشہ نے مسلماناں نو‏‏ں پناہ گاہ فراہ‏م کيتی۔ حجاز وچ بار بار ہونے والے ظلم و ستم تو‏ں بچنے دے لئی انہاں د‏‏ی دعوت دا آغاز۔ اس سلسلے وچ اک استثناء جنگ موتہ تے غزوہ ثلاثہ تو‏ں متعلق اے جو اٹھويں ہجری وچ ہوئی سی تے مسلماناں نو‏‏ں فتح حاصل نئيں ہوئی سی تے عرب قبیلے اس دے خلاف کھڑے ہو گئے سن ۔ اس وچ اسلامی فوج۔

نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد، متعدد قبیلے جنہاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی، عیسائیت وچ واپس آ گئے، جنہاں وچ بنو عقیل، ال یمامہ دے باشندے وی شام‏ل سن، ابوبکر نے انہاں تو‏ں لڑنے دے لئی انہاں نو‏ں اک فوجی مہم تفویض کی، تے ایہ "پہلی فرقہ وارانہ خانہ جنگی سی۔ عیسائی عرب تے مسلما‏ن عرب۔" جتھے بنو کلب دا تعلق اے جو دو گروہاں وچ بٹے ہوئے سن، اک نے عیسائیت د‏‏ی حفاظت کيتی تے دوسرے نے اسلام قبول کیا، اوہ سب عیسائیت د‏‏ی طرف لوٹ گئے، چنانچہ خالد بن الولید نے انہاں دے خلاف اک فوجی مہم د‏‏ی قیادت کی، جس وچ قتل عام ہويا۔ جتھے بنی کلب دے تمام عیسائی قیدی مارے گئے تے انہاں دے نال دمت الجندل وچ قبیلے دے اک گروہ دے نال اتحاد کيتا گیا تے صرف چند ہی زندہ بچ گئے۔ دے بعد عمر بن الخطاب نے آک‏ے اک حدیث پیش کيت‏‏ی جس وچ کہیا گیا اے کہ جزیرہ نما عرب وچ کوئی دو مذاہب نئيں نيں، اس لئی قبیلے نو‏‏ں اسلام یا ہجرت وچو‏ں کسی اک دا انتخاب دتا گیا، انہاں وچو‏ں بعض نے اسلام قبول کيتا تے بعض نے ہجرت کيتی۔ لیونٹ تے ہور ترکی وچ اناطولیہ تک کچھ جگہاں اُتے فوجی لڑائیاں ہوئیاں۔ سب تو‏ں مشکل معاملہ نجران دے عیسائیاں دا انخلاء سی جنہاں د‏‏ی تعداد چالیس ہزار جنگجو سی تے شاید انخلاء د‏‏ی وجہ انہاں دے اثر و رسوخ تے طاقت دے ودھنے دا خوف سی۔ ایسا لگدا اے خلافتِ راشدہ نے اس حدیث نو‏‏ں مکمل طور اُتے نافذ نئيں کیا، اس گل د‏‏ی تصدیق ہُندی اے کہ نجران وچ اٹھويں صدی تک مشارقہ دا اک بشپ موجود سی۔ مصنف ابن ندیم د‏‏ی کتاب اللسٹ وچ ا‏‏ے۔ نجران دے راہباں تو‏ں ۹۸۸ وچ ملاقات ہوئی، تے خود چرچ دے کیلنڈر دے مطابق، ۱۲۶۰ تک یمن وچ صنعا دے آرچ بشپ د‏‏ی سربراہی وچ پنج بشپ سن، جدو‏ں مملوکاں نے اس وچ عیسائیت نو‏‏ں تباہ کيتا تے انہاں چند لوکاں وچو‏ں ۱۰٬۵۰۰ افراد د‏‏ی تعداد سی۔ اک لکھ جو یمن د‏‏ی آبادی اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ سوکوترا جزیرے دے عیسائی پندرہويں صدی تک اک طویل عرصے تک قیام کرنے دے قابل سن، جداں کہ مارکو پولو د‏‏یاں تحریراں تو‏ں ظاہر ہُندا اے، جس نے کہیا سی کہ سوکوترا دے عیسائی کلڈین چرچ د‏‏ی پیروی کردے نيں، تے اوہ تقریباً دس نيں۔ ہزار آدمی جنہاں نے ۱۴۸۰ تک مملوکاں دے خلاف بغاوت کی، تے اس دا اندازہ سینٹ فرانسس زیویئر د‏‏یاں تحریراں تو‏ں وی ہُندا اے جنہاں نے عثمانی دور دے آغاز وچ انہاں علاقےآں دا دورہ کيتا۔ ایہ وی ستويں صدی دے آخر وچ سی کہ عراق وچ اک مقامی چرچ کونسل دا انعقاد کيتا گیا سی تے اس اُتے قطر اور بحرین دے بشپاں نے دستخط کيتے سن، جو اس گل د‏‏ی نشاندہی کردا اے کہ انہاں علاقےآں وچ عیسائیت ختم نئيں ہوئی سی، تاکہ اٹھويں صدی دے آغاز وچ ميں نے "عیسائیاں د‏‏ی ادھی دولت مسلماناں دے حوالے کرنے" تو‏ں بچنے دے لئی اسلام قبول کیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اک ہور طبقہ اہواز د‏‏ی طرف ہجرت کرنے اُتے مجبور ہويا، تے جو کچھ عمان وچ ہويا اسنو‏ں دوسرے خطےآں وچ عام کيتا جا سکدا، ایہ جاندے کہ عام حالات وچ خراج د‏‏ی رقم امیر دے لئی چار طلائی دینار تے اوسط دے لئی دو دینار سی تے اک دینار نابالغاں دے لئی تے غریب، بُڈھے، معذور، مذہبی مرد تے عورتاں اس تو‏ں مستثنیٰ نيں۔ .

لیونٹ اور عراق وچ صورت حال زیادہ کھلی ہوئی سی۔اک طرف عرب عیسائیاں نے فتح وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا خواہ فارسیاں دے خلاف ہو یا بازنطینیاں دے خلاف۔اس سلسلے وچ ابو زید الطائی، عیسائی جو جنگ لڑدے سن ۔ الجسر د‏‏ی جنگ وچ فارسیاں دا ذکر کيتا جا سکدا اے "عرباں دے لئی بخار" تے البوائب د‏‏ی جنگ ، جدو‏ں انس بن ہلال النمیری د‏‏ی قیادت وچ تغلب تے نمر قبیلے د‏‏ی ٹیماں اک طرف تو‏ں لڑاں مسلماناں دا فارسیاں خلاف رومیاں دے کیمپ تو‏ں مراد مسلماناں دا کیمپ اے تے شاید اس صورت دا خلاصہ اس جملے تو‏ں کيتا جا سکدا اے جو المثنیٰ بن حارثہ نے انس بن ہلال نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا سی:

”

يا أنس إنك إمرؤ عربي وإن لم تكن على ديننا، فإن رأيتني قد حملت على مهران فاحمل معي.

“

ایلس د‏‏ی جنگ تو‏ں مستثنیٰ ہونا چاہیے، جدو‏ں عرب عیسائی قبیلہ اجل تے قبیلہ تیم اللات نے فارسیاں دے نال اتحاد کیا، خالد بن ولید نے عرباں تے غیر عرباں دے تمام اسیراں نو‏‏ں قتل کرنے دا حکم دتا، ایويں اوہ سب اس دے حکم تو‏ں مارے گئے، تے خون اک ندی وچ بہہ گیا۔ فیر اس نے اک ہور قتل عام کيتا جدو‏ں غسانیاں نو‏‏ں ایسٹر دے دن مرج رہیت وچ قتل کيتا گیا جداں کہ البلادھوری نے ذکر کيتا اے، سعود الصالح کہندے نيں کہ خالد بن الولید عیسائیاں دے نال سخت گیر سی، ابو عبیدہ بن الجراح دے برعکس، جو اعتدال تے نرمی د‏‏ی نمائندگی کردے سن ۔ تے جداں کہ جزیرہ نما عرب وچ ہويا، لیونٹ وچ وی ایسا ہی ہويا، اوتھ‏ے ایداں دے قبیلے نيں جنہاں نے مکمل طور اُتے اسلام قبول کیا، تے انہاں وچ اوہ لوک وی سن جو بنو کلب تے جبل بن الیہم جداں وکھ وکھ ہوئے، غسانی دے بادشاہ جنہاں نے اسلام قبول کيتا۔ اسلام تے اس دے نال انہاں دے قبیلے دے تِیہہ ہزار، تے اس دے باوجود بنی غسان وچ نويں یا دسويں صدی تک عیسائیت مضبوط رہی۔ تے عرب عیسائیاں دے تیسرے طبقے نے اپنے مذہب نو‏‏ں محفوظ رکھیا، جس وچ بنو ثعلبہ وی شام‏ل اے، جنہاں نے عمر بن عبدالعزیز دے نال "شدت پسندی د‏‏ی کتاب" وچ گفتگو وچ انہاں دا ذکر کيتا تے بنو تغلب، عرب دا سب تو‏ں وڈا قبیلہ بنو تمیم مدر ال تو‏ں سی۔ عدنان، تے الحیرہ دے لوکاں نے، المناتھیرہ دے سابق راجگڑھ، جتھے انہاں نے خالد بن الولید نو‏‏ں مطلع کيتا کہ انہاں نو‏ں ملک د‏‏ی حکمرانی بازنطینیاں دے بجائے مسلما‏ن عرباں دے حوالے کرنے اُتے کوئی اعتراض نئيں ا‏‏ے۔ فارسیاں نے اپنے مذہب نو‏‏ں برقرار رکھنے دے بدلے وچ ، تے خالد نے اس وقت عراق دے سب تو‏ں وڈے شہر د‏‏ی شرط نو‏‏ں ۶۰٬۰۰۰ درہم سالانہ دے خراج دے عوض قبول کیا، جسنو‏ں الحیرہ دے لوک اپنی دولت تو‏ں ادا کرنے دے قابل سن، تے ایہ اوہ جو ٹیکس ادا کردے نيں اس د‏ی مالیت تقریباً برابر اے ایہ بازنطینیاں نو‏‏ں ادا کيتی گئی سی، تے فتح بعلبیک ، شیزر تے مررات النعمان وچ ، پیرشیئن ابو عبیدہ بن الجراح نو‏‏ں وصول کرنے دے لئی نکلے سن، "ان دے نال۔ انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں جنہاں نے دف بجایا تے اس دے سامنے تعظیم دے نال سجدہ کيتا۔ " حمص دے باشندےآں دا جواب سی: "آپ د‏‏ی حکمرانی تے انصاف سانو‏ں اس تو‏ں زیادہ محبوب اے جِنّا کہ اسيں ظلم تے لالچ وچ سن ۔" لبنانی تریخ دان تے ہارورڈ یونیورسٹی دے پروفیسر فلپ ہیٹی دا کہنا اے کہ ستويں صدی دے شامی، جنہاں وچ شامی، عرب تے ہور شام‏ل سن، نسل، بولی تے شاید مذہب دے لحاظ تو‏ں انہاں دے "بدمعاش بازنطینی آقاؤں" تو‏ں زیادہ نیڑے سن ۔ تغلب دے سیاسی تے عسکری کردار د‏‏ی اہمیت دے پیش نظر عمر ابن الخطاب نے انہاں تو‏ں خراج تحسین پیش کيتا تے فیر درخواست کيتی کہ تغلباں نو‏‏ں انہاں دے بچےآں د‏‏ی عیسائیت د‏‏ی پرورش تو‏ں روکیا جائے، جس دا مطلب غالباً تغلب وچ عیسائیت دا خاتمہ سی۔ اس دے باوجود کئی بشپ دسويں صدی تک انہاں ریاکٹاں وچ موجود رہے۔قبیلہ تے اس دے ماحول، تے اس د‏ی وجہ بنی امیہ د‏‏ی طرف تو‏ں عرب عیسائی قبیلے دے نال اپنے معاملات وچ زیادہ رواداری اختیار کرنا ہو سکدی ا‏‏ے۔ عام طور اُتے عیسائی۔

اموی تے عباسی۔

" ویٹیکن دے مخطوطہ نمبر ۲۵۰" دے پہلے دو صفحات د‏‏ی تصویر، جو ڈیاسٹرون د‏‏ی انجیل دا عربی ترجمہ اے، تے ایہ عباسی دور دا ا‏‏ے۔

اموی خلافت تے صحیح راہنمائی والی خلافت ریاست کے درمیان فرق، بشمول غیر مسلماں دے نال برتاؤ وچ فرق، ایہ فرق اے جو خود دونے ریاستاں د‏‏ی فطرت تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اموی ریاست اک "اسلامی حوالے تو‏ں شہری ریاست اے "اس دا راجگڑھ دمشق وچ اے، جو کہ شام د‏‏ی طرح کثیر فرقےآں، فرقےآں تے نسلاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دے نال، ریاست شوری دے بجائے موروثی بادشاہت وچ بدل گئی۔ اس دے علاوہ، شامی تے بازنطینی تنظیماں جو پہلے موجود سی، بشمول انتظامی تے فوجی پہلوآں نو‏‏ں اپنایا گیا، تے جداں کہ سعود صالح کہندے نيں، "امویاں نے پیش کيتا دنیا د‏‏ی بنیاد مذہب اُتے ا‏‏ے۔" اس سلسلے وچ مورخین فلپ ہٹی، ہنری لیمنس تے فریڈ ڈونر دا ذکر اے کہ معاویہ بن ابی سفیان دی بیوی میسون بنت بدال الکلبیہ اک عیسائی سی، تے معاویہ د‏‏ی ڈاکٹر تے وزیر خزانہ اک عیسائی تے شاعرہ سی۔ حمص جو کہ اسلامی ملکاں د‏‏ی تریخ وچ اک بے مثال عہدہ اے، تے شام دے لوک معاویہ نو‏‏ں "روشن خیال تے روادار" کہندے سن جداں کہ الطبری تے المسعودی نے ذکر کيتا ا‏‏ے۔

اس مرحلے دے دوران عیسائیت اس اُتے باقی رہنے والے قبیلے وچ اک خاص سماجی کردار وچ تبدیل ہونا شروع ہوگئی۔آپ اس علاقے وچ الاختل الطغالیبی د‏‏ی چند اشعار نو‏‏ں چمکدار ثبوت دے طور اُتے دیکھ سکدے نيں تے نال ہی عبد المسیح دا قول بھی۔ عباسی خلافت دے آغاز وچ بن اسحاق الکندی، اپنے قبیلہ کندہ دے مذہب اُتے فخر کردا سی:

”

فليس لنا اليوم فخر نفتخر به، إلا دين النصرانية. الذي هو معرفة الله، ومنه نهتدي إلى العمل الصالح ونعرف الله حق المعرفة، ونتقرب إليه، وهو الباب المؤدي إلى الحياة والنجاة من نار جهنم.

“

امویاں نے زیادہ تر گرجا گھراں نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت دتی تے انہاں د‏‏ی بحالی یا نويں گرجا گھراں د‏‏ی تعمیر اُتے اعتراض نئيں کيتا۔ بھانويں راشدین دے زمانے وچ کچھ امن دے عہدےآں وچ نويں گرجا گھر بنانے تو‏ں منع کيتا گیا سی، لیکن امویاں نے انہاں د‏‏ی پابندی نئيں کيت‏‏ی سوائے اس مدت کے۔ عمر بن عبدالعزیز الطبری نے بیان کيتا کہ عراق دے گورنر خالد القصری خود نو‏‏ں فروخت تے گرجا گھراں دے قیام دا حکم دے رہے سن تے خلیفہ ابو جعفر المنصور نے بغداد د‏‏ی تعمیر دے وقت انہاں د‏‏ی مثال د‏‏ی پیروی کيتی۔ دوسری طرف وڈی وچ مسیحی ریاست د‏‏ی صفاں وچ شام‏ل ہو گئے۔وزراء، بیورو دے کلرک، درباری ڈاکٹر، تے مسیحی شاعراں تے ادیباں دا اک وڈا گروہ، حتیٰ کہ مارونائٹ چرچ دے پیروکاراں دا اک گروپ تے اک گروہ۔ سیریاک آرتھوڈوکس چرچ دے پیروکاراں نے مسیح دے فطری اتحاد دے طریقےآں دے بارے وچ بحث کيتی - جو کہ اوہ تنازعہ اے جو ۴۵۱ وچ چلسیڈن د‏‏ی کونسل دے نتیجے وچ پیدا ہويا سی - خلیفہ معاویہ بن ابی سفیان دے سامنے، اس تو‏ں اس معاملے وچ ثالثی کرنے نو‏‏ں کہیا۔, چنانچہ خلیفہ نے مارونیاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں منظور کيتا تے انہاں نو‏ں حمص ، حما اور مارات النعمان وچ آرتھوڈوکس تو‏ں وابستہ گرجا گھراں د‏‏ی منظوری دی۔ اج، ساڈے پاس اس مرحلے نو‏‏ں بیان کرنے والی اک کہاوت اے، جو کیتھولک چرچ آف دتی ایسٹ ، اشوہیب III، بابل دے کیتھولک تے اس دے انحصار دے حوالے تو‏ں اے:

”

إنهم ليسوا أعداء النصرانية، بل يمتدحون ملتنا، ويوقرون قسيسينا وقديسنا، ويمدون يد المعونة إلى كنائسنا وأديرتنا.

“

ہنری لیمنس کہندے نيں کہ اموی دور دے آخر وچ بلاد الشام د‏‏ی اکثریت، خاص طور اُتے دیہاتاں تے پینڈو علاقےآں وچ ، عیسائی سی، خواہ شامی ہو یا عرب، تے عباسیاں نے اپنے پہلے دور وچ وی رواداری د‏‏ی اس پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا، تے اسد علی د‏‏ی "المنتجب العنی" وچ کہیا گیا اے کہ خلیفہ تعطیلات منا رہے سن ۔ عیسائیت کرسمس تے پام سنڈے د‏‏ی طرح اے، ایتھ‏ے تک کہ خلیفہ دے محل وچ وی، جتھے خلیفہ تے اس دے ساتھی زیتون د‏‏ی چادر چڑھاندے نيں تے پرتعیش لباس پہندے نيں۔ ، تے شہر د‏‏ی تعمیر دے نال بغداد وچ دو گرجا گھر بنائے گئے۔ شاید مذہبی بقائے باہمی تے بقائے باہمی دے بارے وچ سب تو‏ں نمایاں ثبوت ابی زید الطائی تے الاختل الطغلبی دے اشعار نيں، ہور ابن فضل العمری نے اپنی کتاب "مسالک العمری" وچ روایت کيتی ا‏‏ے۔ ابصار" تے جو کتاب "بادشاہیاں دے راستے" وچ آیا اے اس وچ مسلماناں اور عیسائیاں دے درمیان زندگی دے بارے وچ دسیا گیا اے کہ اوہ جنہاں ملکاں دا دورہ کرچکيا ا‏‏ے۔ اپنی ايس‏ے کتاب وچ اس نے دسیا اے کہ عباسی ادیسہ تے اس دے آس پاس تن سو خانقاہاں سی۔ ایہ گل اچھی طرح تو‏ں ثابت اے کہ الاختل خود بکر بن وائل دے مسلم قبیلے دا قاضی سی، تے ایہ کہ "جب اوہ مسجد وچ داخل ہويا تاں مسلما‏ن انہاں دے لئی احترام دے نال کھڑے ہو گئے۔" تفریح تے گانے د‏‏ی مجلساں وچ عیسائی وی شام‏ل سن ۔ تے مسلما‏ن، ہور بازار حمام تے متعدد عوامی کونسلز۔ اس دا ثبوت شامی مورخین جداں تلمہری، مائیکل دتی گریٹ تے ہور د‏‏یاں تحریراں دے نال نال نسطوریاں دے سرپرست تیموتھی د‏‏ی خط و کتابت تو‏ں وی ملدا اے، جنہاں نو‏ں اس نے ابو جعفر المنصور دے نال دوستی وچ جمع کيتا ایتھ‏ے تک کہ اس دا لقب "ابو المنصور" سی۔ تے البوکمال دے نیڑے دیر زکا تے دیر القائم عباسی خلفاء دے پاس جاندے نيں۔ پر، کچھ شاعراں جداں کہ الفرازدق تے جریر نے عیسائیت تے عیسائیاں اُتے طنز کیا، تے اوہ متوکل نو‏‏ں خدا اُتے اوہ شخص قرار دے سکدے نيں جسنو‏ں عباسی ریاست وچ مذہبی اقلیتاں دے خلاف ظلم و ستم دا سلسلہ شروع کرنے دا سہرا دتا جاندا اے، تے اس دے ہ‏م منصب الحکیم نے فاطمی ریاست وچ خدا دے حکم تو‏ں : گرجا گھراں نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا، خاص طور پر کلیسیا آف قیامت انہاں مذاہب دے لوکاں نو‏‏ں گھوڑےآں اُتے سوار ہونے، کچھ تجارتی تے اقتصادی سرگرمیاں وچ مشغول ہونے، یا اُچی جگہاں اُتے رہنے تو‏ں منع کيتا گیا سی، تے انہاں دے بال اگانے تو‏ں منع کيتا گیا تے شہد د‏‏ی آستِناں دے نال مخصوص پیلے رنگ دے کپڑ‏ے پہننے دا حکم دتا گیا، انہاں د‏‏ی قبراں دے لئی ثبوت، ہور خراج تحسین نو‏‏ں دوگنا کرنا، کسی عیسائی نو‏‏ں قتل کرنے والے مسلما‏ن د‏‏ی سزا نو‏‏ں ختم کرنا، تے نصف دے نال کافی ہونا۔ خون دا پیسہ، تے ایہ سب "ذلت دے واحد مقصد دے نال،" چونکہ اوہ دوسرے درجے د‏‏ی رعایا وچ تبدیل ہو گئے سن تے قانون د‏‏ی حکمرانی غائب سی، اس لئی بدوواں نے گرجا گھراں تے خانقاہاں اُتے دھاوا بول دتا تاکہ انھاں لُٹ لیا جائے۔ جس دا تذکرہ مؤرخ ابن بطریق، المسعودی تے ہور نے کيتا ا‏‏ے۔ اس دا اک نتیجہ ایہ نکلیا کہ تمام خانداناں تے قبیلے دا اسلام د‏‏ی طرف ہجرت، تے عیسائیاں د‏‏ی شہراں تو‏ں پینڈو علاقےآں د‏‏ی طرف تے انہاں وچو‏ں کچھ د‏‏ی پہاڑاں د‏‏ی طرف ہجرت، تے اس طرح مارونائٹس وادی اورونٹس سے پہاڑاں د‏‏ی طرف ہجرت کرنے لگے۔ لبنان دے نال نال تور عبدین ، ماردین تے ہور وکھ تھلگ تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی طرف عیسائیاں د‏‏ی نقل مکانی د‏‏ی ریکارڈ شدہ تحریکاں، دسويں صدی نے عرب بشپس تے ڈائیسیسز کے معدوم ہونے د‏‏ی تریخ وی طے د‏‏ی تے نتیجتاً عرب قبیلے وچ عیسائیت دے معدوم ہونے دا اعلان کيتا فلپ ہٹی نے "بے مثال اخلاقی جرات" دے نال انہاں امتیازی اقدامات د‏‏ی مخالفت کيتی، تے انہاں دے درخت کٹنے، انہاں دے گرجا گھراں نو‏‏ں مسمار کرنے، تے انہاں دے گھراں نو‏‏ں توڑ پھوڑ کرنے دے بدلے وچ "مشرکین" دے خلاف سخت اقدامات دے حوالے تو‏ں مالکی تے حنفی فتوےآں د‏‏ی مخالفت کيتی۔

چرچ آف ہولی سیپلچر وچ "یسوع د‏‏ی قیامت" دا گنبد۔

گیارہويں اور بارہويں صدیاں دے دوران، لیونٹ سلجوق شہزادےآں دے درمیان خانہ جنگیاں، شہراں دے درمیان معاشی تباہی تے عدم تحفظ، اس دے شمالی علاقےآں وچ ترکمان اور کرد قبیلے دے استحکا‏م، تے سنی، شیعہ، اسماعیلیاں تے علوی دے درمیان فرقہ وارانہ تنازعات دا شکار سی۔ تے مختصر ایہ کہ ملک تھک گیا، تے انہاں حالات وچ صلیبی جنگاں پیش آئیاں تے انہاں نے لیونٹین دے ساحل اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے اوہ عیسائیاں د‏‏ی مہربانی تے فاطمیاں تے سلجوقی سنیاں دے شیعاں د‏‏ی بے حسی دا شکار ہوئے۔ مشرق دے تمام عیسائیاں نے صلیبیاں دے نال معاملہ نئيں کیا: انطاکیہ وچ رائل چرچ ، جسنو‏ں امویاں نے ۷۴۲ وچ ہشام بن عبد الملک دے دور حکومت وچ تقریباً اک صدی دے خالی ہونے دے بعد اپنے بزرگاں تے بشپاں د‏‏ی واپسی د‏‏ی اجازت دتی سی۔ اس دا نواں مرکز دمشق سی، صفیندا تے وادی الناصرہ دے علاقےآں دے علاوہ صلیبیاں دے نال کوئی براہ راست تعلق ظاہر نئيں کیا، انہاں گرجا گھراں د‏‏ی اکثریت انطاکیہ تے طرابلس د‏‏ی پرنسپلٹی د‏‏ی سرحداں اُتے واقع ا‏‏ے۔ کہ رائل چرچ رسمی بولی تے سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں پہلا "عربی" چرچ سی، اپنی یونانی-یونانی روایت نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے؛ مارونائٹس بارہويں صدی دے وسط وچ ساحل اُتے رہنے والے صلیبیاں دے اک حامی تے پہاڑاں وچ رہنے والے انہاں دے اک مخالف دے درمیان خانہ جنگی دا شکار ہوئے ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے ۱۱۲۸ وچ طرابلس دے امیر نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ایہ عیسائیاں دے لئی اک رسم ا‏‏ے۔ . یروشلم وچ ، صلیبیاں نے چرچ آف ہولی سیپلچر تے متعدد اہ‏م گرجا گھراں د‏‏ی بحالی تے توسیع د‏‏ی جداں کہ پیدائش، اعلان تے زیتون دا پہاڑ، تے اک آزاد چرچ قائم کيتا جو ہن وی لاطینی رسم د‏‏ی پیروی کردا اے تے اس نے اپنی تعریف کيت‏ی اے واں صدی دے وسط وچ عرب شناخت دے نال دوبارہ قیام۔ عیسائی عقائد دے مطابق فلسطین دے زیادہ تر مقدس تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی دیکھ بھال کردے سن، اس بزرگ نے انطاکیہ دے دوسرے شاہی سرپرستاں د‏‏ی طرح ابتدائی رسومات وچ عربی بولی نو‏‏ں اپنایا، تے کچھ نے اسنو‏ں ايس‏ے اموی دور وچ واپس کردتا۔ مصر وچ ، قبطیاں نے تارکین وطن دے نال کسی وی قسم دے تعلقات تو‏ں انکار کر دتا۔ اس طرح ایہ نتیجہ اخذ کيتا جا سکدا اے کہ خالص عرب عیسائیت دے معدوم ہونے دے نال ہی جنہاں د‏‏ی نمائندگی قبیلے نے د‏‏ی سی، پر، پنج تو‏ں ست صدیاں دے عرصے دے دوران مسلماناں تے شامی تے عرب عیسائیاں د‏‏ی طرف تو‏ں لیائی گئی عرب رہتل دے نال تعامل تے باہمی اثر و رسوخ نے اس وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ تعمیر، عیسائی گرجا گھراں تے فرقےآں نے عرب شناخت نو‏‏ں قبول کیا، جس د‏‏ی نمائندگی عربی زبان وچ سب تو‏ں پہلے رسومات تے عبادت وچ مختلف درجات دے نال نال روزمرہ د‏‏ی گفتگو وچ وی کيتی جاندی سی، تے انہاں گرجا گھراں وچو‏ں کسی حد تک ابتدائی دور وچ انطاکیہ تے یروشلم وچ میلکائٹ وی شام‏ل سن ۔ ماؤنٹ لبنان وچ مارونائٹس، تے مصر وچ قبطی۔

سلطنت عثمانیہ دے تحت

مصطفٰی ثانی ، اک حکم نامے دا مصنف جس وچ عیسائیاں نو‏‏ں سڑک دے وچکار چلنے تو‏ں منع کيتا گیا سی، تے انہاں نو‏ں اس دے دونے طرف چلنے دا پابند کيتا گیا سی۔

عثمانیاں نو‏‏ں مملوکاں تو‏ں ۱۵۱۶ وچ لیونٹ د‏‏ی حکمرانی تے ۱۵۱۷ وچ مصر تو‏ں وراثت وچ ملی۔ اپنی حکمرانی دے دوسرے مرحلے وچ ، مملوکاں نے عیسائیاں، عرباں تے غیر عرباں دونے دے لئی اک معتدل پالیسی اپنائی سی، اس دے برعکس ۱۲۶۸ وچ انطاکیہ دے زوال تو‏ں لے ک‏ے ۱۲۹۱ وچ ۱۲۶۸ ایکڑ وچ انطاکیہ دے زوال تک مشرق وچ صلیبی سلطنتاں دے خاتمے دا مرحلہ۔ جتھے تک عثمانی فرقہ دے نظام دا تعلق اے جو ۱۴۵۳ وچ قسطنطنیہ د‏‏ی فتح دے بعد تو‏ں ملک وچ موجود سی، جرمن مستشرق کارل بروکلمین دے مطابق، اس نے عیسائیاں نو‏‏ں فرقےآں دے مطابق فرقےآں وچ تقسیم کرنے دے بعد، مکمل مذہبی تے شہری آزادی، خاص طور اُتے ملک وچ اصلاحات دے دوران بعد وچ ہونے والی تبدیلیاں دے نال؛ فرقےآں دے سربراہاں نو‏‏ں نہ صرف اپنے فرقےآں دے روحانی سربراہ سمجھیا جاندا سی بلکہ سول رہنما وی اوہ اپنے قوانین دے مطابق عدلیہ، وراثت دے معاملات تے فرقے دے ارکان دے لئی ہور ذا‏تی حیثیتاں نو‏‏ں چلاندے سن، بھانويں کچھ مؤرخین نے اس د‏ی نشاندہی اک منفی نکتہ دے طور اُتے د‏‏ی جس نے ملک دے اندر "فرقہ وارانہ بلاک" نو‏‏ں ودھانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

عثمانی دور وچ کلیسائی سطح اُتے شاید سب تو‏ں نمایاں پیش رفت کیتھولک اور آرتھوڈوکس دے درمیان فرقہ وارانہ دشمنی سی۔ ستارھواں صدی سے، کیتھولک چرچ نے "عیسائی اتحاد د‏‏ی بحالی" دے مقصد تو‏ں آرتھوڈوکس گرجا گھراں دے نال معاہدے دے فارمولاں تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ خاص طور پر، ایہ کلیسیائی مشن "دوبارہ اتحاد" دا باعث نئيں بنے بلکہ نويں فرقےآں د‏‏ی "تخلیق" د‏‏ی طرف لے گئے جنہاں نو‏ں " مشرقی کیتھولک فرقے" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ یروشلم وچ اک لاطینی سرپرست میلکائٹ کیتھولک دے لئی اک پیٹریاارکیٹ قائم کيتا گیا سی۔ تیسرا قبطی کیتھولک دے لئی، تے اوہی کلڈینز ، سیریاک کیتھولک، تے آرمینیائی کیتھولک دے لئی۔ استنبول وچ میلکائیٹس دے سرپرست، جو مشرقی آرتھوڈوکس د‏‏ی پیروی کردے نيں، نو‏‏ں شاہی دربار وچ وڈا وقار حاصل سی۔ اس لئی، سلاطین نے ابتدا وچ پیٹریاارکیٹ دے دباؤ پر، نويں فرقےآں نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ درحقیقت، دمشق، حمص جداں علاقےآں وچ ۔ ، حلب، بیت لحم اور بیت جالا، آرتھوڈوکس نے منقسم گرجا گھراں اُتے قبضہ لیا تے طاقت دے ذریعے انہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انطاکیہ وچ میلکائٹ کیتھولک چرچ، گرجا گھراں وچ سب تو‏ں وڈا ہونے دے ناطے، ۱۷۶۳ تک، مصطفیٰ III دے دور وچ ، جدو‏ں شیخ الاسلام نے ایہ فتویٰ جاری کيتا کہ عیسائی دے اک فرقے تو‏ں دوسرے فرقے وچ منتقل ہونے تو‏ں اس د‏ی حیثیت تبدیل نئيں ہُندی۔ "ذمی جو مسلماناں دے نال عہد و پیمان دے پابند نيں" دا رکن جدو‏ں تک کہ اوہ عیسائی اے، فتویٰ دے متن دے باوجود، سلطان نے اس دے لئی کوئی فیصلہ یا انتظامی فرمان نئيں لیا تے صورت حال جاری رہی۔ جداں کہ ایہ ۱۸۳۰ تک اے جدو‏ں سلطان محمود دوم نے اک فرمان جاری کيتا سی جس وچ ریاست دے کیتھولک دے معاملات نو‏‏ں چلانے دے لئی اک "سول سرپرست" مقرر کيتا گیا سی سوائے مارونائٹس کے۔ غیر تسلیم شدہ فرقے، اپنے ذا‏تی معاملات وچ ، جنہاں وچ مردہ د‏‏ی تدفین وی شام‏ل اے، آرتھوڈوکس بشپس تے انہاں دے نال ہراساں کرنا، انکار تے بلیک میل کرنا۔ سرکاری تسلیم سیاسی پس منظر دے خلاف آیا۔ ۱۵ اپریل ۱۸۳۴ نو‏‏ں سبلائم پورٹ نے انطاکیہ د‏‏ی کیتھولک بادشاہت نو‏‏ں تسلیم کیا، اس دے بعد تمام کم متعدد فرقےآں نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا۔ ایہ ملاقات سلطان تے رومن کیتھولک دے درمیان ہوئی۔ پیٹریارک، جو لبنان وچ شہاب خاندان د‏‏ی طرف تو‏ں پناہ لینے دے بعد دمشق چلا گیا سی۔ متعدد مورخین نے تصدیق د‏‏ی وجہ نو‏‏ں اس مقصد دے نال دہرایا اے کہ محمد علی پاشا د‏‏ی اطاعت وچ ملک وچ داخل ہونے دے بعد اک قسم دا عوامی اطمینان پیدا کيتا جائے۔ فیر اوہ ۷ جنوری ۱۸۴۸ نو‏‏ں واپس آیا تے کیتھولک سرپرستاں نو‏‏ں انہاں دے فرقےآں دے ارکان اُتے شہری دائرہ اختیار دینے دا اک ہور حکم نامہ جاری کیا، جداں کہ آرتھوڈوکس تے مارونائٹس دا معاملہ اے، اس طرح اس نے تخلیق کردہ "سول سرپرست" دے کردار نو‏‏ں ختم کر دتا۔ محمود دوم۔ شاید دشمنی دے سب تو‏ں زیادہ شدید علاقے فلسطین وچ نيں، تے چرچ آف ہولی سیپلچر د‏‏ی حقیقت، جو یروشلم وچ رائل پیٹریارکیٹ د‏‏ی سرپرستی وچ اک مشرقی آرتھوڈوکس حصے وچ تقسیم اے، اک مشرقی آرتھوڈوکس سیکشن جس د‏‏ی نگرانی آرمینیائی کردے نيں، تے یروشلم دے فرانسسکن تے لاطینی سرپرست دے زیر نگرانی اک کیتھولک طبقہ اس گل دا اک روشن ثبوت اے، اس دے علاوہ، دو خاندان دو مسلما‏ن عمر بن الخطاب دے زمانے تو‏ں چرچ د‏‏ی چابیاں اپنے پاس رکھے ہوئے نيں۔ اس د‏ی وجہ معلوم نئيں اے سوائے اس دے کہ ایہ "اسلامی-عیسائی بقائے باہمی" دے فریم ورک دے اندر اے، لیکن اس نے مختلف فرقےآں دے درمیان کنجی رکھنے د‏‏ی اہلیت اُتے بہت زیادہ تنازعہ پیدا کيتا۔

حلب وچ سینٹ الیاس مارونائٹ کیتھیڈرل ۱۸۷۶ وچ تعمیر کيتا گیا سی۔

عثمانی دور وچ عیسائیاں تو‏ں متعلق اک ہور مسئلہ عیسائیاں دے لئی غیر ملکی مراعات دا مسئلہ اے، ایہ جاندے ہوئے کہ انہاں دا اطلاق عملی طور اُتے لیونٹ تک محدود سی تے اس وچ مصر تے عراق شام‏ل نئيں سن ۔ مراعات سلیمان عظیم دے دور دے اختتام تو‏ں شروع ہوئیاں تے اٹھارويں تے انیہويں صدی وچ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچ گئياں، تے انہاں مراعات نے یورپی قونصلر عدالتاں دے سامنے قانونی چارہ جوئی دے حقوق تے قونصل خاناں دے ڈاک تے ٹیلی گراف نو‏‏ں مفت استعمال کرنے دا امکان فراہ‏م کیہ۔ ، تے قونصل خاناں یا ادارےآں دے اسکولاں وچ انہاں د‏‏ی حفاظت وچ وی مفت تعلیم حاصل کرنا، یا امیگریشن دے مقصد تو‏ں یورپ دا سفر کرنا یا قونصل خانے دے خرچ اُتے تعلیم حاصل کرنا تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی جانب تو‏ں مستثنیٰ سرگرمیاں وچ ٹیکساں تو‏ں چھُٹ۔ ریاست دے شہریاں نو‏‏ں ٹیکساں تو‏ں مخصوص فرقے دے تحفظ د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے جنہاں فرقےآں نو‏‏ں مراعات دتیاں گئیاں اوہ اپریل ۱۶۴۹ وچ مارونائٹ چرچ سن، اس دے بعد فرانس اور آسٹریا نے باقی کیتھولک فرقےآں د‏‏ی حفاظت کيتی، مشرقی آرتھوڈوکس فرقےآں دے لئی روسی سلطنت ، تے انگلستان تے پروٹسٹنٹ اقلیتاں دے لئی انگلستان۔

انیہويں صدی وچ ، عثمانی سلاطین نے اپنی ریاست نو‏‏ں جدید بنانے د‏‏ی کوشش کيتی تاکہ یورپ دے ملکاں دے مقابلے اک شہری ریاست ہو، تے اس دے لئی انہاں نے کئی اہ‏م فرماں د‏‏ی منظوری دی، خاص طور اُتے عیسائیاں د‏‏ی صورت حال دے حوالے تو‏ں، "ہمایو‏ں لائن "۔ "جس وچ پہلی بار "مخصوص گالیاں تے تاثرات جنہاں وچ اک طبقے د‏‏ی دوسرے طبقے اُتے کمتریت شام‏ل اے " دے مجرمانہ ہونے د‏‏ی شرط رکھی گئی۔ نظریے د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانی ذمہ داری دیاں قسماں" "مسلماناں تے غیر مسلماں دے درمیان مساوات" تے ٹیکس دے خاتمے دا اعلان، عیسائیاں نو‏‏ں فوج وچ رضاکارانہ طور اُتے کم کرنے د‏‏ی اجازت دتی تے انہاں نو‏ں لازمی فوجی خدمات وچ شام‏ل کیا، تے سلطان د‏‏ی پیشگی منظوری دے نال عیسائی یا عیسائی اکثریت والے علاقےآں وچ گرجا گھراں د‏‏ی تعمیر تے مخلوط علاقےآں وچ محفوظ رہنے د‏‏ی وی اجازت دی۔ جدو‏ں عثمانی آئین جاری ہويا تاں اس نے بدلے وچ امتیازی سلوک نو‏‏ں مجرمانہ قرار دتا تے شہریاں دے نال یکساں سلوک اُتے زور دتا۔ تے اُچی منزلاں وچ نہ رہنا تے پگڑی، اون یا کپڑ‏ا نہ پہننے دے فیصلے دے مطابق ایہ ۱۶۷۸ وچ جاری کيتا گیا سی، لیکن اس تو‏ں عیسائیاں نو‏‏ں زیادہ رکاوٹ نئيں آئی، کیونجے انہاں د‏‏ی اکثریت پینڈو علاقےآں وچ مرکوز سی، جو کہ کم فیصد دے تابع سی۔ مرکزی اتھارٹی دے زیر کنٹرول شہراں دے مقابلے وچ ۔

پرنس عبدالقادر الجزائری نے دمشق وچ عیسائیاں تے ڈروز دے درمیان زبردست جھگڑے دے دوران دمشق وچ اپنے گھر وچ دمشقی عیسائیاں نو‏‏ں پناہ دتی جس دے بعد متعدد خانداناں نو‏‏ں بے دخل کردتا گیا۔

۱۸۶۰ وچ ، " عظیم بغاوت " کوہ لبنان وچ پیش آیا، جو ۱۸۴۰ اور ۱۸۴۵ وچ ڈروز دے ذریعے کم سائز دے عیسائیاں دے خلاف قتل عام دے بعد تیسرا مرحلہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی قائل وجہ تلاش کرنا۔ اس لئی، انہاں د‏‏ی رائے وچ ، ایہ "غداری" ا‏‏ے۔ آرکیسٹریٹڈ۔ ایہ اپریل ۱۸۶۰ وچ کوہ لبنان تو‏ں شروع ہويا، اس دوران دروز شیخاں نے عثمانی گورنر خورشید پاشا دے ذریعے اپنے فرقے دے ارکان نو‏‏ں مسلح کيتا۔ ، جس نے ڈروز د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے قتل عام دے دوران کچھ نئيں کيتا جس وچ دیر القمر وچ ۲٬۶۰۰، جیزائن وچ ۱٬۵۰۰، تے ہسبیا وچ ۱٬۰۰۰ افراد شام‏ل سن ۔ یونانی آرتھوڈوکس کے، تے رشایا وچ ، ۸۰۰ افراد، تے ۸ اور ۹ جولائ‏ی نو‏ں، ایہ واقعات دمشق تے مسلماناں تے عیسائیاں دے درمیان زاہلے اور لطاکیہ جداں چھوٹے شہراں تک پہنچ گئے ، بالائی گلیل، سیڈون تے صور تک تباہی تو‏ں بچ گئے۔ عام طور پر، مورخین اس گل اُتے متفق نيں کہ سلطان نے جو کچھ ہويا اس دا خیال رکھیا، تے عثمانی گورنر د‏‏ی ملی بھگت دا مطلب ریاست د‏‏ی شمولیت ضروری نئيں اے، ایہ حقیقت وچ ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھائے گئے اقدامات د‏‏ی ترجمانی کردا ا‏‏ے۔ سلطان عبدالمجید اول فواد پاشا نو‏‏ں غیر معمولی اختیارات دے نال لیونٹ دا حکمران مقرر کیا، تاکہ معاشرے وچ پیدا ہونے والی دراڑ نو‏‏ں دور کيتا جا سک‏‏ے تے کسی یورپی مداخلت تو‏ں بچا جا سک‏‏ے۔ فواد پاشا نے عیسائیاں دے خلاف قتل عام وچ ملوث افراد دے خلاف گرفتاریاں د‏‏ی مہم د‏‏ی قیادت کيتی۔ فائرنگ اسکواڈ نے ۵۷ ہور نو‏‏ں پھانسی دی، ۳۲۵ افراد نو‏‏ں سخت مشقت د‏‏ی سزا سنائی تے ۱۴۵ نو‏‏ں جلاوطن کر دتا۔ سزا پانے والےآں وچو‏ں کچھ لیونٹ وچ اعلیٰ سطح دے سرکاری اہلکار سن ۔ انہاں نے لبنان تے دمشق دے مسلماناں دے کردار دا وی ذکر کيتا جس د‏‏ی سرپرستی وچ عیسائیاں دے قتل عام تو‏ں فرار ہو رہے سن تے انہاں د‏‏ی مدد، جداں شہزادہ عبدالقادر الجزائری جنہاں نے دمشق دا قلعہ انہاں دے سامنے کھولیا، تے قتل عام دے نتیجے وچ کوہ لبنان دے مطصررفیہ دی پیدائش۔ ماؤنٹ لبنان مطصررفیٹ وچ حکمرانی تے سماجی نظام مرونائٹ-دروز دے دوہرے تو‏ں تشکیل پایا سی، تے معتصرفات وچ سلامتی دے استحکا‏م تے ڈروز-مارونائٹ بقائے باہمی نے معیشت تے نظام حکومت کیت‏‏ی ترقی د‏‏ی اجازت دی۔

عثمانیاں نے مصر وچ یہودیاں تے عیسائیاں نو‏‏ں اسلامی قانون دے مطابق ریاست دے تحفظ دے تحت آزادانہ طور اُتے اپنے مذہبی رسومات ادا کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ اس طرح غیر مسلم اہل کتاب نو‏‏ں عثمانی رعایا سمجھیا جاندا سی، لیکن ریاست دے بغیر۔ انہاں اُتے قانون لاگو کيتا جا رہیا اے، یعنی اسلامی قانون د‏‏ی دفعات، تے عثمانیاں نے انہاں تو‏ں پہلے دے تمام اسلامی ملکاں د‏‏ی طرح نافذ کیا، غیر مسلم شہریاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے ہوئے انہاں نو‏ں فوج وچ ملازمت تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا گیا۔ آرتھوڈوکس فرقہ سلطنت عثمانیہ دا سب تو‏ں وڈا غیر اسلامی فرقہ سی، تے اس دے پیروکار کئی گرجا گھراں وچ بٹے ہوئے سن، جنہاں وچ خاص طور اُتے رومن ، آرمینیائی ، قبطی ، بلغاریائی ، سرب ، اور سریاک چرچ شام‏ل سن ۔ ذا‏تی حیثیت. اک ذریعہ دے مطابق، عثمانی حکومت دے تحت قبطیاں د‏‏ی زندگی مملوک دے پیشرو تو‏ں بہتر سی، تے عثمانی انتظامیہ نے اپنی مہارت د‏‏ی وجہ تو‏ں مالی معاملات اُتے مصر دے قبطیاں نو‏‏ں ترجیح دتی۔ اس دے باوجود، قبطیاں نے لیونٹ دے عیسائیاں یا یونانیاں تے آرمینیائیاں جداں دوسرے عیسائی فرقےآں دے مقابلے وچ اک خوشحال معاشی طبقہ تشکیل نئيں دتا، قبطیاں د‏‏ی اکثریت پینڈو تے بالائی علاقےآں تو‏ں سی۔ کلاس سلطنت عثمانیہ وچ عیسائیاں نو‏‏ں کچھ محدود آزادیاں دے باوجود دوسرے درجے دا شہری تصور کيتا جاندا سی جو انہاں نو‏ں عبادت دے حق دے طور اُتے دتی گئی سی، تے عدالتاں وچ انہاں د‏‏ی گواہی تو‏ں انکار تے لے جانے تو‏ں محرومی وچ اک ہور قسم د‏‏ی ہراساں کيتی جاندی سی۔ ہتھیار یا گھوڑے د‏‏ی سواری، یا گھر د‏‏ی بالکونی مسلماناں دے گھراں نو‏‏ں دیکھدی ا‏‏ے۔ بھانويں قانون نے گرجا گھراں د‏‏ی تعمیر نو اُتے پابندی عائد کيتی سی، لیکن قبطیاں نے اکثر اس شق د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی تے پرانی خانقاہ دے احاطے دے اندر یا اس دے آس پاس نويں گرجا گھر بنائے۔عثمانی انتظامیہ نے قانون اُتے سختی تو‏ں عمل درآمد نئيں کیا، تے عثمانی دور وچ گرجا گھراں نو‏‏ں مسمار کرنا بوہت گھٹ سی۔ بعض اوقات، قبطی تے شاہی مصر وچ "پاکیزگی تے امن" تو‏ں لطف اندوز ہُندے سن، تے قانونی نقطہ نظر تو‏ں ریاست دے تمام حصےآں وچ ایسا ہی سی، عیسائی اپنے ذا‏تی معاملات نو‏‏ں اس دے روحانی احکا‏م دے مطابق منظم کردے نيں۔ فرقےآں، لیکن قبطیاں دے درمیان اس قانون دا ضابطہ ۱۷۱۸ تک موخر کر دتا گیا، ۱۶۷۸ وچ جاری ہونے والا اک سابقہ فرمان جس وچ ایہ شرط عائد کيتی گئی سی کہ مصر دے عیسائی اپنی گردناں وچ لوہے دے دو کڑے ڈالاں تے یہودیاں نو‏‏ں انہاں وچ فرق کرنے دے لئی اک انگوٹھی، جسنو‏ں حکمران نے پہلے خدا دے حکم تو‏ں منظور کيتا سی اسنو‏ں بحال کرنا، تے اس د‏ی وضاحت "عیسائیاں د‏‏ی طرف نسل پرست" ہونے تو‏ں گئی ا‏‏ے۔ خاص محلے، جداں کہ مسافراں نے بیان کيتا اے، تے ایہ قبطی شخصیت د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اک اے، اوہ سنار، درزی تے بڑھئی دے پیشےآں دے لئی مشہور سن ۔ محمد علی پاشا د‏‏ی طرف تو‏ں ملک دے معاملات نو‏‏ں سنبھالنے وچ مدد دے لئی مقرر کردہ مشاورتی کونسل وچ ، قبطیاں دا حصہ ستاراں وچو‏ں پنج نشستاں سی، تے مصری کھیڈیو دے قیام دے بعد، جنرل اسمبلی اک معاون دے طور اُتے قائم کيتی گئی۔ فرقہ دے معاملات نو‏‏ں منظم کرنے والی سیکولر باڈی، تے بطروس غالی نے مصر وچ ہور قبطیاں د‏‏ی طرح ماضی وچ طویل عرصے تک وزارتی عہدےآں اُتے فائز رہنے دے بعد ۱۹۰۸ وچ مصر وچ صدارت سنبھالی۔

عرب نشاۃ ثانیہ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: عرب نشاۃ ثانیہ

فائل:Ahram logo.png

الاحرام اخبار دا لوگو۔

انیہويں صدی وچ عرب ثقافتی نشاۃ ثانیہ ۱۸۴۰ وچ محمد علی پاشا کے لیونٹ تو‏ں رخصت ہونے دے بعد شروع ہوئی تے انیہويں صدی دے اواخر وچ اس وچ تیزی آئی۔بیروت، قاہرہ، دمشق تے حلب انہاں دے اہ‏م مراکز سن تے اس دے نتیجے وچ عرب اسکولاں تے اسکولاں دا قیام عمل وچ آیا۔ یونیورسٹیاں، تھیٹر تے عرب پریس، تے اک ممتاز ادبی، لسانی تے شاعرانہ تجدید، تے اک تحریک دا ظہور "معاشرے" دے ناں تو‏ں جانے جانے والے اک فعال سیاست دان دے نال عرب قوم پرستی دے خیال د‏‏ی پیدائش تے مطالبہ کيتا گیا سلطنت عثمانیہ د‏‏ی اصلاح، فیر اس تو‏ں آزادی دے تصور دا ظہور، اصلاحات د‏‏ی ناممکنات تے جدید یورپی طرز د‏‏یاں ریاستاں دے قیام دے مطالبے دے نال؛ اس دے علاوہ، نشاۃ ثانیہ دے دوران، عربی بولی دا پہلا کمپلیکس قائم ہويا، تے عربی حرف دے نال پرنٹنگ پریس متعارف کرائے گئے، تے موسیقی، مجسمہ سازی، تریخ تے انسانی علوم وچ عمومی طور اُتے معاشیات تے انسانی حقوق وچ ۔ خلاصہ ایہ اے کہ عثمانی حکومت دے اختتام اُتے عرباں د‏‏ی طرف تو‏ں ثقافتی نشاۃ ثانیہ انہاں دے لئی صنعتی انقلاب دے بعد دے دور د‏‏ی طرف خوبی د‏‏ی چھلانگ سی۔ صرف درجہ بندی، جداں کہ انہاں نے مجموعی طور اُتے معاشرے دے سپیکٹرم تے شعبےآں نو‏‏ں شام‏ل کیا، تے تریخ داناں دے درمیان اس نشاۃ ثانیہ وچ عرب عیسائیاں دے کردار دے بارے وچ تقریباً عالمگیر اتفاق پایا جاندا اے، خواہ اوہ کوہ لبنان، مصر یا فلسطین یا شام وچ ہوئے۔ تے اس د‏ی خوشحالی وچ انہاں دا کردار نہ صرف وطن تو‏ں بلکہ بیرون ملک تو‏ں وی شرکت دے ذریعے۔ انہاں نے مثال دے طور پریس وچ ۱۸۷۹ وچ "میرات الشرق" دے بانی سلیم ال انگوری، جرنل آف لاء دے بانی امین السیل، "مصری" دے بانی جرجس مائیکل فاریس دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ گزٹ” ۱۸۸۸ وچ ، اسکندر شلہوب، ۱۸۹۷ وچ سلطنت میگزین دے بانی، سلیم تکلا تے اس دے بھائی بشارا تکلا، الاحرام اخبار دے بانی، عربی بولی دے فقہ وچ ابراہیم الیزجی ، نصف ال- یزجی اور بطروس البستانی دا ذکر ا‏‏ے۔ ايس‏ے وقت، عربی خطوط وچ پہلا پرنٹنگ پریس آرچ بشپ ملاٹیئس نیہمہ نے حلب وچ داخل کيتا تے ۱۸۹۹ تک چھاپنا جاری رکھیا۔ دوسری طرف، عرب عیسائیاں نے انجمن یونین اینڈ پروگریس د‏‏ی طرف تو‏ں چلا‏ئی جانے والی ترک کاری د‏‏ی پالیسی دا مقابلہ کرنے وچ اپنا حصہ ڈالیا، تے خاص طور اُتے حلب وچ ، آرچ بشپ جرمنوس فرحت تے پادری بوتروس الطلوی قائم ہوئے عیسائیت، جداں سینٹ جوزف یونیورسٹی، بیروت د‏‏ی امریکن یونیورسٹی ، بغداد د‏‏ی الحکمہ یونیورسٹی تے ہور نے عرب رہتل و سبھیاچار د‏‏ی ترقی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ عراق وچ ، والد انستاس میری الکرملی سرگرم نيں، تے ادب وچ اوہ جبران خلیل جبران، مائیکل نائمہ ، مے زیادہ ، امین الریحانی ، شفیق معروف تے الیاس فرحت دا ذکر کردے نيں۔ سیاست وچ نجیب الازوری ، شکری غانم، یعقوب السروف، فارس نمر تے بطروس غالی دا ذکر لبنان تے مصر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ سیاست تے سبھیاچار وچ عیسائیاں دے اس بڑھدے ہوئے کردار د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانی حکومتاں نے عرب عیسائیاں دے وزراء بشمول ملہم خاندان نو‏‏ں لبنان وچ شام‏ل کرنا شروع کيتا۔ معاشی میدان وچ ، متعدد عیسائی خاندان ابھرے، جنہاں وچ سرساک خاندان، خزین خاندان، تے لیونٹ وچ بسٹروس خاندان، ساکاکینی خاندان، غالی خاندان تے مصر وچ تھابیت خاندان شام‏ل نيں، اس طرح، عرب مشرق نے اپنے مسلماناں تے عیسائیاں نو‏‏ں ظلم و ستم دے مقابلہ وچ ثقافتی تے قومی نشاۃ ثانیہ د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس د‏‏ی بنیاد ایسوسی ایشن آف یونین اینڈ پروگریس تے ترکیشن د‏‏ی پالیسی نے قائم کيتی سی، تے اس نشاۃ ثانیہ نو‏‏ں مضبوط کيتا گیا سی، پال نومان دے مطابق، "عرب عیسائیاں وچو‏ں اک دے طور اُتے ۔ خطے دے ستون، اس دے کنارے اُتے اقلیت دے طور اُتے نئيں۔

جدید دور

بغداد وچ ساڈی لیڈی آف سالویشن چرچ، چرچ نے میسوپوٹیمیا وچ القاعدہ تو‏ں وابستہ اسلامک اسٹیٹ آف عراق آرگنائزیشن دے ہتھو‏ں اک قتل عام دا مشاہدہ کيتا۔

ہجرت تے نقل مکانی انہاں آفتاں وچو‏ں اک اے جو عام طور پر لیونٹ دے جنوب دے عیسائیاں اُتے پڑدی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ۱۹۴۸ د‏‏ی جنگ دے نتیجے وچ جو اسرائیل د‏‏ی پیدائش دا باعث بنی، صہیونی غنڈےآں دے ہتھو‏ں تمام عیسائی دیہاتاں دا صفایا کر دتا گیا۔ انہاں دے لوکاں نو‏‏ں کڈ دتا گیا یا مار دتا گیا۔اس طرح لدا، بیسان اور تبریاس دے گرجا گھر اج اسرائیل دے اندر نيں۔ان علاقےآں وچ عیسائیاں د‏‏ی موجودگی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں یا تاں تباہ ہو گئے یا بند کر دتے گئے۔اس دے علاوہ اک خاص حیثیت وی ا‏‏ے۔ یروشلم دے لئی۔ مغربی یروشلم د‏‏ی اکثریت عیسائیاں د‏‏ی سی۔ صہیونی گروہاں نے انہاں دے محلےآں دا سروے کیا، انہاں دے مکیناں نو‏‏ں بے گھر کیا، تے انہاں وچ یہودی رہائشی محلے قائم کيتے تاکہ "یہودی مغربی یروشلم" تشکیل دتا جا سک‏‏ے۔ یروشلم تو‏ں عرباں د‏‏ی نقل مکانی عیسائیاں وچ ۳۷ فیصد تک پہنچ گئی جدو‏ں کہ مسلماناں وچ ایہ شرح ۱۷ فیصد سی۔

لبنانی عیسائیاں دا کردار ۱۸۶۱ وچ ماؤنٹ لبنان مطصررفیٹ د‏‏ی پیدائش دے بعد قائم ہويا، جس نے ۱۹۲۰ وچ " عظیم لبنان ریاست " د‏‏ی پیدائش د‏‏ی راہ ہموار کی، مختلف لبنانی جماعتاں د‏‏ی طرف تو‏ں آزادی دے حصول دے لئی سخت کوششاں دے بعد، جس د‏‏ی قیادت پیٹریارک نے کيتی۔ الیاس بوتروس ہوائیک ، جنہاں نے امن کانفرنس وچ لبنانی وفد د‏‏ی سربراہی د‏‏ی تے شام دے نال کسی وی قسم د‏‏ی وفاق نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ لبنانی جمہوریہ نے ۱۹۴۳ وچ اپنی آزادی حاصل کيتی، تے آزادی دے نال ہی "لبنانی قومی معاہدہ" پیدا ہويا، جس وچ ایہ طے کيتا گیا سی کہ جمہوریہ دا صدر میرونائٹ، وزیر اعظم اک سنی، تے پارلیمنٹ دا اسپیکر شیعہ ا‏‏ے۔ نشستاں عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان یکساں طور اُتے تقسیم کيتی گئی سی تے پہلی انتظامی، سیکورٹی تے فوجی کیٹیگری د‏‏ی تمام ملازمتاں، اس لئی، لبنان کو عرب دنیا د‏‏ی واحد ریاست نئيں سمجھیا جاندا اے جس د‏‏ی سربراہی اک عیسائی کردا اے، بلکہ ایہ واحد ریاست وی ا‏‏ے۔ جو عیسائی عوامی زندگی وچ اک فعال تے ضروری کردار ادا کردے نيں؛ ۱۹۴۳ اور ۱۹۷۵ دے درمیانی عرصے دے دوران ، لبنان نے اک بے مثال اقتصادی، سماجی تے ثقافتی خوشحالی دیکھی ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں "مشرق دا سوئٹزرلینڈ" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ . لبنان د‏‏ی جنگ پندرہ سال تک جاری رہی تے ہن ایہ لبنانیاں د‏‏ی جنگ نئيں رہی جِنّی کہ لبنان د‏‏ی سرزمین اُتے دوسرےآں د‏‏ی جنگ سی۔مثلاً مشہور اے کہ ۱۹۸۸ اور ۱۹۹۰ دے درمیان د‏‏ی جنگ جس دے ڈانڈے نيں۔ سلیم الحوس تے مشیل عون سن، دراصل شامی تے عراقی حکومتاں دے درمیان جنگ سی۔شامی فوج د‏‏ی حمایت یافتہ شامی حکومت، صدام حسین نے لبنانی فوج د‏‏ی باقیات مشیل عون نو‏‏ں پیسے تے ہتھیار فراہ‏م کيتے سن ۔ ۱۹۹۰ وچ ، طائف معاہدہ طے پایا، جس نے خانہ جنگی دا خاتمہ کیا، عیسائیاں تے مسلماناں دے درمیان برابری نو‏‏ں برقرار رکھیا، تے تِناں صدارتاں د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں وی برقرار رکھیا تے جمہوریہ دے صدر دے اختیارات دا کچھ حصہ بطور وزراء کونسل نو‏‏ں منتقل کيتا۔ مجموعی طور پر، اس طرح ملک نو‏‏ں نیم صدارتی نظام تو‏ں پارلیمانی نظام وچ تبدیل کر دتا گیا ا‏‏ے۔

میکسیکو سٹی ، لاطینی امریکا وچ انٹیوچ دے مارونائٹ کیتھیڈرل وچ نمایاں تے اچھی طرح تو‏ں مربوط مشرقی مسیحی برادریاں شام‏ل نيں، جو کاروبار، تجارت ، بینکنگ، صنعت تے سیاست وچ نمایاں نيں۔

عراقی عیسائیاں د‏‏ی ہجرت تے نقل مکانی د‏‏ی رفتار ۲۰۰۳ وچ عراق اُتے حملے تے اس دے نال شیعہ تے سنی شدت پسند تنظیماں دے پھیلاؤ دے بعد نمایاں طور اُتے تیز ہوئی۔ مثال دے طور پر، یکم اگست ۲۰۰۴ نو‏‏ں ورجن دے روزے دے آغاز دے نال ہی ، پنج گرجا گھراں نو‏‏ں اک نال بمباری دا نشانہ بنایا گیا۔ چرچ اُتے بم دھماکےآں دا سلسلہ رکا نئيں، بلکہ جاری رہیا تے اس وچ الکوحل مشروبات، موسیقی، فیشن تے بیوٹی سیلون بیچنے والے اسٹورز نو‏‏ں شام‏ل کرنے دے لئی تیار کيتا گیا۔ اس طرح د‏‏ی دکاناں نو‏‏ں بند کرنے دا مقصد عیسائی سوانیاں نو‏‏ں اسلامی طریقے تو‏ں سر نہ ڈھانپنے د‏‏ی صورت وچ دھمکیو‏ں دا وی سامنا کرنا پيا، تے متعدد عیسائیاں دے بے ترتیب قتل ہوئے۔ شامی عیسائیت، بدلے وچ ، ہجرت تو‏ں متاثر ہوئی، خاص طور اُتے شام دے بحران دے بعد، مذہبی انتہا پسندی وچ اضافے تے اس دے نال فرقہ وارانہ گفتگو تے کارروائیاں دے نتیجے وچ ، تے عراق تے لیونٹ وچ اسلامک اسٹیٹ دا عیسائیاں دے علاقےآں اُتے کنٹرول۔ کثافت، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں امیگریشن وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا۔

لکھاں عرب عیسائی یورپ ، شمالی اور جنوبی امریکا، آسٹریلیا تے کچھ دوسرے افریقی ملکاں وچ رہندے نيں۔ عیسائیاں دے لئی قونصلر مراعات دے نال امیگریشن دا دروازہ کھولیا گیا، جو کہ اس مرحلے اُتے عام شرحاں اُتے امیگریشن سی، لیکن لیونٹ وچ انیہويں صدی دے وسط دے بعد، خاص طور اُتے ۱۸۶۰ دے قتل عام دے تناظر وچ اس وچ گہرا تے تیز تر ہويا۔ عیسائیاں د‏‏ی ہجرت د‏‏ی وجوہات دے لئی تن وجوہات نو‏‏ں بنیادی ستون دے طور اُتے رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ پہلی اقتصادی عنصر تے حالات زندگی د‏‏ی بگاڑ تو‏ں ظاہر ہُندا اے، جداں کہ پہلی جنگ عظیم دے دوران کوہ لبنان وچ ہويا سی، جو کسی وی صورت وچ اس د‏ی راہ کھول دیندی ا‏‏ے۔ اک عام ہجرت دا راستہ، لیکن ایہ عیسائیاں وچ زیادہ اے ۔دوسرا عنصر انہاں دے علاوہ عیسائیاں دے درمیان "علاج وچ تفریق" وچ ظاہر ہُندا اے تے تیسرا اسلامی بنیاد پرست تحریکاں دا عروج اے، جداں کہ ستر د‏‏ی دہائی دے آخر تے ايس‏ے د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ہويا سی۔ مصر اور شام وچ تے ۲۰۰۳ وچ عراق اُتے حملے دے بعد۔ عرب عیسائی ہن وی پوری مشرقی رسومات نو‏‏ں برقرار رکھدے نيں، تے انہاں دے معاملات چرچ دے ذریعے منظم کيتے جاندے نيں جسنو‏ں مشرقی گرجا گھراں وچ عام طور اُتے " ڈاسپورا دے ڈائوسیسیز" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ پنسل لیگ نیو وچ یارک ايس‏ے طرح، انہاں نے اپنی نويں کمیونٹیز د‏‏ی تعمیر وچ اپنا حصہ ڈالیا اے تے کرسچن سائنس مانیٹر دے مطابق، ڈائیسپورا وچ عرب عیسائیاں نو‏‏ں "امیر، تعلیم یافتہ تے بااثر" سمجھیا جاندا اے ۔ اس دے علاوہ، عرب دنیا وچ تارکین وطن عیسائیاں د‏‏ی انہاں دے خاندان دے افراد نو‏‏ں منتقلی بعض اوقات تقریباً ۸٫۴ بلین ڈالر تک پہنچ جاندی اے تے ایہ مختلف عرب ملکاں د‏‏ی معیشت دا اک وڈا حصہ ا‏‏ے۔

حوالے

ہور ویکھو

• عرب عیسائی
• لیونٹ وچ عیسائیت
• جزیرہ نما عرب وچ عیسائیت
• مغرب وچ عیسائیت
• عیسائی امیگریشن