سلفیہ

سَلَفیہ

عمومی معلومات
وسعت مکانی	سعودی عرب، عراق، شام، برصغیر پاک تے ہند، شمالی افریقہ، مشرقی ایشیا
اہ‏م واقعات	گیارہ ستمبر دا واقعہ
حکومتاں	افغانستان وچ طالبان تے عراق تے شام وچ داعش د‏‏ی حکومت
علل پیدائش	مغربی رہتل دے مقابلے وچ
ہور اسامی	سلفی‌ گری
مذہبی معلومات
مدعیان	ابن تیمیہ، ابن قیم جوزیہ، محمد بن عبدالوہاب، شاہ ولی اللہ دہلوی تے شوکانی
عقائد	نص‌ محوری، تاویل تو‏ں اجتناب، فلسفہ د‏‏ی مخالفت، فہم صحابہ د‏‏ی حجیت، تکفیر گرایی، نقل اُتے تاکیت تے عقل تو‏ں بے توجہی، جہاد اُتے تاکید
فرقے	وہابیت، اخوان المسلمین، نقشبندیہ، جیش محمد، تکفیری گروہ جداں (طالبان، القاعدہ، داعش، جبہۃ النصرہ)

سَلَفیہ یا سلفی‌، اہل سنت وچ پیدا ہونے والے اس مذہبی تے سماجی تفکر نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو مسلماناں دیاں مشکلاں دا حل سَلَف (قدیم مسلماناں) د‏‏ی پیروی وچ لبھدے نيں۔ سلفیہ پیغمبر اسلامؐ تو‏ں منسوب اک حدیث تو‏ں استناد کردے ہوئے اسلامی دور حکومت کیت‏‏ی پہلی تن صدیاں نو‏‏ں اسلامی رہتل دا نمونہ قرار دیندے نيں تے اس دور وچ زندگی گزارنے والےآں نو‏‏ں دینی امور وچ قابل تقلید قرار دیندے نيں۔

سلفیاں دے مطابق قرآن تے سنت د‏‏ی تفسیر وچ صرف تے صرف صحابہ، تابعین تے انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والےآں د‏‏ی تفسیر معتبر ا‏‏ے۔ سلفی عقل نو‏‏ں حجت نئيں سمجھدے۔ اس بنا اُتے دینی تعلیمات نو‏‏ں سمجھنے وچ صرف تے صرف قرآنی آیات تے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی احادیث اُتے تکیہ کردے نيں۔

توحید اُتے سلفیاں دے اعتقاد دے مطابق بہت سارے مسلما‏ن مشرک‌ نيں۔ ابن ‌تیمیہ، ابن‌ قیم جوزیہ، محمد بن عبد الوہاب، محمد شوکانی تے رشید رضا اس فرقے دے اہ‏م ترین نظریہ ‌پردازاں وچ شمار ہُندے نيں۔ دور حاضر دے مشہور ترین سلفی فرقےآں وچ وہابیت، اِخوان‌المسلمین تے دیُوبندیہ دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

دور حاضر دے تکفیری گروه من جملہ طالبان، القاعدہ تے داعش سلفیاں دے انہاں اعتقادات دے پیداوا‏‏ر نيں جو اپنے علاوہ تمام مسلماناں نو‏‏ں کافر سمجھدے ہوئے انہاں دے نال جہاد کرنے نو‏‏ں اپنا وظیفہ سمجھدے نيں۔

تعریف

سَلَف لغت وچ قدماء نو‏‏ں کہندے نيں۔ سَلَفیّہ اک ایسا گروہ اے جنہاں دا دعوا اے کہ اوہ "صدر اسلام دے مسلماناں" دے پیروکار نيں۔ ایتھ‏ے اُتے سلف تو‏ں مراد کونسے لوک نيں، انہاں دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے، لیکن انہاں د‏‏ی اکثریت "سلف صالح" تو‏ں اسلامی دور دے پہلے تن صدیاں وچ زندگی بسر کرنے والے یعنی پیغمبر اسلامؐ، صحابہ، تابعین تے تابع تابعین) مراد لیندے نيں۔ اس سلسلے وچ اوہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی اک حدیث تو‏ں استناد کردے نيں جس وچ آپ نے فرمایا: "لوکاں وچ سب تو‏ں بہتر لوک میرے ہ‏معصر نيں، فیر انہاں دے بعد آنے والے تے فیر انہاں دے بعد آنے والے نيں"۔

سلفیہ ہر اس چیز نو‏‏ں بدعت سمجھدے نيں جو پیغمبر اکرمؐ دے کسی صحابی دے گفتار دے مخالف ہوئے۔

فکری تے اعتقادی خصوصیات

سلفیاں دے بعد فکری تے اعتقادی خصوصیات درج ذیل نيں:

قرآن تے حدیث اُتے تاکید تے عقل د‏‏ی تضعیف

سلفی قرآن تے حدیث نو‏‏ں عقل اُتے ترجیح دیندے نيں۔ ابن‌ تیمیہ جو انہاں دے پیشواؤاں وچو‏ں نيں، دا نظریہ ایہ اے کہ دینی تعلیمات من جملہ اصول دین تے فروع دین نو‏‏ں سمجھنے دے لئی قرآن تے سنت دے علاوہ کوئی تے راستہ نئيں ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق عقلی دلائل مستقل طور اُتے انہاں د‏‏ی کوئی حیثیت نئيں اے تے عقل دا کم صرف دینی متون د‏‏ی تصدیق، اعتراف تے انہاں د‏‏ی تقویت کرنا ا‏‏ے۔

ظاہر گرایی

سلفی صرف قرآن دے ظاہر تو‏ں استناد کردے نيں تے آیات وچ کِسے قسم د‏‏ی تأویل تے تفسیر نو‏‏ں صحیح نئيں سمجھدے نيں۔ مثال دے طور اُتے آیت "الرحمن علی العرش استوی" دا ظاہری معنا ایہ اے کہ خدا کسی تخت اُتے تکیہ لگائے ہوئے اے، دے بارے وچ کہندے نيں کہ واقعاً خدا دے لئی اک عرش اے جس اُتے آپ بیٹھدے نيں۔ ايس‏ے طرح قرآن د‏‏ی تعبیر "یداللہ" تو‏ں خدا دے لئی ہتھ اثبات کردے نيں۔

تکفیر

ابن‌ تیمیہ مسلماناں دے بہت سارے گروہاں تے مذاہب نو‏‏ں دین تو‏ں خارج سمجھدے ہوئے انہاں د‏‏ی تکفیر کردے نيں۔ المشعبی نے کتاب "منہج ابن تیمیہ فی التکفیر" وچ بہت سارے گروہاں نو‏‏ں جسنو‏ں ابن تیمیہ کافر سمجھدے نيں، انہاں دے دلائل دے نال ذکر کيتا ا‏‏ے۔ فلاسفہ، باطنیہ، اسماعیلیہ، شیعہ اثنا عشری تے قَدَریہ من جملہ‌ان مذاہب تے گروہاں وچو‏ں نيں۔

ابن‌ تیمیہ دے مطابق اوہ چیزاں جو کفر دا موجب بندیاں نيں، ایہ نيں: خدا تے بندےآں دے درمیان کسی نو‏‏ں واسطہ قرار دینا، کفار د‏‏ی مشابہت اختیار کرنا، حدیث متواتر تے اجماع د‏‏ی مخالفت۔ سلفیاں دے بعض جدید گروه جو تکفیری گروہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں، کفر دے مصادیق نو‏‏ں بہت زیادہ وسعت دیندے نيں تے ايس‏ے دے ذریعے جہاد دا جواز پیدا کردے نيں۔

تاریخی پس منظر

سلفی‌ گری د‏‏ی ابتداء اصحاب حدیث نال ہُندی اے اگرچہ ایہ گروہ اس عنوان تو‏ں جانا نئيں جاندا سی، فیر رفتہ رفتہ سلف د‏‏ی اصطلاح انہاں دے درمیان عام ہونا شروع ہويا۔ احمد بن حنبل (متوفی 241ھ) اپنے پیروکاراں نو‏‏ں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی سنت د‏‏ی پیروی دے نال نال، آپ دے اصحاب یا اصحاب تے تابعین وچو‏ں ہدایت یافتگان د‏‏ی پیروی د‏‏ی وی دعوت دیندے سن ۔

احمد بن حنبل دے پیروکاراں دے درمیان سلفی گری بعض اوقات اک سماجی مسائل وچ بدل جاندا سی۔ مثال دے طور اُتے چوتھ‏ی صدی وچ ابوبکر بربہاری جو حنبلیاں دا واعظ سی، نے انہاں دے اک تندرو گروہ نو‏‏ں بغداد وچ جمع کيتا تے بدعتاں دے نال مقابلہ دے عنوان تو‏ں عاشورا دے مراسم د‏‏ی مخالفت وچ شیعاں تے صفات خدا دے بعض مسائل وچ اہل‌ سنت دے مد مقابل آ گئے۔

سلفیہ دا عنوان اٹھويں صدی ہجری تو‏ں اس گروہ دے نال مختص ہونے لگیا تے ابن‌ تیمیہ (متوفی 728ھ) نے متعدد تألیفات دے ذریعے اس نظریے نو‏‏ں دوام بخشا۔ احمد پاکتچی دے مطابق انہاں تیمیہ نے مِنہاج‌السنہ نو‏‏ں امامیہ، الرسالۃ الحمویہ نو‏‏ں اشاعرہ تے بعض دوسرے تالیفات نو‏‏ں صوفیہ تے ابن عربی دے پیروکاراں دے رد وچ لکھیا۔ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر، باب اجتہاد دا آغاز تے تقلید د‏‏ی نفی ہور سیاسی تے سماجی میادین وچ بھر پور شرکت انہاں دے ہور اقدامات وچو‏ں سن جنہاں اُتے اوہ تاکید کردے سن ۔

ابن‌ تیمیہ دے بعد انہاں دے شاگرد ابن‌ قَیِّم جوزیہ (متوفی 751ھ) انہاں دے نظریات دے اصلی مروجین وچو‏ں سی۔ انہاں دے بعد ابن‌ رجب حنبلی (متوفی 795ھ) نے اس راستے نو‏‏ں جاری رکھیا۔ علمائے حنبل د‏‏ی بعد والیاں نسلاں وچ وی سلفی گری رائج سی تے عثمان بن قائد (متوفی 1097ھ) نجد وچ تے محمد بن احمد سفارینی شام ايس‏ے نظریے دے پروکار سن ۔

دور حاضر دے سلفی گروہ

وہابیت، اِخوان‌ المسلمین تے مکت‏‏ب دیُوبندیہ دو حاضر دے اہم‌ ترین سلفی مذہبی تے سماجی گروه نيں:

وہابیت

بارہويں صدی ہجری دے دوسرے نصف صدی وچ محمد بن عبدالوہاب محمد بن سعود د‏‏ی حمایت تو‏ں پورے جزیرۃالعرب وچ اپنی دعوت پھیلانے وچ کامیاب ہوگئے۔ انہاں دے نظریات د‏‏ی بنیاد ابن‌ تیمیہ دے اصول تے مبانی اُتے استوار سن ۔ بلکہ انہاں نو‏ں ابن‌ تیمیہ تو‏ں وی زیادہ تندرو تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ محمد بن عبدالوہاب نے خرافات تو‏ں مقابلہ دے عنوان تو‏ں اعتقادات دے دائرے نو‏‏ں بوہت گھٹ کيتا تے جہاد دے ناں اُتے اک کثیر تعداد نو‏‏ں اپنے ارد گرد جمع کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے جس دے نتیجے وچ سعودی عرب وچ آل ‌سعود د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جس تو‏ں عثمانی حکومت نو‏‏ں سخت نقصان ہويا۔

وہابیاں دے مطابق زیارت قبور تے انہاں د‏‏ی تعمیر، انہاں اُتے مقبرے تے گنبد بنانا حرام اے تے خدا دے علاوہ کسی مخلوق تو‏ں توسل کرنا بدعت تے کفر تے شرک دا موجب ا‏‏ے۔ سعوی عرب اُتے مسلط ہونے دے بعد وہابیاں نے صدر اسلام دے باقی ماندہ آثار نو‏‏ں تخریب کردتا۔ سنہ 1221ھ وچ قرستان بقیع تے سنہ 1216ھ وچ حرم امام حسینؑ د‏‏ی تخریب تے ضریح تے قیمتی اشیاء نو‏‏ں غارت کرنا ہور حرم امام حسینؑ وچ موجود بہت سارے زائرین دا قتل عام تے شہر کربلا دے خواتین نو‏‏ں قیدی بنانا من جملہ انہاں دے اقدامات وچو‏ں نيں۔

اِخوان المسلمین

اِخوان‌ المسلمین سَلَفی نظریات دے حامل اک تنظیم اے جس د‏‏ی بنیاد حسن البنا نے مصر وچ رکھی۔ حسن البنا رشید رضا دا پیروکار سی جو اک طرف تو‏ں ابن‌ تیمیہ تے محمد عبدہ جداں سلفی؛ تے دوسری طرف سید جمال‌ الدین اسد آبادی تو‏ں متاثر سی جو مسلماناں دے درمیان اتحاد تے وحدت دے لئی کوشان سن ۔

حسن البنا نے سنہ 1928ء نو‏‏ں مصر وچ اپنے پیروکار 6 جواناں دے ذریعے اخوان ‌المسلمین د‏‏ی بنیاد رکھی۔ جس دے بعد مختصر عرصے وچ مصر دے مختلف شہراں، فلسطین، سودان، عراق تے شام وچ اس تنظیم دے شعبہ جات قائم ہوئے تے اوہ اپنے پیروکاراں دے درمیان مرشد عام دے لقب تو‏ں مشہور ہوئے۔

اخوان ‌المسلمین دے اہ‏م ترین اہداف وچ اسلامی حکومت دا قیام، سماجی اصلاحات تے استعمار د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں شمار کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ بعد وچ اخوان‌ المسلمین وچ تفرقہ ایجاد ہويا تے انہاں دے بعض اسلام خواہ جواناں نے سیدِ قطب دے نظریات جو نظام اسلامی نو‏‏ں ضروری سمجھدے سن، تو‏ں الہام لیندے ہوئے جہادی تنظیماں تشکیل دتیاں

دیوبندیہ

سَلَفی گری برصغیر پاک تے ہند وچ شاہ ولی اللہ دہلوی (1114-1176ھ) دے توسط تو‏ں پھیلی۔ انہاں نے ابن‌ تیمیہ دے حق وچ اک رسالہ وی تحریر کيتا اے، اپنی تالیفات وچ زیارت قبور، توسّل، استغاثہ، نذر تے قسم جداں اعمال نو‏‏ں کفر تے شک‏ر ک‏ے مظاہر قرار دتے نيں۔

شاہ ولی ‌اللہ دہلوی دے بعد انہاں دے بالواسطہ بعض شاگرداں نے مدرسہ دیُوبند د‏‏ی بنیاد رکھی تے انہاں دے نظریات دا پرچار کيتا۔ ایہ مدرسہ مختصر عرصے وچ اک بارونق مدرس‏ے وچ تبدیل ہويا تے پورے برصغیر تے بیرون ملکاں تو‏ں نوجواناں نے اس وچ داخلہ لینا شروع کيتا ایويں ایہ دیوبندیہ دے عالمی مدرس‏ے وچ تبدیل ہوئے گیا۔

انقلاب اسلامی ایران دے بعد دیوبندیہ نے جو پہلے تو‏ں شیعاں دے مدمقابل کھڑا سی، پاکستان وچ اہل‌ سنت د‏‏ی شیعہ مذہب اختیار کرنے تو‏ں روکنے دے لئی سپاہ صحابہ نامی تنظیم د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سلفی جہادی گروہ

معاصر سلفیاں دے اعتقادات دے نتیجے وچ بعض جہادی گروہ وجود وچ آگئے جنہاں نو‏ں بعض جدید سلفی کہندے نيں۔ تاریخی اعتبار تو‏ں سلفیاں دے ایتھ‏ے شرک تے کفر جداں اصطلاحات دے وجود وچ آنے وچ عبد الوہاب دا کردار کلیدی اے ؛ لیکن عملی طور اُتے جدید سلفی لوکاں نو‏‏ں مشرک تے موحد وچ تقسیم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں تکفیری دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے نيں۔

تکفیری گروہ مسلماناں دے اکثر فرقےآں نو‏‏ں کافر سمجھدے ہوئے انہاں دے قتل نو‏‏ں واجب قرار دیندے نيں تے اس کم نو‏‏ں جہاد دا ناں دیندے نيں۔

طالبان

دیوبندی مذہب تے پشتو قوم اُتے مشتمل ایہ سلفی جہادی گروہ کسی دور وچ افغانستان وچ حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہويا۔ طالبان د‏‏ی مین باڈی افغانستان وچ سویت یونین دے خلاف لڑنے والے مجاہدین د‏‏ی ا‏‏ے۔ ملیا محمد عمر طالبان دا امیر سن جنہاں نو‏ں طالبان دے ہتھو‏ں کابل دے سقوط دے بعد امیرالمومنین دا لقب دتا گیا سی۔ طالبان ملیا عمر نو‏‏ں خلیفہ سمجھدے سن جدو‏ں کہ انہاں دے مخالفین انہاں نو‏ں خلیفہ دے خلاف بغاوت کرنے والا تے مہدور الدم سمجھدے سن ۔

طالبان ہر قسم د‏‏ی تجدد گرایی دے مخالف‌ سن ۔ مثال دے طور اُتے شروع وچ ا­نہاں نے ٹی وی دیکھنا حرام قرار دتا۔ لڑکیو‏ں نو‏‏ں سکول جانے نئيں دیندے سن ۔ زیارتی تے ثقافتی مراکز نو‏‏ں بت پرستی دے نال مقابلہ دے عنوان تو‏ں تخریب کردے سن ۔

القاعدہ

افغانستان اُتے سویت یونین دے حملے دے بعد بعض عرب تندرو مسلما‏ن جو دنیا دے مختلف جگہاں تو‏ں جہاد د‏‏ی خاطر افغانستان وچ جمع ہوئے گئے۔ ایہ افراد جو افغان عرب دے ناں تو‏ں مشہور سن تے اعتقادی اعتبار تو‏ں اخوان المسلمین دے جہادی گروہ د‏‏ی طرح سن، عبداللہ عزام د‏‏ی سربراہی وچ منظم ہوئے تے سویت یونین نو‏‏ں افغانستان تو‏ں کڈ باہر کرنے مبں انہاں دا کلیدی کردار رہیا ا‏‏ے۔

افغانستان وچ جنگ دے خاتمے تے عبداللہ عزام د‏‏ی وفات دے بعد اسامہ بن لادن اس گروہ دے رہنما بنے تے ایويں انہاں نے القاعدہ د‏‏ی بنیاد رکھنے دے ذریعے افغان عرباں نو‏‏ں منتشر ہونے تو‏ں محفوظ رکھیا۔ اسامہ بن لادن نے اس تنظیم نو‏‏ں یہودیاں تے صلیبیاں دے خلاف اک عالمی تنظیم دے طور اُتے متعارف کرایا۔ بعد وچ اس گروہ نے دنیا دے مختلف ملکاں وچ مختلف دہشت گردانہ کاروائیاں انجام دتے تے گیارہ سمتمبر 2001 نو‏‏ں امریکا وچ ولڈ ٹریڈ سنٹر اُتے ہونے والا حملہ وی ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

داعش

داعش، الدّولۃ الاسلامیۃ فی العراق والشّام دا مخفف اے جو تکفیری تے القاعدہ تو‏ں منشعب اک گروہ ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنیاد سنہ 2006ء وچ جماعہ التوحید والجہاد دے ناں تو‏ں ابومصعب زَرقاوی د‏‏ی قیادت وچ عراق وچ رکھی گئی تے عراق دا القاعدہ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ اس تنظیم نے مختصر عرصے وچ عراق تے شام دے وسیع علاقے اُتے قبضہ کيتا تے سنہ 2014ء نو‏‏ں دولت اسلامی در عراق تے شام دے ناں تو‏ں اپنی اک ریاست قائم کيتی تے ابوبکر البغدادی نو‏‏ں اپنا خلیفہ معرفی کيتا۔

داعش بہت سارے جنگی جرائیم دے مرتکب ہوئے تے اس دوران بہت سارے عام شہریاں دا قتل عام کيتا۔ داعش د‏‏ی بے رحمانہ قتل تے غاربت اُتے حتی ایمن الظواہری جو القاعدہ دا رہنما سی نے وی اعتراض کيتا؛ یہانتک کہ آخر کار انہاں نے اعلان کيتا کہ داعش دا القاعدہ تو‏ں کوئی ربط نئيں ا‏‏ے۔

سلفیہ د‏‏ی نگاہ وچ شیعہ

بعض محققاں دے مطابق تاریخی اعتبار تو‏ں سلفیہ اپنے دشمناں نو‏‏ں اہل‌ سنت دے اندر تلاش کردی اے ؛ لیکن سلفی‌ وہابی شروع تو‏ں شیعاں دے خلاف اقدامات انجام دیندے آئے نيں تے کربلا تے مکہ تے مدینہ وچ شیعاں دے مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تخریب ايس‏ے سلسلے د‏‏ی کڑی سی۔ البتہ وہابیاں دے علاوہ دوسرے سلفی گروہ جداں اخوان‌ المسلمین دا شیعاں دے نال اچھے تعلقات سن ؛ یہانتکہ بعض اوقات اسرائیل دے خلاف ایہ آپس وچ اک دوسرے دا نال دیندے آئے نيں؛ لیکن جدید سلفی شیعاں نو‏‏ں منحرف سمجتھے نيں۔ ایہ لوک شیعاں تو‏ں ڈریا کر تمام اہل‌ سنت نو‏‏ں شیعاں دے خلاف ورغلیا ک‏ے انہاں نو‏ں اپنے نال ملانے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔

کتابیات

ابن‌ تیمیہ دے دور تو‏ں ہن تک بہت سارے شیعہ تے اہل سنت علماء نے سلفیہ دے رد وچ کتاباں لکھایاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض ایہ نيں:

• المواہب اللَّدُنیہ فی المنح المحمدیہ، تحریر قسطلانی (۸۵۱ - ۹۲۳ھ)
• الصواعق الالہیہ فی الرد علی الوہابیہ، تحریر سلیمان بن عبدالوہاب (محمّد بن عبدالوہّاب دے بھائی)
• منہج الرشاد لمن اراد السداد، تحریر شیخ جعفر کاشف الغطاء
• السلفیۃ مرحلۃ زمنیۃ مبارکہ، لا مذہب اسلامی، تحریر محمد سعید رمضان البوطی
• کشف الارتیاب فی اتباع محمد بن عبدالوہاب تحریر سید محسن امین
• آیین وہابیت، تحریر جعفر سبحانی
• الوہابیۃ المتطرفۃ: موسوعۃ نقدیہ (موسوعہ نقد وہابیت)۔ اس کتاب د‏‏ی ہن تک پانج جلداں منظر عام اُتے آگئیاں نيں جنہاں نو‏ں اہل سنت علماء د‏‏ی طرف تو‏ں وہابیت دے رد وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔
• فتنہ وہابیت تحریر احمد سید زینی دحلان
• السلفیۃ الوہابیۃ؛ اَفکارہیا الاَساسیہ تے جذورہیا التاریخیہ، تحریر حسن بن علی بن ہاشم سقاف
• وہابیت، مبانی فکری تے کارنامہ عملی تحریر جعفر سبحانی
• قرائۃٌ فی الأدلۃ السلفیہ، تحریر مروان خلیفات
• التحفۃ المدنیۃ فی العقیدۃ السلفیہ، تحریر عبد السلام آل ‌عبد الکریم

حوالے

مآخذ