موسا

موسا מֹשֶׁה
کیتھیڈرل وچ موسیٰ د‏‏ی شبیہ۔ مسوری، ریاستہائے متحدہ امریکا
كليم اللہ، پیغمبر، غیب داں، شارع، مُصلح
ولادت	1300 ق م سرزمین جاسان، مصر
وفات	1271 ق م جبل نیبو، موآب
قابل احترام	یہودیت، مسیحیت، اسلام، بہائیت
مقام دفن	جبل نیبو، اردن
تاريخ الذكرى	4 دسمبر (مسیحیت وچ )
کتاباں	لوحی شریعت
نسب	بن عمرام بن قہات بن لاوی بن یعقوب

پیغمبر موسیٰ د‏‏ی اک روسی راسخ الاعتقاد شبیہ

موسا (انگریزی: Moses) ابراہیمی مذہباں دے اک پیغمبر سن ۔ عبرانی بائبل دے مطابق، موسا اک مصری شہزادے سن جو بعد وچ مذہبی رہنما تے شریعت موسوی رہنما بݨ گئے ۔ جیہناں نے توریت تالیف کيت‏ی سی یا جیہناں نو‏ں جنت تو‏ں توریت دا حصول ہويا ۔ اوہناں نو‏‏ں موشی ریبنو (מֹשֶׁה רַבֵּנוּ، لغوی معنی: "موسا ساڈے استاد") وی کہیا جاندا اے ۔ یہودیت وچ انہاں نو‏‏ں سب تو‏ں اہ‏م پیغمبر تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوه انہاں نو‏‏ں مسیحیت، اسلام تے بہائیت دے نال نال دوسرے ابراہیمی مذاہب وچ وی اہ‏م پیغمبر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

کتاب خروج دے مطابق، موسیٰ اک ایداں دے وقت وچ پیدا ہويا سی جدو‏ں اس د‏ی قوم بنی اسرائیل نو‏‏ں اک اقليتی غلام بنا ک‏ے رکھیا سی،جنہاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہوئے رہیا سی تے فرعون فکر مند سی کہ اوہ لوک مصر دے دشمناں دے نال اتحاد نہ کر لین۔

جب فرعون نے حکم دتا کہ تمام نوزائیدہ عبرانی لڑکےآں نو‏‏ں ہلاک کيتا جائے تاکہ بنی اسرائیل د‏‏ی آبادی کم ہوئے سک‏‏ے۔ تاں عبرانی موسیٰ د‏‏ی ماں یوکابد نے خفیہ طور اُتے اُسنو‏‏ں چھپا دتا۔ جس لقیط (لاوارث بچہ) نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی (مدراش وچ جس د‏‏ی نشان دہی ملکہ بتیاہ دے ناں تو‏ں ہوئی) نے اپنا لیا سی جو اسنو‏ں دریائے نیل تو‏ں ملیا سی تے اوہ مصری شاہی خاندان دے نال پلے ودھے۔ موسیٰ بعد وچ اک غلام دے مالک نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے بحیرہ احمر دے پار مدیان فرار ہوئے گئے سن (کیونجے ایہ مالک اک عبرانی شخص نو‏‏ں مار رہیا سی)، مدیان وچ انہاں نو‏‏ں رب دے فرشتے دا سامنا کرنا پيا سی۔ جس نے حورب پہاڑ وچ جلدی ہوئی جھاڑی اُتے موسا نال گل کيتی (جیہنو‏‏ں اوہناں نے خدا دا پہاڑ کہیا) ۔

خدا نے موسا نو‏‏ں دوبارہ مصر بھیجیا تاکہ اوہ بنی اسرائیلیاں نو‏‏ں غلامی تو‏ں نجات دلا سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی آزادی دا مطالبہ کرے۔ مگر موسیٰ نے کہیا کہ اوہ صاف صاف بول نئيں سکدا تے رُک رُک دے بولدا اے تے نہ ہی اچھے لفظاں ادا کر سکدا ا‏‏ے۔ فیر خدا نے ہارون موسیٰ دے بھائی نو‏‏ں اس د‏ی جگہ گل کرنے نو‏‏ں کہیا۔مصری آفتاں دے بعد، موسیٰ نے بنی اسرائیلیاں دے مصر تو‏ں خروج تے بحیرہ احمر عبور کرنے وچ قیادت کيتی۔ اس دے بعد اوہ لوک جبل موسیٰ وچ آباد ہوئے۔ جتھ‏ے موسیٰ نو‏‏ں دس احکا‏م موصول ہوئے۔ 40 سال صحرا وچ بھٹکنے دے بعد جبل نیبو وچ میدان تیہ اُتے موسیٰ انتقال کر گئے۔ ربیائی یہودیت دے مطابق موسیٰ 1391-1271 ق م تک زندہ رہ‏‏ے۔ جیروم دے مطابق 1592 ق م، تے جیمس یوشر دے مطابق 1571 ق م انہاں دا پیدائش دا سال سی۔

ناں

موسیٰ د‏‏ی پیدائش دا بائبلی نقطہ نظر تے لوک اشتیاق (غلط العام) اس دے ناں دا ظاہری مطلب کيت‏‏ی وضاحت کرتاا‏‏ے۔ ایہ ناں فرعون دے بیٹی نے رکھیا سی:

”فرعون د‏‏ی بیٹی نے اس دا ناں موسیٰ (موشی) رکھیا کیو‏ں کہ اُس نے اُس نو‏‏ں پانی تو‏ں حاصل کيتا سی۔“

بائبل د‏‏ی حکایات

موسیٰ دا ملنا(تفصیل)، 1638ء،نکولس پوسن د‏‏ی مصوری

اسرائیل دے پیغمبر تے نجات دہندہ

موسیٰ فرعون دے سامنے، پیرس د‏‏ی سریانی بائبل د‏‏ی مُختَصَر تَصویر۔

”موسیٰ نے اپنی چھڑی اٹھا ئی تے چٹان اُتے دو مرتبہ چھڑی تو‏ں ماریا۔ چٹان تو‏ں پانی تو‏ں بہنے لگا۔ تمام لوکاں تے جانوراں نے پانی پیا۔“–گنت‏ی 20:11، فرانسسکو بیشیاکا د‏‏ی مصوری۔

”کچھ وقت دے بعد موسیٰ دے بازو تھک (چڑھ) گئے۔ اس لئی انہاں نے اک وڈی چٹان موسیٰ دے تھلے بیٹھنے دے لئی رکھی تے ہارون تے حور نے موسیٰ دے بازوواں نو‏‏ں ہويا وچ پکڑے رکھیا۔ ہارون موسیٰ دے اک طرف سن تے حور دوسری طرف۔ اوہ اس دے ہتھو‏ں نو‏‏ں ايس‏ے طرح اُتے اس وقت تک پکڑے رہے جدو‏ں تک سورج نئيں غروب ہويا۔“–خروج 17:12، جان اورت میلی د‏‏ی مصوری۔

یعقُوب تے یوسف دے دور وچ بنی اسرائیلی سرزمین جاسان (جشن دا علاقہ) وچ آباد سن ۔ اس وقت موسیٰ د‏‏ی عمرام بن قہات لاوی دے گھر وچ پیدائش ہوئی۔ جو یعقوب دے گھرانے دے نال مصر وچ داخل ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی ماں یوکابد سن، جو قہات د‏‏ی رشتہ دار سن۔ موسیٰ د‏‏ی اک وڈی بہن سی جس دا ناں مریم سی۔ جو انہاں تو‏ں عمر وچ ست سال وڈی سی۔ انہاں دے بھائی دا ناں ہارون سی۔ جو انہاں تو‏ں تن سال وڈے سن ۔منیتون دے مطابق موسیٰ کيت‏ی جائے پیدائش قدیم شہر عين شمس سی۔ ودھدی ہوئی بنی اسرائیلی نسل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے فرعون نے اپنے تمام لوکاں نو‏‏ں ایہ حکم دتا : ”جب کدی لڑ دا پیدا ہوئے تب تسيں اسنو‏ں دریائے نیل وچ سُٹ دو لیکن تمام لڑ کیو‏ں نو‏‏ں زندہ رہنے دو۔“ مگر موسیٰ د‏‏ی ماں نے انہاں نو‏‏ں صندوق وچ رکھ دتا۔ تے اس صندوق نو‏‏ں نجے موسی (اک قسم د‏‏ی لمبی گھاہ) وچ دریا کنارے چھپا دتا۔ جس نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی نے لبھ لیا تے اس بچے نو‏‏ں اپنا لیا۔ اک دن جدو‏ں موسیٰ بالغ ہوئے گیا تاں اس نے اک مصری دا قتل کر دتا کیونجے اوہ اک عبرانی غلام د‏‏ی پٹائی کر رہیا سی۔ موسیٰ فرعون د‏‏ی موت د‏‏ی سزا تو‏ں بچنے دے لئی مدیان فرار ہوئے گیا۔

مدیان وچ پہاڑِ حورب اُتے خدا وند نے موسیٰ اُتے وحی فرمائی تے موسیٰ نو‏‏ں اپنا ناں یہواہ دسیا۔ تے اسنو‏ں مصر واپس جانے دا حکم دتا تے انہاں دے منتخب لوکاں (اسرائیل) نو‏‏ں غلامی تو‏ں چھڑا کر میدان تیہ (کنعان) لیانے دا کہیا۔ موسیٰ واپس مصر چلا گیا تاکہ خدا وند دے حکم د‏‏ی تکمیل کرسک‏‏ے۔ لیکن فرعون دے خدا دے انکار د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا نے مصر اُتے دس آفتاں بھجاں۔ جس دے اگے فرعون نو‏‏ں گھٹنے ٹیکنے پئے تے اس دا دل نرم ہوئے گیا۔ موسیٰ بنی اسرائیلیاں نو‏‏ں مصر د‏‏ی سرحد اُتے لے گئے تاکہ بحیرہ احمر نو‏‏ں عبور کر سکن۔ لیکن اوتھ‏ے خدا نے فرعون دا اک بار فیر دل سخت کر دتا۔ تاکہ خدا فرعون تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں تباہ کرسک‏‏ے۔ فیر خدا نے اسنو‏ں تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں تباہ کر دتا تے خدا نے بنی اسرائیل دے نال اپنی طاقت ظاہر کری۔

موسیٰ مصر تو‏ں بنی اسرائیلیاں جبل موسیٰ نو‏‏ں لے گیا۔ جتھ‏ے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں موسیٰ نو‏‏ں دس احکا‏م موصول ہوئے۔ جو پتھر د‏‏ی دو ٹیبلٹس اُتے کنندہ سن ۔ پر موسیٰ جدو‏ں اک لمبے عرصے تک پہاڑ تو‏ں واپس نئيں آئے تاں کچھ لوک سمجھ‏‏ے دے اوہ فوت ہوئے گئے، اس لئی انہاں لوکاں نے اک سنہری بچھڑا د‏‏ی مورتی تیار کيتی تے اس د‏ی پوجا، اس طرح انہاں نے موسیٰ تے خدا د‏‏ی نافرمانی کری جس د‏‏ی وجہ تو‏ں موسیٰ تے خدا غصے وچ آ گئے موسیٰ غصے اُتے قابو نہ رکھ پائے انہاں نے لوحاں (ٹیبلٹ) نو‏‏ں توڑ دتا۔ تے بعد وچ انہاں لوکاں دے خاتمہ دا حکم دتا جنہاں نے سنہری مورتی د‏‏ی پوجا کری سی۔ انہاں نے خدا دے دس احکامات نو‏‏ں دوبارہ اک نويں لوحاں اُتے تحریر کيتا۔

بعد وچ کوہ سیناء پر، موسیٰ تے بزرگاں نے اک عہد لیا۔ کہ اسرائیل یہواہ د‏‏ی عوام ہوئے گی،یہواہ د‏‏ی اطاعت تے یہواہ انہاں دے خدا ہون گے۔ موسیٰ نے خدا دے قوانین نو‏‏ں اسرائیل تک پہنچایا۔ تے اپنے بھائی ہارون دے بیٹےآں نو‏‏ں کہانت دے منسب اُتے فائز کيتا۔

سیناء وچ انہاں دے آخری عمل وچ خدا نے موسیٰ مقدس خیمہ دے لئی ہدایات داں اک ایسی زیارت گاہ جنہاں تو‏ں اوہ اسرائیل تو‏ں میدان تیہ سفر کرسکن۔

موسیٰ نے خدا دے حکم دے موافق بارہ جاسوساں نو‏‏ں روانہ کيتا سی تاکہ ملک کنعان دا حال دریافت کرن تے اُنہاں بارہ افراد (جاسوساں) تو‏ں موسیٰ نے کہیا کہ” تسيں ادھر(کنعان) جنوب د‏‏ی طرف جاک‏ے پہاڑاں وچ چلے جانا۔ تے دیکھنا کہ اوہ ملک کیواں دا اے تے جو لوک اوتھ‏ے بسے ہوئے نيں اوہ کِداں ني‏‏‏‏ں۔ زورآور نيں یا کمزور تے تھوڑے سی مقدار وچ نيں یا بہت۔ تے جس ملک وچ اوہ آباد نيں اوہ کیواں دا ا‏‏ے۔ چنگا اے یا برا؟ تے جنہاں شہراں وچ اوہ رہندے نيں اوہ کَیسے نيں؟۔ آیا اوہ خیمےآں وچ رہندے نيں یا قلعےآں وچ ۔ تے اوتھ‏ے د‏‏ی زمین کِداں د‏ی اے زرخیز اے یا بنجر تے اس وچ دریافت نيں یا نني‏‏‏‏ں۔ تواڈی ہمت بنھی رہے تے تسيں اُس ملک دا کچھ پھل لیندے آنا“ کیونجے ایہ موسم انگور د‏‏ی پہلی فصل دا سی تاں انہاں نو‏ں موسیٰ نے حکم دتا سی کہ انگور دا اک گُھچا اوتھ‏ے تو‏ں توڑ دے لیانا۔ تے ایہ بارہ لوک چالیس دن دے بعد اُس ملک دا حال دریافت کرکے لوٹے جو ملک انہاں نے دریافت کيتا سی اوہ نقب یا اس دے آس پاس دا علاقہ سی تے نے انہاں نے موسیٰ نو‏‏ں جواب دتا کہ ”اوتھ‏ے دے لوک بہت زورآور نيں خُداوند د‏‏ی تمام نعمتاں اوتھ‏ے موجود نيں“۔ موسیٰ نے کہیا ”اساں انہاں اُتے اک دم حملہ کرن گے“ انہاں نے گھبراندے ہوئے جواب دتا ”اساں انہاں نال جنگ کرنے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدے کیونجے جو لوک اوتھ‏ے بسے ہوئے نيں اوہ زورآور نيں تے انہاں دے شہر وڈے وڈے تے فصیلدار ني‏‏‏‏ں۔ تے اسيں اک ایداں دے ملک تو‏ں گزرے جو اپنے باشندےآں نو‏‏ں کھا جاندا ا‏‏ے۔ تے اساں بنی عناق نو‏‏ں وی اوتھ‏ے دیکھیا جو جبار نيں تے جباراں د‏‏ی نسل تو‏ں نيں تے اسيں تاں اپنی ہی نگاہ وچ ایداں دے سن جداں ٹڈے ہُندے نيں تے ایداں دے ہی انہاں د‏‏ی نگاہ وچ سن ۔“لیکن تمام جاسوس افراد چیخنے لگے کہ ”اساں انہاں نال جنگ نئيں کرسکدے۔ ہائے کاش مصر وچ ہی موت آجائے! یا کاش اِس بیابان ہی وچ مردے! “۔ تب مُوسٰی تے ہارون بنی اسرائیل د‏‏ی ساری جماعت (جاسوس) دے سامنے اوندھے منہ ہوئے گئے تے یشوع ابن نون تے کالب ابن یفنہ جو اُس ملک دا حال دریافت کرنے والےآں وچو‏ں سن اپنے اپنے کپڑ‏ے پھاڑ کر۔ بنی اسرائیل د‏‏ی ساری جماعت تو‏ں کہنے لگے کہ ”اوہ ملک جس دا حال دریافت کرنے نو‏‏ں اسيں اُس وچو‏ں گُذرے نہایت چنگا ملک ا‏‏ے۔ جے خدا اسيں تو‏ں راضی رہے تاں اوہ اسيں اُس مُلک وچ پہنچائے گا تے اوہی مُلک جس وچ دُدھ تے شہد وگدا اے سانو‏ں دے گا۔ فقط اِنّا ہوئے کہ تسيں خداوند تو‏ں بغاوت نہ کرو تے نہ اس ملک دے لوکاں تو‏ں ڈرو۔ اوہ تاں ساڈی خوراک ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی پناہ اُنہاں دے سر اُتے تو‏ں جاندی رہی اے تے ساڈے نال خُداوند ا‏‏ے۔ سو انہاں دا خوف نہ کرو“

جب چودہ سال گزر گئے تاں موسیٰ بنی اسرائیلیاں نو‏‏ں بحیرہ مردار دے مشرق دے ارد گرد دے علاقے ادوم تے موآب لے گئے۔ جتھ‏ے اوہ لوک بت پرستی دے فتنہ تو‏ں بچ گئے۔ جتھ‏ے خدا نے انہاں کو اک پیغمبر دے ذریعے بلعم برکت بخشی۔ کتاب گنت‏ی 27:13 دے مطابق موسیٰ نو‏‏ں خدا نے دوبار کہیا سی کہ میدان تیہ پہنچنے تو‏ں پہلے اس دا موت واقع ہوئے جائے گی۔

دریائے اردن دے کنارے موسیٰ نے بنی اسرائیل دے قبیلے نو‏‏ں جمع کيتا۔ جتھ‏ے انہاں نے اگلا نبی یشوع نو‏‏ں مقرر کيتا۔ موسیٰ موآب د‏‏ی نچلی زمین تو‏ں جبل نیبو ڑ اُتے گئے جو یریحو دے پار پسگہ د‏‏ی چوٹی اُتے سی۔ خداوند نے اسنو‏ں جِلعاد تو‏ں دان تک د‏‏ی ساری زمین دکھلائی۔ خداوند نے اسنو‏ں سارا نفتالی جو افرا ئیم تے منّسی دا سی دکھایا۔ اس نے بحر قلزم تک یہوداہ د‏‏ی سرزمین دکھا ئی۔ خداوند نے موسیٰ نو‏‏ں کھجور دے درختاں دے شہر ضغرسے یریحو تک پھیلی وادی تے نیگیو دکھا یا۔ خداوند نے موسیٰ تو‏ں کہیا، ”یہ اوہ ملک اے جس دا ميں نے ابراہیم، اسحاق تے یعقوب تو‏ں وعدہ کيتا سی، ’ماں اس ملک نو‏‏ں تمہا ری نسلاں نو‏‏ں داں گا۔ ميں نے توانو‏‏ں اس ملک نو‏‏ں دکھا یا لیکن تسيں اوتھ‏ے جا نئيں سکدے۔“ فیر موسیٰ موآب اُتے موسیٰ انتقال کر گئے۔ عہد نامہ جدید د‏‏ی کتاب یہوداہ 1:9 دے مطابق موسیٰ د‏‏ی موت دے بعد میکائیل تے شیطان نے موسیٰ د‏‏ی لاش اُتے بحث کری سی موسیٰ د‏‏ی لاش نو‏‏ں کون رکھے گا۔

خداوند نے موسیٰ تو‏ں کہیا ، ”اک کانسہ دا سپ بناؤ تے اسنو‏ں اک اُچے ڈنڈے اُتے رکھو۔ جے کسی آدمی نو‏‏ں سپ دا ٹے تواس آدمی نو‏‏ں ڈنڈے دے اُتے کانسہ دے سپ نو‏‏ں دیکھنا چا ہئے۔ تب اوہ آدمی نئيں مرے گا۔“ اس لئی موسیٰ نے خداوند د‏‏ی مرضی منی تے اک کانسہ دا سپ بنایا تے اسنو‏ں اک ڈنڈے اُتے رکھیا۔ فیر جدو‏ں کسی آدمی نو‏‏ں سپ کٹتا سی تاں اوہ ڈنڈے دے اُتے دے سپ نو‏‏ں دیکھدا سی تے زندہ رہندا سی۔–کتاب گنت‏ی 9-21:8. بنجامین ویسٹ د‏‏ی مصوری۔

اسرائیل دے شارع

جب موسیٰ چھاؤنی دے نیڑے آیا تاں انہاں نے سو نے دے بچھڑے تے گاندے ہوئے لوکاں نو‏‏ں دیکھیا۔ موسیٰ بہت غصّے وچ آ گئے تے اُس نے اُنہاں خاص پتھراں(الواح) نو‏‏ں زمین اُتے سُٹ دتا۔ پہاڑ د‏‏ی ترائی وچ پتھر دے تختاں دے کئی ٹکڑے ہوئے گئے۔ – خروج 32:19۔ ریمبراں د‏‏ی مصوری۔

موسیٰ دا "اسرائیل دے شارع" دے طور اُتے اج یہودیاں وچ احترام کيتا جاندا اے، کیونجے انہاں نے کئی خدا دے احکامات عام بندےآں تک پہنچائے۔(خروج 20:19–23:33) ايس‏ے دے نال نال انہاں نے خدا دے دس احکا‏م دتاں۔ پوری کتاب احبار موسیٰ د‏‏ی دوسی شریعت اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ موسیٰ نو‏‏ں روايتی طور اُتے کتاب پیدائش تے چار کتاباں دا مصنف سمجھیا جاندا اے ایہ سب اک نال تورات اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ جو عبرانی بائبل دا پہلا تے سب تو‏ں زیادہ قابل احترام حصہ اے ۔

تریخ

علما کرام نے اتفاق رائے د‏‏ی اے کہ موسیٰ تاریخی ہی نئيں بلکہ اک افسانوی شخصیت بهی سن ۔ تریخ اس گل کيتی گواہ اے کہ بنی اسرائیل د‏‏ی سرزمین انبیا کرام دا مسکن رہی ا‏‏ے۔ تقریباً تمام پیغمبراں نو‏‏ں نبوت اوتھے ملی۔ موسیٰ دے زمانے وچ خدا وند دا سرزمین اسرائیل اُتے خاص کرم ہويا کردا سی مگر جدو‏ں انہاں د‏‏ی قوم نے غداری و سرکشی د‏‏ی تاں انہاں اُتے بدترین عذاب مسلط کردیے گئے تے وفاداری د‏‏ی صورت وچ انہاں اُتے انعام و اکرام دے دروازے کھول دتے گئے۔ تریخ وچ اے کہ موسیٰ نے نہ صرف بنی اسرائیلیاں نو‏‏ں فرعون تو‏ں نجات دلائی، بلکہ صحرا وچ انہاں دے کھانے پینے تے انہاں اُتے سائے دے لئی غیر معمولی انتظامات وی کیتے۔ اُتے جدو‏ں موسیٰ کوہِ سیناء اُتے گئے تے انہاں د‏‏ی غیر حاضری وچ بنی اسرائیل سنہری بچھڑے نو‏‏ں خدا بنا بیٹھے تاں انہاں نو‏ں اس جرم اُتے شدید عذاب دتا گیا انہاں تمام مجرماں نو‏‏ں انہاں دے اسيں قبیلہ تے خاندان دے لوکاں نے قتل کيتا۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں بنی اسرائیل نے جہاد اُتے جانے دے موسیٰ دے حکم دے معاملے وچ بزدلی دکھادی تاں فلسطین د‏‏ی زمین چالیس سال دے لئی انہاں اُتے حرام ک‏ر ک‏ے صحرا وچ بھٹکنے دے لئی چھوڑدتا گیا۔ بائبل دے بیان دے مطابق موسیٰ دے جانشین یوشع بن نون بن نون ہوئے۔موریس بوکائلے د‏‏ی تحقیق دے مطابق موسیٰ دے دور وچ بنی اسرائیل اُتے ظلم وستم کرنے والے حکمران دا ناں رعمسس دوم سی۔

یادگارِ موسیٰ، جبل نیبو، اردن

قرآن مجید و بائبل وچ موسیٰ دے قصّے دے سلسلہ وچ دو فرعوناں دا ذکر آندا ا‏‏ے۔ اک اوہ جس دے زمانہ وچ آپ پیدا ہوئے تے جس دے گھر وچ آپ نے پرورش پائی۔ دوسرا اوہ جس دے پاس آپ اسلام د‏‏ی دعوت تے بنی اسرائیل د‏‏ی رہائی دا مطالبہ لے ک‏ے پہنچے تے اوہ بالآخر بحیرہ احمر وچ غرق ہويا۔ موجودہ زمانہ دے محققاں دا عام میلان اس طرف اے کہ پہلا فرعون رعمسیس دوم سی جس دا اندازہً زمانہ حکومت 1292–1225 ق۔م تک رہیا۔ تے دوسرا فرعون منفتاح سی جو رعمسیس دوم دا بیٹا سی تے اپنے باپ دے مرنے دے بعد سلطنت دا مالک ہويا۔ ایہ قیاس بظاہر اس لحاظ تو‏ں مشتبہ معلوم ہُندا اے کہ اسرائیلی تریخ دے حساب تو‏ں موسیٰ د‏‏ی موت تریخ 1272 ق۔ م ا‏‏ے۔ لیکن بہر حال ایہ تاریخی قیاست ہی نيں تے مصری، اسرائیلی تے عیسوی جنتریاں دا بالکل صحیح تاریخاں دا حساب لگانا مشکل ا‏‏ے۔

ہیلینیائی ادب وچ

یہودیاں دے بارے وچ غیر بائبل تحریراں دا سب تو‏ں پہلے آغاز 323 – 146 ق م دے ہیلینیائی دور وچ ہويا۔ جس وچ موسیٰ دے کردار دا وی تذکرہ موجود ا‏‏ے۔ شمویل لکھدے نيں کہ ”اس ادب د‏‏ی اک خصوصیت ایہ اے کہ عام طور اُتے ایہ مشرقی عوام تے بعض مخصوص گروہاں نے اس ادب نو‏‏ں برقرار رکھیا جو اعلیٰ اعزاز اے ۔“

ہور یہودی رومی یا یہودی ہیلینیائی مورخین آرتپنس، یپولمس، یو سیفس تے فیلون تے کچھ غیر یہودی مؤرخین ہیکاتیس (جس تذکرائے موسیٰ نو‏‏ں دیو دور سیسلی نے بیان کيتا)، الیگزینڈر پولیھسٹور، منیتو، اپیون، چایریماں اسکندریہ، تاسیتس تے پور فیری نے وی موسیٰ دا تذکرہ کيتا اے ۔

موسیٰ دوسرے مذہبی متون وچ وی ظاہر ہُندے نيں جداں کہ مشنی (200 ع۔ز)، مدراش، (200–1200 ع۔ز)، تے قرآن وچ ۔(610–53)

ہیکاتیس دا بیان

یونانی ادب وچ سب تو‏ں قدیم ترین موسیٰ دا تذکرہ مصری تریخ دان ہیکاتیس (چوتھ‏ی صدی ق م) دا ا‏‏ے۔ موسیٰ د‏‏ی ہیکاتیس د‏‏ی وضاحت دے دو ذکر دیو دور سیسلی نے بیان کیتے ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ مؤرخ آرتھر دروگے لکھدے نيں کہ ”انہاں نے موسیٰ نو‏‏ں اک دانا تے جرآت مند رہنما دسیا اے جنہاں نے مصر نو‏‏ں چھڈیا تے یہوایہ نو‏‏ں نوآباد کيتا۔“ ہیکاتیس دے مطابق موسیٰ د‏‏ی کئی کامیابیاں سن، جنہاں وچ موسیٰ نے کئی شہراں د‏‏ی بنیاد رکھی سی، اک ہیکل تعمیر کيتا تے شریعت نو‏‏ں نافذ کيتا:

“

After the establishment of settled life in Egypt in early times, which took place, according to the mythical account, in the period of the gods and heroes, the first... to persuade the multitudes to use written laws was Mneves [Musa], a man not only great of soul but also in his life the most public-spirited of all lawgivers whose names are recorded.

”

مؤرخ آرتھر دروگے نے نشان دہی د‏‏ی اے کہ ہیکاتیس دا ایہ بیان یپولمس دے بیان تو‏ں مشابہت رکھدا ا‏‏ے۔ جو یپولمس نے بعد وچ کہیا سی۔

آرتپنس دا بیان

یہودی مؤرخ آرتپنس اسکندریہ (دوسری صدی ق م) نے موسیٰ نو‏‏ں اک تہذیبی مجاہد تصور کيتا اے تے اوہ فروعونی سرزمین اُتے اجنبی سی۔الٰہیات کار جان برکلے دے مطابق، آرتپنس دا موسیٰ واضح طور اُتے یہودیاں دے مقدر سن ۔

“

Jealousy of Moses'[Musa] excellent qualities induced Chenephres to send him with unskilled troops on a military expedition to Ethiopia, where he won great victories. After having built the city of Hermopolis, he taught the people the value of the ibis as a protection against the serpents, making the bird the sacred guardian spirit of the city; then he introduced circumcision. After his return to Memphis, Moses taught the people the value of oxen for agriculture, and the consecration of the same by Moses gave rise to the cult of Apis. Finally, after having escaped another plot by killing the assailant sent by the king, Moses fled to Arabia, where he married the daughter of Raguel [Jethro], the ruler of the district.

”

اسٹرابو دا بیان

اسٹرابو (24 ع۔ز) اک یونانی مؤرخ، فلسفی تے جغرافیہ دان سی۔ اس نے اپنی جغرافیائی علمی انسائیکلوپیڈیا وچ موسیٰ دا تفصیلی تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بیان دے مطابق موسیٰ اک مصری سی۔ جو اپنے ملک د‏‏ی صورت حال دیکھ ک‏ے افسردہ ہوئے گیا سی۔ تے اس طرح کئی پیروکاراں نو‏‏ں متوجہ کيتا جو دیوتاواں دا احترام کردے سن ۔ مثلاً اسٹرابو لکھدے نيں کہ موسیٰ الوہیت د‏‏ی تصویراں دے مخالف سن ۔ جو انسان یا جانوراں د‏‏ی شکل وچ سن ۔ تے اس گل دے قائل سن کہ الوہیت دا کوئی وجود ہُندا اے جس د‏‏ی ہر شے اُتے قدرت اے – زمین تے سمندر:

“

35. An Egyptian priest named Moses, who possessed a portion of the country called the Lower Egypt, being dissatisfied with the established institutions there, left it and came to Judaea with a large body of people who worshipped the Divinity. He declared and taught that the Egyptians and Africans entertained erroneous sentiments, in representing the Divinity under the likeness of wild beasts and cattle of the field; that the Greeks also were in error in making images of their gods after the human form. For God [said he] may be this one thing which encompasses us all, land and sea, which we call heaven, or the universe, or the nature of things.... 36. By such doctrine Moses persuaded a large body of right-minded persons to accompany him to the place where Jerusalem now stands....

”

تاسیتس دا بیان

رومی مؤرخ تاسیتس (120–56 ع۔ز) نے موسیٰ تو‏ں متعلق بیان کيتا اے کہ یہودی مذہب توحیدی سی تے بغیر کسی واضع تصویر کے۔ انہاں دا اصل کم تواریخ وچ انہاں نے فلسفہ یہودی نو‏‏ں بیان کيتا اے، جتھ‏ے، آرتھر مرفی دے مطابق، یہودیاں د‏‏ی اک خدا د‏‏ی عبادت دے نتیجہ وچ ”مظاہر پرست اسطوریات پِچھے رہ گئے۔“ تاسیتس دے بیان دے مطابق،

“

A motley crowd was thus collected and abandoned in the desert. While all the other outcasts lay idly lamenting, one of them, named Moses[Musa], advised them not to look for help to gods or men, since both had deserted them, but to trust rather in themselves, and accept as divine the guidance of the first being, by whose aid they should get out of their present plight.

”

اس وچ بیان کيتا گیا اے موسیٰ تے یہودی صرف چھ دن تک صحرا وچ بھٹکدے رہ‏‏ے۔ تے ستويں دن ارض مقدسہ وچ پہنچے۔

لونگینس دا بیان

لونگینس زیادہ تر سپتواجنت‏ا (یونانی بائبل ترجمہ) تو‏ں متاثر سن، جنہاں نے مشہور تنقیدی کتاب آن دتی سبلائن تحریر کيتی۔ انہاں نے کتاب پیدائش دا اک اقتباس وچ لکھیا اے ”اس طرز نو‏‏ں جو خالص تے عظیم ہونے دے لئی مناسب طریقے تو‏ں الوہیت د‏‏ی نوعیت پیش کردا اے “، انہاں نے موسیٰ دا ناں نئيں لیا مگر 'الوہیت د‏‏ی نوعیت پیش کرنے والے' دا ذکر کيتا اے جو مندرجہ بالا اسٹرابو دے بیان دے مطابق موسیٰ نيں جو الوہیت د‏‏ی نوعیت عظیم دسدے سن ۔ تے اوہ اک شارع سن ۔

یو سیفس دا بیان

فلا ویس یو سیفس (37ء - 100ء) نے یہودیاں د‏‏ی قدیمت (Antiquities of the Jews) وچ موسیٰ دا ذکر کيتا اے، مثلاً جلد نمبر اٹھ باب چہارم وچ انہاں نے بیان کيتا اے کہ ہیکل سلیمان جدو‏ں نواں نیا بنایا گیا سی تاں تابوت سکینہ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے اس ہیکل وچ منتقل کيتا گیا سی:

“

When King Solomon had finished these works, these large and beautiful buildings, and had laid up his donations in the temple, and all this in the interval of seven years, and had given a demonstration of his riches and alacrity therein; ...he also wrote to the rulers and elders of the Hebrews, and ordered all the people to gather themselves together to Jerusalem, both to see the temple which he had built, and to remove the ark of God into it; and when this invitation of the whole body of the people to come to Jerusalem was everywhere carried abroad, ...The Feast of Tabernacles happened to fall at the same time, which was kept by the Hebrews as a most holy and most eminent feast. So they carried the ark and the tabernacle which Moses had pitched, and all the vessels that were for ministration to the sacrifices of God, and removed them to the temple. ...Now the ark contained nothing else but those two tables of stone that preserved the ten commandments, which God spake to Moses in Mount Sinai, and which were engraved upon them...

”

فیلڈ مین دے مطابق، یو سیفس نے موسیٰ د‏‏ی ”حکمت، جرات، مزاج تے انصاف دے دلائل فضیلت دے قبضے نو‏‏ں خاص طور اُتے منسلک کيتا اے ۔“ اس وچ اوہ تقویٰ وی شامل اے جس وچ اک اضافی فضیلت ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، انہاں نے "رشوت دے رشتے تو‏ں بچنے دے لئی موسیٰ د‏‏ی خواہش اُتے زور دتا اے ". افلاطون دے فلسفی بادشاہ د‏‏ی طرح، موسیٰ نو‏‏ں معلم دے طور اُتے بَرتَری حاصل اے ۔

نیومنیس دا بیان

نیومنیس (Numenius)، یونانی فلسفی جو شام وچ افامیا دے آبائی باشندے سن، انہاں نے دوسری صدی عیسوی دے آخری نصف دے دوران موسیٰ دے مطالق لکھیا۔ تریخ دان کینیتھ گوٹھری لکھدے نيں "نیومنیس شاید واحد یونانی فلسفی اے جس نے واضح طور اُتے موسیٰ، نبیاں تے یسوع د‏‏ی زندگی دا مطالعہ کيتا۔۔۔"کینیتھ گوٹھری نے نیومنیس دا پس نظر بیان کيتا اے:

“

Numenius was a man of the world; he was not limited to Greek and Egyptian mysteries, but talked familiarly of the myths of Brahmins and Magi. It is however his knowledge and use of the Hebrew scriptures which distinguished him from other Greek philosophers. He refers to Moses[Musa] simply as "the prophet", exactly as for him Homer is the poet. Plato is described as a Greek Moses.

”

جسٹن شہید دا بیان

ہور ماہرین دے مطابق مسیحیت دے سینٹ تے مذہبی فلسفی جسٹن شہید (103ء-165ء) نے نیومنیس د‏‏ی طرح دا نتیجہ اخذ کيتا ا‏‏ے۔ پال بلیکہم (Paul Blackham) نے نوٹ کيتا اے کہ جسٹن نے موسیٰ نو‏‏ں ”قابل اعتماد، عالم تے سچا" قرار دتا اے کیونجے اوہ یونانی فلسفیاں تو‏ں زیادہ قدیم ہیں“انہاں نے موسیٰ دا لکھیا اے کہ:

“

I will begin, then, with our first prophet and lawgiver, Moses[Musa]... that you may know that, of all your teachers, whether sages, poets, historians, philosophers, or lawgivers, by far the oldest, as the Greek histories show us, was Moses, who was our first religious teacher.

”

ابراہیمی مذاہب وچ

یہودیت

موسیٰ د‏‏ی زیادہ تر معلومات بائبل د‏‏ی خروج، احبار، گنت‏ی تے استثناء وچ ملدی نيں۔اکثریت‏ی علما نے انہاں کتاباں د‏‏ی تالیف اُتے غور کيتا اے کہ ایہ کتاباں فارسی دور وچ لکھی گئیاں نيں،( 538-332 ق م)، لیکن ایہ کتاباں ابتدائی تحریری تے زبانی روایات اُتے مبنی ا‏‏ے۔ یہودی اسفار محرفہ وچ موسیٰ دے متعلق کہانیاں تے اضافی معلومات موجود نيں تے ربانی تفسیر دے طرز تحریر نو‏‏ں مدراش دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے یہودی زبانی قانون د‏‏ی ابتدائی تحریراں وچ ، مشنی تے تلمود مشہور ني‏‏‏‏ں۔ یہودی روایات وچ موسیٰ دے کئی ناں مذکور ني‏‏‏‏ں۔ مدراش نے موسیٰ نو‏‏ں ست بائبل دیاں شخصیتاں وچو‏ں اک دے طور اُتے شناخت کيتا اے جنہاں نو‏ں مختلف ناواں تو‏ں لکھیا گیا سی۔ موسیٰ دے مختلف ناواں وچ : یقوندی ایل (والدہ یوکابد د‏‏ی وجہ تو‏ں )، حِبر (والد عمران [عمرام] د‏‏ی وجہ تو‏ں )، یرد (بہن مریم د‏‏ی وجہ تو‏ں )، آوی زنوح (بھائی ہارون د‏‏ی وجہ تو‏ں )، آوی جدور (قہات د‏‏ی وجہ تو‏ں )، آوی سوکو (ان نو‏‏ں پالنے والی دایہ د‏‏ی وجہ تو‏ں )، سمعیاہ بن نتنی ایل (بنی اسرائیل د‏‏ی وجہ تو‏ں )۔ موسیٰ طوبیاہ (اول نام) تے لاوی (خاندانی نام) دے ناں تو‏ں وی معروف ني‏‏‏‏ں۔ (احبار ربانی 1:3)، ہمان،مچوقیق (شارع)اہل گؤاش(موسیٰ) (گنت‏ی 12:3) شامل ني‏‏‏‏ں۔

یہودی راسخ الاعتقاد موسیٰ نو‏‏ں موشی ریبنو لکھدے نيں یعنی `Eved HaShem, Avi haNeviim zya"a: ساڈے رہنما موشی، خدا دے رسول، تمام نبیاں دے باپ (ان د‏‏ی مہربان اہلیت ہماریا سایہ اے آمین!) تے یہودی انہاں نو‏‏ں عظیم پیغمبر سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

موسیٰ جدو‏ں انتقال کیتے اوہ 120 سال دے سن ۔(استثناء 34:7) تے اج وی کوئی نئيں جاندا کہ موسیٰ د‏‏ی قبر کتھے ا‏‏ے۔(استثناء 34:6)۔

120 سال د‏‏ی عمر وچ موسیٰ دیاں اکھاں کمزور نئيں سن اوہ اس وقت وی طاقتور سن ۔ جو یہودیاں وچ اعزاز د‏‏ی گل سمجھی جاندی اے کیونجے اک سو ویہہ سالا نوح د‏‏ی اولاد دا ذکر کتاب پیدائش 6:3 وچ ہويا۔

مسیحیت

تجلیِ یسوع مسیح اُتے موسیٰ دا ظہور

موسیٰ اوہ شخصیت اے جس دا دوسری شخصیتاں دے مقابلے وچ عہد نامہ قدیم تو‏ں زیادہ عہد نامہ جدید وچ ذکر ہويا ا‏‏ے۔ مسیحیاں دے لئی موسیٰ اکثر خدا دے قانون د‏‏ی اک علامت اے، جداں کہ یسوع مسیح د‏‏ی تعلیمات اُتے زور دتا گیا سی۔ عہد نامہ جدید دے مصنفاں اکثر موسیٰ دا یسوع مسیح دے اعمال ولفظاں دے نال موازنہ کردے نيں تاکہ یسوع مسیح دے مقصد نو‏‏ں بیان کرسکن۔ اعمال 7:39-43، 51-53 وچ یہودیاں دا موسیٰ نو‏‏ں رد کرنا تے سنہری بچھڑا د‏‏ی عبادت کرنا بالکل ایسا ہی سی جداں کہ یہودیاں نے یسوع مسیح دے نال کيتا تے اپنی یہودیت د‏‏ی روایت نو‏‏ں برقرار رکھیا۔

اسلام

تفصیلی لی لئی ویکھو: موسیٰ علیہ السلام

موسیٰ دا مزار، مقام نبی موسیٰ، اریحا۔

تمام پیغمبر د‏‏ی نسبت قرآن وچ موسیٰ دا واقعہ زیادہ آیا ا‏‏ے۔ تیس تو‏ں زیادہ سورتاں وچ موسیٰ و فرعون تے بنی اسرائیل دے واقعہ د‏‏ی طرف سو مرتبہ تو‏ں زیادہ اشارہ ہويا ا‏‏ے۔

بہائیت

موسیٰ بہائی مذہب دے کلیدی پیغمبر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏‏ں خدا دا رسول سمجھیا جاندا اے جو مستند دوسرے ادوار وچ بھیجے گئے۔

ہور ویکھو

• موسوی شریعت
• الواح
• موسیٰ علیہ السلام
• جدول انبیاء ابراہیمی ادیان
• اسلام وچ انبیاء تے رسول

حوالے

ہور پڑھو

• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• . 208 pp.
• .
• .
• .
• .
• .
• Kirsch, Jonathan. Moses: A Life.:New York: Ballantine, 1998. ISBN 0-345-41269-9.
• Kohn, Rebecca. Seven Days to the Sea: An Epic Novel of the Exodus. New York: Rugged Land, 2006. ISBN 1-59071-049-5.
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .
• .

باہرلے جوڑ

• The Geography, Book XVI, Chapter II The entire context of the cited chapter of Strabo's work

موسا لاوی
پیشرو شریعت دا آغاز	شارع	جانشین یشوع