محسن بن علی
 محسن بن علیؐ | |
|---|---|
| نام | محسن بن علیؑ |
| وجہ شہرت | اولاد حضرت علی و حضرت فاطمہ(س) |
| شہادت | گیارھویں ہجری قمری |
| وجہ شہادت | سقط |
| مدفن | اک حدیث دے مطابق حضرت علیؑ دے دولت سرا وچ |
| والد | حضرت علی |
| والدہ | حضرت فاطمہ |
| مشہور اقارب | امام علیؑ و حضرت زہرا(س) |
| مشہور امام زادے | |
| عباس بن علی، زینب کبری، فاطمہ معصومہ، علی اکبر، علی اصغر، عبد العظیم حسنی، احمد بن موسی، سید محمد، سیدہ نفیسہ | |
محسن بن علی، حضرت علی تے حضرت فاطمہ زہرا دتی پنجواں اولاد نيں جو ابو بکر دے طرفداراں دی طرف توں خلافت دے ابتدائی ایام وچ حضرت علیؑ توں جبری بیعت لینے دے لئی انہاں دے گھر اُتے ہجوم دے وقت سقط ہوکے شہید ہوئے گئے۔ انہاں دی شہادت دی تریخ واضح نئيں اے لیکن بعض تاریخی روایات دی روشنی وچ انہاں دی شہادت رسول اللہ دے وصال دے 45 روز بعد واقع ہوئی۔
نامگذاری
[سودھو]احادیث دے مطابق پیغمبر اکرمؐ نے حضرت فاطمہ(س) دے تیسرے بیٹے دا ناں محسن رکھیا سی۔[۱]
مختلف مآخذ وچ آپ دا تذکرہ
[سودھو]شیعہ تے اہل سنت دے تریخ و حدیث تے نسب شناسی دے اکثر مصادر وچ آپ دا تذکرہ موجود اے۔ تاریخی روایات آپ دے اصل وجود نوں مانتی نيں بھانويں فریقین اس دے پیدائش تے وفات دے زمانے وچ اختلاف نظر رکھدے اے۔
شیعہ منابع
[سودھو]شیعہ منابع محسن دی شہادت سقط دی وجہ قرار دیندے نيں لیکن اس دے زمان تے وجہ وچ اختلاف نظر رکھدے نيں۔ شیعہ منابع اس دے ناں دے بارے وچ اتفاق نظر رکھدے نيں تے اسنوں حضرت فاطمہ دا بیٹا قرار دیندے نيں۔چند اک منابع دے ناں درج ذیل ذکر کيتے جاندے نيں:
- ابن واضح یعقوبی (م۲۹۲ ق): تریخ یعقوبی .[۲]
- علی بن حسین مسعودی (م۳۴٦ ق): مروج الذہب.[۳]
- محمد بن سلیمان کوفی (زنده در سال ۳۰۰ ق): کتاب مناقب امیرالمؤمنین.[۴]
- حسین بن حمدان خصیبی (م۳۳۴ ق) : الہدایۃ الکبری.[۵]
- قاضی نعمان صاحب دعائم (م۳٦۳ ق) : شرح الاخبار.[۶]
- شیخ مفید (م ۴۱۳ق): الارشاد.[۷]
- علی بن محمد علوی عمری (م حدود ۴٦۰ ق): المجدی فی انساب الطالبیین.[۸]
- طبرسی (م۵۴۸ ق) : اعلام الوری.[۹]
- ابن شہر آشوب (م ۵۸۸ق): مناقب آل ابی طالب.[۱۰]
- اربلی (م٦۹۳ق) : کشف الغمۃ فی معرفۃ الائمہ.[۱۱]
اہل سنت منابع
[سودھو]اہل سنت منابع کہ جنہاں نے محسن نوں حضرت فاطمہ (س) دے بیٹےآں وچوں شمار کيتا اے :
- احمد بن محمد بن حنبل (م ۲۴۱ق): مسند احمد.[۱۲]
- محمد بن اسماعیل بن ابراہیم بن مغیرة بخاری جعفی بخاری (م ۲۵٦ق): الادب المفرد.[۱۳]
- عبداﷲ بن مسلم دینوری ابن قتیبہ (م۲٧٦ ق): المعارف.[۱۴]
- احمد بن یحیی بن جابر بن داوود بلاذری (م۲٧۹ ق): انساب الاشراف.[۱۵]
- محمد بن احمد دولابی (م۳۱۰ ق): الذریۃ الطاہرة.[۱۶]
- محمد بن جریر بن یزید طبری (م۳۱۰ ق): تریخ الرسل و الملوک.[۱۷]
- محمد بن حبٌان ابن حبٌان تَمیمی بُستی(م۳۵۴ق): کتاب الثقات.[۱۸]
- حاکم نیشاپوری (م۴۰۵ق) : المستدرک علی الصحیحین.[۱۹]
- ابن حزم اندلسی (م۴۵٦ ق): جمہره انساب العرب.[۲۰]
- احمد بن حسین بیهقی (م۴۵۸ ق): السنن الکبری .[۲۱]
- یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر ابن عاصم نَمری قرطبی (م۴٦۳ ق) : الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب .[۲۲]
- شہرستانی (م۵۴۵ق) : ملل و نحل .[۲۳]
- ابن عساکر دمشقی (م۵٧۱ ق): تریخ دمشق دے شرحِ حال امام حسن و امام حسین.[۲۴]
- ابن عساکر: ترجمۃ الإمام الحسین علیہ السلام من تریخ.[۲۵]
- ابن اثیر (م٦۳۰ ق) : اسد الغابۃ .[۲۶] و کامل[۲۷]
- سبط ابن الجوزی (م٦۵۴ق) در تذکرة الخواص .[۲۸]
- محب الدین طبری (م٦۹۴ ق): ذخائر العقبی .[۲۹]
- ابوالفداء(م٧۳۲ق) : المختصر فی اخبار البشر.[۳۰]
- شہاب الد ین نویری (م٧۳۳ ق): نہایۃ الارب.[۳۱]
- شمس الدین ذہبی (م٧۴۸ ق) : سیر اعلام النبلاء.[۳۲]
- ابن کثیر (م ٧٧۴ ق): البدایہ و النہایہ .[۳۳]
- محمد بن یوسف بن الحسن بن محمد الزرندی (م٧۵۰ ق): نظم درر السمطین (کتاب)|نظم درر السمطین.[۳۴]
- ہیثمی (م۸۰٧ ق): مجمع الزوائد.[۳۵]
- ابن حجر عسقلانی(م۸۵۲ ق): الاصابہ.[۳۶]
- ابن دمشقی (م۸٧۱ ق): جواہر المطالب.[۳۷]
- صالحی شامی (م۹۴۲ ق) : سبل الہدی و الرشاد.[۳۸]
- سلیمان بن ابراہیم قندوزی (م۱۲۹۴ ق):ینابیع المودة.[۳۹]
- صفوری شافعی: نزہۃ المجالس و منتخب النفائس.[۴۰]
شہادت
[سودھو]شہادت دی تفصیل
[سودھو]بعض منابع حضرت علی توں بیعت لینے دے لئی حضرت فاطمہ دے گھر اُتے حملے دے وقت محسن دی شہادت سمجھدے نيں۔ محمد بن عبدالکریم شہرستانی (م ۵۴۸ق) اپنی کتاب الملل و النحل وچ معتزلہ دے اک وڈے عالم ابراہیم بن سیار نظام (م۲۳۰ ق) توں نقل کردا اے کہ اس دن فاطمہ دے پہلو وچ ضرب لگنے توں محسن دا سقط ہويا :
- ضرب بطن فاطمه یوم البیعه حتی القت الجنین من بطنها وکان یصیح احرقوا دارها بمن فیها[۴۱]
- (علی سے) بیعت لینے دے دن انہاں نے فاطمہ دے شکم اُتے ایسی ضرب لگائی کہاس دا بچہ سقط ہوئے گیا تے اوہ کہہ رہیا سی اس گھر وچ جو کوئی وی ہوئے تسيں اس گھر اگ نوں جلا دو۔
- ابراہیم بن یسار نظام نوں اس عقیدے تے بعض دوسرے عقائد دی بنا کے کافر ٹھہرایا گیا اے ۔[۴۲]
اسی طرح ابن ابی الحدید ہور اپنے استاد ابوجعفر نقیب دے نال ہونے والی گفتگو وچ علی توں جبری بیعت لینے دے واقعے وچ محسن دے سقط ہونے دی طرف اشارہ کردا اے ۔.[۴۳]
اس بنا اُتے محسن دے سقط دا واقعہ حضرت ابو بکر دے طرفداراں دی علی توں جبری بیعت لینے دے موقع اُتے ہويا ۔ لہذا محسن دا سقط رحلت رسول خدا دے بعد دا اے ۔
تریخ شہادت
[سودھو]محسن دی شہادت دی دقیق تریخ معلوم نئيں اے لیکن تاریخی روایات دی چھان بین توں اک نتیجہ حاصل کيتا جا سکدا اے کہ ایہ واقعہ رسول اللہ دی رحلت دے اک مہینے بعد رونما ہويا اے ۔اس وجہ توں مشہور ایہ اے کہ رسول اللہ دی رحلت دے چند روز بعد حضرت علی دے گھر اُتے ہجوم دے دوران ایہ رونما ہويا تے اس محسن دی وفات دے واقعہ دا رسول خدا دی حیات طیبہ وچ رونما ہونا صحیح نئيں اے ۔ تاریخی روایات وچ حضرت فاطمہ دے گھر دے گھیراؤ تے ہجوم دا واقعہ پیش آنے دی وجہ توں ایہ اشتباہ پیدا اے ۔پہلی دفعہ حضرت فاطمہ دے گھر اُتے دھاوا بولنے دے وقت محسن دا سقط جنین نئيں ہويا۔بعض دا خیال اے کہ حضرت فاطمہ دے گھر اُتے پہلے ہجوم دے موقع اُتے انہاں دے گھر نوں جلایا گیا تے محسن دا سقط جنین ہويا تے ایہ رسول اللہ دے وصال دے بعد دا اے ۔
ایران وچ ایام محسنیہ دے ناں توں ربیع الاول دے اوائل وچ منائے جانے والے ایام عزا انہاں تاریخی روایات دے نال مطابقت نئيں رکھدے نيں۔ بھانويں حضرت فاطمہ دی (حضرت علی حمایت دی خاطر) اجتماعی تے سیاسی کوششاں کہ جو انہاں دتی جسمانی صحت و سلامتی دی بیانگر نيں تے ايسے طرح اسامہ بن زید دے لشکر دی واپسی دے واقعات تے اس گھر اُتے حملے توں ارتباط جداں واقعات اس موضوع دے اثبات دے دلائل وچوں نيں ۔
محل دفن
[سودھو]پہلے تے ابتدائی تاریخی منابع وچ کِسے جگہ محسن دے مقام دفن دی طرف اشارہ نئيں ہويا اے ۔صرف اک روایت وچ آیا اے کہ حضرت علی(ع) نے حضرت فاطمہ دی خادمہ فضہ توں فرمایا کہ محسن دے جسد نوں اپنے گھر وچ دفنا دو۔[۴۴]
عذابِ قاتل
[سودھو]ابن قولویہ اپنی کتاب کامل الزیارات وچ اک حدیث نقل کردے نيں جس دے مطابق قیامت دے روز خاندان رسول خدا وچوں سب توں پہلے محسن دا واقعہ خدا دے سامنے پیش ہوئے گا تے اسکے قاتل دا حساب لیا جائے گا آخر کار اسنوں سزا دتی جائے گی فیر اسکے بعد قنفذ دے حساب دی باری آئے گی۔[۴۵]
حوالے
[سودھو]- ↑ کلینی، کافی، ج٦، ص۱۸؛ ارشاد فی معرفہ حجج اللہ علی العباد، ج۱، ص۳۵۵
- ↑ یعقوبی، تریخ یعقوبی، ج ۲، ص۲۱۳
- ↑ مسعودی، مروج الذہب، ج ۳، ص٦۳
- ↑ کوفی،مناقب امیر المؤمنین، ص۲۲۱ و ص۲۵۳
- ↑ خصیبی،الہدایہ الکبری ص۳۹۲ و ص۴۱٧
- ↑ قاضی نعمان،دعائم الاسلام، ج ۳، ص۸۸
- ↑ شیخ مفید, الارشاد، ج ۱، ص۳۵۴ -۳۵۵
- ↑ المجدی،المجدی فی انساب الطالبین، ص۱۲
- ↑ طبرسی،اعلام الوری باعلام الہدی، ج۱، ص۳۹۵
- ↑ ابن شہر آشوب،مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۳۳
- ↑ کشف الغمہ فی معرفہ الأئمہ، ج۲، ص٦٧
- ↑ أحمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۹۸
- ↑ بخاری،الأدب المفرد، ص۱٧٧
- ↑ ابن قتیبہ،المعارف، ص۲۱۱
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱۱، ج۳، ص۳٦۱
- ↑ دولابی، الذریۃ الطاہره، ص٦۱-٦۲
- ↑ طبری ، تریخ طبری، ج۴، ص۱۱۸
- ↑ ابن حبان بستی (م ۳۵۴ق)،کتاب الثقات، ج۲، ص۱۴۲
- ↑ حاکم نیشاپوری،المستدرک علی الصحیحین، ج ص۱٦۵ و ۱٦۸
- ↑ ابن حزم،جمہرہ انساب العرب،ص ۱٦.
- ↑ بیہقی،السنن الکبری، ج٦، ص۱٦٦، ج٧، ص٦۳
- ↑ ابن عبد البر،الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، ج۴، ص۴۴۸
- ↑ شہرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص٧٧
- ↑ ابن عساکر، ترجمۃ الإمام الحسن بن علی بن أبی طالب علیہما السلام من تریخ مدینہ مشق. ص۱٦
- ↑ ابن عساکر، مدینۃ دمشق، ص۲۸، ۲۹
- ↑ ابن اثیر, اسد الغابہ، ج۴، ص۳۰۸
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۳، ص۳۹٧
- ↑ سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص۵٧
- ↑ طبری، احمد بن عبد الله، ذخائر العقبی، ص۱۱۹
- ↑ ابو الفداء، المختصر فی اخبار البشر، ج۱، ص۲۵۲
- ↑ نویری، احمد بن شہاب، نہایہ الارب(فارسی)، ج۵، ۲۵٧–۲۵۸
- ↑ ذہبی،سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۴۲۵
- ↑ ابن کثیر، البدایہ والنہایہ، ج٧، ص۳٦٧.
- ↑ زرندی حنفی مدنی، نظم درر السمطین، ص۳٧
- ↑ ہیثمی،مجمع الزوائد، ج ۸، ص۵۲
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابہ، ج٦، ص۱۹۱
- ↑ ابن دمشقی،جواہر الطالب، ج۲، ص۱۲۱
- ↑ شامی،سبل الہدی و الرشاد ج ٦، ص۳۵۸، ج۱۱، ص۵۰، ۵۵
- ↑ قندوزی،ینابیع المودۃ ج۲، ص٦٧، ۱۴۲
- ↑ صفوری ،نزہۃ المجالس ومنتخب النفائس، ج ۲ ص ۱٧٧
- ↑ شہرستانی،الملل و النحل، ج۱، ص۵٧-۵۸
- ↑ شہرستانی،الملل والنحل، ج۱، ص۵٧–۵۸
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج۱۴، ص۱۹۲–۱۹۳
- ↑ سبزواری، ملااسماعیل، جامع النورین، ص۲۰٦
- ↑ ابن قولویہ، کامل الزیارات، النص، ص۳۳۴
مآخذ
[سودھو]- ابن ابی الحدید(م٦۵٦ق), شرح نہج البلاغہ، تحقیق حمحد ابوالفضل ابراہیم، قاہره، ط۲,دار احیاء الکتب العربیہ, قاہره, ۱۳۸٧ق/۱۹٦٧م افست قم ۱۴۰۴ھ۔
- ابن اثیر, عز الدین علی بن ابی الکرم (م٦۳۰ق)، اسد الغابہ فی معرفۃ الصحابہ، تہران، اسماعیلیان, بیتا۔
- ابن اثیر، الکامل فی التریخ، بیروت، دار صادر-دار بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹٦۵ء۔
- ابن حبان بستی (م ۳۵۴ق)، کتاب الثقات، چاپ أول، بیروت، مؤسسۃ الکتب الثقافیہ، (مجلس دائرة المعارف العثمانیہ۔ بحیدر آباد الدکن الہند)، ۱۳۹۳ھ۔
- ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی (م۸۵۲ق)، الاصابہ فی تمییز الصحابہ، تحقیق، الشیخ عادل احمد عبد الموجودالشیخ علی محمد معوض, بیروت، ط۱، دارالکتب العلمیہ, ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ء۔
- ابن حزم، ابومحمد علی بن احمد بن حزم الاندلسی (م۴۵٦)، جمہرة انساب العرب، تحقیق لجنہ من العلماء، ط ۱، بیروت، دار الکتب العلملیہ، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۳ء۔
- ابن دمشقی، شمس الدین أبی البرکات محمد بن أحمد الدمشقی الباعونی الشافعی (م ۸٧۱ ه)، جواهر المطالب فی مناقب الإمام علی بن أبی طالب علیہ السلام، تحقیق: الشیخ محمد باقر المحمودی، قم، مجمع إحیاء الثقافہ الاسلامیہ، الطبعہ الأولی، ۱۴۱۵ھ۔
- ابن شہر آشوب, محمد بن علی مازندرانی (م۵۸۸ه)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق لجنہ من اساتذه النجف, نجف، مکتبہ الحیدریہ,۱۳٧٦ق/۱۹۵٦ء۔
- ابن صباغ، علی بن محمد بن أحمد المالکی المکی (م ۸۵۵ هق) الفصول المہمة فی معرفۃ الأئمہ، تحقیق: علیہ سامی الغریری، قم،دار الحدیث، ۱۳٧۹ ش، ص۱۲۵۔
- ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله قرطبی، (م۴٦۳ق)، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، تحقیق, الشیخ علی محمد معوض-الشیخ عادل احمد عبد الموجود، ط۱، بیروت، دار الکتب العلمیہ, ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ء۔
- ابن عساکر، الحافظ أبی القاسم علی بن الحسن بن ہبة الله الشافعی المعروف بابن عساکر(م ۵٧۱ ق)، ترجمہ الإمام الحسن بن علی بن أبی طالب علیہما السلام من تریخ مدینۃ دمشق، تحقیق: الشیخ محمد باقر المحمودی، بیروت، موسسہ المحمودی للطباعہ و النشر، الطبعہ الاولی،۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰ء۔
- ابن عساکر، ترجمہ الإمام الحسین علیہ السلام من تریخ مدینہ دمشق، تحقیق: الشیخ محمد باقر المحمودی، قم، مجمع إحیاء الثقافۃ الاسلامیہ، الطبعہ الثانیہ، ۱۴۱۴ ه۔
- ابن قتیبہ، عبد الله بن مسلم دینوری، المعارف، تحقیق, ثروت عکاشہ, ط۱, قم، منشورات الشریف الرضی, ۱۴۱۵ ق/۱۳٧۳ ش۔
- ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی(م٧٧۴ق), تحقیق, علی شیری, البدایہ والنہایہ، ط۱, بیروت،دار احیاء التراث العربی, ۱۴۰۸ھ۔
- ابوالفداء، اسماعیل بن عباد، المختصر فی اخبار البشر۔
- أحمد بن حنبل، مسند و بہامشہ منتخب کنز العمال فی سنن الأقوال والافعال، بیروت،دار صادر، بیتا۔
- اربلی، ابو الحسن علی بن عیسی بن أبی الفتح الأربلی (م ٦۹۳ ه)، کشف الغمہ فی معرفہ الأئمہ، بیروت،دار الأضواء، ط ۲، ۱۴۰۵ ه/ ۱۹۸۵ م،
- بخاری، امام محمد بن إسماعیل، (م ۲۵٦ ه(، الأدب المفرد، بیروت، مؤسسہ الکتب الثقافیہ، الطبعہ الأولی، ۱۴۰٦ ه - ۱۹۸٦ء۔
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق, سہیل زکار و ریاض زرکلی, ط ۱, بیروت،دار الفکر, ۱۴۱٧ ق/۱۹۹٦ء۔
- بیہقی, احمد بن الحسین بن علی,(م۴۵۸ق), السنن الکبری، بیروت،دار الفکر, بیتا۔
- خصیبی، أبی عبد الله الحسین بن حمدان (م۳۳۴ هق)، الہدایہ الکبری، بیروت، مؤسسہ البلاغ للطباعہ والنشر والتوزیع، لبنان۔ الطبعہ الرابعہ، ۱۴۱۱ ه - ۱۹۹۱ م، ص۳۹۲ و ص۴۱٧۔
- ذہبی، شمس الدین محمد بن عثمان(م ٧۴۸ق)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق, شعیب الارنووط-ابراہیم الزبیق,ط۹, بیروت، موسسہ الرسالہ, ۱۴۱۳ ھ۔
- دولابی، ابوبشر احمد بن حماد(م۳۱۰), الذریۃ الطاہره، تحقیق,سعد المبارک حسن, ط۱, کویت،دار السلفیہ, ۱۴۰٧ق، ص٦۱ -٦۲۔
- زرندی، جمال الدین محمد بن یوسف بن الحسن بن محمد الزرندی الحنفی المدنی (م ٧۵۰ق)، نظم درر السمطین فی فضائل المصطفیٰ والمرتضی والبتول والسبطین، بیجا، الطبعۃ الأولی، ۱۳٧٧ ه - ۱۹۵۸ء۔
- سبط بن جوزی، تذکرة الخواص۔
- سبزواری،ملااسماعیل، جامع النورین، تہران، علمیہ اسلامیہ، بیتا، ص ۲۰٦۔
- سید مرتضی، الشافي في الإمامہ، شريف مرتضى، مؤسسہ الصادق ع، تہران، 1410 ق، چاپ دوم، تحقيق و تعليق از سيد عبد الزہراء حسينى۔
- شیخ طوسی، تلخيص الشافي، انتشارات المحبين، قم، 1382 ش، چاپ اول، ملاحظات مقدمہ و تحقيق از حسين بحر العلوم۔
- صفوری شافعی، عبد الرحمن بن عبد السلام(۸۹۴ق)،نزہۃ المجالس ومنتخب النفائس، المطبعہ الکاستلیہ، مصر، ۱۲۸۳ھ۔
- شامی، محمد بن یوسف صالحی(م۹۴۲ق), سبل الہدی والرشاد فی سیره خیر العباد، تحقیق, الشیخ عادل احمد عبد الموجود, بیروت، ط۱,دار الکتب العلمیہ, ۱۴۱۴ق، ج ٦، ص۳۵۸ و ج ۱۱، ص۵۰ و ص۵۵۔
- شہرستانی، أبی الفتح محمد بن عبد الکریم بن أبی بکر أحمد (م ۴٧۹ - ۵۴۸)، الملل والنحل، تحقیق: محمد سید گیلانی، بیروت،دار المعرفہ، بیتا۔
- شیخ مفید, محمدبننعمان, (م ۴۱۳ق)، الارشاد، تحقیق, موسسہ آلالبیت لتحقیقالتراث, قم، ط ۱, دارالمفید, قم بیتا۔
- طبرسی, الفضل بن الحسن(م۵۴۸ ه), اعلام الوری باعلام الہدی، تحقیق, موسسہ آل البیت لاحیاء التراث,قم، ط۱,موسسہ آل البیت, ۱۴۱٧ھ۔
- طبری، محمد بن جریر (م ۳۱۰)، تریخ الرسل والامم والملوک، تحقیق : مراجعة وتصحیح وضبط : نخبة من العلماء الأجلاء، الطبعه الرابعہ، بیروت، مؤسسہ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ - ۱۹۸۳ م،قوبلت هذه الطبعة علی النسخة المطبوعة بمطبعة "بریل" بمدینة لندن فی سنہ ۱۸٧۹ م)۔
- طبری، محمدبن جریر(م قرن ۴)، دلائل الامامہ، تحقیق قسم الدراست الإسلامیہ - مؤسسہ البعثہ، قم، مؤسسہ البعثہ، ۱۴۱۳ھ۔
- طبری، احمد بن عبد اللہ(م ٦۹۴ق)، ذخائر العقبی، قاہره، مکتبہ القدسی لصاحبہا حسام الدین القدسی، عن نسخہ دار الکتب المصریہ، ونسخہ الخزانہ التیموریہ، تہران، انتشارات جہان، ۱۳۵٦۔
- علوی, علی بن محمد العلوی العمری النسابہ(مق ۵), المجدی فی انساب الطالبیین، تحقیق, احمد مہدوی دامغانی, قم، ط۱, مکتبہ المرعشی, ۱۴۰۹ھ۔
- قاضی نعمان, ابوحنیفه نعمان بن محمد التمیمی المغربی(م۳٦۳ق), شرح الاخبار فی فضائل الائمۃ الاطہار، تحقیق, السید محمد الحسینی الجلالی, قم، ط۲, موسسہ النشر الاسلامی,۱۴۱۴ق، ج ۳، ص۸۸۔
- قندوزی، الشیخ سلیمان بن إبراہیم الحنفی (۱۲۲۰ - ۱۲۹۴ ه)، ینابیع المودة لذوی القربی، تحقیق: سید علی جمال أشرف الحسینی، تہران،دار الأسوة للطباعہ والنشر، الطبعہ الأولی، ۱۴۱٦ ه۔ ھ۔
- کوفی، محمد بن سلیمان الکوفی القاضی، مناقب الامام أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیہ السلام، تحقیق: الشیخ محمد باقر المحمودی، قم، مجمع احیاء الثقافہ الاسلامیہ، الطبعہ الأولی، محرم الحرام ۱۴۱۲ ھ۔
- مسعودی, علی بن الحسین(م۳۴٦) مروج الذہب و معادن الجوہر، قم، ط۲,دار الہجره, ۱۳٦۳ ش/۱۹٦۵ء۔
- نویری، احمد بن شہاب، نهایۃ الارب(فارسی)، ج ۵، ۲۵٧ – ۲۵۸۔
- نیشابوری، محمد بن محمد حاکم (م۴۰۵ق), المستدرک علی الصحیحین، تحقیق, یوسف المرعشلی, بیروت،دار المعرفہ, ۱۴۰٦ھ۔
- ہلالی، سلیمبن قیس، کتاب سلیمبن قیس الہلالی، تحقیق محمدباقر انصاری، قم، ہادی چاپ اول، ۱۴۰۵ھ۔
- ہیثمی،الحافظ نور الدین علی بن أبی بکر (م ۸۰٧ ق)، مجمع الزوائد و منبع الفائدے، بیروت،دار الکتب العلمیہ، ۱۴۰۸ ه۔ - ۱۹۸۸ء۔
- یعقوبی، احمد بن واضح(م۲۸۲), تریخ الیعقوبی، بیروت،دار صادر, بیتا۔
- یوسفی غروی، محمدہادی، موسوعہ التریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۹ھ۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||