مالک اشتر

مالک اشتر
جم	سنہ 585
وفات	سنہ 658 (72–73 سال)  قدیم قاہرہ
وجہ وفات	زہر
مدفن	فسطاط
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	خلافت راشدہ
لقب	اشتر
اولاد	ابراہیم بن مالک اشتر اسحاق بن مالک اشتر
رشتے دار	والد: حارث بن عبد یغوث بن مسلمہ
مناصب
خلافت راشدہ میں والئ مصر (5  )
دفتر وچ ۰۶۵۸  – ۰۶۵۸
قیس بن سعد بن عبادہ   محمد بن ابی بکر
عملی زندگی
نسب	انصار
خصوصیت	صحابی رسول و جانثار امیر المؤمنین علی بن ابی طالب
پیشہ	عسکری قائد ،  والی ،  شاعر
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
وفاداری	خلافت راشدہ
شاخ	خلافت راشدہ دی فوج
لڑائیاں تے جنگاں	یرموک دی لڑائی ،  اونٹھ والی لڑائی ،  صفین دی لڑائی ،  نہروان دی لڑائی

مالک بن حارث جو مالک اشتر نخعی دے نام تو‏ں مشہور نيں جو امیر المومنین علی بن ابی طالب دے خاص اصحاب تے آپ دے لشکر دے کمانڈراں وچو‏ں سن ۔ آپ دی زندگی دے حالات دا مطالعہ کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ بہت وڈے شجاع سن ۔ لیکن اس تو‏ں وی وڈی خصوصیت ایہ اے کہ آپ دی شجاعت، آپ دے صبر و استقلال اُتے غالب نئيں آندی سی۔ جنگ صفین وچ بھرپور شجاعت دے عالم وچ منزل مقصود تک پہنچنے دے بعد صرف امیر المومنین امام علی بن ابی طالب دے حکم دی وجہ تو‏ں صبر کیتا تے معاویہ بن ابو سفیان دے قتل تو‏ں پرہیز کردے ہوئے واپس چلے آئے۔ آپ دی ممتاز شخصیت تاریخ دے اوراق وچ ثبت اے تے تا قیامت ثبت رہے گی۔

مالک بن حارث جو مالک اشتر نخعی دے نام تو‏ں مشہور نيں امام علی(ع) دے خاص اصحاب تے آپ دے لشکر دے کمانڈراں وچو‏ں سن ۔ عثمان دے دور خلافت وچ ابوذر دی حمایت تے کوفہ دے گورنر اُتے اعتراض کرنے دے جرم وچ انہاں نو‏ں حُمص شہر بدر کیتا گیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں واپس آنے دے بعد لوگاں نے انہاں نو‏‏ں ہی کوفہ دا گورنر مقرر کیتا۔ عثمان دے خلاف ہونے والے قیام دے دوران انہاں دے گھر دا محاصرہ کرنے والےآں وچو‏ں سن اسی وجہ تو‏ں معاویہ دے کارنداں نے انہاں اُتے عثمان دے قتل وچ ملوث ہونے دا الزام لگایا۔

عثمان دے قتل ہونے دے بعد لوگاں نو‏‏ں امام علی(ع) دی بیعت کيتی طرف دعوت کرنے والےآں وچو‏ں سن ۔ امام دی خلافت ظاہری دے دوران جنگ جمل تے جنگ صفین وچ امام علی(ع) دے لشکر دے کمانڈراں وچ سن تے آپ دی حکومت دے دوران مصر دی گورنری اُتے منصوب ہوئے۔ امام علی(ع) نے آپ نو‏‏ں خدا دی تلوار دا لقب دتا تے عہدنامہ مالک اشتر نامی مشہور عہد نامہ جسنو‏ں آپ نے مالک اشتر دے نام لکھیا سی تاریخ وچ ثبت ا‏‏ے۔ مالک اشتر مصر پہنچنے تو‏ں پہلے ہی شہادت دے عظیم مرتبے اُتے فائز ہوئے۔ انہاں دے بیٹے ابراہیم مختار ثقفی دے نال امام حسین(ع) دے خون دا انتقام لینے والےآں وچو‏ں سن ۔

لقب

مالک بن حارث جو مالک اشتر نخعی دے نام تو‏ں مشہور نيں، فتح روم دے موقع اُتے دشمن فوج دی طرف تو‏ں پھینکا گیا اک تیر آپ دی اکھ وچ جا لگیا جس دے بعد تو‏ں آپ نو‏‏ں مالک اشتر کہیا جانے لگیا۔ جدو‏ں کہ ابن عساکر اس واقعے نو‏‏ں جنگ یرموک تو‏ں جوڑتے نيں۔

مالک بن حارث "اشتر" دے نام تو‏ں معروف سن کیونکہ فتح روم دے دوران آپ دی اکھ وچ تیر لگیا سی اس دے بعد تو‏ں آپ نو‏‏ں مالک اشتر کہیا جاندا سی ۔ "ابن عساکر" اس حادثے نو‏‏ں "جنگ یرموک" دے واقعات وچو‏ں ذکر کردے نيں۔

نسب

ابن ابی الحدید دے مطابق مالک اشتر کا نسب ایويں اے :
مالک بن حارث بن عبد یغوث بن مسلمۃ بن ربیعۃ بن خزیمظ بن سعد بن مالک ابن نخع بن عمرو بن علۃ بن خالد بن مالک بن أدد۔ (آپ یعرب بن قحطان دی نسل تو‏ں تعلق رکھدے سن )۔

فائل:مالک اشتر.jpg آرامگاہ مالک اشتر نخعی
کوائف
مکمل نام	مالک ابن حارث
لقب	اشتر
تاریخ/محل ولادت	یمن
محل زندگی	یمن، کوفہ
مشہوررشتےدار	ابراہیم ابن مالک اشتر فرزند
تاریخ و مکان شہادت	39ق قلزم
کیفیت شہادت	معاویہ دے ہتھو‏ں زہر تو‏ں مسموم ہو کر
مدفن	مصر
دینی خدمات
صحابہ	امام علی(ع) دے اصحاب وچو‏ں سن
جنگ	جنگ جمل، جنگ صفین

یمن تو‏ں کوفہ تک دی زندگی

مالک اشتر دی تاریخ ولادت تے مکان ولادت دے بارے وچ کوئی معلومات تاریخ وچ ثبت نئيں اے لیکن اس گل وچ شک نئيں کہ آپ یمن وچ پلے وڈے نيں تے سنہ 11 یا 12 ہجری قمری نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ہجرت کيتی۔ آپ نے زمان جاہلیت نو‏‏ں وی درک کیتا اے تے اپنی قوم دے سرکردگانہاں وچو‏ں سی ۔ یمن تو‏ں آنے دے بعد کوفہ وچ مقیم ہوئے تے انہاں دے بعد کوفہ وچ انہاں دی نسل باقی رہی ا‏‏ے۔ جنگ یرموک وچ شرکت کیتا تے اسی جنگ وچ انہاں دی اک اکھ اُتے تیر لگیا تے آپ آیک اکھ تو‏ں محروم ہوگئے۔ جنگ یرموک وچ آپ نے دشمن دے ۱۳ افراد نو‏‏ں واصل جہنم کیتا۔

مالک اشتر ہمیشہ امام علی(ع) دے نال رہ‏‏ے۔ جنگ جمل وچ محمد بن طلحہ نو‏‏ں قتل کیتا۔ مورخین نے انہاں دی کافی مدح سرائی دی اے تے انہاں دے حق وچ اشعار وی تاریخ وچ ثبت نيں۔

ابوذر دی تدفین وچ شرکت

ابن ابی الحدید جو اک سنی تے معتزلیعالم اے ابوذر غفاری دے توسط تو‏ں پیغمبراکرم(ص) تو‏ں اک حدیث نقل کردے نيں جس وچ آیا اے کہ مؤمنین دا اک گروہ ابوذر دے جنازے وچ شرکت کرے گا۔ تے چونکہ مالک اشتر قطعا ابوذر دے جنازے وچ شریک سن تے انہاں نو‏ں غسل و کفن تے دفن کیتا اسی لئے ابن ابی الحدید اس حدیث نو‏‏ں مالک اشتر دے مؤمن ہونے اُتے دلیل سمجھدے نيں۔ اس گروہ نے ابوذر دی نماز جنازہ پڑھانے دے لئی مالک اشتر نو‏‏ں امام بنایا تے انہاں دی اقتداء وچ ابوذر دی نماز جنازہ ادا کيتی گئی۔

شام تے حمص وچ شہر جلاوطنی

سعید بن عاص جو عثمان دی طرف تو‏ں کوفہ دا گورنر سی، نے اک دفعہ کسی محفل وچ کہیا کہ سواد (عراق دا اک منطقہ جو باغات اُتے مشتمل اک سرسبز علاقہ سی ) قریش تے بنی امیہ دی ملکیت ا‏‏ے۔ مالک اشتر تے بعض دوسرے افراد نے اس دے انہاں باتاں دی مخالفت کيتی تے سخت اعتراض کیتا جس دی وجہ تو‏ں کوفہ دے لشکر دے کمانڈر تو‏ں انہاں دی لڑائی ہوئی۔ اس واقعے دے بعد سعید بن عاص نے عثمان دے حکم اُتے مالک اشتر سمیت 9 افراد نو‏‏ں شام دی طرف جلاوطن کر دتا۔

ابن ابی الحدید دے مطابق مالک اشتر دے نال شام وچ جلاوطن ہونے والے افراد وچ : مالک بن کعب ارحبی، اسود بن یزید نخعی، علقمۃ بن قیس نخعی، صعصعۃ بن صوحان عبدی وغیرہ شامل سن ۔ شام وچ مالک اشتر تے اندے ساتھیاں دا معاویہ دے نال مذاکرات دے نتیجے وچ معاویہ نے عثمان تو‏ں انہاں نو‏ں دبارہ کوفہ پلٹانے دی درخواست کيتی۔ کوفہ واپس آنے دے بعد انہاں نے سعید بن عاص تے عثمان دی مخالفت جاری رکھی ایويں سعید بن عاص دی جانب تو‏ں انہاں دی فعالیتوس دے بارے وچ عثمان نو‏‏ں دتی گئی رپورٹ اُتے عثمان نے انہاں نو‏ں حمص وچ عبدالرحمن بن خالد بن ولید دے ہاں دوبارہ جلاوطن کیتا۔

اک تے نقل دے مطابق جدو‏ں معاویہ نو‏‏ں مالک اشتر تے شام دے بعض سرکردگان دے درمیان ہونے والی مذاکرات دا پتہ چلا تو اس گل تو‏ں خوفزدہ ہو ک‏ے کہ کدرے مالک اشتر دی باتاں انہاں اُتے اثر نہ کرے مالک اشتر تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں خمص بھیجیا۔ سعید بن عاص نے عثمان نو‏‏ں جو خط لکھیا اس وچ موجود افراد دے نام ایويں اے: عمرو ابن زرارۃ، کمیل بن زیاد، مالک بن حارث (مالک اشتر)، حرقوص ابن زہیر، شریح بن اوفی، یزید بن مکنف، زید بن صوحان، صعصعۃ بن صوحان، جندب بن زہیر۔

چنانچہ ابن شبہ (متوفای ۲۶۲ق) کہندے نيں کہ مالک اشتر تے اس دے ساتھی سعید بن عاص نو‏‏ں کوفہ تو‏ں اخراج کرنے تک خمص وچ مقیم رہے اس دے بعد کوفیاں دے خطوط ملنے اُتے ایہ افراد کوفہ واپس آگئے۔

یمن تو‏ں کوفہ تک دی زندگی

مالک اشتر کی تاریخ ولادت دے بارے وچ کوئی معلومات تاریخ وچ ثبت نئيں اے لیکن اس گل وچ شک نئيں کہ آپ یمن وچ پلے وڈے نيں تے سنہ 11 یا 12 ہجری قمری نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ہجرت کيتی۔ آپ نے زمانہ جاہلیت نو‏‏ں وی درک کیتا اے تے اپنی قوم دے سرکردگانہاں وچو‏ں سی ۔یمن تو‏ں آنے دے بعد کوفہ وچ مقیم ہوئے تے انہاں دے بعد کوفہ وچ انہاں دی نسل باقی رہی ا‏‏ے۔ جنگ یرموک وچ شرکت کیتا تے اسی جنگ وچ انہاں دی اک اکھ اُتے تیر لگیا تے آپ آیک اکھ تو‏ں محروم ہو گئے۔ جنگ یرموک وچ آپ نے دشمن دے 13 افراد نو‏‏ں واصل جہنم کیتا۔

جلاوطنی

سعید بن عاص جو عثمان بن عفان دی طرف تو‏ں کوفہ دا گورنر سی، نے اک دفعہ کسی محفل وچ کہیا کہ ”سواد“ (عراق دا اک منطقہ جو باغات اُتے مشتمل اک سرسبز علاقہ سی ) قریش تے بنی امیہ دی ملکیت ا‏‏ے۔ مالک اشتر تے بعض دوسرے افراد نے اس دے انہاں باتاں دی مخالفت کيتی تے سخت اعتراض کیتا، جس دی وجہ تو‏ں کوفہ دے لشکر دے کمانڈر تو‏ں انہاں دی لڑائی ہوئی۔ اس واقعے دے بعد سعید بن عاص نے عثمان بن عفان دے حکم اُتے مالک اشتر سمیت 9 افراد نو‏‏ں شام دی طرف جلاوطن کر دتا۔

ابن ابی الحدید دے مطابق مالک اشتر دے نال شام وچ جلاوطن ہونے والے افراد وچ : مالک بن کعب ارحبی، اسود بن یزید نخعی، علقمہ بن قیس نخعی، صعصعہ بن صوحان عبدی وغیرہ شامل سن ۔ شام وچ مالک اشتر تے انہاں دے ساتھیاں دا معاویہ بن ابو سفیان دے نال مذاکرات دے نتیجے وچ معاویہ بن ابو سفیان نے عثمان بن عفان تو‏ں انہاں نو‏ں دوبارہ کوفہ پلٹانے دی درخواست کيتی۔ کوفہ واپس آنے دے بعد انہاں نے سعید بن عاص تے عثمان بن عفان دی مخالفت جاری رکھی ایويں سعید بن عاص دی جانب تو‏ں انہاں دے بارے وچ عثمان بن عفان نو‏‏ں دتی گئی رپورٹ اُتے عثمان بن عفان نے انہاں نو‏ں حمص وچ عبدالرحمن بن خالد بن ولید دے ہاں دوبارہ جلاوطن کیتا۔

چنانچہ ابن شبہ کہندے نيں کہ مالک اشتر تے اس دے ساتھی سعید بن عاص نو‏‏ں کوفہ تو‏ں اخراج کرنے تک حمص وچ مقیم رہے اس دے بعد کوفیاں دے خطوط ملنے اُتے ایہ افراد کوفہ واپس آگئے۔

کوفہ دی گورنری

خمص تو‏ں کوفہ واپس آنے دے بعد کوفہ دے بزرگان نے مالک اشتر دے نال عہد و پیمان باَنھّا کہ سعید نو‏‏ں مدیہ گیا ہويا سی، نو‏‏ں دوبارہ کوفہ آنے نئيں دتا جائے گا۔ ایويں مالک اشتر کوفہ دا گورنر بن گیا تے انہاں نے نماز جمعہ دی امامت دا عہدہ سنبھالیا جدو‏ں کہ دوسرے نمازاں دی امامت دا فریضہ کسی قاری دے سپرد کیتا گیا تے اک تے شخص نو‏‏ں بیت المال دی تقسیم اُتے مأمور کیتا۔

گورنری

مالک اشتر دے حمص تو‏ں کوفہ واپس آنے دے بعد کوفہ دے بزرگان نے مالک اشتر دے نال عہد و پیمان باَنھّا کہ سعید بن عاص مدیہ گیا ہوااے، اسنو‏ں دوبارہکوفہ آنے نئيں دتا جائے گا۔ ایويں مالک اشتر کوفہ دے گورنر بن گئے تے انہاں نے نماز جمعہ دی امامت دا عہدہ سنبھالیا، جدو‏ں کہ دوسرے نمازاں دی امامت دا فریضہ کسی قاری دے سپرد کیتا گیا تے اک تے شخص نو‏‏ں بیت المال دی تقسیم اُتے مأمور کیتا۔
مالک اشتر نے خلیفہ عثمان بن عفان دے نال خطوط دے ذریعے ابو موسی اشعری تے حذیفہ دی کوفہ اُتے گورنری اُتے رضایت دا اظہار کیتا۔ ایويں عثمان بن عفان نے انہاں دونے نو‏‏ں خط لکھ دی انہاں نو‏ں کوفہ دا گورنر بنا دتا۔

جنگ جمل

مالک اشتر جنگ جمل وچ امیر المومنین علی بن ابی طالب دے لشکر دے دائاں طرف دے سپہ سالار سن ۔ اس جنگ وچ مالک اشتر دی عبد اللہ ابن زبیر تو‏ں دو بدو لڑائی ہوئی (جو عائشہ بنت ابی بکر دے اونٹھ دی مہار سی مے ہوئے سن ) تے مالک اشتر عبد اللہ ابن زبیر اُتے غالب آگئے، عبد اللہ ابن زبیر دے چیخنے اُتے انہاں دے نال آئے تے انہاں نو‏ں نجات دلائی۔
جنگ جمل دے اختتام اُتے مالک اشتر نے اک قیمتی اونٹھ خریدا تے اسنو‏ں حضرت عائشہ بنت ابی بکر نو‏‏ں دے دتا اس اونٹھ دے بدلے وچ جو جنگ وچ مارا گیا سی ۔

عثمان دا محاصرہ

جب عثمان گورنراں تے حکومتی منصب داراں دی کارکردگی اُتے اعتراض کرنے والے مدینہ وچ جمع ہو گئے تو مالک اشتر کوفہ والےآں دا سردار سی ؛ لیکن جدو‏ں گل عثمان دے گھر دا محاصرہ تے اسنو‏ں قتل کرنے دی دھمکی تک پہنچی تو مالک اشتر مخالفین تو‏ں جدا ہوگئے تے انہاں دی پیروی کردے ہوئی حکیم بن جبلۃ بصرہ والےآں دا سردار وی پیچھے ہٹ گیا لیکن ابن عدیس تے اندے ساتھی جو مصری سن، نے عثمان دے گھر دا محاصرہ کیتا۔

مالک اشتر تے جریر بن عبداللہ بجلی دے درمیان ہونے والی گفتگو تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مالک عثمان دے قاتلین وچو‏ں نئيں سی ۔ جریر امام علی(ع) دی طرف تو‏ں مذاکرات دے لئی شام گیا سی لیکن بغیر کسی نتیجے دے واپس آیا۔ اس وقت مالک اشتر نے امام علی(ع) تو‏ں کہیا اے امیر المؤمنین(ع) جے جریر دی جگہ مینو‏ں بھیجیا ہُندا تو اچھا سی ۔ جدو‏ں جریر نے ایہ گل سنی تو کہیا خدا دی قسم جے تساں جاندے تو ایہ لوگ تینو‏ں قتل کر دیندے کیونکہ انہاں دا خیال اے کہ تساں عثمان دے قاتلین وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس گفتگو وچ جو لفظ "زعم" آیا اے اس دا ترجمہ گمانہ زنی اے تے اوہ وی باطل طور اُتے یعنی انہاں دا ایہ گمان باطل ا‏‏ے۔ جے مالک اشتر عثمان دے قاتلین وچو‏ں ہُندا تو جریر نو‏‏ں ایہ کہنا چاہئے سی کہ اوہ تمنيں عثمان دے قاتلین وچو‏ں جاندے نيں، کہنا چاہئے سی ۔ نہ ایہ کیہ کدرے کہ انہاں دا خیال اے کہ تساں عثمان دے قاتلین وچو‏ں ہوئے۔

عثمان دے قتل ہونے دے بعد مالک اشتر نے لوگاں نو‏‏ں امام علی(ع) دی بیعت دی طرف دعوت دتی تے آپ دی بعنوان خلیفہ مسلمین بیعت کيتی۔

امام علی(ع) دیاں جنگاں

جنگ جمل

مالک اشتر جنگ جمل وچ امام علی(ع) دے لشکر دی دائیں طرف دا سپہ سالار سی ۔ اس جنگ وچ مالک اشتر عبداللہ بن زبیر جو عایشہ دے اونٹھ دا لگام سی ما ہويا سی، دے نال فیس ٹو فیس لڑا تے دونے زمین اُتے گر گئے لیکن مالک اوپر سی تے عبداللہ بن زبیر نیچے سی اس وقت ابن زبیر نے چیخنا شروع کیتا کہ اقتلونی و مالکا / اقتلوا مالکاً معی یعنی مینو‏ں مالک دے نال قتل کر دو اس وقت انہاں دے ساتھی آئے تے ابن زبیر نو‏‏ں نجات دتا۔

جنگ جمل دے اختتام اُتے مالک عائشہ دے پاس گیا تے کہیا:

اس خدا دا شکر جس نے اپنے ولی نو‏‏ں فتح نصیب کیتا تے اس دے دشمناں نو‏‏ں ذلیل خوار کیتا وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ ۚ إِنَّ الْبَاطِلَ کانَ زَهُوقًا‎ ​ ترجمہ: حق آیا تے باطل نابود ہويا بتحقیق باطل ہمیشہ نابود ہونے والا ا‏‏ے۔" تے عایشہ تو‏ں کہیا! خدا نے تواڈے نال کیہ کيت‏‏ا؟

عائشہ نے کہیا: تیری ماں تیرے غم وچ روئے تو کون آں؟

مالک نے کہیا: میں اشتر دا بیٹا آں۔

عائشہ نے کہیا: جھوٹ بولدے او میں تواڈی ماں نئيں آں۔

مالک نے کہیا: کیو‏ں نئيں راضی نہ ہو تاں وی۔

عائشہ نے کہیا: اوہ تسیں سن جو میری بہن "اسماء" نو‏‏ں اس دے بیٹے یعنی عبداللہ ابن زبیر دا عزادار بنانا چاہندا سی ؟

مالک نے کہیا: پہلے خدا تو‏ں پھر آپ تو‏ں معذرت چاہندے ہوئے، خدا دی قسم! جے تن دن دا بھوکا نہ ہُندا تو اسنو‏ں کم پورا کر دتا ہُندا۔

جنگ دے اختتام اُتے مالک اشتر نے اک قیمتی اونٹھ خریدیا تے اسنو‏ں عایشہ نو‏‏ں دے دتا اس اونٹھ دے بدلے وچ جو جنگ وچ مارا گیا سی ۔

جنگ صفین

مالک اشتر جنگ صفین وچ امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) دے لشکر دے سپہ سالار سن تے جدو‏ں آپ معاویہ دے لشکر نو‏‏ں چھیرتے ہوئے معاویہ دے آخری ٹھکانے اُتے حملہ آور ہوئے اس وقت جدو‏ں معاویہ نو‏‏ں اپنی شکست تے امام علی(ع) دی کامیابی دے آثار نمایاں دکھادی دینے لگے تو اس نے امام علی دے سادہ لوح سپاہیاں نو‏‏ں فریب دینے دی خاطر قرآن نو‏‏ں نیزاں اُتے اٹھایا تے قرآن دی حکمیت دی طرف دعوت دتا۔ امام علی(ع) دے سپاہیاں وچو‏ں تقریبا 20000 سپاہی امام دے گرد جمع ہوگئے تے آپ(ع) تو‏ں مالک اشتر نو‏‏ں واپس بلانے دی درخواست کيتی تے نہ منے دی صورت وچ امام علی(ع) نو‏‏ں قتل کرنے دی دھمکی دت‏ی۔ امام علی(ع) نے انہاں نو‏‏ں معاویہ تے عمرو عاص دی فریبکاری تو‏ں باخبر کرایا تے کچھ تے لمحاں دی مہلت منگی تاکہ برائی تے فتنہ و فساد دے آخری ٹھکانے نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھیندے لیکن انہاں نے امام دی گل نہ سنی تے مالک اشتر نو‏‏ں واپس بلانے اُتے اصرار کرنے لگے ایويں امام علی(ع) نے مجبور ہوکر مالک نو‏‏ں واپس بلا لیا۔

مالک اشتر لیلۃ الہریر دی صبح معاویہ دے لشکر دے آخری ٹھکانے اُتے حملہ آور ہو رہے سن اسلئے قاصد نو‏‏ں واپس بھیجیا تے کہیا کہ ہن میرے واپس آنے دا وقت نئيں اے مینو‏ں تے تھوڑی بہت مہلت دے داں تو شاید خدا اج میرے ہتھو‏ں مسلماناں نو‏‏ں فتح نصیب کرے گا لذا مینو‏ں واپس نہ بلیایا جائے۔

قاصد امام دی خدمت وچ آیا تے مالک دا پیغام پہنچایا اس وقت معترضین امام تو‏ں وی بدبین ہوگئے تے کہیا کہ کیہ تسيں نے مالک نو‏‏ں بلیایا وی اے کہ نئيں؟ امام نے فرمایا ميں نے تھمارے سامنے اسنو‏ں پیغام بھیجیا اے تے تساں نے خود میری باتاں نو‏‏ں سنیا وی ا‏‏ے۔ انہاں نے امام نو‏‏ں دوبارہ مالک دی طرف پیغام بھیجنے اُتے مجبور کیتا تے کہیا کہ جے تساں واپس نئيں آؤگے تو اسيں آپ خلافت تو‏ں عزل کرینگے۔ اس وقت امام نے قاصد تو‏ں کہیا کہ مالک تو‏ں کہو واپس آجان کیو‏ں کہ فتنے نے سر اٹھایا ا‏‏ے۔ قاصد نے مالک دے پاس جا ک‏ے جدو‏ں ایہ پیغام سنایا تو انہاں نے کہیا کہ آیا ایہ فتنہ اس قرآن دے نیزاں اُتے بلند ہونے دی وجہ تو‏ں اے ؟ قاصد نے جواب دتا ہاں۔ اس وقت مالک نے کہیا خدا دی قسم جدو‏ں قرآن نیزاں اُتے بلند ہويا تو وچ سمجھ گیا سی کہ ایہ چیز ساڈے درمیان اختلاف دا سبب بنے گا لیکن کیتا اس سنہرے موقع(فتح) نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے دینا عقل مندی دا کم اے ؟ قاصد نے مالک تو‏ں کہیا اچھا کیتا تمنيں پسند اے کہ تساں ایتھ‏ے معاویہ اُتے جیت جاو تے اوتھ‏ے امیر المؤمنین اپنے لشکریاں دے ہتھو‏ں شہید ہو جائے؟ مالک نے کہیا سبحان اللہ ہرگز مینو‏ں ایسا پسند نئيں ا‏‏ے۔ قاصد نے کہیا انہاں نے امام تو‏ں کہیا اے کہ یا مالک واپس آئے یا اسيں آپ نو‏‏ں شہید کر دینگے جس طرح عثمان نو‏‏ں قتل کیتا اے یا ایہ کہ آپ نو‏‏ں دشمن دے حوالے ک‏ے دینگے۔

یاں مالک میدان جنگ تو‏ں واپس آئے۔ جنگ تو‏ں واپس آدے آپ نے مخالفین تو‏ں مذاکرات کيتے تے انہاں دی سرزنش دی تے اک دوسرے تو‏ں لڑنے لگے ایتھ‏ے تک کہ امام(ع) نے انہاں نو‏‏ں ٹوکا تے اس کم تو‏ں انہاں نو‏ں باز رکھیا۔ مالک اشتر حکمیت دے مخالف سن لیکن چونکہ امام(ع) نے اسنو‏ں قبول کیتا سی اسلئے آپ نے امام(ع) دی پیروی کيتی۔

جنگ صفین

مالک اشتر جنگ صفین وچ امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب دے لشکر دے سپہ سالار سن تے جدو‏ں آپ معاویہ بن ابو سفیان دے لشکر نو‏‏ں چیرتے ہوئے معاویہ بن ابو سفیان دے آخری ٹھکانے اُتے حملہ آور ہوئے تو اس وقت معاویہ بن ابو سفیان نو‏‏ں اپنی شکست اورامیر المومنین علی بن ابی طالب دی کامیابی دے آثار نمایاں دکھادی دینے لگے تو اس نے علی بن ابی طالب دے سادہ لوح سپاہیاں نو‏‏ں فریب دینے دی خاطر قرآنکو نیزاں اُتے اٹھایا تے قرآن دی حکمیت دی طرف دعوت دتا۔ حضرت علی بن ابی طالبدے سپاہیاں وچو‏ں تقریباً 20000 سپاہی امام دے گرد جمع ہو گئے تے آپ تو‏ں مالک اشتر نو‏‏ں واپس بلانے دی درخواست کيتی تے نہ منے دی صورت وچ امیر المومنین علی بن ابی طالب نو‏‏ں قتل کرنے دی دھمکی دت‏ی۔ علی بن ابی طالب نے انہاں نو‏‏ں معاویہ بن ابو سفیان تے عمرو عاص دی فریب کاری تو‏ں باخبر کرایا تے کچھ تے لمحاں دی مہلت منگی تاکہ برائی تے فتنہ و فساد دے آخری ٹھکانے نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھیندے لیکن انہاں نےآپ دی گل نہ سنی تے مالک اشتر نو‏‏ں واپس بلانے اُتے اصرار کرنے لگے ایويں حضرت علی بن ابی طالب نے مجبور ہوکر مالک نو‏‏ں واپس بلا لیا۔
مالک اشتر لیلۃ الہریر دی صبح معاویہ بن ابو سفیان دے لشکر دے آخری ٹھکانے اُتے حملہ آور ہو رہے سن اس لیے قاصد نو‏‏ں واپس بھیجیا تے کہیا کہ ہن میرے واپس آنے دا وقت نئيں اے مینو‏ں تے تھوڑی بہت مہلت دے داں تو شاید خدا اج میرے ہتھو‏ں مسلماناں نو‏‏ں فتح نصیب کرے گا لذا مینو‏ں واپس نہ بلیایا جائے۔
قاصد علی بن ابی طالب دی خدمت وچ آیا تے مالک اشتر دا پیغام پہنچایا اس وقت معترضین حضرت علی تو‏ں وی بدبین ہو گئے تے کہیا کہ کیہ تسيں نے مالک اشتر نو‏‏ں بلیایا وی اے کہ نئيں؟ آپ نے فرمایا ميں نے تواڈے سامنے اسنو‏ں پیغام بھیجیا اے تے تساں نے خود میری باتاں نو‏‏ں سنیا وی ا‏‏ے۔ انہاں نے آپ نو‏‏ں دوبارہ مالک اشتر دی طرف پیغام بھیجنے اُتے مجبور کیتا تے کہیا کہ جے تساں واپس نئيں آؤگے تو اسيں آپ خلافت تو‏ں عزل کرینگے۔ اس وقت علی بن ابی طالب نے قاصد تو‏ں کہیا کہ مالک اشتر تو‏ں کہو واپس آجان کیو‏ں کہ فتنے نے سر اٹھایا ا‏‏ے۔ قاصد نے مالک اشتر دے پاس جا ک‏ے جدو‏ں ایہ پیغام سنایا تو انہاں نے کہیا کہ آیا ایہ فتنہ اس قرآن دے نیزاں اُتے بلند ہونے دی وجہ تو‏ں اے ؟ قاصد نے جواب دتا ہاں۔ اس وقت مالک اشتر نے کہیا خدا دی قسم جدو‏ں قرآن نیزاں اُتے بلند ہويا تو وچ سمجھ گیا سی کہ ایہ چیز ساڈے درمیان اختلاف دا سبب بنے گا لیکن کیتا اس سنہرے موقع(فتح) نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے دینا عقل مندی دا کم اے ؟ قاصد نے مالک اشتر تو‏ں کہیا اچھا کیتا تمنيں پسند اے کہ تساں ایتھ‏ے معاویہ بن ابو سفیان اُتے جیت جاؤ تے اوتھ‏ے امیر المؤمنین اپنے لشکریاں دے ہتھو‏ں شہید ہو جائے؟ مالک اشتر نے کہیا سبحان اللہ ہرگز مینو‏ں ایسا پسند نئيں ا‏‏ے۔ قاصد نے کہیا انہاں نےامیر المومنین تو‏ں کہیا اے کہ یا مالک اشتر واپس آئے یا اسيں آپ نو‏‏ں شہید کر دین گے جس طرح عثمان بن عفان نو‏‏ں قتل کیتا اے یا ایہ کہ آپ نو‏‏ں دشمن دے حوالے ک‏ے دین گے۔
یاں مالک اشتر میدان جنگ تو‏ں واپس آئے۔ جنگ تو‏ں واپس آدے آپ نے مخالفین تو‏ں مذاکرات کیتے تے انہاں دی سرزنش دی تے اک دوسرے تو‏ں لڑنے لگے ایتھ‏ے تک کہ حضرت علی بن ابی طالب نے انہاں نو‏‏ں ٹوکا تے اس کم تو‏ں انہاں نو‏ں باز رکھیا۔ مالک اشتر حکمیت دے مخالف سن لیکن چونکہامیر المومنین نے اسنو‏ں قبول کیتا سی اس لیے آپ نے امام دی پیروی کيتی۔ مالک اشتر نے عثمان دے نال خطوط دے ذریعے ابوموسی اشعری تے حذیفہ دی کوفہ اُتے گورنری اُتے رضایت دا اظہار کیتا۔ ایويں عثمان نے انہاں دونے نو‏‏ں خط لکر دی انہاں نو‏ں کوفہ دا گورنر بنایا۔

مصر دی طرف مسافرت تے آپ دی شہادت

فائل:حرم مالک اشتر.jpg

آرامگاہ مالک اشتر

مالک اشتر جنگ صفین تو‏ں واپس آنے دی بعد جزیرہ وچ رہ رہے سن لیکن چونکہ اس وقت مصر جس دی گورنری محمد بن ابی بکر کر رہے سن، دی حالات نہایت پرآشوب سی اسلئے امیرالمؤمنین(ع) نے مالک اشتر نو‏‏ں جو اس وقت نصیبین وچ سی، بلیایا تے اسنو‏ں مصر دی گورنری اُتے منصوب کیتا۔ جب معاویہ دے جاسوساں نے مالک اشتر دا مصر دی گورنری پ منصوب ہونے دی خبر پہنچائی تو اوہ سمجھ گیا کہ جے مالک اشتر دے قدم مصر تک پہنچ جائے تو مصر اُتے قبضہ کرنا بہت ہی دشوار ہو جائے گا۔ لہذا اس نے اک شخص نو‏‏ں پیغام بھیجیا جس تو‏ں اوہ مالیات لیندا سی، کہ جے تساں مالک اشتر نو‏‏ں قتل کرنے وچ کامیاب ہو جائے تو جدو‏ں تک وچ تے تساں زندہ ہو وچ تساں تو‏ں مالیات نئيں لونگا۔ جدو‏ں مالک اشتر قلزم نامی جگہے اُتے پہنچے تو اس شخص نے جسنو‏ں معاویہ نے مالک دی قتل اُتے مأمور کیتا سی وی اسی جگہ تو‏ں اس دا تعلق سی، مالک دا استقبلا کیتا تے اسنو‏ں اوتھ‏ے قیام کرنے دی دعوت دتی تے اس دے لئی کھانے شانے دا بندوبست کیتا۔ جدو‏ں کھانے تو‏ں فارغ ہويا تو مالک دے لئی زہر ملیا ہويا شربت لیایا گیا جدو‏ں اس نے اوہ شربت پیتا تو اس تو‏ں مسموم ہويا ایويں مالک اس دار فانی تو‏ں کوچ کر گیا۔

ابن ابی الحدید کہندا اے: مالک سنہ ۳۹ق نو‏‏ں امیر المؤمنین حضرت علی(ع) دی جانب تو‏ں مصر اُتے حکومت کرنے دے لئی مصر دی طرف مسافرت دے دوران اس دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔ ابن ابی الحدید مالک اشتر دی شہادت دے بارے وچ لکھدے نيں: کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں زہر دتا گیا جدو‏ں کہ ایہ گل صحیح نئيں اے بلکہ اوہ طبیعی موت اس دنیا تو‏ں چل بسا ا‏‏ے۔ الغارات دے مصنف (متوفای ۲۸۳ه‍.ق.) نے معاویہ دے ہتھو‏ں مالک اشتر دے مسموم ہونے دے حوالے تو‏ں مختلف احادیث نقل کیتا ا‏‏ے۔

علقمه بن قیس نخعی کہندے نيں: امام علی(ع) مالک اشتر دی موت اُتے ہمیشہ افسوس فرماندے سن تے ایسا لگدا سی کہ صرف امام(ع) اوہدی موت اُتے غمگین تے مصیبت زدہ نيں نہ قبیلہ نخع۔ تے امام دے چہرہ اطہر اُتے ایہ غم و اندوہ کئی دناں تو آشکار رہیا۔

شہادت

مالک اشتر جنگ صفین تو‏ں واپس آنے دی بعد جزیرہ وچ رہ رہے سن لیکن چونکہ اس وقت مصر جس دی گورنری محمد بن ابی بکر کر رہے سن، دی حالات نہایت پرآشوب سی اس لیے امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب نے مالک اشتر نو‏‏ں جو اس وقت نصیبین وچ سن، بلیایا تے اسنو‏ں مصر دی گورنری اُتے منصوب کیتا۔ جدو‏ں معاویہ بن ابو سفیان دے جاسوساں نے مالک اشتر دا مصر دی گورنری پے منصوب ہونے دی خبر پہنچائی تو اوہ سمجھ گیا کہ جے مالک اشتر دے قدم مصر تک پہنچ جائے تو مصر اُتے قبضہ کرنا بہت ہی دشوار ہو جائے گا۔ لہذا اس نے اک شخص نو‏‏ں پیغام بھیجیا جس تو‏ں اوہ مالیات لیندا سی کہ جے تساں مالک اشتر نو‏‏ں قتل کرنے وچ کامیاب ہو جائے تو جدو‏ں تک وچ تے تساں زندہ ہو وچ تساں تو‏ں مالیات نئيں لونگا۔ جدو‏ں مالک اشتر قلزم نامی جگہے اُتے پہنچے تو اس شخص نے جسنو‏ں معاویہ بن ابو سفیان نے مالک دی قتل اُتے مأمور کیتا سی وی اسی جگہ تو‏ں اس دا تعلق سی، مالک اشتر دا استقبال کیتا تے انہاں نو‏ں اوتھ‏ے قیام کرنے دی دعوت دتی تے اس دے لیے کھانے دا بندوبست کیتا۔ جدو‏ں کھانے تو‏ں فارغ ہويا تو مالک اشتر دے لیے زہر ملیا ہويا شربت لیایا گیا جدو‏ں انہاں نے اوہ شربت پیتا تو اس تو‏ں مسموم ہوئے، ایويں مالک اشتر اس دار فانی تو‏ں کوچ کرگئے۔
علقمه بن قیس نخعی کہندے نيں: امیر المومنین علی بن ابی طالب مالک اشتر دی موت اُتے ہمیشہ افسوس فرماندے سن تے ایسا لگدا سی کہ صرف آپ ہی مالک اشتر دی موت اُتے غمگین تے مصیبت زدہ نيں نہ کہ قبیلہ نخع۔
معاویہ بن ابو سفیان جدو‏ں مالک اشتر دی موت تو‏ں آگاہ ہويا تو لوگاں تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے کہیا: "اما بعد، علی بن ابی طالب دے دو بازاں سن اک نو‏‏ں صفین وچ قطع کیتا گیا جو عمار بن یاسر سی تے دوسرے نو‏‏ں اج قطع کیتا گیا جو مالک اشتر سی "

مالک اشتر دے نام امام علی(ع) دا حکم نامہ

تفصیلی مضمون:مالک اشتر دے نام امام علی دا حکم نامہ

امام علی(ع) نے جدو‏ں مالک اشتر نو‏‏ں مصر دی گورنری اُتے منصوب فرمایا تو اس دے نام اک خط تحریر فرمایا۔ اس خط دا عمدہ حصہ حکومت دے عہدہ داراں تے مسئولین دا مسلما‏ن تے غیر مسلما‏ن رعایا دے نال سلوک و رفتار دی کیفیت تے ملک و قوم دی ترقی تے خشحالی وچ حکومت دے کردار دے بارے وچ ا‏‏ے۔ اس خط دا کئی زباناں وچ کئی بار ترجمہ تے شرح لکھی گئی ا‏‏ے۔

مالک اشتر دوسرےآں دی نگاہ وچ

امیرالمؤمنین(ع)

امام علی(ع) جدو‏ں مالک اشتر نو‏‏ں مصر دی گورنری دے لئی بھیج رہیا سی تو مصریاں دے نام اک خط لکھیا جس وچ انہاں دے لئی مالک اشتر دی ایويں معرفی فرمائی:

"... ميں نے خدا دے بنداں وچو‏ں اک بندے نو‏‏ں تساڈی طرف روانہ کیتا ہاں جس دی ایہ صفات نيں کہ خوف و خطر دی ایام وچ اوہدی اکھاں وچ کدی نید نئيں آندی تے دشمن دے ظلم و ستم تے مصائب تو‏ں خوفزدہ نئيں ہُندا تے ظالماں تے جابراں اُتے ایہ اگ تو‏ں وی سخت ا‏‏ے۔ اوہ مالک بن حارث مذحج دے قبیلے تو‏ں اس دا تعلق ا‏‏ے۔ اوہدی اطاعت کراں تے اوہدی باتاں اُتے عمل کراں کیونکہ اوہ خدا دی تلواراں وچو‏ں اک تلوار ا‏‏ے۔ جس دی ضربت محکم تے اوہدی دھار تیز تے برندہ ا‏‏ے۔ جے تمنيں کوچ کرنے دا حکم داں تو کوچ کراں تے جے قیام دا حکم داں تو قیام کراں کیونکہ ایہ جے کوئی اقدام عمل وچ لاندا اے تو اوہ میرے حکم تو‏ں ا‏‏ے۔ ميں نے تواڈے حوالے تو‏ں اپنے اوپر اسنو‏ں ترجیح دتی اے کیونکہ تواڈے بارے وچ اس دے خلوص تے تواڈے دشنماں دی مقابلے وچ اوہدی سرسختی تو‏ں آگاہ ہون۔"

جب مالک اشتر دی شہادت دی خبر امیر المؤمنین(ع) تک پہنچی تو فرمایا:

"مالک! تے مالک کیتا شخص سی ۔ خدا دی قسم جے اوہ پہاڑ ہُندا تو اک کوہ بلند ہُندا، تے جے اوہ پتھر ہُندا تو اک سنگ گراں ہُندا کہ نہ تو اوہدی بلندیاں تک کوئی سم پہنچ سکدا تے نہ کوئی پرندہ اوتھ‏ے تک اُتے مار سکدا۔"

اسی طرح کہندے نيں کہ امام(ع) نے مالک اشتر دی موت اُتے فرمایا:

"خدا مالک اُتے اپنی رحمتاں نازل کرے اوہ میرے لئے اسی طرح سی جس طرح وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ دے لئی سی ۔"

معاویہ

معاویہ جدو‏ں مالک اشتر دی موت تو‏ں آگاہ ہويا تو لوگاں تو‏ں مخاطب ہو ک‏ے کہیا: "اما بعد، علی دے دو بازاں سن اک نو‏‏ں صفین وچ قطع کیتا گیا جو عمار بن یاسر سی تے دوسرے نو‏‏ں اج قطع کیتا گیا جو مالک اشتر سی "

ابن ابی الحدید

مالک اشتر اک شجاع گھڑسوار، سردار (قبیلہ کا) تے شیعہ بزرگانہاں وچو‏ں سی ۔ امیرالمؤمنین علیہ السلام دی دوستی تے حمایت وچ ثابت قدم سی ۔ "مالک نے نرم خوئی نو‏‏ں خشونت دے نال جمع کردے سن ۔ سخت‌گیری دے وقت سختی کردے سن، تے جتھ‏ے نرمی دکھانا ہُندا اوتھ‏ے نرمی تو‏ں پیش آندے سن ۔

معاویہ دے سامنے مالک اشتر دا تذکرہ

معاویہ دی محفل وچ مالک اشتر دا تذکرہ ہويا قبیلہ نخع دا اک آدمی اوتھ‏ے سی تو اس نے کہیا خاموش رہو تساں لوگ اک ایسے شخص دے بارے وچ بحث کر رہے ہو جس دی شہادت عراق والےآں دے لئی مایہ ذلت بنا جدو‏ں کہ اوہدی حیات تے زندگی اہل شام والےآں دے لئی مایہ ذلت سی۔ معاویہ نے اس دے مقابلے وچ سکوت اختیار کیتا تے کچھ وی نئيں کہیا۔

اولاد تے نسل

• مختار ثقفی نے جدو‏ں امام حسین ابن علی دے خون دا بدلہ لینے دے لیے قیام کیتا تو مالک اشتر دے فرزند ابراہیم بن مالک اشتر انہاں دے ساتھیاں وچو‏ں سن ۔
• نعمان بن ابراہیم بن مالک اشتر
• محمد بن مالک بن ابراہیم بن مالک اشتر محدیثین وچو‏ں سی ۔
• جعفر بن محمد بن عبداللہ بن قاسم بن ابراہیم بن مالک اشتر جو محدثین وچو‏ں سی
• ابی الحسین، ورام بن ابی فراس عیسی بن ابی النجم، بن ورّام ابن حمدان بن خولان بن إبراہیم بن مالک اشتر.
• بوالقاسم النخعی الکوفی الفقیہ، معروف بہ ابن کاس، مالک اشتر دی نسل تو‏ں سن ۔
  

اس دے علاوہ آپ دی نسل تو‏ں بوہت سارے قبائل آباد ہوئے جس وچو‏ں کلباسی جو ایران تے عراق وچ آباد نيں۔
لبنان وچ آباد آپ دی نسل دے افراد اشتری لقب استعمال کردے نيں۔

مدفن

مالک اشتر دا مدفن مصر ا‏‏ے۔

ہور پڑھو

• محمد بن ابی بکر

حوالے

مآخذ

• نہج البلاغہ، ترجمہ سیدجعفر شہیدی، تہران: علمی و فرہنگی، ۱۳۷۷.
• الأمین، السیدمحسن، أعیان الشیعۃ، تحقیق وتخریج: حسن الأمین، بیروت:‌دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳/۱۹۸۳م.
• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراہیم، ج ۱۵،‌دار احیاء الکتب العربیۃ، ۱۳۷۸/۱۹۵۹م. (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• الثقفی الکوفی، ابراہیم بن محمد، الغارات، تحقیق: السیدجلال الدین الحسینی الارموی المحدث، بی‌جا، بی‌تا (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• البلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: احسان عباس، بیروت: جمعیۃ المستشرقین الألمانیۃ، ۱۴۰۰-۱۹۷۹م.
• دوانی، علی، اصحاب امام علی(ع)، در دانشنامہ امام علی علیہ‌السلام، ج۸، زیر نظر: علی اکبر رشاد، تہران: مرکز نشر آثار پژوہشگاہ فرہنگ و اندیشہ اسلامی، ۱۳۸۰.
• زرلکی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشہر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت،‌دار العلم للملایین، ط الثامنۃ، ۱۹۸۹.
• الطبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت: مؤسسۃ الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).
• المفید، الجمل والنصرۃ لسید العترۃ، تحقیق: السید علی میرشریفی، مصنفات الشیخ المفید، المجلد الاول، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
• المہاجر، جعفر، مالک الاشتر سیرتہ و مقامہ فی بعلبک، بیروت:‌دار المؤرخ العربی، موسسۃ تراث الشیعۃ، ۱۴۳۲ق.
• امینی، محمدہادی، ترجمہ اعلام نہج البلاغہ، مترجم: ابوالقاسم امامی، تہران: بنیاد نہج البلاغہ، ۱۳۵۹، (نسخہ موجود در لوح فشردہ دانشنامہ علوی).
• النمیری، ابن شبۃ، تاریخ المدینۃ المنورۃ، تحقیق: فہیم محمد شلتوت، قم: دارالفکر، ق۱۴۱۰-ش۱۳۶۸ (نسخہ موجود در لوح فشردہ کتابخانہ اہل بیت(ع)، نسخہ دوم).