عہدنامہ مالک اشتر

نسخہ دا نام	مکتوب نمبر
المعجم المفہرس، صبحی صالح، فیض الاسلام، ملاصالح، ابن ابی الحدید، عبده	53
ابن میثم، خوئی، فی ظلال	52
ملافتح اللہ	56

عہد نامہ مالک اشتر، من جملہ انہاں مکتوبات وچو‏ں اے جسنو‏ں امام علی(ع) نے مالک اشتر نو‏‏ں مصر دی گونری اُتے منصوب کرنے دے بعد انہاں نو‏ں حکمرانی دے آداب و اصول دی طرف متوجہ کردے ہوئے تحریر فرمایا ا‏‏ے۔

یہ عہدنامہ، امام علی(ع) تو‏ں منسوب مفصل ترین مکتوبات وچو‏ں اک اے تے دنیا دی کئی زندہ زباناں وچ اس دا ترجمہ تے شرح لکھی گئی ا‏‏ے۔ آداب الملوک نامی کتاب فارسی بولی وچ اس مکتوب دی شرح ا‏‏ے۔

نہج البلاغہ دے موجودہ نسخاں دی ترتیب وچ اس مکتوب دا نمبر متفاوت ا‏‏ے۔

چاپلوساں تو‏ں دور رہو

پھر تواڈے نزدیک لوگاں وچ زیادہ ترجیح انہاں لوگاں نو‏‏ں ہونا چاہئے کہ جو حق دی کڑوی باتاں تسیں تو‏ں کھل کرکہنے والے ہاں تے انہاں چیزاں وچ جنہاں نو‏ں اللہ اپنے مخصوص بنداں دے لئے ناپسند کردا اے تواڈی بہت کم مدد کرنے والے ہاں چاہئے اوہ تواڈی خواہشاں تو‏ں کتنی ہی میل کھاندی ہون۔ پرہیزگاراں تے راستبازاں تو‏ں اپنے نو‏‏ں وابستہ رکھنا ۔پھر انہاں نو‏ں اس دا عادی بنا نا کہ اوہ تواڈے کسی کارنامے دے بغیر تواڈی تعریف کردے توانو خوش نہ کراں ۔کیونکہ زیادہ مدح سرائی غرور پیدا کردی اے تے سرکشی دی منزل تو‏ں قریب کر دیندی اے

نہج البلاغہ، ترجمہ شہیدی، نامہ ۵۳، ص۳۲۸

مضامین

ناحق خون ریزی تو‏ں پرہیز کرو

دیکھو ! ناحق خون ریزیاں تو‏ں دامن بچائے رکھنا۔ کیونکہ عذاب الہی تو‏ں قریب تے پاداش دے لحاظ تو‏ں سخت تے نعمتاں دے سلب ہونے تے عمر دے خاتمہ دا سبب نا حق خون ریزی تو‏ں زیادہ کوئی شۓنئيں اے تے قیامت دے دن اللہ سبحانہ سب تو‏ں پہلے جو فیصلہ کرے گا اوہ انہاں نو‏ں خوناں دا جو بندگانِ خدا نے اک دوسرے دے بہائے نيں ۔لہذا نا حق خون بہا کر اپنے اقتدار نو‏‏ں مضبوط کرنے دی کدی کوشش نہ کرنا کیونکہ ایہ چیز اقتدار نو‏‏ں کمزور تے کھوکھلاکر دینے والی ہُندی اے ،بلکہ اسنو‏ں بنیاداں تو‏ں ہلاکر دوسرےآں نو‏‏ں سونپ دینے والی، تے جان بوجھ کر قتل دے جرم وچ اللہ دے سامنے تواڈا کوئی عذر چل سدے گا ،نہ میرے سامنے، کیونکہ اس وچ قصاص ضروری اے ۔

تے جے غلطی تو‏ں تسیں اس دے مرتکب ہو جاؤ تے سزا دینے وچ تواڈا کوڑا یا تلوار یا ہتھ حد تو‏ں ودھ جا ئے اس لئے کہ کدی گھونسا تے اس تو‏ں وی چھوٹی ضرب ہلاکت دا سبب ہو جایا کردی اے تو ایسی صورت وچ اقتدار دے نشہ وچ بےخود ہو ک‏ے مقتول دا خون بہا اس دے وارثوّں تک پہنچانے وچ کوتاہی نہ کرنا ۔

نہج البلاغہ، ترجمہ شہیدی، نامہ ۵۳، ص۳۳۹-۳۴۰

گھمنڈ تے خود پسندی تو‏ں پرہیز کرو

دیکھو! خود پسندی تو‏ں بچتے رہنا تے اپنی جو باتاں اچھی معلوم ہاں اُنہاں اُتے اِترانا نئيں تے نہ لوگاں دے ودھا چڑھا کر سراہنے نو‏‏ں پسند کرنا ۔کیونکہ شیطان نو‏‏ں جو مواقع ملاکردے نيں انہاں وچ ایہ سب تو‏ں زیادہ اس دے نزدیک بھروسے دا اک ذریعہ اے کہ اوہ اس طرح نیکوکاراں دی نیکیو‏ں اُتے پانی پھیر دے ۔

نہج البلاغہ، ترجمہ شہیدی، نامہ ۵۳، ص۳۴۰

امام علی(ع) نے اس خط نو‏‏ں مالک اشتر دے لئی اس وقت تحریر فرمایا جدو‏ں آپ نے اسنو‏ں مصر دی گورنری اُتے منصوب فرمایا سی اسلئے اس دے اکثر مضامین حکمراناں تے حکومتی کارنداں دا عام مسلما‏ن تے غیر مسلما‏ن شہریاں دے نال برتاؤ تے ملک دی ترقی تے پیشرفت دے لئی حکمراناں دے وظائف دی بیان وچ ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں امام علی(ع) دی جانب تو‏ں مالک اشتر نو‏‏ں مصر دے گورنر دے عنوان تو‏ں کرنے والے بعض سفارشات درج ذیل نيں:

1. ہر حال وچ عدل تے انصاف دی رعایت کرنا۔
2. عام لوگاں [اکثریت] دی خوشنودی دا حصول
3. لوگاں دی عیب‌جویی دے پیچھے نہ پڑھنا تے انہاں دے عیباں نو‏‏ں چھپانا۔
4. لوگاں اُتے حسن ظن رکھنا۔
5. شہراں دی آبادانی دے لئی دانشوراں تو‏ں مشورہ کرنا۔
6. معاشرے دی طبقہ‌بندی تے ایہ کہ ہر طبقے دے مخصوص حقوق۔
7. قاضی دے اوصاف۔
8. حکومتی مسئولین دے اوصاف۔
9. ٹیکس تو‏ں زیادہ شہراں دی آبادانی اُتے توجہ دینا۔
10. شرائط کاتبین۔
11. تاجراں تے صنعتگراں دے نال اچھا برتاؤ۔
12. معاشرے دے نچلے طبقے دی خاص نگرانی۔
13. نماز جماعت دے دوران ضعیف تے ناتوان نماز گزار دی رعایت کرنا۔
14. بیت المال وچ رشتہ داراں تے خواص نو‏‏ں فوقیت نہ دینا۔
15. لوگاں دی بدگمانی نو‏‏ں دور کرنا۔
16. دشمن دے نال صلح (جے دشمن دی طرف تو‏ں صلح دی درخواست تے خدا دی رضایت وی اسی وچ ہو تو)
17. عہد و پیمان نو‏‏ں پورا کرنا تے اس اُتے ثابت قدم رہنا۔

ترجمہ‌

گذشتگان دی نیک سیرت اپنانا

تواڈے اوپر لازم اے کہ گذشتہ زماناں دی چیزاں نو‏‏ں یاد رکھو خواہ کسی عادل حکومت دا طریقہ کار ہو یا کوئی اچھا عمل درآمد ہو یا رسول ﷺ دی کوئی حدیث ہو ، یا کتاب اللہ وچ درج شدہ کوئی فریضہ ہو ،تو انہاں چیزاں دی پیروی کرو جنہاں اُتے عمل کردے ہو ئے سانو‏ں دیکھیا اے تے انہاں ہدایات اُتے عمل کردے رہنا جو ميں نے اس عہد نامہ وچ درج کيتیاں نيں تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں ميں نے اپنی حجت تسیں اُتے قائم کر دتی اے تاکہ تواڈا نفس اپنی خواہشات دی طرف بڑھے تو تواڈے پاس کوئی عذر نہ ہو ۔

نہج البلاغہ، ترجمہ شہیدی، نامہ ۵۳، ص۳۴۱

1. آئین جہانداری، عہد نامہ مالک اشتر تے نہج البلاغہ دے بعض دوسرے خطباں دا ترجمہ، مترجم، محمد علی انصاری قمی منظوم نہج البلاغہ دے مصنف، سن ۱۳۸۵ ۔
2. تحفۃ الملوک- ترجمہ عہد نامہ مالک اشتر.
3. تحفۃ الولی ترجمہ عہد نامہ مالک اشتر. فارسی. مترجم محمد حسین بن احمد بن محمد بن سمیع یزدی، تاریخ تألیف ۱۲۲۷، مشہد، صاحب ذریعہ نے کربلا دے اک لائبریری وچ اس نسخے نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔
4. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، نامعلوم (دسويں یا گیارہواں صدی ہجری)
5. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، سید صادق حسینی (تیرہويں صدی ہجری).
6. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، صادق بن علی حسینی معاصر ناصر الدین شاہ قاجار شاید پہلی والی کتاب ہوئے۔
7. ترجمہ عہد مالک اشتر، عربی، مترجم، میرزا آقاخان عبد الحسین بن عبد الرحیم بردسیری کرمانی مقتول سن ۱۳۱۴ق، تہران ۔
8. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم عبد الواسع توفی (بارہويں صدی ہجری) ایہ نسخہ ایران دے پارلیمنٹ وچ موجود لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
9. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، علیرضا (گیارہواں صدی ہجری) مترجم شاید میرزا علیرضا تجلی ہوئے۔
10. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم محمد ابراہیم نواب بدایعنگار، وفات ۱۲۹۹ ایہ ترجمہ سن ۱۲۷۳ وچ انجام پایا تے سن ۱۲۸۶ وچ منظر عام اُتے آگیا ا‏‏ے۔
11. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، محمد ابراہیم نواب، یونورسٹی دے مرکزی لائبریری وچ ایہ نسخہ موجود ا‏‏ے۔
12. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، محمدباقر بن اسماعیل خاتون‌آبادی، تاریخ تقریبا ۱۱۱۵ق. نسخہ مورخ ۱۱۱۵ قومی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
13. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، محمد صادق مروزی تاریخ دان (تیرہويں صدی ہجری) ایہ نسخہ کتابخانہ ملک وچ موجود ا‏‏ے۔
14. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم، محمد بن مہدی بہشتی (تیرہويں صدی ہجری) اس دا اصل نسخہ شاید قومی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
15. ترجمہ عہد مالک اشتر، فارسی، مترجم نامعلوم نسخہ مورخ ۱۳۱۰ قومی لائبریری وچ موجود ا‏‏ے۔
16. دستور حکومت: حضرت علی(ع) دی طرف تو‏ں مالک اشتر نو‏‏ں دتا گیا فرمان چار بولی وچ ترجمہ ہويا اے، عربی، منتخب نہج البلاغہ، فارس، مترجم، محمد‌حسین فروغی؛ فرانسیسی بولی وچ صادقیان دے قلم سے؛ انگلش وچ باقری دے قلم سے؛ شعر، وقار شیرازی دی زبانی۔
17. عہد نامہ مالک اشتر دا منظوم ترجمہ، شاعر: وقار شیرازی وفات ۱۲۹۸ تے شاید اوہی رموز الامارۃ ہوئے۔
18. نظم عہد مالک، ترکی بولی وچ ، مترجم و شاعر، جلال الدین محمد، سن ۱۳۰۴ ترکی وچ چھپ چکيا ا‏‏ے۔

شرح

1. آداب الملوک: مالک اشتر نو‏‏ں امیرالمومنین علی(ع) دے فرمان دا ترجمہ تے شرح، مولف محمد رفیع الحسینی الطباطبائی جو کہ نظام العلماء تبریزی دے نام تو‏ں مشہور نيں (١٢٥٠-١٣٢٦ق) ابن میثم بحرانی تے علامہ محمد تقی جعفری، دی دو شرح دا خلاصہ، تصیح، تحقیق تے تعلیم: ابراہیم صفری.
2. مالک اشتر دے عہد نامے دے معاشی نکات اُتے غوروفکر، رضا اکبریان.
3. مالک اشتر دے عہد بیعۃ الاناخم دی ترجمہ تے شرح. فارسی. علی بن میرزا احمد تو‏ں (تیرہويں صدی) منتشر ہونے دی تاریخ ١٢٣٥ جو کہ ٤١٤ صفحاں اُتے مشتمل اے .
4. مالک اشتر دے عہد تحفہ سلیمانیہ دی ترجمہ تے شرح. فارسی. سید ماجدین محمد حسین بحرانی تو‏ں (گیارہواں صدی) سنہ ١٣٠١ق، جس دے چاپ ہوئے صفحے ٣٠٤ نيں.
5. مالک اشتر دا عہد تحفہ علویہ دی شرح تے ترجمہ. فارسی. مولف سنہ ١١٠١ نو‏‏ں اسنو‏ں لکھنے وچ مشغول سی تے تحفہ سلیمانیہ دے علاوہ کچھ چاپ ہويا اے . ٢٠٧ صفحاں اُتے مشتمل کتاب قم دے مدرسہ فیضیہ وچ موجود اے .
6. مالک اشتر نخعی رفع اللہ درجاتہ نو‏‏ں امیرالمومنین علی ابن ابی طالب(ع) دی طرف تو‏ں حکومت دا حکم، ترجمہ تے تحقیق: محمد حسین ذکا آالملک جنہاں دا تخلص فروغی اے .
7. مالک اشتر دے عہد دستور حکمت دستور حکومت دا ترجمہ. فارسی. احمد بن حافظ عقیل کرمانی تو‏ں جنہاں دا تخلص ادیب اے وفات سنہ ١٣٢٩. سنہ ١٣٢١ نو‏‏ں چاپ ہوئی اے اس کتاب دا خطبہ ذکاء الملک فروغی تو‏ں اے .
8. دستور حکومت. مالک اشتر دے عہد دا ترجمہ و شرح. فارسی. جو کہ شیخ محمد علی واعظ ہمت آبادی دے ہتھو‏ں چاپ ہوئی اے .
9. الراعی والرعیہ: کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیتہ امام علی علیہ السلام دے عہد دی شرح الی ملک الاشتر حین ولاہ مصر، توفیق الفکیکی.
10. مالک اشتر دے عہد رموز الامارہ دی ترتیب رموز الامارہ دی شرح و ترجمہ. فارسی. وقار شیرازی تو‏ں وفات سنہ ١٢٩٨. سنہ ١٢٧٤و١٣٣١ق. چاپ ہوئی تے کتاب سخن سرایان فارس وچ لکھدے نيں: تے ہن سرھنگ صادقیان دی کوشش تو‏ں چار زباناں وچ چاپ ہوئی چک‏ی اے .
11. سلوک الولاۃ،، سلوک ولاۃ العدل، آداب الولاۃ، رسالہ فی سلوک الولاۃ، سلوک الولاۃ دا ترجمہ، مالک اشتر دے عہد دا ترجمہ. ایہ سب نام عہد مالک اشتر دے ترجمے تے شرح دے نام نيں علامہ مجلسی م ١١١١ دے توسط
12. مالک اشتر دے عہد السیاسۃ العلویۃ دی شرح. عربی. شیخ عبدالواحد بن احمد آل مظفر ولادت ١٣١٠. دے توسط.
13. سیاست نامہ-عہد مالک دے ترجمے تے شرح دی ترتیب. فارسی. میرزا جہانگیر خان حسینی مرندی جو کہ ناظم الملک ضیائی دے نام تو‏ں مشہور نيں وفات ١٣٥٢ ترتیب دی تاریخ ١٣٢٧ جو کہ ترکی تے تبریز وچ چاپ ہوئیاں نيں.
14. عہد مالک اشتر دی شرح. فارسی. محمد صالح روغنی دے توسط. تالیف کيتی تاریخ: ١٠٤٩ جس دی کاپی تہران دی لائبریری سید نصر الہ تقوی وچ موجود اے .
15. عہد مالک اشتر دی شرح. فارسی. ملیا محمد کاظم مہدی استاد تے حرم رضوی دا خادم جو کہ گیارہواں صدی دے علماء تو‏ں سن جس دی کاپی سنہ ١٣٧٧ آستان قدس دی لائبریری وچ موجود اے .
16. مالک اشتر دے عہد دی شرح. میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی جو کہ قصص العلماء دے مولف نيں انہاں دے توسط.
17. مالک اشتر دے عہد دی شرح. فارسی. جس دی نامکمل کاپی قم دی گلپایگانی لائبریری وچ موجود اے .
18. عہد الاشتر. عربی. مالک اشتر دے رسالہ دی شرح و متن سید ھبہ الدین شہرستانی دے توسط مولفماھو نہج البلاغہ.
19. مالک اشتر دے عہد عنوان ریاست دا ترجمہ. سید علی اکبر بن سلطان العلماء سید محمد نقی لکھنوی دے توسط وفات سنہ ١٣٢٤.
20. امام حسن(ع) تے مالک اشتر نو‏‏ں امام(ع) دا فرمان (خط ٣١) . فارسی محمد مقیمی دے توسط چاپ سنہ ١٣٥٤.
21. حضرت علی ابن ابی طالب علیہ السلام دا مالک اشتر نو‏‏ں فرمان، مولف (تصحیح، جمع آوری تے ترجمہ) جواد فاضل، حمید رضا روحانی دی کوشش، خطاط میر علی اصغر ہاشمی.
22. القانون الاکبر فی شرح عہد الامام للاشتر. عربی. سید مہدی سویج دے توسط.
23. قانون الولاۃ فی سیاستہ الرعاہ تاریخ مصر قدیماً. عربی. مالک اشتر دے عہد دی شرح اے سید محمد حسن بن سید علی موسوی قزوینی نجفی دے ہتھو‏ں م ١٣٥٨ ق. ایہ کتاب، کتاب مصر قدیماً دا دوسرا حصہ اے . جس دی کاپی مولف دے بھائی سید ضیاء الدین بن سید علی دے پاس سی .
24. مع الامام علی(ع) فی عہدہ مالک الاشتر. عربی. شیخ محمد باقر ناصری دے توسط. سنہ ١٣٩٣ نو‏‏ں بیروت وچ چاپ ہوئی اے .
25. مقتبس السیاسۃ. عربی. مالک اشتر دے عہد دی شرح. شیخ محمد عبدہ یا احمد محمد کاتب مکتب الازھر دے ہتھو‏ں سنہ ١٣١٧کو مصر وچ چاپ ہوئی اے .
26. نصایح الملوک تے آداب السلوک. فارسی. مالک اشتر دے عہد دی شرح اے ابو الحسن شریف عاملی فتونی دے توسط وفات سنہ ١١٣٨.
27. ہدایات الحسام فی عجائب الہدایات للحکم (مالک اشتر دے عہد نامے دی تفصیلی شرح )، محمد حسین بن علی نقی ہمدانی، جس دی تصحیح تے تحقیق علی رضا ھزار نے کی.

عہد نامہ دا متن تے ترجمہ

عہد نامہ مالک اشتر

ترجمہ

بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اَللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ مَالِكَ بْنَ اَلْحَارِثِ اَلْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلاَّهُ مِصْرَ جِبَایَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اِسْتِصْلاَحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلاَدِهَا أَمَرَهُ بِتَقْوَى اَللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اِتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی كِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ اَلَّتِی لاَ یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلاَّ بِاتِّبَاعِهَا وَ لاَ یَشْقَى إِلاَّ مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا وَ أَنْ یَنْصُرَ اَللَّهَ سُبْحَانَهُ بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَإِنَّهُ جَلَّ اِسْمُهُ قَدْ تَكَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَكْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ اَلشَّهَوَاتِ وَ یَزَعَهَا عِنْدَ اَلْجَمَحَاتِ فَإِنَّ اَلنَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ اَللَّهُ ثُمَّ اِعْلَمْ یَا مَالِكُ أَنِّی قَدْ وَجَّهْتُكَ إِلَى بِلاَدٍ قَدْ جَرَتْ عَلَیْهَا دُوَلٌ قَبْلَكَ مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ وَ أَنَّ اَلنَّاسَ یَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِكَ فِی مِثْلِ مَا كُنْتَ تَنْظُرُ فِیهِ مِنْ أُمُورِ اَلْوُلاَةِ قَبْلَكَ وَ یَقُولُونَ فِیكَ مَا كُنْتَ تَقُولُ فِیهِمْ وَ إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَى اَلصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اَللَّهُ لَهُمْ عَلَى أَلْسُنِ عِبَادِهِ فَلْیَكُنْ أَحَبَّ اَلذَّخَائِرِ إِلَیْكَ ذَخِیرَةُ اَلْعَمَلِ اَلصَّالِحِ فَامْلِكْ هَوَاكَ وَ شُحَّ بِنَفْسِكَ عَمَّا لاَ یَحِلُّ لَكَ فَإِنَّ اَلشُّحَّ بِالنَّفْسِ اَلْإِنْصَافُ مِنْهَا فِیمَا أَحَبَّتْ أَوْ كَرِهَتْ وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ اَلرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ اَلْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اَللُّطْفَ بِهِمْ وَ لاَ تَكُونَنَّ عَلَیْهِمْ سَبُعاً ضَارِیاً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِی اَلدِّینِ وَ إِمَّا نَظِیرٌ لَكَ فِی اَلْخَلْقِ یَفْرُطُ مِنْهُمُ اَلزَّلَلُ وَ تَعْرِضُ لَهُمُ اَلْعِلَلُ وَ یُؤْتَى عَلَى أَیْدِیهِمْ فِی اَلْعَمْدِ وَ اَلْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلِ اَلَّذِی تُحِبُّ وَ تَرْضَى أَنْ یُعْطِیَكَ اَللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ فَإِنَّكَ فَوْقَهُمْ وَ وَالِی اَلْأَمْرِ عَلَیْكَ فَوْقَكَ وَ اَللَّهُ فَوْقَ مَنْ وَلاَّكَ وَ قَدِ اِسْتَكْفَاكَ أَمْرَهُمْ وَ اِبْتَلاَكَ بِهِمْ وَ لاَ تَنْصِبَنَّ نَفْسَكَ لِحَرْبِ اَللَّهِ فَإِنَّهُ لاَ یَدَ لَكَ بِنِقْمَتِهِ وَ لاَ غِنَى بِكَ عَنْ عَفْوِهِ وَ رَحْمَتِهِ وَ لاَ تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ وَ لاَ تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ وَ لاَ تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَةٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً وَ لاَ تَقُولَنَّ إِنِّی مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ فَإِنَّ ذَلِكَ إِدْغَالٌ فِی اَلْقَلْبِ وَ مَنْهَكَةٌ لِلدِّینِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ اَلْغِیَرِ وَ إِذَا أَحْدَثَ لَكَ مَا أَنْتَ فِیهِ مِنْ سُلْطَانِكَ أُبَّهَةً أَوْ مَخِیلَةً فَانْظُرْ إِلَى عِظَمِ مُلْكِ اَللَّهِ فَوْقَكَ وَ قُدْرَتِهِ مِنْكَ عَلَى مَا لاَ تَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ نَفْسِكَ فَإِنَّ ذَلِكَ یُطَامِنُ إِلَیْكَ مِنْ طِمَاحِكَ وَ یَكُفُّ عَنْكَ مِنْ غَرْبِكَ وَ یَفِی‏ءُ إِلَیْكَ بِمَا عَزَبَ عَنْكَ مِنْ عَقْلِكَ إِیَّاكَ وَ مُسَامَاةَ اَللَّهِ فِی عَظَمَتِهِ وَ اَلتَّشَبُّهَ بِهِ فِی جَبَرُوتِهِ فَإِنَّ اَللَّهَ یُذِلُّ كُلَّ جَبَّارٍ وَ یُهِینُ كُلَّ مُخْتَالٍ أَنْصِفِ اَللَّهَ وَ أَنْصِفِ اَلنَّاسَ مِنْ نَفْسِكَ وَ مِنْ خَاصَّةِ أَهْلِكَ وَ مَنْ لَكَ فِیهِ هَوًى مِنْ رَعِیَّتِكَ فَإِنَّكَ إِلاَّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ وَ مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اَللَّهِ كَانَ اَللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّى یَنْزِعَ أَوْ یَتُوبَ وَ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَدْعَى إِلَى تَغْیِیرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِیلِ نِقْمَتِهِ مِنْ إِقَامَةٍ عَلَى ظُلْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ دَعْوَةَ اَلْمُضْطَهَدِینَ وَ هُوَ لِلظَّالِمِینَ بِالْمِرْصَادِ وَ لْیَكُنْ أَحَبَّ اَلْأُمُورِ إِلَیْكَ أَوْسَطُهَا فِی اَلْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِی اَلْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى اَلرَّعِیَّةِ فَإِنَّ سُخْطَ اَلْعَامَّةِ یُجْحِفُ بِرِضَى اَلْخَاصَّةِ وَ إِنَّ سُخْطَ اَلْخَاصَّةِ یُغْتَفَرُ مَعَ رِضَى اَلْعَامَّةِ وَ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ اَلرَّعِیَّةِ أَثْقَلَ عَلَى اَلْوَالِی مَئُونَةً فِی اَلرَّخَاءِ وَ أَقَلَّ مَعُونَةً لَهُ فِی اَلْبَلاَءِ وَ أَكْرَهَ لِلْإِنْصَافِ وَ أَسْأَلَ بِالْإِلْحَافِ وَ أَقَلَّ شُكْراً عِنْدَ اَلْإِعْطَاءِ وَ أَبْطَأَ عُذْراً عِنْدَ اَلْمَنْعِ وَ أَضْعَفَ صَبْراً عِنْدَ مُلِمَّاتِ اَلدَّهْرِ مِنْ أَهْلِ اَلْخَاصَّةِ وَ إِنَّمَا عِمَادُ اَلدِّینِ وَ جِمَاعُ اَلْمُسْلِمِینَ وَ اَلْعُدَّةُ لِلْأَعْدَاءِ اَلْعَامَّةُ مِنَ اَلْأُمَّةِ فَلْیَكُنْ صِغْوُكَ لَهُمْ وَ مَیْلُكَ مَعَهُمْ وَ لْیَكُنْ أَبْعَدَ رَعِیَّتِكَ مِنْكَ وَ أَشْنَأَهُمْ عِنْدَكَ أَطْلَبُهُمْ لِمَعَایِبِ اَلنَّاسِ فَإِنَّ فِی اَلنَّاسِ عُیُوباً اَلْوَالِی أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا فَلاَ تَكْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْكَ مِنْهَا فَإِنَّمَا عَلَیْكَ تَطْهِیرُ مَا ظَهَرَ لَكَ وَ اَللَّهُ یَحْكُمُ عَلَى مَا غَابَ عَنْكَ فَاسْتُرِ اَلْعَوْرَةَ مَا اِسْتَطَعْتَ یَسْتُرِ اَللَّهُ مِنْكَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِیَّتِكَ أَطْلِقْ عَنِ اَلنَّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْدٍ وَ اِقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْرٍ وَ تَغَابَ عَنْ كُلِّ مَا لاَ یَضِحُ لَكَ وَ لاَ تَعْجَلَنَّ إِلَى تَصْدِیقِ سَاعٍ فَإِنَّ اَلسَّاعِیَ غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِینَ وَ لاَ تُدْخِلَنَّ فِی مَشُورَتِكَ بَخِیلاً یَعْدِلُ بِكَ عَنِ اَلْفَضْلِ وَ یَعِدُكَ اَلْفَقْرَ وَ لاَ جَبَاناً یُضْعِفُكَ عَنِ اَلْأُمُورِ وَ لاَ حَرِیصاً یُزَیِّنُ لَكَ اَلشَّرَهَ بِالْجَوْرِ فَإِنَّ اَلْبُخْلَ وَ اَلْجُبْنَ وَ اَلْحِرْصَ غَرَائِزُ شَتَّى یَجْمَعُهَا سُوءُ اَلظَّنِّ بِاللَّهِ إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ مَنْ كَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَكَ وَزِیراً وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِی اَلْآثَامِ فَلاَ یَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ اَلْأَثَمَةِ وَ إِخْوَانُ اَلظَّلَمَةِ وَ أَنْتَ وَاجِدٌ مِنْهُمْ خَیْرَ اَلْخَلَفِ مِمَّنْ لَهُ مِثْلُ آرَائِهِمْ وَ نَفَاذِهِمْ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ مِثْلُ آصَارِهِمْ وَ أَوْزَارِهِمْ وَ آثَامِهِمْ مِمَّنْ لَمْ یُعَاوِنْ ظَالِماً عَلَى ظُلْمِهِ وَ لاَ آثِماً عَلَى إِثْمِهِ أُولَئِكَ أَخَفُّ عَلَیْكَ مَئُونَةً وَ أَحْسَنُ لَكَ مَعُونَةً وَ أَحْنَى عَلَیْكَ عَطْفاً وَ أَقَلُّ لِغَیْرِكَ إِلْفاً فَاتَّخِذْ أُولَئِكَ خَاصَّةً لِخَلَوَاتِكَ وَ حَفَلاَتِكَ ثُمَّ لْیَكُنْ آثَرُهُمْ عِنْدَكَ أَقْوَلَهُمْ بِمُرِّ اَلْحَقِّ لَكَ وَ أَقَلَّهُمْ مُسَاعَدَةً فِیمَا یَكُونُ مِنْكَ مِمَّا كَرِهَ اَللَّهُ لِأَوْلِیَائِهِ وَاقِعاً ذَلِكَ مِنْ هَوَاكَ حَیْثُ وَقَعَ وَ الْصَقْ بِأَهْلِ اَلْوَرَعِ وَ اَلصِّدْقِ ثُمَّ رُضْهُمْ عَلَى أَلاَّ یُطْرُوكَ وَ لاَ یَبْجَحُوكَ بِبَاطِلٍ لَمْ تَفْعَلْهُ فَإِنَّ كَثْرَةَ اَلْإِطْرَاءِ تُحْدِثُ اَلزَّهْوَ وَ تُدْنِی مِنَ اَلْعِزَّةِ وَ لاَ یَكُونَنَّ اَلْمُحْسِنُ وَ اَلْمُسِی‏ءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ فَإِنَّ فِی ذَلِكَ تَزْهِیداً لِأَهْلِ اَلْإِحْسَانِ فِی اَلْإِحْسَانِ وَ تَدْرِیباً لِأَهْلِ اَلْإِسَاءَةِ عَلَى اَلْإِسَاءَةِ وَ أَلْزِمْ كُلاًّ مِنْهُمْ مَا أَلْزَمَ نَفْسَهُ وَ اِعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ بِأَدْعَى إِلَى حُسْنِ ظَنِّ رَاعٍ بِرَعِیَّتِهِ مِنْ إِحْسَانِهِ إِلَیْهِمْ وَ تَخْفِیفِهِ اَلْمَئُونَاتِ عَلَیْهِمْ وَ تَرْكِ اِسْتِكْرَاهِهِ إِیَّاهُمْ عَلَى مَا لَیْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ فَلْیَكُنْ مِنْكَ فِی ذَلِكَ أَمْرٌ یَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ اَلظَّنِّ بِرَعِیَّتِكَ فَإِنَّ حُسْنَ اَلظَّنِّ یَقْطَعُ عَنْكَ نَصَباً طَوِیلاً وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاَؤُكَ عِنْدَهُ وَ إِنَّ أَحَقَّ مَنْ سَاءَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ سَاءَ بَلاَؤُكَ عِنْدَهُ وَ لاَ تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ وَ اِجْتَمَعَتْ بِهَا اَلْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا اَلرَّعِیَّةُ وَ لاَ تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ مَاضِی تِلْكَ اَلسُّنَنِ فَیَكُونَ اَلْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ اَلْوِزْرُ عَلَیْكَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا وَ أَكْثِرْ مُدَارَسَةَ اَلْعُلَمَاءِ وَ مُنَاقَشَةَ اَلْحُكَمَاءِ فِی تَثْبِیتِ مَا صَلَحَ عَلَیْهِ أَمْرُ بِلاَدِكَ وَ إِقَامَةِ مَا اِسْتَقَامَ بِهِ اَلنَّاسُ قَبْلَكَ وَ اِعْلَمْ أَنَّ اَلرَّعِیَّةَ طَبَقَاتٌ لاَ یَصْلُحُ بَعْضُهَا إِلاَّ بِبَعْضٍ وَ لاَ غِنَى بِبَعْضِهَا عَنْ بَعْضٍ فَمِنْهَا جُنُودُ اَللَّهِ وَ مِنْهَا كُتَّابُ اَلْعَامَّةِ وَ اَلْخَاصَّةِ وَ مِنْهَا قُضَاةُ اَلْعَدْلِ وَ مِنْهَا عُمَّالُ اَلْإِنْصَافِ وَ اَلرِّفْقِ وَ مِنْهَا أَهْلُ اَلْجِزْیَةِ وَ اَلْخَرَاجِ مِنْ أَهْلِ اَلذِّمَّةِ وَ مُسْلِمَةِ اَلنَّاسِ وَ مِنْهَا اَلتُّجَّارُ وَ أَهْلُ اَلصِّنَاعَاتِ وَ مِنْهَا اَلطَّبَقَةُ اَلسُّفْلَى مِنْ ذَوِی اَلْحَاجَةِ وَ اَلْمَسْكَنَةِ وَ كُلٌّ قَدْ سَمَّى اَللَّهُ لَهُ سَهْمَهُ وَ وَضَعَ عَلَى حَدِّهِ فَرِیضَةً فِی كِتَابِهِ أَوْ سُنَّةِ نَبِیِّهِ ص عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنَا مَحْفُوظاً فَالْجُنُودُ بِإِذْنِ اَللَّهِ حُصُونُ اَلرَّعِیَّةِ وَ زَیْنُ اَلْوُلاَةِ وَ عِزُّ اَلدِّینِ وَ سُبُلُ اَلْأَمْنِ وَ لَیْسَ تَقُومُ اَلرَّعِیَّةُ إِلاَّ بِهِمْ ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِلْجُنُودِ إِلاَّ بِمَا یُخْرِجُ اَللَّهُ لَهُمْ مِنَ اَلْخَرَاجِ اَلَّذِی یَقْوَوْنَ بِهِ عَلَى جِهَادِ عَدُوِّهِمْ وَ یَعْتَمِدُونَ عَلَیْهِ فِیمَا یُصْلِحُهُمْ وَ یَكُونُ مِنْ وَرَاءِ حَاجَتِهِمْ ثُمَّ لاَ قِوَامَ لِهَذَیْنِ اَلصِّنْفَیْنِ إِلاَّ بِالصِّنْفِ اَلثَّالِثِ مِنَ اَلْقُضَاةِ وَ اَلْعُمَّالِ وَ اَلْكُتَّابِ لِمَا یُحْكِمُونَ مِنَ اَلْمَعَاقِدِ وَ یَجْمَعُونَ مِنَ اَلْمَنَافِعِ وَ یُؤْتَمَنُونَ عَلَیْهِ مِنْ خَوَاصِّ اَلْأُمُورِ وَ عَوَامِّهَا وَ لاَ قِوَامَ لَهُمْ جَمِیعاً إِلاَّ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی اَلصِّنَاعَاتِ فِیمَا یَجْتَمِعُونَ عَلَیْهِ مِنْ مَرَافِقِهِمْ وَ یُقِیمُونَهُ مِنْ أَسْوَاقِهِمْ وَ یَكْفُونَهُمْ مِنَ اَلتَّرَفُّقِ بِأَیْدِیهِمْ مَا لاَ یَبْلُغُهُ رِفْقُ غَیْرِهِمْ ثُمَّ اَلطَّبَقَةُ اَلسُّفْلَى مِنْ أَهْلِ اَلْحَاجَةِ وَ اَلْمَسْكَنَةِ اَلَّذِینَ یَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ وَ فِی اَللَّهِ لِكُلٍّ سَعَةٌ وَ لِكُلٍّ عَلَى اَلْوَالِی حَقٌّ بِقَدْرِ مَا یُصْلِحُهُ وَ لَیْسَ یَخْرُجُ اَلْوَالِی مِنْ حَقِیقَةِ مَا أَلْزَمَهُ اَللَّهُ مِنْ ذَلِكَ إِلاَّ بِالاِهْتِمَامِ وَ اَلاِسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ وَ تَوْطِینِ نَفْسِهِ عَلَى لُزُومِ اَلْحَقِّ وَ اَلصَّبْرِ عَلَیْهِ فِیمَا خَفَّ عَلَیْهِ أَوْ ثَقُلَ فَوَلِّ مِنْ جُنُودِكَ أَنْصَحَهُمْ فِی نَفْسِكَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِإِمَامِكَ وَ أَنْقَاهُمْ جَیْباً وَ أَفْضَلَهُمْ حِلْماً مِمَّنْ یُبْطِئُ عَنِ اَلْغَضَبِ وَ یَسْتَرِیحُ إِلَى اَلْعُذْرِ وَ یَرْأَفُ بِالضُّعَفَاءِ وَ یَنْبُو عَلَى اَلْأَقْوِیَاءِ وَ مِمَّنْ لاَ یُثِیرُهُ اَلْعُنْفُ وَ لاَ یَقْعُدُ بِهِ اَلضَّعْفُ ثُمَّ اِلْصَقْ بِذَوِی اَلْمُرُوءَاتِ وَ اَلْأَحْسَابِ وَ أَهْلِ اَلْبُیُوتَاتِ اَلصَّالِحَةِ وَ اَلسَّوَابِقِ اَلْحَسَنَةِ ثُمَّ أَهْلِ اَلنَّجْدَةِ وَ اَلشَّجَاعَةِ وَ اَلسَّخَاءِ وَ اَلسَّمَاحَةِ فَإِنَّهُمْ جِمَاعٌ مِنَ اَلْكَرَمِ وَ شُعَبٌ مِنَ اَلْعُرْفِ ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ أُمُورِهِمْ مَا یَتَفَقَّدُ اَلْوَالِدَانِ مِنْ وَلَدِهِمَا وَ لاَ یَتَفَاقَمَنَّ فِی نَفْسِكَ شَیْ‏ءٌ قَوَّیْتَهُمْ بِهِ وَ لاَ تَحْقِرَنَّ لُطْفاً تَعَاهَدْتَهُمْ بِهِ وَ إِنْ قَلَّ فَإِنَّهُ دَاعِیَةٌ لَهُمْ إِلَى بَذْلِ اَلنَّصِیحَةِ لَكَ وَ حُسْنِ اَلظَّنِّ بِكَ وَ لاَ تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِیفِ أُمُورِهِمُ اِتِّكَالاً عَلَى جَسِیمِهَا فَإِنَّ لِلْیَسِیرِ مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ وَ لِلْجَسِیمِ مَوْقِعاً لاَ یَسْتَغْنُونَ عَنْهُ وَ لْیَكُنْ آثَرُ رُءُوسِ جُنْدِكَ عِنْدَكَ مَنْ وَاسَاهُمْ فِی مَعُونَتِهِ وَ أَفْضَلَ عَلَیْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ بِمَا یَسَعُهُمْ وَ یَسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِیهِمْ حَتَّى یَكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِی جِهَادِ اَلْعَدُوِّ فَإِنَّ عَطْفَكَ عَلَیْهِمْ یَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَیْكَ وَ إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَیْنِ اَلْوُلاَةِ اِسْتِقَامَةُ اَلْعَدْلِ فِی اَلْبِلاَدِ وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ اَلرَّعِیَّةِ و إِنَّهُ لاَ تَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ إِلاَّ بِسَلاَمَةِ صُدُورِهِمْ وَ لاَ تَصِحُّ نَصِیحَتُهُمْ إِلاَّ بِحِیطَتِهِمْ عَلَى وُلاَةِ اَلْأُمُورِ وَ قِلَّةِ اِسْتِثْقَالِ دُوَلِهِمْ وَ تَرْكِ اِسْتِبْطَاءِ اِنْقِطَاعِ مُدَّتِهِمْ فَافْسَحْ فِی آمَالِهِمْ وَ وَاصِلْ فِی حُسْنِ اَلثَّنَاءِ عَلَیْهِمْ وَ تَعْدِیدِ مَا أَبْلَى ذَوُو اَلْبَلاَءِ مِنْهُمْ فَإِنَّ كَثْرَةَ اَلذِّكْرِ لِحُسْنِ أَفْعَالِهِمْ تَهُزُّ اَلشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ اَلنَّاكِلَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ ثُمَّ اِعْرِفْ لِكُلِّ اِمْرِئٍ مِنْهُمْ مَا أَبْلَى وَ لاَ تَضُمَّنَّ بَلاَءَ اِمْرِئٍ إِلَى غَیْرِهِ وَ لاَ تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غَایَةِ بَلاَئِهِ وَ لاَ یَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ اِمْرِئٍ إِلَى أَنْ تُعْظِمَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا كَانَ صَغِیراً وَ لاَ ضَعَةُ اِمْرِئٍ إِلَى أَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلاَئِهِ مَا كَانَ عَظِیماً وَ اُرْدُدْ إِلَى اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ مَا یُضْلِعُكَ مِنَ اَلْخُطُوبِ وَ یَشْتَبِهُ عَلَیْكَ مِنَ اَلْأُمُورِ فَقَدْ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَى لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُمْ یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اَللَّهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اَللَّهِ وَ اَلرَّسُولِ فَالرَّدُّ إِلَى اَللَّهِ اَلْأَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ وَ اَلرَّدُّ إِلَى اَلرَّسُولِ اَلْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ اَلْجَامِعَةِ غَیْرِ اَلْمُفَرِّقَةِ ثُمَّ اِخْتَرْ لِلْحُكْمِ بَیْنَ اَلنَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیَّتِكَ فِی نَفْسِكَ مِمَّنْ لاَ تَضِیقُ بِهِ اَلْأُمُورُ وَ لاَ تُمَحِّكُهُ اَلْخُصُومُ وَ لاَ یَتَمَادَى فِی اَلزَّلَّةِ وَ لاَ یَحْصَرُ مِنَ اَلْفَیْ‏ءِ إِلَى اَلْحَقِّ إِذَا عَرَفَهُ وَ لاَ تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَى طَمَعٍ وَ لاَ یَكْتَفِی بِأَدْنَى فَهْمٍ دُونَ أَقْصَاهُ وَ أَوْقَفَهُمْ فِی اَلشُّبُهَاتِ وَ آخَذَهُمْ بِالْحُجَجِ وَ أَقَلَّهُمْ تَبَرُّماً بِمُرَاجَعَةِ اَلْخَصْمِ وَ أَصْبَرَهُمْ عَلَى تَكَشُّفِ اَلْأُمُورِ وَ أَصْرَمَهُمْ عِنْدَ اِتِّضَاحِ اَلْحُكْمِ مِمَّنْ لاَ یَزْدَهِیهِ إِطْرَاءٌ وَ لاَ یَسْتَمِیلُهُ إِغْرَاءٌ وَ أُولَئِكَ قَلِیلٌ ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ قَضَائِهِ وَ اِفْسَحْ لَهُ فِی اَلْبَذْلِ مَا یُزِیلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى اَلنَّاسِ وَ أَعْطِهِ مِنَ اَلْمَنْزِلَةِ لَدَیْكَ مَا لاَ یَطْمَعُ فِیهِ غَیْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ لِیَأْمَنَ بِذَلِكَ اِغْتِیَالَ اَلرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ فَانْظُرْ فِی ذَلِكَ نَظَراً بَلِیغاً فَإِنَّ هَذَا اَلدِّینَ قَدْ كَانَ أَسِیراً فِی أَیْدِی اَلْأَشْرَارِ یُعْمَلُ فِیهِ بِالْهَوَى وَ تُطْلَبُ بِهِ اَلدُّنْیَا ثُمَّ اُنْظُرْ فِی أُمُورِ عُمَّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اِخْتِبَاراً وَ لاَ تُوَلِّهِمْ مُحَابَاةً وَ أَثَرَةً فَإِنَّهُمَا جِمَاعٌ مِنْ شُعَبِ اَلْجَوْرِ وَ اَلْخِیَانَةِ وَ تَوَخَّ مِنْهُمْ أَهْلَ اَلتَّجْرِبَةِ وَ اَلْحَیَاءِ مِنْ أَهْلِ اَلْبُیُوتَاتِ اَلصَّالِحَةِ وَ اَلْقَدَمِ فِی اَلْإِسْلاَمِ اَلْمُتَقَدِّمَةِ فَإِنَّهُمْ أَكْرَمُ أَخْلاَقاً وَ أَصَحُّ أَعْرَاضاً وَ أَقَلُّ فِی اَلْمَطَامِعِ إِشْرَاقاً وَ أَبْلَغُ فِی عَوَاقِبِ اَلْأُمُورِ نَظَراً ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیْهِمُ اَلْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِكَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَى اِسْتِصْلاَحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًى لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیْدِیهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَیْهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَكَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَكَ ثُمَّ تَفَقَّدْ أَعْمَالَهُمْ وَ اِبْعَثِ اَلْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ اَلصِّدْقِ وَ اَلْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَكَ فِی اَلسِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اِسْتِعْمَالِ اَلْأَمَانَةِ وَ اَلرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ اَلْأَعْوَانِ فَإِنْ أَحَدٌ مِنْهُمْ بَسَطَ یَدَهُ إِلَى خِیَانَةٍ اِجْتَمَعَتْ بِهَا عَلَیْهِ عِنْدَكَ أَخْبَارُ عُیُونِكَ اِكْتَفَیْتَ بِذَلِكَ شَاهِداً فَبَسَطْتَ عَلَیْهِ اَلْعُقُوبَةَ فِی بَدَنِهِ وَ أَخَذْتَهُ بِمَا أَصَابَ مِنْ عَمَلِهِ ثُمَّ نَصَبْتَهُ بِمَقَامِ اَلْمَذَلَّةِ وَ وَسَمْتَهُ بِالْخِیَانَةِ وَ قَلَّدْتَهُ عَارَ اَلتُّهَمَةِ وَ تَفَقَّدْ أَمْرَ اَلْخَرَاجِ بِمَا یُصْلِحُ أَهْلَهُ فَإِنَّ فِی صَلاَحِهِ وَ صَلاَحِهِمْ صَلاَحاً لِمَنْ سِوَاهُمْ وَ لاَ صَلاَحَ لِمَنْ سِوَاهُمْ إِلاَّ بِهِمْ لِأَنَّ اَلنَّاسَ كُلَّهُمْ عِیَالٌ عَلَى اَلْخَرَاجِ وَ أَهْلِهِ وَ لْیَكُنْ نَظَرُكَ فِی عِمَارَةِ اَلْأَرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِی اِسْتِجْلاَبِ اَلْخَرَاجِ لِأَنَّ ذَلِكَ لاَ یُدْرَكُ إِلاَّ بِالْعِمَارَةِ وَ مَنْ طَلَبَ اَلْخَرَاجَ بِغَیْرِ عِمَارَةٍ أَخْرَبَ اَلْبِلاَدَ وَ أَهْلَكَ اَلْعِبَادَ وَ لَمْ یَسْتَقِمْ أَمْرُهُ إِلاَّ قَلِیلاً فَإِنْ شَكَوْا ثِقَلاً أَوْ عِلَّةً أَوِ اِنْقِطَاعَ شِرْبٍ أَوْ بَالَّةٍ أَوْ إِحَالَةَ أَرْضٍ اِغْتَمَرَهَا غَرَقٌ أَوْ أَجْحَفَ بِهَا عَطَشٌ خَفَّفْتَ عَنْهُمْ بِمَا تَرْجُو أَنْ یَصْلُحَ بِهِ أَمْرُهُمْ وَ لاَ یَثْقُلَنَّ عَلَیْكَ شَیْ‏ءٌ خَفَّفْتَ بِهِ اَلْمَئُونَةَ عَنْهُمْ فَإِنَّهُ ذُخْرٌ یَعُودُونَ بِهِ عَلَیْكَ فِی عِمَارَةِ بِلاَدِكَ وَ تَزْیِینِ وِلاَیَتِكَ مَعَ اِسْتِجْلاَبِكَ حُسْنَ ثَنَائِهِمْ وَ تَبَجُّحِكَ بِاسْتِفَاضَةِ اَلْعَدْلِ فِیهِمْ مُعْتَمِداً فَضْلَ قُوَّتِهِمْ بِمَا ذَخَرْتَ عِنْدَهُمْ مِنْ إِجْمَامِكَ لَهُمْ وَ اَلثِّقَةَ مِنْهُمْ بِمَا عَوَّدْتَهُمْ مِنْ عَدْلِكَ عَلَیْهِمْ وَ رِفْقِكَ بِهِمْ فَرُبَّمَا حَدَثَ مِنَ اَلْأُمُورِ مَا إِذَا عَوَّلْتَ فِیهِ عَلَیْهِمْ مِنْ بَعْدُ اِحْتَمَلُوهُ طَیِّبَةً أَنْفُسُهُمْ بِهِ فَإِنَّ اَلْعُمْرَانَ مُحْتَمِلٌ مَا حَمَّلْتَهُ وَ إِنَّمَا یُؤْتَى خَرَابُ اَلْأَرْضِ مِنْ إِعْوَازِ أَهْلِهَا وَ إِنَّمَا یُعْوِزُ أَهْلُهَا لِإِشْرَافِ أَنْفُسِ اَلْوُلاَةِ عَلَى اَلْجَمْعِ وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقَاءِ وَ قِلَّةِ اِنْتِفَاعِهِمْ بِالْعِبَرِ ثُمَّ اُنْظُرْ فِی حَالِ كُتَّابِكَ فَوَلِّ عَلَى أُمُورِكَ خَیْرَهُمْ وَ اُخْصُصْ رَسَائِلَكَ اَلَّتِی تُدْخِلُ فِیهَا مَكَایِدَكَ وَ أَسْرَارَكَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ اَلْأَخْلاَقِ مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ اَلْكَرَامَةُ فَیَجْتَرِئَ بِهَا عَلَیْكَ فِی خِلاَفٍ لَكَ بِحَضْرَةِ مَلَإٍ وَ لاَ تَقْصُرُ بِهِ اَلْغَفْلَةُ عَنْ إِیرَادِ مُكَاتَبَاتِ عُمِّالِكَ عَلَیْكَ وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى اَلصَّوَابِ عَنْكَ فِیمَا یَأْخُذُ لَكَ وَ یُعْطِی مِنْكَ وَ لاَ یُضْعِفُ عَقْداً اِعْتَقَدَهُ لَكَ وَ لاَ یَعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَیْكَ وَ لاَ یَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِی اَلْأُمُورِ فَإِنَّ اَلْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ یَكُونُ بِقَدْرِ غَیْرِهِ أَجْهَلَ ثُمَّ لاَ یَكُنِ اِخْتِیَارُكَ إِیَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ وَ اِسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ اَلظَّنِّ مِنْكَ فَإِنَّ اَلرِّجَالَ یَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ اَلْوُلاَةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ وَ لَیْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ اَلنَّصِیحَةِ وَ اَلْأَمَانَةِ شَیْ‏ءٌ وَ لَكِنِ اِخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِینَ قَبْلَكَ فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ كَانَ فِی اَلْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً فَإِنَّ ذَلِكَ دَلِیلٌ عَلَى نَصِیحَتِكَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُلِّیتَ أَمْرَهُ وَ اِجْعَلْ لِرَأْسِ كُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ لاَ یَقْهَرُهُ كَبِیرُهَا وَ لاَ یَتَشَتَّتُ عَلَیْهِ كَثِیرُهَا وَ مَهْمَا كَانَ فِی كُتَّابِكَ مِنْ عَیْبٍ فَتَغَابَیْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ ثُمَّ اِسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِی اَلصِّنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَیْراً اَلْمُقِیمِ مِنْهُمْ وَ اَلْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ اَلْمُتَرَفِّقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ اَلْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ اَلْمَرَافِقِ وَ جُلاَّبُهَا مِنَ اَلْمَبَاعِدِ وَ اَلْمَطَارِحِ فِی بَرِّكَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ وَ حَیْثُ لاَ یَلْتَئِمُ اَلنَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لاَ یَجْتَرِءُونَ عَلَیْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاَ تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لاَ تُخْشَى غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِی حَوَاشِی بِلاَدِكَ وَ اِعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِی كَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِیحاً وَ اِحْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَكُّماً فِی اَلْبِیَاعَاتِ وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَ عَیْبٌ عَلَى اَلْوُلاَةِ فَامْنَعْ مِنَ اَلاِحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اَللَّهِ ص مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَكُنِ اَلْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِمَوَازِینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ اَلْبَائِعِ وَ اَلْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْیِكَ إِیَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ فِی غَیْرِ إِسْرَافٍ ثُمَّ اَللَّهَ اَللَّهَ فِی اَلطَّبَقَةِ اَلسُّفْلَى مِنَ اَلَّذِینَ لاَ حِیلَةَ لَهُمْ مِنَ اَلْمَسَاكِینِ وَ اَلْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ اَلْبُؤْسَى وَ اَلزَّمْنَى فَإِنَّ فِی هَذِهِ اَلطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً وَ اِحْفَظِ لِلَّهِ مَا اِسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ وَ اِجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیْتِ مَالِكِ وَ قِسْماً مِنْ غَلاَّتِ صَوَافِی اَلْإِسْلاَمِ فِی كُلِّ بَلَدٍ فَإِنَّ لِلْأَقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ اَلَّذِی لِلْأَدْنَى وَ كُلٌّ قَدِ اِسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ وَ لاَ یَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ فَإِنَّكَ لاَ تُعْذَرُ بِتَضْیِیعِكَ اَلتَّافِهَ لِإِحْكَامِكَ اَلْكَثِیرَ اَلْمُهِمَّ فَلاَ تُشْخِصْ هَمَّكَ عَنْهُمْ وَ لاَ تُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لاَ یَصِلُ إِلَیْكَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ اَلْعُیُونُ وَ تَحْقِرُهُ اَلرِّجَالُ فَفَرِّغْ لِأُولَئِكَ ثِقَتَكَ مِنْ أَهْلِ اَلْخَشْیَةِ وَ اَلتَّوَاضُعِ فَلْیَرْفَعْ إِلَیْكَ أُمُورَهُمْ ثُمَّ اِعْمَلْ فِیهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَى اَللَّهِ یَوْمَ تَلْقَاهُ فَإِنَّ هَؤُلاَءِ مِنْ بَیْنِ اَلرَّعِیَّةِ أَحْوَجُ إِلَى اَلْإِنْصَافِ مِنْ غَیْرِهِمْ وَ كُلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَى اَللَّهِ فِی تَأْدِیَةِ حَقِّهِ إِلَیْهِ وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ اَلْیُتْمِ وَ ذَوِی اَلرِّقَّةِ فِی اَلسِّنِّ مِمَّنْ لاَ حِیلَةَ لَهُ وَ لاَ یَنْصِبُ لِلْمَسْأَلَةِ نَفْسَهُ وَ ذَلِكَ عَلَى اَلْوُلاَةِ ثَقِیلٌ وَ اَلْحَقُّ كُلُّهُ ثَقِیلٌ وَ قَدْ یُخَفِّفُهُ اَللَّهُ عَلَى أَقْوَامٍ طَلَبُوا اَلْعَاقِبَةَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اَللَّهِ لَهُمْ وَ اِجْعَلْ لِذَوِی اَلْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِیهِ شَخْصَكَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِیهِ لِلَّهِ اَلَّذِی خَلَقَكَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَ أَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَ شُرَطِكَ حَتَّى یُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اَللَّهِ ص یَقُولُ فِی غَیْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لاَ یُؤْخَذُ لِلضَّعِیفِ فِیهَا حَقُّهُ مِنَ اَلْقَوِیِّ غَیْرَ مُتَتَعْتِعٍ ثُمَّ اِحْتَمِلِ اَلْخُرْقَ مِنْهُمْ وَ اَلْعِیَّ وَ نَحِّ عَنْهُمُ اَلضِّیقَ وَ اَلْأَنَفَ یَبْسُطِ اَللَّهُ عَلَیْكَ بِذَلِكَ أَكْنَافَ رَحْمَتِهِ وَ یُوجِبْ لَكَ ثَوَابَ طَاعَتِهِ وَ أَعْطِ مَا أَعْطَیْتَ هَنِیئاً وَ اِمْنَعْ فِی إِجْمَالٍ وَ إِعْذَارٍ ثُمَّ أُمُورٌ مِنْ أُمُورِكَ لاَ بُدَّ لَكَ مِنْ مُبَاشَرَتِهَا مِنْهَا إِجَابَةُ عُمَّالِكَ بِمَا یَعْیَا عَنْهُ كُتَّابُكَ وَ مِنْهَا إِصْدَارُ حَاجَاتِ اَلنَّاسِ یَوْمَ وُرُودِهَا عَلَیْكَ بِمَا تَحْرَجُ بِهِ صُدُورُ أَعْوَانِكَ وَ أَمْضِ لِكُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِكُلِّ یَوْمٍ مَا فِیهِ وَ اِجْعَلْ لِنَفْسِكَ فِیمَا بَیْنَكَ وَ بَیْنَ اَللَّهِ أَفْضَلَ تِلْكَ اَلْمَوَاقِیتِ وَ أَجْزَلَ تِلْكَ اَلْأَقْسَامِ وَ إِنْ كَانَتْ كُلُّهَا لِلَّهِ إِذَا صَلَحَتْ فِیهَا اَلنِّیَّةُ وَ سَلِمَتْ مِنْهَا اَلرَّعِیَّةُ وَ لْیَكُنْ فِی خَاصَّةِ مَا تُخْلِصُ بِهِ لِلَّهِ دِینَكَ إِقَامَةُ فَرَائِضِهِ اَلَّتِی هِیَ لَهُ خَاصَّةً فَأَعْطِ اَللَّهَ مِنْ بَدَنِكَ فِی لَیْلِكَ وَ نَهَارِكَ وَ وَفِّ مَا تَقَرَّبْتَ بِهِ إِلَى اَللَّهِ مِنْ ذَلِكَ كَامِلاً غَیْرَ مَثْلُومٍ وَ لاَ مَنْقُوصٍ بَالِغاً مِنْ بَدَنِكَ مَا بَلَغَ وَ إِذَا قُمْتَ فِی صَلاَتِكَ لِلنَّاسِ فَلاَ تَكُونَنَّ مُنَفِّراً وَ لاَ مُضَیِّعاً فَإِنَّ فِی اَلنَّاسِ مَنْ بِهِ اَلْعِلَّةُ وَ لَهُ اَلْحَاجَةُ وَ قَدْ سَأَلْتُ رَسُولَ اَللَّهِ ص حِینَ وَجَّهَنِی إِلَى اَلْیَمَنِ كَیْفَ أُصَلِّی بِهِمْ فَقَالَ صَلِّ بِهِمْ كَصَلاَةِ أَضْعَفِهِمْ وَ كُنْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً وَ أَمَّا بَعْدُ فَلاَ تُطَوِّلَنَّ اِحْتِجَابَكَ عَنْ رَعِیَّتِكَ فَإِنَّ اِحْتِجَابَ اَلْوُلاَةِ عَنِ اَلرَّعِیَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ اَلضِّیقِ وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بِالْأُمُورِ وَ اَلاِحْتِجَابُ مِنْهُمْ یَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا اِحْتَجَبُوا دُونَهُ فَیَصْغُرُ عِنْدَهُمُ اَلْكَبِیرُ وَ یَعْظُمُ اَلصَّغِیرُ وَ یَقْبُحُ اَلْحَسَنُ وَ یَحْسُنُ اَلْقَبِیحُ وَ یُشَابُ اَلْحَقُّ بِالْبَاطِلِ وَ إِنَّمَا اَلْوَالِی بَشَرٌ لاَ یَعْرِفُ مَا تَوَارَى عَنْهُ اَلنَّاسُ بِهِ مِنَ اَلْأُمُورِ وَ لَیْسَتْ عَلَى اَلْحَقِّ سِمَاتٌ تُعْرَفُ بِهَا ضُرُوبُ اَلصِّدْقِ مِنَ اَلْكَذِبِ وَ إِنَّمَا أَنْتَ أَحَدُ رَجُلَیْنِ إِمَّا اِمْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُكَ بِالْبَذْلِ فِی اَلْحَقِّ فَفِیمَ اِحْتِجَابُكَ مِنْ وَاجِبِ حَقٍّ تُعْطِیهِ أَوْ فِعْلٍ كَرِیمٍ تُسْدِیهِ أَوْ مُبْتَلًى بِالْمَنْعِ فَمَا أَسْرَعَ كَفَّ اَلنَّاسِ عَنْ مَسْأَلَتِكَ إِذَا أَیِسُوا مِنْ بَذْلِكَ مَعَ أَنَّ أَكْثَرَ حَاجَاتِ اَلنَّاسِ إِلَیْكَ مِمَّا لاَ مَئُونَةَ فِیهِ عَلَیْكَ مِنْ شَكَاةِ مَظْلِمَةٍ أَوْ طَلَبِ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَةٍ ثُمَّ إِنَّ لِلْوَالِی خَاصَّةً وَ بِطَانَةً فِیهِمُ اِسْتِئْثَارٌ وَ تَطَاوُلٌ وَ قِلَّةُ إِنْصَافٍ فِی مُعَامَلَةٍ فَاحْسِمْ مَادَّةَ أُولَئِكَ بِقَطْعِ أَسْبَابِ تِلْكَ اَلْأَحْوَالِ وَ لاَ تُقْطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِنْ حَاشِیَتِكَ وَ حَامَّتِكَ قَطِیعَةً وَ لاَ یَطْمَعَنَّ مِنْكَ فِی اِعْتِقَادِ عُقْدَةٍ تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیهَا مِنَ اَلنَّاسِ فِی شِرْبٍ أَوْ عَمَلٍ مُشْتَرَكٍ یَحْمِلُونَ مَئُونَتَهُ عَلَى غَیْرِهِمْ فَیَكُونَ مَهْنَأُ ذَلِكَ لَهُمْ دُونَكَ وَ عَیْبُهُ عَلَیْكَ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَةِ وَ أَلْزِمِ اَلْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ اَلْقَرِیبِ وَ اَلْبَعِیدِ وَ كُنْ فِی ذَلِكَ صَابِراً مُحْتَسِباً وَاقِعاً ذَلِكَ مِنْ قَرَابَتِكَ وَ خَاصَّتِكَ حَیْثُ وَقَعَ وَ اِبْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَثْقُلُ عَلَیْكَ مِنْهُ فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذَلِكَ مَحْمُودَةٌ وَ إِنْ ظَنَّتِ اَلرَّعِیَّةُ بِكَ حَیْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِكَ وَ اِعْدِلْ عَنْكَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِكَ فَإِنَّ فِی ذَلِكَ رِیَاضَةً مِنْكَ لِنَفْسِكَ وَ رِفْقاً بِرَعِیَّتِكَ وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِیمِهِمْ عَلَى اَلْحَقِّ وَ لاَ تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاكَ إِلَیْهِ عَدُوُّكَ و لِلَّهِ فِیهِ رِضًا فَإِنَّ فِی اَلصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِكَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِكَ وَ أَمْناً لِبِلاَدِكَ وَ لَكِنِ اَلْحَذَرَ كُلَّ اَلْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ اَلْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِیَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اِتَّهِمْ فِی ذَلِكَ حُسْنَ اَلظَّنِّ وَ إِنْ عَقَدْتَ بَیْنَكَ وَ بَیْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ وَ اِرْعَ ذِمَّتَكَ بِالْأَمَانَةِ وَ اِجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَیْتَ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اَللَّهِ شَیْ‏ءٌ اَلنَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اِجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ اَلْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ اَلْمُشْرِكُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ اَلْمُسْلِمِینَ لِمَا اِسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ اَلْغَدْرِ فَلاَ تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ وَ لاَ تَخِیسَنَّ بِعَهْدِكَ وَ لاَ تَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ فَإِنَّهُ لاَ یَجْتَرِئُ عَلَى اَللَّهِ إِلاَّ جَاهِلٌ شَقِیٌّ وَ قَدْ جَعَلَ اَللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَیْنَ اَلْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ وَ حَرِیماً یَسْكُنُونَ إِلَى مَنَعَتِهِ وَ یَسْتَفِیضُونَ إِلَى جِوَارِهِ فَلاَ إِدْغَالَ وَ لاَ مُدَالَسَةَ وَ لاَ خِدَاعَ فِیهِ وَ لاَ تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِیهِ اَلْعِلَلَ وَ لاَ تُعَوِّلَنَّ عَلَى لَحْنِ قَوْلٍ بَعْدَ اَلتَّأْكِیدِ وَ اَلتَّوْثِقَةِ وَ لاَ یَدْعُوَنَّكَ ضِیقُ أَمْرٍ لَزِمَكَ فِیهِ عَهْدُ اَللَّهِ إِلَى طَلَبِ اِنْفِسَاخِهِ بِغَیْرِ اَلْحَقِّ فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلَى ضِیقِ أَمْرٍ تَرْجُو اِنْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَیْرٌ مِنْ غَدْرٍ تَخَافُ تَبِعَتَهُ وَ أَنْ تُحِیطَ بِكَ مِنَ اَللَّهِ فِیهِ طِلْبَةٌ لاَ تَسْتَقْبِلُ فِیهَا دُنْیَاكَ وَ لاَ آخِرَتَكَ إِیَّاكَ وَ اَلدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَیْرِ حِلِّهَا فَإِنَّهُ لَیْسَ شَیْ‏ءٌ أَدْعَى لِنِقْمَةٍ وَ لاَ أَعْظَمَ لِتَبِعَةٍ وَ لاَ أَحْرَى بِزَوَالِ نِعْمَةٍ وَ اِنْقِطَاعِ مُدَّةٍ مِنْ سَفْكِ اَلدِّمَاءِ بِغَیْرِ حَقِّهَا وَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُكْمِ بَیْنَ اَلْعِبَادِ فِیمَا تَسَافَكُوا مِنَ اَلدِّمَاءِ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ فَلاَ تُقَوِّیَنَّ سُلْطَانَكَ بِسَفْكِ دَمٍ حَرَامٍ فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّا یُضْعِفُهُ وَ یُوهِنُهُ بَلْ یُزِیلُهُ وَ یَنْقُلُهُ وَ لاَ عُذْرَ لَكَ عِنْدَ اَللَّهِ وَ لاَ عِنْدِی فِی قَتْلِ اَلْعَمْدِ لِأَنَّ فِیهِ قَوَدَ اَلْبَدَنِ وَ إِنِ اُبْتُلِیتَ بِخَطَإٍ وَ أَفْرَطَ عَلَیْكَ سَوْطُكَ أَوْ سَیْفُكَ أَوْ یَدُكَ بِالْعُقُوبَةِ فَإِنَّ فِی اَلْوَكْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةً فَلاَ تَطْمَحَنَّ بِكَ نَخْوَةُ سُلْطَانِكَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَى أَوْلِیَاءِ اَلْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ وَ إِیَّاكَ وَ اَلْإِعْجَابَ بِنَفْسِكَ وَ اَلثِّقَةَ بِمَا یُعْجِبُكَ مِنْهَا وَ حُبَّ اَلْإِطْرَاءِ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ اَلشَّیْطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ مَا یَكُونُ مِنْ إِحْسَانِ اَلْمُحْسِنِینَ وَ إِیَّاكَ وَ اَلْمَنَّ عَلَى رَعِیَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ أَوِ اَلتَّزَیُّدَ فِیمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ فَإِنَّ اَلْمَنَّ یُبْطِلُ اَلْإِحْسَانَ وَ اَلتَّزَیُّدَ یَذْهَبُ بِنُورِ اَلْحَقِّ وَ اَلْخُلْفَ یُوجِبُ اَلْمَقْتَ عِنْدَ اَللَّهِ وَ اَلنَّاسِ قَالَ اَللَّهُ تَعَالَى كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اَللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ وَ إِیَّاكَ وَ اَلْعَجَلَةَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ اَلتَّسَقُّطَ فِیهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا أَوِ اَللَّجَاجَةَ فِیهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ أَوِ اَلْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اِسْتَوْضَحَتْ فَضَعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ كُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَهُ وَ إِیَّاكَ وَ اَلاِسْتِئْثَارَ بِمَا اَلنَّاسُ فِیهِ أُسْوَةٌ وَ اَلتَّغَابِیَ عَمَّا تُعْنَى بِهِ مِمَّا قَدْ وَضَحَ لِلْعُیُونِ فَإِنَّهُ مَأْخُوذٌ مِنْكَ لِغَیْرِكَ وَ عَمَّا قَلِیلٍ تَنْكَشِفُ عَنْكَ أَغْطِیَةُ اَلْأُمُورِ وَ یُنْتَصَفُ مِنْكَ لِلْمَظْلُومِ اِمْلِكْ حَمِیَّةَ أَنْفِكَ وَ سَوْرَةَ حَدِّكَ وَ سَطْوَةَ یَدِكَ وَ غَرْبَ لِسَانِكَ وَ اِحْتَرِسْ مِنْ كُلِّ ذَلِكَ بِكَفِّ اَلْبَادِرَةِ وَ تَأْخِیرِ اَلسَّطْوَةِ حَتَّى یَسْكُنَ غَضَبُكَ فَتَمْلِكَ اَلاِخْتِیَارَ وَ لَنْ تَحْكُمَ ذَلِكَ مِنْ نَفْسِكَ حَتَّى تُكْثِرَ هُمُومَكَ بِذِكْرِ اَلْمَعَادِ إِلَى رَبِّكَ وَ اَلْوَاجِبُ عَلَیْكَ أَنْ تَتَذَكَّرَ مَا مَضَى لِمَنْ تَقَدَّمَكَ مِنْ حُكُومَةٍ عَادِلَةٍ أَوْ سُنَّةٍ فَاضِلَةٍ أَوْ أَثَرٍ عَنْ نَبِیِّنَا ص أَوْ فَرِیضَةٍ فِی كِتَابِ اَللَّهِ فَتَقْتَدِیَ بِمَا شَاهَدْتَ مِمَّا عَمِلْنَا بِهِ فِیهَا وَ تَجْتَهِدَ لِنَفْسِكَ فِی اِتِّبَاعِ مَا عَهِدْتُ إِلَیْكَ فِی عَهْدِی هَذَا وَ اِسْتَوْثَقْتُ بِهِ مِنَ اَلْحُجَّةِ لِنَفْسِی عَلَیْكَ لِكَیْلاَ تَكُونَ لَكَ عِلَّةٌ عِنْدَ تَسَرُّعِ نَفْسِكَ إِلَى هَوَاهَا وَ أَنَا أَسْأَلُ اَللَّهَ بِسَعَةِ رَحْمَتِهِ وَ عَظِیمِ قُدْرَتِهِ عَلَى إِعْطَاءِ كُلِّ رَغْبَةٍ أَنْ یُوَفِّقَنِی وَ إِیَّاكَ لِمَا فِیهِ رِضَاهُ مِنَ اَلْإِقَامَةِ عَلَى اَلْعُذْرِ اَلْوَاضِحِ إِلَیْهِ وَ إِلَى خَلْقِهِ مَعَ حُسْنِ اَلثَّنَاءِ فِی اَلْعِبَادِ وَ جَمِیلِ اَلْأَثَرِ فِی اَلْبِلاَدِ وَ تَمَامِ اَلنِّعْمَةِ وَ تَضْعِیفِ اَلْكَرَامَةِ وَ أَنْ یَخْتِمَ لِی وَ لَكَ بِالسَّعَادَةِ وَ اَلشَّهَادَةِ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ وَ اَلسَّلاَمُ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ اَلطَّیِّبِینَ اَلطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً كَثِیراً وَ اَلسَّلاَمُ۔

اللہ دے نام تو‏ں جو بہت رحم والا نہایت مہربان اے ایہ اے اوہ فرمان جس اُتے کار بند رہنے دا حکم دتا اے خدا دے بندے علی امیرالمومنین ؑ نے مالک ابن حارث اشتر نو‏‏ں جدو‏ں مصر دا انہاں نو‏ں والی بنایا تاکہ اوہ خراج جمع کرن دشمناں نال لڑن ، رعایا دی فلاح و بہبود تے شہراں دی آبادی دا انتظام کرن ۔ انہاں نو‏ں حکم اے کہ اﷲ دا خوف کراں ، اوہدی اطاعت نو‏‏ں مقدم سمجھاں تے جنہاں فرائض وسنن دا اس نے اپنی کتاب وچ حکم دتا اے انہاں دا اتباع کراں کہ انہی دی پیروی تو‏ں سعادت تے انہی دے ٹھکرانے تے برباد کرنے تو‏ں بد بختی دامنگیر ہُندی اے تے ایہ کہ اپنے دل ،اپنے ہتھ تے اپنی بولی تو‏ں اﷲ دی نصرت وچ لگے رہیاں ۔ کیونکہ خدائے بزرگ و برتر نے ذمہ لیا اے کہ جو اُس دی نُصرت کرے گا ،وہ اُس دی مدد کرے گا تے جو اوہدی حمایت دے لئے کھڑا ہوئے گا اوہ اُسے عزت و سرفرازی بخشے گا ۔ اِس دے علاوہ اُنہاں نوں حکم اے کہ اوہ نفسانی خواہشاں دے وقت اپنے نفس نو‏‏ں کچلن تے اوہدی منہ زوریاں دے وقت اُسے روکن ۔ کیونکہ نفس برائیاں ہی دی طرف لے جانے والا اے، مگر ایہ کہ خدا دا لطف و کرم شاملِ حال ہوئے ۔ اے مالک! اس گل نو‏‏ں جانے رہو کہ توانو انہاں علاقےآں دی طرف بھیج رہیا ہاں کہ جتھ‏ے تسیں تو‏ں پہلے عادل تے ظالم کئی حکومتاں گزر چکيتیاں نيں تے لوگ تواڈے طرز عمل نو‏‏ں اُسی نظر تو‏ں دیکھو گے جس نظر تو‏ں تسیں اپنے اگلےحکمراناں دے طور طریقے نوں دیکھدے رہے ہو تے تواڈے بارے وچ وی اوہی کدرے گے جو تسیں اُنہاں حکمراناں دے بارے وچ کہندے ہو ۔ ایہ یاد رکھو، کہ خدا دے نیک بنداں دا پتہ چلدا اے اُسی نیک نامی تو‏ں جو اُنئيں بندگان الٰہی وچ خدا نے دے رکھی اے ۔ لہذا ہر ذخیرے تو‏ں زیادہ پسند توانو نیک اعمال دا ذخیرہ ہونا چاہئے ۔ تسیں اپنی خواہشاں اُتے قابو رکھو ، اورجو مشاغل تواڈے لئے حلال نئيں نيں انہاں وچ صرف کرنے تو‏ں اپنے نفس دے نال بخل کرو ۔کیونکہ نفس دے نال بخل کرنا ہی اس دے حق نو‏‏ں ادا کرنا اے ۔ چاہے اوہ اس دے لئے خود پسند کرے یا نا پسند۔ رعایا دے لئے اپنے دل دے اندر رحم ورأفت تے لطف و محبت نو‏‏ں جگہ دو ۔ انہاں دے لئے پھاڑ کھانے والادرندنہ بن جاؤ کہ انہاں نو‏ں نگل جانا غنیمت سمجھدے ہو، اس لئے کہ رعایا وچ دو قسم دے لوگ نيں۔ اک تو تواڈے دینی بھا ئی تے دوسرے تواڈے جیسی مخلوق خدا ۔ اُنہاں دی لغزشاں وی ہو ں گی خطاواں تو‏ں وی انہاں نو‏ں سابقہ پڑے گا تے انہاں دے ہاتھو تو‏ں جان بوجھ کر یا بھولے چودے تو‏ں غلطیاں وی ہو ں گی ۔ تسیں اُنہاں تو‏ں اسی طرح عفوودرگزر تو‏ں کم لینا ، جس طرح اﷲ تو‏ں اپنے لئے عفوو در گزر نو‏‏ں پسند کردے ہوئے۔ اس لئے کہ تسیں انہاں اُتے حاکم ہو ، تے تواڈے اوپرتواڈا امام حاکم اے ۔ تے جس(امام ) نے توانو والی بنایا اے اس دے اوپر اﷲہے تے اس نے تسیں تو‏ں انہاں لوگو ں دے معاملات دی انجام دہی چاہی اے تے اُنہاں دے ذریعہ تواڈی آزمائش دی اے ۔ تے دیکھو، خبردار! اللہ تو‏ں مقابلہ دے لئے نہ اترنا ۔ اس لئے کہ اُس دے غضب دے سامنے تسیں بے بس ہو تے اوہدی عفو ورحمت تو‏ں بے نیاز نئيں ہو سکدے ۔ توانو کسی نو‏‏ں معاف کر دینے اُتے پچھتانا تے سزا دینے اُتے اِترانا نہ چاہئے ۔ غصہ وچ جلد بازی تو‏ں کم نہ لو ، جدو‏ں کہ اس دے ٹال دینے دی گنجائش ہو ۔کدی ایہ نہ کہنا دے وچ حاکم بنایا گیا ہاں ، لہذا میرے حکم دے آگے سرِتسلیم خم ہونا چاہئے ، کیونکہ ایہ دل وچ فساد پیدا کرنے ، دین نو‏‏ں کمزور بنانے تے بربادیاں نو‏‏ں قریب لانے دا سبب اے تے کدی حکومت دی وجہ تو‏ں تسیں وچ تمکنت یا غرور پیدا ہو تو اپنے بالاتر اﷲ دے ملک دی عظمت نو‏‏ں دیکھو تے خیا ل کرو کہ وُہ تسیں اُتے وُہ قدرت رکھدا اے کہ جو خود تسیں اپنے آپ اُتے نئيں رکھدے ۔ ایہ چیز اں تواڈی رعونت و سرکشی نو‏‏ں دبا دے گی ،تے تواڈی طغیانی نو‏‏ں روک دے گی ، تے تواڈی کھوئی ہوئی عقل نو‏‏ں پلٹا دے گی ۔ خبردار ! کدی اﷲدے نال اوہدی عظمت وچ نہ ٹکراؤ تے اوہدی شان و جبروت تو‏ں ملنے دی کوشش نہ کرو ، کیونکہ اﷲ ہر جبارو سرکش نو‏‏ں نیچا دکھاندا اے تے ہر مغرور دے سر نو‏‏ں جھکا دیندا اے ۔اپنی ذات دے بارے وچ تے اپنے خاص عزیزاں تے رعایا وچ اپنے دل پسند افراد دے معاملے وچ حقوق اﷲ تے حقوق الناس دے متعلق وی انصاف کرنا کیونکہ جے تسیں نے ایسانہ کیتا تو ظالم ٹھہرو گے ۔ تے جو خدا دے بنداں اُتے ظلم کردا اے تو بنداں دے بجائے اﷲ اس دا حریف و دشمن بن جاندا اے تے جس دا اوہ حریف و دشمن ہو ، اوہدی ہر دلیل نو‏‏ں کچل دے گا ، تے اوہ اﷲ تو‏ں برسر پیکار رہے گا ایتھ‏ے تک کہ باز آئے تے توبہ کرلے ۔ تے اﷲ دی نعمتاں نو‏‏ں سلب کرنے والی ، تے اوہدی عقوبتاں نو‏‏ں جلد بُلاوا دینے والی کوئی چیز اس تو‏ں ودھ کر نئيں اے کہ ظلم اُتے باقی رہیا جائے کیونکہ اﷲ مظلوماں دی پکار نو‏‏ں سندا اے تے ظالماں دے لئے موقع دا منتظر رہندا اے ۔ توانو سب طریقاں تو‏ں زیادہ وُہ طریقہ پسند ہو نا چاہئے جو حق دے اعتبار تو‏ں بہترین ، انصاف دے لحاظ تو‏ں سب نو‏‏ں شامل تے رعایا دے زیادہ تو‏ں زیادہ افراد دی مرضی دے مطابق ہو ۔ کیونکہ عوام دی ناراضگی خواص دی رضا مندی نو‏‏ں بے اثر بنا دیندی اے تے خاص دی ناراضگی عوام دی رضامندی دے ہُندے ہوئے نظر انداز دی جاسکدی ا‏‏ے۔ تے ایہ یاد رکھو کہ رعیت وچ خاص تو‏ں زیادہ کوئی ایسا نئيں کہ خوش حالی دے وقت حاکم اُتے بوجھ بننے والا،مصیبت دے وقت امداد تو‏ں کتراجانے والا،انصاف اُتے ناک بھاں چڑھانے والا،طلب و سوال دے موقع اُتے پنجے جھاڑ کر پیچھے پڑ جانے والا،بخشش اُتے کم شکر گزار ہونے والا، محروم کر دیئے جانے اُتے بمشکل عذر سننے والاتے زمانہ دی ابتلاواں اُتے بے صبری دکھانے والاہو ۔تے دین دا مضبوط سہارا ، مسلماناں دی قوت تے دشمن دے مقابلہ وچ سامان دفاع، ایہی امت دے عوام ہُندے نيں لہذا تواڈی پوری توجہ تے تواڈا پورا رخ انہی دی جانب ہونا چاہئے ۔ تے تواڈی رعایا وچ تسیں تو‏ں سب تو‏ں زیادہ دور تے سب تو‏ں زیادہ توانو نا پسند اوہ ہونا چاہئے جو لوگاں دی عیب جوئی وچ زیادہ لگیا رہندا اے ۔ کیونکہ لوگاں وچ عیب تو ہُندے ہی نيں ۔ حاکم دے لئے انتہائی شایان ایہ اے کہ انہاں اُتے پردہ ڈالے ۔ لہذا جو عیب تواڈی نظراں تو‏ں اوجھل ہو ں انہاں نو‏ں نہ اچھالنا کیونکہ تواڈا کم انہی عیباں نو‏‏ں مٹانا اے کہ جو تواڈے اوپر ظاہر ہاں ،تے جو چھپے ڈھدے ہاں ، انہاں دا فیصلہ اﷲ دے ہتھ اے ۔اس لئے جتھ‏ے تک بن پڑے عیباں نو‏‏ں چھپاؤ تاکہ اﷲبھی تواڈے انہاں عیباں دی پردہ پوشی کرے جنہاں نو‏ں تسیں رعیت تو‏ں پوشیدہ رکھنا چاہندے ہو ۔لوگاں تو‏ں کینہ دی ہر گرہ نو‏‏ں کھول دو تے دشمنی دی ہر رسی کاٹ دو ، تے ہر ایسے رویہ تو‏ں جو تواڈے لئے مناسب نئيں بے خبر بن جاؤ تے چغل خور دی جھٹ تو‏ں ہاں وچ ہا ںنہ ملاؤ ۔ کیونکہ اوہ فریب کار ہُندا اے اگرچہ خیر خواہاں دی صورت وچ سامنے آندا اے ۔ اپنے مشورہ وچ کسی بخیل نو‏‏ں شریک نہ کرنا کہ اوہ توانو دوسرےآں کےنال بھلائی تو‏ں روکے گا ،تے فقر وافلاس دا خطرہ دلائے گا تے نہ کسی بزدل تو‏ں مہمات وچ مشورہ لینا کہ اوہ تواڈی ہمت پست کر دے گا تے نہ کسی لالچی تو‏ں مشورہ کرنا کہ اوہ ظلم دی راہ تو‏ں مال بٹورنے نو‏‏ں تواڈی نظراں وچ سج دے گا ۔یاد رکھو !بخل، بزدلی تے حرص اگرچہ الگ الگ خصلتاں نيں مگر اللہ تو‏ں بدگمانی انہاں سب وچ شریک اے ۔ تواڈے لئے سب تو‏ں بدتر وزیر اوہ ہوئے گا جو تسیں تو‏ں پہلے بدکرداراں دا وزیر تے گناہوںماں انہاں دا شریک رہ چکيا اے ۔اس قسم دے لوگاں نو‏‏ں تواڈے مخصوصین وچو‏ں نہ ہونا چاہئےکیونکہ اوہ گنہگاراں دے معاون تے ظالماں دے ساتھی ہُندے نيں ۔ان دی جگہ توانو ایسے لوگ مل سکدے نيں جو تدبیر و رائے تے کارگردگی دے اعتبار تو‏ں انہاں دے مثل ہون گے مگر انہاں دی طرح گناہاں دی گرانباریاں وچ دبے ہوئے نہ ہاں ۔جنہاں نے کسی ظالم دی اس دے ظلم وچ مدد کیندی ہو تے نہ کسی گنہگار دا اس دے گناہ وچ ہتھ بٹایا ہو ، انہاں دا بوجھ تسیں پرہلکا ہوئے گا تے ایہ تواڈے بہترین معاون ثابت ہون گے تے تواڈی طرف محبت تو‏ں جھکنے والے ہون گے تے تواڈے علاوہ دوسرےآں تو‏ں ربط ضبط نہ رکھن گے ۔انہی نو‏‏ں تسیں خلوت و جلوت وچ اپنا مصاحب خاص ٹھہرانا ۔پھر تواڈے نزدیک انہاں وچ زیادہ ترجیح انہاں لوگاں نو‏‏ں ہونا چاہئے کہ جو حق دی کڑوی باتاں تسیں تو‏ں کھل کرکہنے والے ہاں تے انہاں چیزاں وچ جنہاں نو‏ں اللہ اپنے مخصوص بنداں دے لئے ناپسند کردا اے تواڈی بہت کم مدد کرنے والے ہاں چاہئے اوہ تواڈی خواہشاں تو‏ں کتنی ہی میل کھاندی ہون۔ پرہیزگاراں تے راستبازاں تو‏ں اپنے نو‏‏ں وابستہ رکھنا ۔پھر انہاں نو‏ں اس دا عادی بنا نا کہ اوہ تواڈے کسی کارنامے دے بغیر تواڈی تعریف کردے توانو خوش نہ کراں ۔کیونکہ زیادہ مدح سرائی غرور پیدا کردی اے تے سرکشی دی منزل تو‏ں قریب کر دیندی اے ۔ تے تواڈے نزدیک نیکوکار تے بدکردار دونے برابر نہ ہاں ۔اس لئے کہ ایسا کرنے سےنیکاں نو‏‏ں نیکی تو‏ں بے رغبت کرنا تے بداں نو‏‏ں بدی اُتے آمادہ کرنا ا‏‏ے۔ ہر شخص نو‏‏ں اسی دی منزلت اُتے رکھو،جس دا اوہ مستحق اے ۔تے اس گل نو‏‏ں یاد رکھو کہ حاکم نو‏‏ں اپنی رعایا اُتے پورا عتماد اُسی وقت کرنا چاہئےجدو‏ں کہ اوہ انہاں تو‏ں حسن سلوک کردا ہو تے انہاں اُتے بوجھ نہ لادے تے انہاں نو‏ں ایسی ناگوار چیزاں اُتے مجبور نہ کرے ،جو اُنہاں دے بس وچ نہ ہاں ۔توانو ایسا رویہ اختیار کرنا چاہئے کہ اِس حسنِ سلوک تو‏ں توانو رعیت اُتے پورا اعتماد ہو سدے کیونکہ ایہ اعتماد تواڈی طویل اندرونی الجھناں نو‏‏ں ختم کر دے گا تے سب تو‏ں زیادہ تواڈے اعتماد دے اوہ مستحق نيں جنہاں دے نال تسیں نے اچھا سلوک کیاہو، تے سب تو‏ں زیادہ بے اعتمادی دے مستحق اوہ نيں جنہاں تو‏ں تواڈا برتاؤ اچھا نہ رہیا ہوئے۔ تے دیکھو! اس اچھے طور طریقے نو‏‏ں ختم نہ کرنا کہ جس اُتے اس امت دے بزرگ چلدے رہے نيں تے جس تو‏ں اتحاد ویکجہت‏ی تے رعیت دی اصلاح ہوئی اے تے ایسے طریقے ایجاد نہ کرنا کہ جوپہلے طریقاں نو‏‏ں کچھ ضرر پہنچائاں، جے ایسا کیتا تو نیک روش دے قائم کر جانے والےآں نو‏‏ں ثواب توملدا رہے گا مگر انہاں نو‏ں ختم کردینے دا گناہ تواڈی گردن اُتے ہوئے گا ۔تے اپنے شہراں دے اصلاحی امور نو‏‏ں مستحکم کرنے تے اُنہاں چیزاں دے قائم کرنے وچ کہ جنہاں تو‏ں اگلے لوگاں دے حالات مضبوط رہے سن علماء و حکماء دے نال باہمی مشورہ تے گل چیت کردے رہنا ۔ تے توانو معلوم ہونا چاہئے کہ رعایا وچ کئی طبقے ہُندے نيں جنہاں دی سود و بہبود اک دوسرے تو‏ں وابستہ ہُندی اے تے اوہ اک دوسرے تو‏ں بے نیاز نئيں ہو سکدے ۔اِنہاں وچو‏ں اک طبقہ اوہ اے جو اللہ دی راہ وچ کم آنے والے فوجیاں دا ا‏‏ے۔ دوسرا طبقہ اوہ اے جو عمومی و خصوصی تحریراں دا کا انجام دیندا اے ۔تیسرا انصاف کرنے والے قضاۃ دا ا‏‏ے۔ چوتھا حکومت دے اوہ عمال جنہاں تو‏ں امن تے انصاف قائم ہُندا اے ۔پانچواں خراج دینے والے مسلما‏ن تے جزیہ دینے والے ذمیاں دا ۔چھٹا تجارت پیشہ و اہل حرفہ دا ۔ساتواں فقراء و مساکین دا اوہ طبقہ اے کہ جو سب تو‏ں پست اے تے اللہ نے ہر اک دا حق معین کر دتا اے تے اپنی کتاب یا سنت نبویؐ وچ اوہدی حد بندی کر دتی تے اوہ (مکمل ) دستور ساڈے پاس محفوظ اے ۔ (پہلاطبقہ) فوجی دستے ایہ بحکم خدا رعیت دی حفاظت دا قلعہ ،فرمانرواواں دی زینت ،دین و مذہب دی قوت تے امن دی راہ نيں ۔رعیت دا نظم و نسق انہی تو‏ں قائم رہ سکدا اے تے فوج دی زندگی دا سہارا وُہ خراج اے جو اللہ نے اس دے لئے معین کیتا اے کہ جس تو‏ں اوہ دشمناں تو‏ں جہاد کرنے وچ تقویت حاصل کردے تے اپنی حالت نو‏‏ں درست بناندے تے ضروریات نو‏‏ں بہم پہنچاندے نيں ۔ پھر انہاں دونے طبقاں دے نظم و بقاء دے لئے تیسرے طبقے دی ضرورت اے کہ جو قضاۃ ،عمال تے منشیات دفاتر دا اے کہ جنہاں دے ذریعہ باہمی معاہداں دی مضبوطی تے خراج تے ہور منافع دی جمع آوری ہُندی اے تے معمولی تے غیر معمولی معاملاں وچ انہاں دے ذریعے وثوق و اطمینان حاصل کیتا جاندا اے تے سب دا دارومدار سوداگراں تے صناعاں اُتے اے کہ اوہ انہاں دی ضروریات نو‏‏ں فراہ‏م کردے نيں۔ بازار لگاندے نيں تے اپنی کاوشاں تو‏ں اُنہاں دی ضروریات نو‏‏ں مہیا کر دے انہاں نو‏ں خود مہیا کرنے تو‏ں آسودہ کر دیندے نيں ۔ اس دے بعد پھر فقیراں تے نادارےآں دا طبقہ اے جنہاں دی اعانت و دستگیری ضروری اے ۔اللہ تعالٰی نے انہاں سب دے گزار ے دی صورتاں پیدا کر رکھی نيں تے ہر طبقے دا حاکم اُتے حق قائم اے کہ اوہ انہاں دے لئے اِنّا مہیا کرے جو انہاں دی حالت درست کر سدے تے حاکم خدا دے اُنہاں تمام ضروری حقوق تو‏ں عہدہ برآ نئيں ہو سکدا مگر اسی صورت وچ کہ پوری طرح کوشش کرے تے اللہ تو‏ں مدد منگے تے اپنے کوحق اُتے ثابت و برقرار رکھے ۔تے چاہے اُ س دی طبیعت اُتے آسان ہو یا دشوار بہرحال اسنو‏ں برداشت کرے۔ فوج دا سردار اُس نو‏‏ں بنانا جو اپنے اللہ دا تے اپنے رسول ﷺ دا تے تواڈے امام ؑ دا سب تو‏ں زیادہ خیر خواہ ہو ،سب تو‏ں زیادہ پاک دامن ہو تے بردباری وچ نمایاں ہو ۔جلد غصہ وچ نہ آجاندا ہو۔عذر معذرت اُتے مطمئن ہو جاندا ہو ،کمزوراں اُتے رحم کھاندا ہو ،تے طاقتوراں دے سامنے اکڑ جاندا ہو،نہ بدخوئی اُسے جوش وچ لے آندی ہو تے نہ پست ہمتی اُسے بٹھا دیندی ہو ۔ پھر ایسا ہونا چاہئے کہ تسیں بلند خاندان ،نیک گھرانے تے عمدہ روایات رکھنے والےآں تے ہمت و شجاعت تے جودو سخا وت دے مالکاں تو‏ں اپنا ربط و ضبط بڑھاؤ ،کیونکہ ایہی لوگ بزرگیاں دا سرمایہ تے نیکیو‏ں دا سر چشمہ ہُندے نيں ۔پھر انہاں دے حالات دی اس طرح دیکھ بھال کرنا،جس طرح ماں باپ اپنی اولاد دی دیکھ بھال کردے نيں ۔جے اُ ن دے نال کوئی ایسا سلوک کرو کہ جو اُنہاں دی تقویت دا سبب ہو تو اُسے وڈا نہ سمجھنا ، تے اپنے کسی معمولی سلوک نو‏‏ں وی غیر اہ‏م نہ سمجھ لینا (کہ اُسے چھڈ بیٹھو) کیونکہ اس حسن سلوک تو‏ں انہاں دی خیر خواہی دا جزبہ ابھرے گا تے حسن اعتماد وچ اضافہ ہوئے گا تے اِس خیال تو‏ں کہ تسیں نے انہاں دی وڈی ضروریات نو‏‏ں پورا کر دتا اے، کدرے انہاں دی چھوٹی ضروریات تو‏ں اکھ بند نہ کر لینا ۔ کیونکہ ایہ چھوٹی قسم دی مہربانی دی گل وی اپنی جگہ فائدہ بخش ہُندی اے تے اوہ وڈی ضرورتاں اپنی جگہ اہمیت رکھدیاں نيں۔ تے فوجی سرداراں وچ تواڈے ایتھ‏ے اوہ بلند منزلت سمجھیا جائے ،جو فوجیاں دی اعانت وچ برابر دا حصہ لیندا ہو ،تے اپنے روپے پیسے تو‏ں اِنّا سلوک کردا ہو کہ جس تو‏ں اُنہاں دا تے انہاں دے پیچھے رہ جانے والے بال بچےآں دا بخوبی گزاریا ہو سکدا ہو۔تاکہ اوہ ساری فکراں تو‏ں بے فکر ہو ک‏ے پوری یکسوئی دے نال دشمن تو‏ں جہاد کراں ۔اس لئے کہ فوجی سرداراں دے نال تواڈا مہربانی تو‏ں پیش آنا انہاں دے دلاں نو‏‏ں تواڈی طرف موڑ دے گا۔ حکمراناں دے لئے سب تو‏ں وڈی اکھاں دی ٹھنڈک اِس وچ اے کہ شہراں وچ عدل و انصاف برقرا ر رہے تے رعایا دی محبت ظاہر ہُندی رہے تے انہاں دی محبت اُسی وقت ظاہر ہويا کردی اے کہ جدو‏ں اُندے دلاں وچ میل نہ ہو تے اُنکی خیر خواہی اسی صورت وچ ثابت ہُندی اے کہ اوہ اپنے حکمراناں دے گرد حفاظت دے لئے گھیرا ڈالے رہیاں۔انہاں دا اقتدار سر پيا بوجھ نہ سمجھاں تے نہ انہاں دی حکومت دے خاتمہ دے لئے گھڑیاں گناں ۔لہذا انہاں دی امیداں وچ وسعت و کشائش رکھنا ،اُنئيں اچھے لفظاں تو‏ں سراہندے رہنا تے انہاں وچ دے اچھی کارکردگی دکھانے والےآں دے کارناماں دا تذکرہ کردے رہنا۔اس لئے کہ انہاں دے اچھے کارناماں دا ذکر بہادراں نو‏‏ں جوش وچ لے آندا اے تے پست ہمتاں نو‏‏ں ابھارتا اے ۔انشاءاللہ جو شخص جس کارنامے نو‏‏ں انجام دے اسنو‏ں پہچاندے رہنا تے اک دا کارنامہ دوسرے دی طرف منسوب نہ کر دینا تے اسکی حسنِ کارکردگی دا صلہ دینے وچ کمی نہ کرنا تے کدی ایسا نہ کرنا کہ کسی شخص دی بلندی و رفعت دی وجہ تو‏ں اسدے معمولی کم نو‏‏ں وڈا سمجھ لو تے کسی دے وڈے کم نو‏‏ں اس دے خود پست ہونے دی وجہ تو‏ں معمولی قرار دے لو ۔ جب ایسی مشکلاں توانو پیش آئیاں کہ جنہاں دا حل نہ ہو سدے تے ایسے معاملات کہ جو مشتبہ ہو جان تو انہاں وچ اللہ تے رسول ﷺ دی طرف رجوع کرو،کیونکہ خدا نے جنہاں لوگاں نو‏‏ں ہدایت کرنا چاہی اے انہاں دے لئے فرمایا اے “اے ایماندارو ! اللہ دی اطاعت کرو تے اسدے رسول ﷺ دی تے انہاں دی جو تسیں وچو‏ں صاحبان امر ہاں ۔”تو اللہ دی طرف رجوع کرنے دا مطلب ایہ اے کہ اسکی کتاب دی محکم آیتاں اُتے عمل کیتا جائے تے رسول ﷺ دی طرف رجوع کرنے دا مطلب ایہ اے کہ آپﷺ دے انہاں متفق علیہ ارشادات اُتے عمل کیتا جائے جنہاں وچ کوئی اختلاف نئيں ۔ پھر ایہ کہ لوگاں دے معاملات دا فیصلہ کرنے دے لئے ایسے شخص نو‏‏ں منتخب کرو جو تواڈے نزدیک تواڈی رعایا وچ سب تو‏ں بہتر ہو،جو واقعات دی پیچیدگیاں تو‏ں ضیق وچ نہ پڑ جاندا ہوتے نہ جھگڑا کرنے والےآں دے رویہ تو‏ں غصہ وچ آندا ہوئے۔ نہ اپنے کسی غلط نقطۂ نظر اُتے اَڑتا ہو،نہ حق نو‏‏ں پہچان کر اس دے اختیار کرنے وچ طبیعت اُتے بار محسوس کردا ہو،نہ اُس دا نفس ذا‏تی طمع اُتے جھک پیندا ہو ،تے نہ بغیر پوری طرح چھان بین کيتے ہوئے سرسری طور اُتے کسی معاملہ نو‏‏ں سمجھ لینے اُتے اکتفا کردا ہو۔شک و شبہ دے موقعہ اُتے قدم روک لیندا ہو ،تے دلیل و حجت نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ اہمیت دیندا ہوئے۔ فریقین دی بحثا بحثی تو‏ں اُکتا نہ جاندا ہو ۔ معاملات دی تحقیق وچ وڈے صبر و ضبط تو‏ں کم لیندا ہو تے جدو‏ں حقیقت آیئنہ ہو جاندی ہو تو بے دھڑک فیصلہ کر دیندا ہو ۔ وہ ایساہو جسنو‏ں سراہنا مغرور نہ بنائے تے تاننا جنبہ داری اُتے آمادہ نہ کر دے ۔اگرچہ ایسے لوگ کم ہی ملدے نيں۔ پھر ایہ کہ تسیں خود اُنہاں دے فیصلےآں دا بار بار جائزہ لیندے رہنا۔دل کھول کر انہاں نو‏ں اِنّا دینا کہ جو انہاں کےہر عذر نو‏‏ں غیر مسموع بنا دے تے لوگاں دی انہاں نو‏ں کوئی احتیاج نہ رہے ۔اپنے ہاں انہاں نو‏ں ایسے باعزت مرتبہ اُتے رکھو کہ تواڈے دربار رس لوگ انہاں نو‏ں ضرر پہنچانے دا کوئی خیال نہ کر سکن تاکہ اوہ تواڈے التفات دی وجہ تو‏ں لوگاں دی سازش تو‏ں محفوظ رہیاں۔ اس بارے وچ انتہائی بالغ نظری تو‏ں کم لینا ،کیونکہ (اس تو‏ں پہلے )یہ دین بد کرداراں دے پنجے وچ اسیر رہ چکيا اے، جس وچ نفسانی خواہشاں دی کارفرمائی سی ،تے اُسے دنیا طلبی دا اک ذریعہ بنا لیا گیا سی ۔ پھر اپنے عہدہ داراں دے بارے وچ نظر رکھنا انہاں نو‏‏ں خوب آزمائش دے بعد منصب دینا ۔کدی صرف رعایت تے جانبداری دی بنا اُتے انہاں نو‏ں منصب عطا نہ کرنا ۔اس لئے کہ ایہ باتاں ناانصافی تے بےایمانی دا سرچشمہ نيں تے ایسے لوگاں نو‏‏ں منتخب کرنا جو آزمودہ و غیرت مند ہاں ۔ایسے خانداناں وچو‏ں جو اچھے ہاں تے جنہاں دی خدمات اسلام دے سلسلہ وچ پہلے تو‏ں ہاں کیونکہ ایسے لوگ بلند اخلاق تے بے داغ عزت والے ہُندے نيں ۔حرص و طمع دی طرف کم جھکتے نيں تے عواقب و نتائج اُتے زیادہ نظر رکھدے نيں ۔ پھر انہاں دی تنخواہاں دا معیا ر بلند رکھنا ، کیونکہ اس تو‏ں انہاں نو‏ں اپنے نفوس دے درست رکھنے وچ مدد ملے گی ، تے اس مال تو‏ں بے نیاز رہن گے جو اندے ہتھو‏ں وچ بطور امانت ہوئے گا ۔ اس دے بعد وی اوہ تواڈے حکم دی خلاف ورزی یا امانت وچ رخنہ اندازی کراں تو تواڈی حجت انہاں اُتے قائم ہوئے گی ۔ پھر انہاں دے کماں نو‏‏ں دیکھدے بھالتے رہنا تے سچے تے وفا دار مخبراں نو‏‏ں انہاں اُتے چھڈ دینا ، کیونکہ خفیہ طور اُتے انہاں دی نگرانی انہاں نو‏ں امانت دے برتنے تے رعیت دے نال نرم رویہ رکھنے دی باعث ہوئے گی ۔ خائن مددگاراں تو‏ں اپنا بچاؤ کردے رہنا ۔جے انہاں وچو‏ں کوئی خیانت دی طرف ہتھ بڑھائے تے متفقہ طور اُتے جاسوساں دی اطلاعات تسیں تک پہنچ جان ، تو شہادت دے لئے بس اسنو‏ں کافی سمجھنا۔ اسنو‏ں جسمانی طور اُتے سزا دینا تے جو کچھ اس نے اپنے عہدہ تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے سمیٹا اے، اُسے واپس لینا تے اُسے ذلت دی منزلت اُتے کھڑا کر دینا ،تے خیانت دی رسوائیاں دے نال اسنو‏ں روشناس کرانا تے ننگ ورسوائی دا طوق اس دے گلے وچ ڈال دینا ۔ مال گذاری دے معاملہ وچ مال گزاری ادا کرنے والےآں دا مفاد پیش نظر رکھنا ، کیونکہ باج تے باجگزاراں دی بدولت ہی دوسرےآں دے حالات درست کيتے جا سکدے نيں ۔ سب اسی خراج تے خراج دینے والےآں دے سہارے اُتے جیندے نيں تے خراج دی جمع آوری تو‏ں زیادہ زمین دی آبادی دا خیال رکھنا کیونکہ خراج وی تو زمین دی آبادی ہی تو‏ں حاصل ہو سکدا اے تے جو آبادکيتے بغیر خراج چاہندا اے اوہ ملک دی بربادی تے بندگان خدا دی تباہی دا سامان کردا اے تے اوہدی حکومت تھوڑے دنو ں تو‏ں زیادہ نئيں رہ سکدی ۔ اب جے اوہ خراج دی گرانباری یا کسی آفتِ نا گہانی یا نہری و بارانی علاقےآں وچ ذرائع آب پاشی دے ختم ہونے یا زمین دے سیلاب وچ گھر جانے یا سیرابی دے نہ ہونے دے باعث اس دے تباہ ہونے دی شکایت کراں تو خراج وچ اِنّی کمی کردو جس تو‏ں توانو انہاں دے حالات دے سدھرنے دی توقع ہو ، تے اُنہاں دے بوجھ نو‏‏ں ہلکا کرنے تو‏ں توانو گرانی نہ محسوس ہو ،کیونکہ انہاں نو‏ں زیر باری تو‏ں بچانا اک ایسا ذخیرہ اے کہ جو تواڈے ملک کیآبادی تے تواڈے قلمروحکومت دی زیب و زینت دی صورت وچ توانو پلٹا دین گے تے اس دے نال تسیں انہاں تو‏ں خراج تحسین تے عدل قائم کرنے دی وجہ تو‏ں مسرتِ بے پایاں وی حاصل کر سکو گے تے اپنے اس حسن سلوک دی وجہ تو‏ں کہ جس دا ذخیرہ تسیں نے انہاں دے پاس رکھ دتا اے تم(آڑے وقت پر) انہاں دی قوت دے بل بوندے اُتے بھروسہ کر سکو گے تے رحم درافت دے جلو وچ جس سیرت عادلانہ دا تسیں نے انہاں نو‏ں خوگر بنایا اے اس دے سبب تو‏ں توانو انہاں اُتے ثوق و اعتماد ہو سدے گا ۔اس دے بعد ممکن اے کہ ایسے حالات وی پیش آئیاں کہ جنہاں وچ توانو انہاں اُتے اعتماد کرنے دی ضرورت ہو تو اوہ انہاں نو‏ں بطیّبِ خاطر جھیل لے جان گے ۔ کیونکہ ملک آباد اے توجداں بوجھ اس اُتے لادو گے ، اوہ اٹھا لے گا تے زمین دی تباہی تو اس تو‏ں آندی اے کہ کاشتکاراں دے ہتھ تنگ ہو جان تے انہاں دی تنگ دستی اس وجہ تو‏ں ہُندی اے کہ حکم مال ودولت دے سمیٹنے اُتے تل جاندے نيں تے انہاں نو‏ں اپنے اقتدار دے ختم ہونے دا کھٹکا لگیا رہندا اے تے عبرتاں تو‏ں بہت کم فائدہ اٹھانا چاہندے نيں ۔ پھر ایہ کہ اپنے منشیان ِدفاتر دی اہمیت اُتے نظر رکھنا۔اپنےمعاملات انہاں دے سپرد کرنا ۔جو انہاں وچ بہتر ہون۔ تے اپنے اُنہاں فرامین نو‏‏ں جنہاں وچ مخفی تدابیر تے (مملکت دے) رموز واسرار درج ہُندے نيں خصوصیت دے نال اُنہاں دے حوالے کرنا ،جو سب تو‏ں زیادہ اچھے اخلاق دے مالک ہاں ۔جنہاں نو‏ں اعزاز دا حاصل ہونا سرکش نہ بنائے کہ اوہ بھری محفلاں وچ تواڈے خلاف کچھ کہنے دی جرأت کرنے لگاں ۔تے ایسے بے پرواہ نہ ہاں کہ لین دین دے بارے وچ جو تسیں تو‏ں متعلق ہاں ،تواڈے کارنداں دے خطوط تواڈے سامنے پیش کرنے تے انہاں دے مناسب جوابات روانہ کرنے وچ کوتاہی کردے ہون۔ تے اوہ تواڈے حق وچ جو معاہدہ کراں اس وچ کوئی خامی نہ رہنے داں تے نہ تواڈے خلاف کسی ساز باز دا توڑ کرنے وچ کمزوریاں دکھائیاں تے اوہ معاملات وچ اپنے صحیح مرتبہ تے مقام تو‏ں نا آشنا ء نہ ہاں کیونکہ جو اپنا صحیح مقام نئيں پہچاندا اوہ دوسرےآں دے قدرومقام تو‏ں تے وی زیادہ نا واقف ہوئے گا ۔ پھر ایہ کہ انہاں دا انتخاب توانو اپنی فراست ، خوش اعتمادی تے حسنِ ظن دی بناء اُتے نہ کرنا چاہئے کیونکہ لوگ تصنع تے حسنِ خدمات دے ذریعہ حکمراناں دی نظراں وچ سما کر تعارف دی رانيں کڈ لیا کردے نيں ۔ حالانکہ انہاں وچ ذرا وی خیر خواہی تے امانت داری دا جذبہ نئيں ہُندا ۔ لیکن تسیں انہاں نو‏ں انہاں خدمات تو‏ں پرکھو جو تسیں تو‏ں پہلے اوہ نیک حاکماں دے ما تحت رہ کر انجام دے چدے ہاں تو جو عوام وچ نیک نام تے امانت داری دے اعتبار تو‏ں زیادہ مشہور ہاں انہاں دی طرف خصوصیت دے نال توجہ کرو ۔ اس لئے کہ ایسا کرنا اوہدی دلیل ہوئے گا کہ تسیں اﷲدے مخلص تے اپنے امام دے خیر خواہ ہو ۔ توانو محکمۂ تحریر دے ہر شعبہ اُتے اک اک افسر مقرر کرنا چاہئے جو اس شعبہ دے وڈے تو‏ں وڈے کم تو‏ں عاجز نہ ہو تے کم دی زیادتی تو‏ں بوکھلانہ اٹھے ۔ یاد رکھو کہ انہاں منشیاں وچ جو وی عیب ہوئے گا تے تسیں اس تو‏ں اکھ بند رکھو گے اوہدی ذمہ داری تسیں اُتے ہوئے گی ۔ پھر توانو تاجراں تے صناعاں دے خیال تے انہاں دے نال اچھے برتاؤ دی ہدایت کيتی جاندی اے تے توانو دوسرےآں نو‏‏ں انہاں دے متعلق ہدایت کرنا اے خواہ اوہ اک جگہ رہ کر بیوپار کرنے والے ہاں یا پھیری لگیا کر بیچنے والے ہاں یا جسمانی مشقت (مزدوری یا دستکاری) تو‏ں کمانے والے ہاں کیونکہ ایہی لوگ منافع دا سرچشمہ تے ضروریات دے مہیا کرنے دا ذریعہ ہُندے نيں ۔ ایہ لوگ انہاں ضروریات نو‏‏ں خشکیو‏ں ، تریاں، میدانی علاقےآں تے پہاڑاں ایسے دور افتادہ مقامات تو‏ں درآمد کردے نيں تے ایسی جگہاں تو‏ں کہ جتھ‏ے لوگ پہنچ نئيں سکدے تے نہ اوتھ‏ے جانے کہ ہمت کرسکدے نيں۔ ایہ لوگ امن پسند تے صلح جو ہُندے نيں ۔ انہاں تو‏ں کسی فساد تے شورش دا اندیشہ نئيں ہُندا ۔ یہ لوگ تواڈے سامنے ہو ں یا جتھ‏ے جتھ‏ے دوسرےشہراں وچ پھیلے ہوئے ہاں ، تسیں انہاں دی خبر گیری کردے رہنا ۔ ہاں اس دے نال ایہ وی یاد رکھو کہ انہاں وچ ایسے وی ہُندے نيں جو انتہائی تنگ نظر تے وڈے کنجوس ہُندے نيں جو نفع اندوزی دے لئے مال روک رکھدے نيں تے اُچے نرخ معین کر لیندے نيں ۔ ایہ چیز عوام دے لئے نقصان دہ ، تے حکم دی بد نامی دا باعث ہُندی اے ۔ لہذا ذخیرہ اندوزی تو‏ں منع کرنا ، کیونکہ رسول اﷲﷺ نے اس تو‏ں ممانعت فرمائی اے تے خریدو فروخت صحیح ترازؤاں تے مناسب نرخاں دے نال بسہولت ہونا چاہئے کہ نہ بیچنے والے نو‏‏ں نقصان ہو تے نہ خریدنے والے نو‏‏ں خسارہ ہو ۔اس دے بعد وی کوئی ذخیرہ اندوزی دے جرم دا مرتکب ہو تو اُسے مناسب حد تک سزا دینا۔ پھر خصوصیت دے نال اﷲکا خوف کرنا ۔پسماندہ و افتادہ طبقہ دے بارے وچ جنہاں دا کوئی سہارا نئيں ہُندا ۔وہ مسکیناں ، محتاجاں ، فقیراں تے معذوراں دا طبقہ اے ۔ انہاں وچ کچھ تو ہتھ پھیلاکر مانگنے والے نيں تے کچھ دی صورت سوال ہُندی اے ۔اﷲکی خاطر انہاں بے کساں دے بارے وچ اس دے اس حق دی حفاظت کرنا جس کااس نے توانو ذمہ دار بنایا اے ۔ان دے لئے اک حصہ بیت المال تو‏ں معین کر دینا تے اک حصہ ہر شہر دے اس غلہ وچو‏ں دینا جو اسلامی غنیمت دی زمیناں تو‏ں حاصل ہويا ہو ، کیونکہ اس وچ دور والےآں دا اِنّا ہی حصہ اے جِنّا نزدیک والےآں دا اے تے تسیں انہاں سب دے حقوق دی نگہداشت دے ذمہ دار بنائے گئے ہو ۔ لہذا توانو دولت دی سرمستی انہاں تو‏ں غافل نہ کردے ۔ کیونکہ کسی معمولی گل نو‏‏ں اس لئے نظر انداز نئيں کیتا جائے گا کہ تسیں نے بوہت سارے اہ‏م کامو ں نو‏‏ں پورا کردتا اے لہذا اپنی توجہ انہاں تو‏ں نہ ہٹانا تے نہ تکبر دے نال انہاں دی طرف تو‏ں اپنا رخ پھیرنا ۔ تے خصوصیت دے نال خبر رکھو ایسے افراد دی جو تسیں تک پہنچ نئيں سکدے۔ جنہاں نو‏ں اکھاں دیکھنے تو‏ں کراہت کردی ہاں گی ، تے لوگ انہاں نو‏ں حقارت تو‏ں ٹھکراندے ہون گے۔ تسیں انہاں دے لئے اپنے کسی بھروسے دے آدمی نو‏‏ں جو خوفِ خدا رکھنے والاتے متواضع ہو، مقرر کردینا کہ اوہ انہاں دے حالات تسیں تک پہنچاندا رہے ۔ پھر انہاں دے نال اوہ طرزِعمل اختیار کرنا جس تو‏ں کہ قیامت دے روز اﷲدے سامنے حجت پیش کر سکو کیونکہ رعیت وچ دوسرےآں تو‏ں زیادہ ایہ انصاف دے محتاج نيں تے ایويں تو سب ہی ایسے نيں کہ توانو انہاں دے حقوق تو‏ں عہدہ بر آہو ک‏ے ا للہ دے سامنے سرخرو ہونا اے تے دیکھو یتیماں تے سال خوردہ بوڑھاں دا خیال رکھنا ، کہ جو نہ کوئی سہارا رکھدے نيں تے نہ سوال دے لئے اٹھتے نيں تے ایہی اوہ کم اے جو حکم اُتے گراں گزریا کردا اے ۔ ہاں خدا انہاں لوگاں دے لئے جو عقبٰی دے طلبگار رہندے نيں اوہدی گرانیاں نو‏‏ں ہلکا کر دیندا اے اوہ اسنو‏ں اپنی ذات اُتے جھیل لے جاندے نيں تے اﷲنے جو انہاں تو‏ں وعدہ کیتا اے اوہدی سچائی اُتے بھروسہ رکھدے نيں ۔ تے تسیں اپنے اوقات دا اک حصہ حاجت منداں کےلئے معین کر دینا جس وچ سب کم چھڈ دے انہی دے لئے مخصوص ہو جانا تے انہاں دے لئے اک عام دربار کرنا تے اس وچ اپنے پیدا کرنے والے اﷲکےلئے توضع وانکساری تو‏ں کم لینا تے فوجیاں ، نگہباناں تے پولیس والےآں نو‏‏ں ہٹا دینا تا کہ کہنے والے بے دھڑک کہہ سکن۔ کیونکہ ميں نے رسول اﷲﷺ نو‏‏ں کئی موقعاں اُتے فرماندے سنیا اے کہ ” اس قوم وچ پاکیزگی نئيں آسکدی جس وچ کمزوراں نو‏‏ں کھل کر طاقتوراں تو‏ں حق نئيں دلیایا جا تا ۔” پھر ایہ کہ جے انہاں دے تیور بگڑاں یا صاف صاف مطلب نہ کہہ سکن ، تو اسنو‏ں برداشت کرنا تے تنگدلی تے نخوت نو‏‏ں انہاں دے مقابلہ وچ پاس نہ آنے دینا ۔ اوہدی وجہ تو‏ں اﷲ تسیں اُتے اپنی رحمت دے دامناں نو‏‏ں پھیلادے گا ، تے اپنی فرمانبرداری دا توانو ضرور اجر دے گا ۔تے جو حسنِ سلوک کرنا اس طرح کہ چہرے اُتے شکن نہ آئے تے نہ دینا تو اچھے طریقے تو‏ں عذر خواہی کر لینا ۔ پھر کچھ امور ایسے نيں کہ جنہاں نو‏ں خود تسیں ہی نو‏‏ں انجام دینا چاہئاں ۔ انہاں وچو‏ں اک حکم دے انہاں مراسلات دا جواب دینا اے جو تواڈے منشیاں دے بس وچ نہ ہاں تے اک لوگاں دی حاجتاں جدو‏ں تواڈے سامنے پیش ہاں تے تواڈے عملہ دے ارکان انہاں تو‏ں جی چرائاں تو خود انہاں نو‏ں انجام دینا اے ۔ روز دا کم اسی روز ختم کر دتا کرو ،کیونکہ ہر دن اپنے ہی کم دے لئے مخصوص ہُندا اے تے اپنے اوقات دا بہتر و افضل حصہ اﷲکی عبادت دے لئے خاص کر دینا ۔ اگرچہ اوہ تمام کم وی اﷲ ہی دے لئے نيں جدو‏ں نیت بخیر ہو تے انہاں تو‏ں رعیت دی خوش حالی ہو ۔ ان مخصوص اشغال وچ سےکہ جنہاں دے نال تسیں خلوص دے نال اﷲدے لئے اپنے دینی فریضہ نو‏‏ں اد اکرتےہو انہاں واجگل کيتی انجام دہی ہونا چاہئے جو اوہدی ذات تو‏ں مخصوص نيں ۔ تسیں شب وروز دے اوقات وچ اپنی جسمانی طاقتاں دا کچھ حصہ اﷲدے سپرد کردو تے جو عباد ت وی تقرب الٰہی دی غرض تو‏ں بجا لانا، ایسی ہو کہ نہ اس وچ کوئِی خلل ہو تے نہ کوئی نقص، چاہے اس وچ توانو کتنی جسمانی زحمت اٹھا نا پڑے ۔ تے دیکھو! جدو‏ں لوگاں نو‏‏ں نماز پڑھانا تو ایسی نئيں کہ (طول دے کر ) لوگاں نو‏‏ں بے زار کر دو ، تے نہ ایسی مختصر کہ نماز برباد ہو جائے ۔ اس لئے کہ نمازیاں وچ بیمار وی ہُندے نيں تے ایسے وی جنہاں نو‏ں کوئی ضرورت در پیش ہُندی اے چنانچہ جدو‏ں مینو‏ں رسو اﷲ ﷺ نے یمن دی طرف روانہ کیتا تو ميں نے آپؐ تو‏ں دریافت کیتا کہ انہاں نو‏ں نماز کس طرح پڑھاؤ ں ؟ تو فرمایا کہ جیسی انہاں وچ دے سب تو‏ں زیادہ کمزور و نا تواں دی نماز ہو سکدی اے ، تے توانو مومناں دے حال اُتے مہربان ہونا چاہئے ۔ اسدے بعد ایہ خیال رہے کہ رعایا تو‏ں عرصہ تک روپوشی نہ کرنا کیونکہ حکمراناں دا رعایا تو‏ں چُھپ کررہنا اک طرح دی تنگ دلی تے معاملات تو‏ں بے خبر رہنے دا سبب اے تے ایہ روپوشی انہاں نو‏ں وی انہاں اُمور اُتے مطلع ہونے تو‏ں روکتی اے کہ جنہاں تو‏ں اوہ ناواقف نيں جس دی وجہ تو‏ں وڈی چیز انہاں دی نگاہ وچ چھوٹی تے چھوٹی چیز وڈی ،اچھائی برائی تے برائی اچھائی ہو جایا کردی اے تے حق باطل دے نال مل جل جانا تے حکمران وی آخرایسا ہی بشر ہُندا اے جو ناواقف رہے گا انہاں معاملات تو‏ں جو لوگ اس تو‏ں پوشیدہ کراں ،تے حق دی پیشانی اُتے کوئی نشان نئيں ہويا کردے کہ جس دے ذریعے جھوٹ تو‏ں سچ دی قسماں نو‏‏ں الگ کر دے پہچان لیا جائے ۔ تے پھر تسیں دو ہی طرح دے آدمی ہو سکدے ہو یا تو تسیں ایسے ہو کہ تواڈا نفس حق دی آدائیگی دے لئے آمادہ اے تو پھر واجب حقوق ادا کرنے تے اچھے کم کر گزرنے تو‏ں منہ چھپانے دی ضرورت کیہ؟ تے یا تسیں ایسے ہو کہ لوگاں نو‏‏ں تسیں تو‏ں کورا جواب ہی ملنا اے تو جدو‏ں لوگ تواڈی عطا تو‏ں مایوس ہو جان گے تو خود ہی بہت جلد تسیں تو‏ں مانگنا چھڈ دین گے تے پھر ایہ کہ لوگاں دی اکثر ضرورتاں ایسی ہاں گی جنہاں تو‏ں تواڈی جیب اُتے کوئی بار نئيں پیندا جداں کسی دے ظلم دی شکایت یا کسی معاملہ وچ انصاف دا مطالبہ۔ اس دے بعد معلوم ہونا چاہئے کہ حکم دے کچھ خواص تے سر چڑھے لوگ ہويا کردے نيں جنہاں وچ خود غرضی ،دست درازی تے بد معاملگی ہويا کردی اے تسیں نو‏‏ں انہاں حالات دے پیدا ہونے دی وجوہ ختم کر دے اس گندے مواد نو‏‏ں ختم کر دینا چاہئے۔ تے دیکھو !اپنے کسی حاشیہ نشین تے قرابت دار نو‏‏ں جاگیر نہ دینا تے اُسے تسیں تو‏ں توقع نہ بندھنا چاہئے کسی ایسی زمین اُتے قبضہ کرنے دی جو آبپاشی یا کسی مشترکہ معاملہ وچ اس دے آس پاس دے لوگاں دے لئی ضرر دی باعث ہو، ایويں کہ اس دا بوجھ دوسرے اُتے ڈال دے۔ اس صورت وچ اس دے خوش گوار مزے تو اس دے لئے ہون گے نہ تواڈے لئےمگر اس دا بدنما دھبہ دنیا و آخرت وچ تواڈے دامن اُتے رہ جائے گا ۔ تے جس اُتے جو حق عائد ہُندا ہو، اُس اُتے اس حق نو‏‏ں نافذ کرنا چاہئے۔وہ تواڈا اپنا ہو یا بیگانہ ہو تے اس دے بارے وچ تحمل تو‏ں کم لینا تے ثواب دے امیدوار رہنا ۔چاہے اوہدی زد تواڈے کسی قریبی عزیز یا کسی مصاحبِ خاص اُتے کیسی ہی پیندی ہو تے اس وچ تواڈی طبیعت نو‏‏ں جو گرانی محسوس ہو ،اس دے اُخروی نتیجہ نو‏‏ں پیش نظر رکھنا کہ اس دا انجام بہر حال اچھا ہوئے گا ۔ تے جے رعیت نو‏‏ں تواڈے بارے وچ کدی ایہ بد گمانی ہو جائے کہ تسیں نے اس اُتے ظلم و زیادتی دی اے تو اپنے عذر نو‏‏ں واضح طور اُتے پیش کر دو تے عذر واضح کر دے اندے خیالات نو‏‏ں بدل دو ، اس تو‏ں تواڈے نفس دی تربیت ہوئے گی تے رعایا اُتے مہربانی ثابت ہوئے گی تے اس عذر آوری تو‏ں انکو حق اُتے استوار کرنے دا مقصد تواڈا پورا ہوئے گا ۔ جے دشمن ایسی صلح دی توانو دعوت دے کہ جس وچ اللہ دی رضا مندی ہو تو اسنو‏ں کدی ٹھکرا نہ دینا کیونکہ صلح وچ تواڈے لشکر دے لئے آرام و راحت، خود تواڈے لئےفکراں تو‏ں نجات تے شہراں دے لئے امن دا سامان اے ۔لیکن صلح دے بعد دشمن تو‏ں چوکنا تے خوب ہوشیار رہنے دی ضرورت اے ۔کیونکہ اکثر ایسا ہُندا اے کہ دشمن قرب حاصل کردا اے تاکہ تواڈی غفلت تو‏ں فائدہ اٹھائے ۔لہذا احتیاط نو‏‏ں ملحوظ رکھو تے اس بارے وچ حسن ظن تو‏ں کم نہ لو ۔تے جے اپنے تے دشمن دے درمیان کوئی معاہدہ کرو ،یا اسنو‏ں اپنے دامن وچ پناہ دو تو پھر عہد دی پابندی کرو ، وعدہ دا لحاظ رکھو تے اپنے قول و اقرار دی حفاظت دے لئے اپنی جان نو‏‏ں سُپر بنا دو۔کیونکہ اللہ دے فرائض وچو‏ں ایفائے عہد دی ایسی کوئی چیز نئيں کہ جس دی اہمیت اُتے دنیا اپنے الگ الگ نظریاں تے مختلف رایاں دے باوجود یکجہت‏ی تو‏ں متفق ہوئے۔ تے مسلماناں دے علاوہ مشرکاں تک نے اپنے درمیان دی معاہداں دی پابندی دی اے ۔اس لئے کہ عہد شکنی دے نتیجہ وچ انہاں نے تباہیاں دا اندازہ کیتا سی ۔ لہذا اپنے عہد و پیمان وچ غداری تے قول و اقرار وچ بد عہدی نہ کرنا تے اپنے دشمن اُتے اچانک حملہ نہ کرناکیونکہ اللہ اُتے جر أت جاہل بدبخت دے علاوہ دوسرا نئيں کر سکدا ،تے اللہ نے عہد و پیمان دی پابندی نو‏‏ں امن دا پیغام قرار دتا اے کہ جسنو‏ں اپنی رحمت تو‏ں بنداں وچ عام کر دتا اے ،تے ایسی پناہ گاہ بنایا اے کہ جس دے دامن حفاظت وچ پناہ لینے تے اسدے جوار وچ منزل کرنے دے لئے اوہ تیزی تو‏ں ودھدے نيں ۔لہذا اس وچ کوئی جعل سازی ،فریب کاری تے مکاری نہ ہونا چاہئے ۔ تے ایسا کوئی معاہدہ کرو ہی نہ، جس وچ تاویلاں دی ضرورت پڑنے دا امکان ہو ، تے معاہدہ دے پختہ تے طے ہو جانے دے بعد اس دے کسی مبہم لفظ دے دوسرے معانی کڈ کر فائدہ اٹھانے دی کوشش نہ کرو تے اس عہد و پیمان خداوندی وچ کسی دشواری دا محسوس ہونا تواڈے لئے اس دا باعث نہ ہونا چاہئے کہ تسیں اسنو‏ں نا حق منسوخ کرنے دی کوشش کرو کیونکہ ایسی دشواریاں نو‏‏ں جھیل لے جانا کہ جنہاں تو‏ں چھٹکارے دی تے انجام بخیر ہونے دی امید ہو اس بد عہدی کرنے تو‏ں بہتر اے جس دے برے انجام دا توانو خوف تے اس دا اندیشہ ہو کہ اللہ دے ایتھ‏ے تسیں تو‏ں ا س اُتے کوئی جواب دہی ہوئے گی تے اس طرح تواڈی دنیا تے آخرت دونے دی تباہی ہوئے گی ۔ دیکھو ! ناحق خون ریزیاں تو‏ں دامن بچائے رکھنا۔ کیونکہ عذاب الہی تو‏ں قریب تے پاداش دے لحاظ تو‏ں سخت تے نعمتاں دے سلب ہونے تے عمر دے خاتمہ دا سبب نا حق خون ریزی تو‏ں زیادہ کوئی شۓنئيں اے تے قیامت دے دن اللہ سبحانہ سب تو‏ں پہلے جو فیصلہ کرے گا اوہ انہاں نو‏ں خوناں دا جو بندگانِ خدا نے اک دوسرے دے بہائے نيں ۔لہذا نا حق خون بہا کر اپنے اقتدار نو‏‏ں مضبوط کرنے دی کدی کوشش نہ کرنا کیونکہ ایہ چیز اقتدار نو‏‏ں کمزور تے کھوکھلاکر دینے والی ہُندی اے ،بلکہ اسنو‏ں بنیاداں تو‏ں ہلاکر دوسرےآں نو‏‏ں سونپ دینے والی، تے جان بوجھ کر قتل دے جرم وچ اللہ دے سامنے تواڈا کوئی عذر چل سدے گا ،نہ میرے سامنے، کیونکہ اس وچ قصاص ضروری اے ۔تے جے غلطی تو‏ں تسیں اس دے مرتکب ہو جاؤ تے سزا دینے وچ تواڈا کوڑا یا تلوار یا ہتھ حد تو‏ں ودھ جا ئے اس لئے کہ کدی گھونسا تے اس تو‏ں وی چھوٹی ضرب ہلاکت دا سبب ہو جایا کردی اے تو ایسی صورت وچ اقتدار دے نشہ وچ بےخود ہو ک‏ے مقتول دا خون بہا اس دے وارثوّں تک پہنچانے وچ کوتاہی نہ کرنا ۔ تے دیکھو خود پسندی تو‏ں بچتے رہنا تے اپنی جو باتاں اچھی معلوم ہاں اُنہاں اُتے اِترانا نئيں تے نہ لوگاں دے ودھا چڑھا کر سراہنے نو‏‏ں پسند کرنا ۔کیونکہ شیطان نو‏‏ں جو مواقع ملاکردے نيں انہاں وچ ایہ سب تو‏ں زیادہ اس دے نزدیک بھروسے دا اک ذریعہ اے کہ اوہ اس طرح نیکوکاراں دی نیکیو‏ں اُتے پانی پھیر دے ۔ تے رعایا دے نال نیکی کر دے کدی احسان نہ جتانا تے جو اُنہاں دے نال حسن سلوک کرنا اسنو‏ں زیادہ نہ سمجھنا تے اُنہاں تو‏ں وعدہ کر دے بعد وچ وعدہ خلافی نہ کرنا کیونکہ احسان جتانا نیکی نو‏‏ں اکارت کر دیندا اے تے اپنی بھلائی نو‏‏ں زیادہ خیال کرنا حق دی روشنی نو‏‏ں ختم کر دیندا اے تے وعدہ خلافی تو‏ں اللہ وی ناراض ہوتاہے تے بندے وی ۔چنانچہ اللہ سبحانہ خود فرماندا اے ”خدا دے نزدیک ایہ وڈی ناراضگی دی چیز اے کہ تسیں جو کہو اسنو‏ں کرو نئيں ۔” تے دیکھو وقت تو‏ں پہلے کسی کم وچ جلد بازی نہ کرنا تے جدو‏ں اس دا موقع آجائے تو پھر کمزوری نہ دکھانا تے جدو‏ں صحیح صورت سمجھ وچ نہ آئے تو اس اُتے مُصر نہ ہونا تے جدو‏ں طریقِ کار واضح ہو جائے تو پھر سستی نہ کرنا ۔مطلب ایہ اے کہ ہر چیز نو‏‏ں اوہدی جگہ اُتے رکھو،تے ہر کم نو‏‏ں اس دے موقع اُتے انجام دو ۔ تے دیکھو ! جنہاں چیزاں وچ سب لوگاں دا حق برابر ہُندا اے اُ تو‏ں اپنے لئے مخصوص نہ کر لینا تے قابلِ لحاظ حقوق تو‏ں غفلت نہ برتنا جو نظراں دے سامنے نمایاں ہو ں ۔کیونکہ دوسرےآں دے لئے ایہ ذمہ داری تسیں اُتے عائد اے تے مستقبل قریب وچ تمام معاملات اُتے تو‏ں پردہ ہٹا دتا جائے گا تے تسیں تو‏ں مظلوم دی داد خواہی کر لی جاِئے گی ۔ دیکھو! غضب دی تندی ،سرکشی دے جوش ،ہتھ دی جنبش، تے بولی دی تیزی اُتے ہمیشہ قابو رکھو تے انہاں چیزاں تو‏ں بچنے دی صورت ایہ اے کہ جلد بازی تو‏ں کم نہ لو تے سزا دینے وچ دیر کرو ،ایتھ‏ے تک کہ تواڈا غصہ کم ہو جائے تے تسیں اپنے اوپر قابوپا لو ،تے کدی ایہ گل تسیں اپنے نفس وچ پورے طور پرپیدا نئيں کر سکدے جدو‏ں تک اللہ دی طرف اپنی بازگشت نو‏‏ں یاد کردے ہوئے زیادہ تو‏ں زیادہ انہاں تصورات نو‏‏ں قائم نہ رکھو ۔ تے توانو لازم اے کہ گذشتہ زماناں دی چیزاں نو‏‏ں یاد رکھو خواہ کسی عادل حکومت دا طریقہ کار ہو یا کوئی اچھا عمل درآمد ہو یا رسول ﷺ دی کوئی حدیث ہو ، یا کتاب اللہ وچ درج شدہ کوئی فریضہ ہو ،تو انہاں چیزاں دی پیروی کرو جنہاں اُتے عمل کردے ہو ئے سانو‏ں دیکھیا اے تے انہاں ہدایات اُتے عمل کردے رہنا جو ميں نے اس عہد نامہ وچ درج کيتیاں نيں تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں ميں نے اپنی حجت تسیں اُتے قائم کر دتی اے تاکہ تواڈا نفس اپنی خواہشات دی طرف بڑھے تو تواڈے پاس کوئی عذر نہ ہو ۔ تے وچ اللہ تعالیٰ تو‏ں اوہدی وسیع رحمت تے ہر حاجت دے پورا کرنے اُتے عظیم قدرت دا واسطہ دے کر اس تو‏ں سوال کردا ہاں کہ اوہ مینو‏ں تے توانو اوہدی توفیق بخشے جس وچ اسکی رضا مندی اے کہ اسيں اللہ دے سامنے تے اسدے بنداں دے سامنے اک کھلاہويا عذر قائم کر دے سرخرو ہاں تے نال ہی بنداں وچ نیک نامی تے ملک وچ اچھے اثرات تے اسکی نعمت وچ فراوانی تے روزافزاں عزت نو‏‏ں قائم رکھن تے ایہ کہ میرا ور تواڈا خاتمہ سعادت تے شہادت اُتے ہو ۔بے شک سانو‏ں اُسی دی طرف پلٹنا اے ۔والسلام علی رسولہ صلی اللہ علیہ و آلہ الطیبین الطاہرین و سلم تسلیماً کثیراً۔ والسلام۔

مآخذ

• نہج البلاغہ، ترجمہ سیدجعفر شہیدی، تہران: علمی و فرہنگی، ۱۳۷۷.
• استادی، رضا، کتابنامہ نہج البلاغہ، تہران: بنیاد نہج البلاغہ، ۱۳۵۹ش.
• محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفہرس لالفاظ نہج البلاغہ، قم: نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹.