غزوہ خیبر

غزوہ خیبر
سلسلہ  مہمات نبوی کی فہرست
عمومی معلومات
ملک سعودی عرب   مقام خیبر، سعودی عرب   25°41′55″N 39°17′33″E
متحارب گروہ
مسلمانانِ مدینہ	یہودیانِ خیبر
قائد
حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم	نامعلوم
قوت
1600	10 ہزار توں ودھ
نقصانات
16 شہادتاں	ہلاکتاں تے واہوا مالی نقصان
[مکمل اسکرین پر]

محرم 7ھ (مئی 628ء) چ مسلماناں تے یہودیاں دے درمیان ایہ جنگ ہوئی سی جیہدے چ مسلمان فتح یاب ہوئے۔ خیبر یہودیاں دا مرکز سی جیہڑا مدینے توں 150 کلومیٹر دور لہندے پاسے ول اے جِتھے یہودی قبائل مسلماناں دے خلاف سازشاں کردے رہندےسی۔ ایس لئی مسلماناں نے ایس مسئلے نوں ختم کرن لئی ایہ جنگ شروع کیتی۔

ایتھے اک قلعہ وی اے جیہنوں قلعہ خیبر آکھیا جاندا اے ایس قلعے دا پھاٹک حضرت علی نے توڑیا سی تے قلعے چ وڑ گئے۔ ایس لئی حضرت علی نوں فاتح خیبر تے خیبر شِکن دے خطابات مِلے۔

غزوہ خیبر
سلسلۂ محارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:قلعه‌های خیبر.jpg
تاریخ مقام حجاز، مدینہ محل وقوع مدینہ تو‏ں 165 کلومیٹر شمال دی جانب نتیجہ مسلماناں دی فتح سبب خیبر نو بنیاد امت مسلمہ دے خلاف سازشاں دا اڈہ بنا ہويا سی ۔ ملک حجاز
فریقین
مسلمین	خیبر وچ سکونت پذیر یہودی
قائدین
حضرت محمد(ص)	مرحب (سربراہ قلعہ)
نقصانات
15 یا 18 مسلما‏ن شہید	93 یہودی ہلاک تے بے انتہا مالی نقصانات

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ خیبر رسول خدا دے غزوات وچو‏ں اک اے جو سنہ 7 ہجری وچ منطقۂ خیبر وچ انجام پایا۔ منطقۂ خیبر اج مدینہ تو‏ں 165 کلومیٹر شمال دی جانب شام دی طرف جانی والی سڑک (شاہراہ تبوک) اُتے واقع اے تے اس دا مرکز "الشُرَیف" کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ متعدد دیہاتاں تے ہری بھری کھیتیاں دا مجموعہ اے جو خیبر ہی دے نام تو‏ں دایہی علاقہ اے تے سطح سمندر تو‏ں 854 میٹر دی بلندی اُتے سنگستان وچ واقع ہويا ا‏‏ے۔ خیبر وڈی وڈی وادیاں اُتے مشتمل اے اے ؛ پانی دی فراوانی اے ؛ زرعی علاقہ اے تے ایتھ‏ے دی آبادی وی اچھی خاصی ا‏‏ے۔ خیبر دی زیادہ تر پیداوار کھجوراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ خیبر دے باشندے زیادہ تر قبیلہ عنزہ تو‏ں تعلق رکھدے نيں جو "سُریر" نامی پنڈ تے غَرَس تو‏ں نورشید تک جانے والی پوری وادی وچ سکونت پذیر نيں۔۔۔ غزوہ خیبر، جنگ خیبر یا فتح خیبر جداں ناماں تو‏ں وی مشہور ا‏‏ے۔

جنگ خیبر دی تمہیدات

سنہ 4 ہجری وچ ، جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بنو نضیر دے یہودیاں نو‏‏ں خیانت دے جرم وچ مدینہ تو‏ں کڈ باہر کیتا، حیی بن اخطب، سلام بن ابی الحقیق تے کنانہ بن ربیع بن ابی الحقیق سمیت بعض یہودی خیبر دی طرف چلے گئے۔ اوہ اگلے سال مکہ چلے گئے تے قریش نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف جنگ اُتے اکسایا۔۔۔۔ ایويں خیبر نو بنیاد اسلامی امت دے لئے خطرات تے سازشاں دے اڈے وچ تبدیل ہويا۔۔

ماہ شعبان سنہ 6 ہجری وچ وی جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں معلوم ہويا کہ خیبر دے عرب پڑوسی قبیلے "بنو سعد بن بکر" نے خیبر دے یہودیاں دے لئے اجتماع کیتا اے تو آپ(ص) نے حضرت علی علیہ السلام نو‏‏ں اک گروہ دی سرکردگی وچ انہاں دی طرف روانہ کیتا۔ امام علی علیہ السلام نے حملہ کیتا تو مذکورہ قبیلے دے جنگجو بھج گئے تے بوہت سارے غنائم مسلماناں دے ہتھ لگے۔ ہور اسی سال رمضان دے مہینے وچ عبداللہ بن عتیک دی سرکردگی وچ اک سریئے دے دے دوران رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف احزاب نو‏‏ں اکسانے والے سلام بن ابی الحقیق نو‏‏ں ہلاک کیتا گیا۔ اسی زمانے وچ عبداللہ بن رواحہ نو‏‏ں خیبر وچ جاکر تحقیق کرنے دا حکم دتا گیا۔۔

بعدازاں خیبر دے یہودیاں نے اُسَیر بن زارِم/ یُسَیر بن رِزام نو‏‏ں امیر بنایا تے اس نے قبیلہ غطفان سمیت عرب قبائل نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف اکسایا تے انہاں دی مدد تو‏ں مدینہ اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کیتا۔ چنانچہ آپ(ص) نے شوال سنہ 6 ہجری وچ اک بار پھر عبداللہ بن رواحہ نو‏‏ں کچھ سپاہی دے کر خیبر روانہ کیتا تے جنگ دے نتیجے وچ اُسَیر سمیت بعض یہودی مارے گئے۔۔۔۔

علاوہ ازاں، بنو قریظہ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں نکالے جانے، شہر وچ امن و سکون دی بحالی تے ہور یہودیاں دے نال رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے معاہدہ صلح منعقد ہونے دے بعد، خیبر دے یہودی ـ جو بنو نضیر نو‏‏ں یہودیاں نو‏‏ں وی اپنے ہاں بسائے ہوئے سن ـ آپ(ص) تو‏ں انتقام لینے دے درپے سن تے اپنی دولت نو‏‏ں طاقتور قبیلے "غطفان سمیت پڑوسی عرب قبائل دی تحریک دے لئے صرف کررہے سن ؛ تاکہ انہاں نو‏ں مسلماناں دے خلاف اپنے نال متحد کراں۔ ایہی سازشاں اس دے لئے کافی سن کہ پیغمبر(ص) صلح حدیبیہ دے کچھ ہی عرصہ بعد خیبر اُتے حملہ کردے۔

روانگی

رسول اللہسانچہ:دور نے محرم الحرام سنہ 7 ہجری دے اوائل وچ خیبر دی طرف عزیمت دی تے ماہ صفر المظفر وچ خیبر نو‏‏ں فتح کیتا تے ربیع الثانی سنہ 7 ہجری نو‏‏ں مدینہ واپس آئے۔۔

مروی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم غزوہ حدیبیہ دے بعد ذوالحجہ وچ مدینہ واپس تشریف فرما ہوئے تے ذوالحجہ دے باقی ماندہ ایام تے محرم الحرام نو‏‏ں مدینہ وچ رہے تے سنہ 7 ہجری دے ماہ صفر وچ ـ تے بقولے یکم ربیع الاول دی شب نو‏‏ں خیبر دی جانب روانہ ہوئے۔

مدینہ وچ جانشینی تے لشکر اسلام دی علمداری

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سباع بن عرفطہ غفاری یا ابو ذر غفاری۔ یا نمیلہ بن عبداللہ لیثی؛ یا ابو رہم کلثوم بن حصین الغفاری نو‏‏ں مدینہ وچ اپنا جانشین قرار دتا تے سفید رنگ دا پرچم علی علیہ السلام دے سپرد کیتا تے۔۔۔۔ تے آپ(ع) نو‏‏ں اپنے لشکر دا امیر تے سپہ سالار قرار دتا ا‏‏ے۔

سپاہ مسلمین دی تعداد

غزوہ خیبر وچ مسلماناں دی تعداد 1400، یا غزوہ حدیبیہ وچ حاضرین دی تعداد دے برابر یعنی 1500 یا 1540 سی۔ غزوہ خیبر وچ 20 خواتین نے شرکت کيتی جنہاں وچ ام المؤمنین ام سلمہ وی شامل سن۔ بنو غفار دی خواتین رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اجازت تو‏ں زخمیاں دی مرہم پٹی تے مسلماناں دی مدد کرنے دی غرض تو‏ں شریک ہوئیاں۔۔ مدینہ دے یہودیاں وچو‏ں 10 افراد تے غلاماں دی اک جماعت نے وی شرکت کيتی۔

اہالیان خیبر دی تعداد

تاریخی مآخذ وچ خیبر دے جنگجؤاں دی تعداد دے بارے وچ مبالغہ آمیز اعداد و شمار منقول نيں؛ واقدی دا کہنا اے کہ ہر روز 10000 یہودی جنگجو جنگ دے لئے نکلتے سن تے یعقوبی نے یہودی جنگجؤاں دی تعداد 20000 لکھی ا‏‏ے۔ مؤرخین لکھدے نيں: یہودی تصور ہی نئيں کردے سن کہ پیغمبر(ص) انہاں اُتے حملہ کرن گے۔ اوہ اپنے پہاڑاں دی چوٹیاں اُتے تعمیر شدہ اپنے مضبوط قلعاں تے وڈی مقدار وچ ہتھیاراں تے بےشمار جنگجؤاں، مسلسل جاری پانی دے پیش نظر سمجھ رہے سن کہ مسلماناں دے حملے دی صورت وچ اوہ کئی سال تک مزاحمت کرسکدے نيں۔ مدینہ وچ سکونت پذیر بعض یہودی مسلماناں نو‏‏ں ڈراندے ہوئے کہندے سن کہ اوہ خیبریاں تے انہاں دے مضبوط قلعاں دا سامنا کرنے دی قوت نئيں رکھدے۔ انھاں نے حتی اک قاصد خیبر وچ کنانہ بن ابی حقیق دے پاس روانہ کیتا سی تے اسنو‏ں یقین دہانی کرائی سی کہ مسلماناں دی تعداد قلیل تے عسکری وسائل محدود نيں۔ کفار قریش نو‏‏ں وی امید سی کہ جنگ دی صورت وچ خیبر دے یہودی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے غلبہ پائاں گے۔ انھاں نے اس سلسلے وچ آپس وچ شرط بندیاں وی دی سی۔

پیغمبر(ص) دا راستہ

پیغمبر اکرم(ص) نے قبیلہ اشجع دے دو راہ بلداں دی مدد تو‏ں خیبر دی طرف روانہ ہوئے۔ عِصر / عَصَر، تے "صہباء" جیسی منازل وچ پیغمبر اکرم(ص) دے مختصر قیام دی برکت تو‏ں مساجد تعمیر ہوئیاں۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اک راہ بلد نو‏‏ں ہدایت دی کہ آپ(ص) نو‏‏ں ایسے راستے تو‏ں خیبر دی جانب لے جائے کہ آپ(ص) شام تے خیبر دے درمیان حائل ہوجان تے اہلیان خیبر اپنے غطفانی حلیفاں دی امداد وصول نہ کرسکن۔ مدینہ تو‏ں خیبر دی جانب کئی راستے نکلتے سن جنہاں وچو‏ں اک دا نام مرحب سی جو آپ(ص) نے سفر دے لئے منتخب کیتا۔۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہراول دستے دے اک مامور نے عباد بن بشر نے راستے وچ قبیلہ اشجع دے اک یہودی جاسوس نو‏‏ں گرفتار کیتا جس نے دسیا کہ قبیلہ غطفان نے خیبر دے باشندےآں نو‏‏ں مدد کیندی یقین دہانی کرائی اے تے غطفانیاں تے یہودیاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف جنگ دے درمیان اتحاد قائم کیتا ا‏‏ے۔ اس شخص نے ابتداء وچ مسلماناں نو‏‏ں خوفزدہ کرنے دی کوشش کيتی لیکن جدو‏ں عباد بن بشیر نے اسنو‏ں ڈرایا تے اس تو‏ں سوالات پوچھے تو کہنے لگیا کہ یہودی مسلماناں تو‏ں سخت مرعوب ہوئے نيں۔

غطفانیاں دی مدد

کہیا گیا اے کہ قبیلۂ غطفان نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خیبر پہنچ چدے نيں تو اس دے جنگجؤاں نے یہودیاں نو‏‏ں کمک پہنچانے دے لئے اک منزل تک دا راستہ طے کیتا لیکن انہاں نو‏ں گھر بار تے مال و ثروت خطرے وچ پڑنے دی فکر لاحق ہوئی تے خیبر دے قلعاں وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے ہی پلٹ کر واپس چلے گئے۔۔۔

لیکن اک روایت دے مطابق کنانہ جنگ خیبر تو‏ں قبل غطفانیاں دے پاس گیا تے خیبر دے کھجوراں دی اک سال ـ تے بقولے سال دی نصف ـ پیداوار دا وعدہ دے کر انہاں نو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف جنگ دے لئے اکسایا تے قبیلہ غطفان یہودیاں دا اتحادی بن گیا۔ بعد ازاں غطفانیاں نے (غزوہ بنی لحیان وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اونٹھ چوری کرنے والے گروہ دے سرغنے) "عیینہ بن حصن" نو‏‏ں اپنا سربراہ مقرر کیتا۔ 4000 غطفانی جنگجو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی عزیمت تو‏ں 3 روز قبل خیبر دے قلعے "نطاۃ" وچ داخل ہوئے۔ آپ(ص) نے سعد بن عبادہ نو‏‏ں عیینہ دے پاس بھیجیا تے پیغام دتا کہ ان الله قد وعدني خيبر فارجعوا وکفوا۔۔۔ (یعنی "خداوند متعال نے مینو‏ں فتح خیبر دا وعدہ دتا اے پس واپس چلے جاؤ تے جنگ تو‏ں دست بردار ہوجاؤ۔۔۔)" چنانچہ تساں اپنے ساتھیاں دے نال واپس چلے جاؤ اسيں وی خیبر دے کھجوراں دی اک سال ـ تے بقولے اک سال دی نصف ـ پیداوار تواڈے حوالے کرن گے۔ عیینہ نے ایہ پیشکش قبول کرنے تو‏ں انکار کیتا۔ اُتے حضور اکرم(ص) دے حملے تو‏ں اک رات قبل غطفانیاں نو‏‏ں اک غیبی صدا سنائی دی جو انہاں نو‏ں خبر دار کررہی سی کہ مدینہ دے نواح وچ واقع "حیفاء" وچ انے دے اموال تے اعزاء و اقارب اُتے حملہ ہويا اے چنانچہ اوہ نہایت عجلت وچ خیبر چھڈ دے چلے گئے۔

خیبری یہودیاں دی حکمت عملی

دوسری طرف تو‏ں، خیبر دے یہودیاں نو‏‏ں یقین ہوگیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں دی طرف آدے رہن گے، تو ابو زینب یہودی نے تجویز دتی کہ قلعاں دے باہر چھاؤنی قرار داں تے جنگ دے لئے تیار ہوجان، لیکن انھاں نے قلعاں دے استحکم دے سہارے قلعہ بند ہوکر لڑنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔

سپاہ اسلام خیبر وچ

خداوند متعال نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی سپاہ دی عزیمت نو‏‏ں خیبر دے باشندےآں تو‏ں خفیہ رکھی ایتھ‏ے تک کہ آپ(ص) رات دے وقت خیبر دے قریب پہنچے تے "شق" تے "نطاۃ" نامی قلعاں دے درمیان تو‏ں گذرے تے معمول دے خلاف "اذان" دی صدا نہ سنی تو اپنا سفر جاری رکھیا؛ تے دعا دی تے مسلماناں نو‏‏ں ہدایت فرمائی کہ اوہ وی اوہی دعا پڑھیاں۔ تے پھر اپنا سفر جاری رکھیا حتی کہ "منزلہ" دے مقام اُتے پہنچے تے رات اوتھے بسر دی تے نماز وی اوتھے ادا کيتی تے اوہی مقام بعد وچ "مسجد خیبر" قرار پایا۔ صبح ہوئی تو یہودی ناگہانی طور آپ(ص) دی آمد تو‏ں مطلع ہوئے تو اوہ بھج دے قلعاں دی پناہ وچ چلے گئے۔۔۔ رسول اکرم(ص) نے اپنے اصحاب نو‏‏ں عورتاں تے بچےآں دے قتل تو‏ں منع کیتا تے اس روز صبح تو‏ں شام تک قلعہ نطاۃ دے باشندےآں دے نال نبرد آزما رہے؛ تے پھر اپنی چھاؤنی نو‏‏ں اس مقام تو‏ں منتقل کیتا جس دی زمین گیلی سی تے دشمن دی زد وچ سی ؛ تے فرمایا کہ "رجیع" نامی مقام اُتے چلے جان۔ ہور فرمایا کہ خیبر دے بعض کھجوراں نو‏‏ں [امکانی طور اُتے عسکری ضروریات دے تحت] کاٹ دتا جائے۔۔

غزوہ خیبر دی روداد

جنگ دا آغاز

جنگ دے پہلے دن 50 مسلما‏ن زخمی ہوئے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ست شب و روز تک چھاؤنی لگائی رکھی تے ہر روز مسلماناں دے ہمراہ ـ جنہاں وچو‏ں ہر اک گروہ دے پاس اک پرچم ہُندا سی ـ یہودیاں دے نال جنگ وچ مصروف رہندے سن ۔ چھیويں رات نو‏‏ں نطاۃ دا اک یہودی باشندہ ـ جس دا نام "سماک" سی ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے امان مانگ کر اس قلعہ دی جانب راہنمائی دی پیشکش کیندی تے دسیا کہ قلعۂ نطاۃ ـ جو اشیائے خورد و نوش تے ہتھیاراں دا گودام وی اے ـ اندرونی طور اُتے شکست و ریخت دا شکار ہوچکيا اے تے اہلیان قلعہ خوف دے مارے قلعہ چھڈ دے بھج رہے نيں۔ اگلے دن مسلماناں نے قلعۂ نطاۃ نو‏‏ں فتح کیتا تے سماک نے بعد وچ اسلام قبول کیتا۔

قلعۂ ناعم دی فتح

مروی اے کہ سبب تو‏ں پہلا قلعہ ـ جو مسلماناں نے فتح کیتا ـ قلعۂ ناعم سی ۔ ایہ قلعہ خود کئی ذیلی قلعاں تے حصاراں اُتے مشتمل سی تے رسول اکرم(ص) نے انہاں اُتے حملہ کرنے دے لئے اپنے اصحاب دی صف آرائی دا اہتمام کیتا۔ یہودیاں نے مسلماناں نو‏‏ں تیراں دا نشانہ بنایا تے اصحاب نے اپنے جسماں نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے لئے ڈھال قرار دتا۔ اس روز آپ(ص) نے اپنا سفید پرچم دو مہاجراں (بقول ابن اسحق ابوبکر تے عمر) تے انہاں دے بعد اک انصاری دے سپرد کیتا؛ لیکن اوہ کچھ زیادہ کم کيتے بغیر میدان جنگ تو‏ں پلٹ آئے؛ بخاری دی روایت ملاحظہ ہو:

روى البخاري في صحيحه بسنده عن أبي حازم قال : اخبرني سهيل بن سعد رضي لله عنه أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال يوم خيبر: لأعطين هذه الراية غدا رجلا يفتح الله على يديه ، يحب الله ورسوله ، ويحبه الله ورسوله۔
ترجمہ: بخاری نے صحیح وچ اپنی سند تو‏ں، ابن حازم تو‏ں روایت کيتی اے کہ سہیل بن سعد نے مینو‏ں خبر دتی کہ بتحقیق رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خیبر دے دن فرمایا: بتحقیق کل وچ ایہ پرچم اس مرد نو‏‏ں داں گا جس دے ہتھو‏ں خداوند عالم اس قلعے نو‏‏ں فتح فرمائے گا؛ اوہ ایسا مرد اے جو خدا تے اس دے رسول(ص) تو‏ں محبت کردا اے تے خدا تے اس دا رسول(ص) وی اس تو‏ں محبت کردے نيں؛ اوہ کرار تے جم کر لڑنے والا تے غیر فرار ہوئے گا۔

اگلے روز رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی بن ابی طالب(ع) نو‏‏ں بلیایا جو آشوب چشم وچ مبتلا سن تے پیغمبر خدا(ص) دے معجزے تو‏ں آشوب چشم وچ افاقہ ہويا تو پیغمبر اسلام(ص) نے پرچم آپ(ع) دے سپرد کیتا۔ ایہ روایت مسلم نیسابوریتے ہور مؤرخین و محدثین نے وی نقل کيتی ا‏‏ے۔۔۔

مرحب دی ہلاکت

بعض روایات وچ اے کہ محمد بن مسلمہ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اجازت تو‏ں مرحب نو‏‏ں دو بدو لڑائی وچ تلوار دا وار کردے ہلاک کردتا۔۔ یا اسنو‏ں شدید زخمی کیتا تے علی(ع) نے اس دا کم تمام کردتا۔ اُتے صحیح تے دقیق روایت ایہ اے کہ حضرت علی(ع) نے مرحب نو‏‏ں دو بدو لڑائی وچ تلوار مار کر ہلاک کردتا تے ایہ ضربت اس قدر مؤثر سی کہ اس دے بعد قلعۂ خیبر فتح ہويا۔۔۔۔۔ اہل سنت دے مشہور مؤرخین نے مؤخر الذکر روایت نو‏‏ں صحیح قرار دتا ا‏‏ے۔

فتحِ قلعۂ مرحب

مروی اے کہ خیبر دے قلعاں وچ سب تو‏ں وڈا، سخت تے مضبوط قلعہ "قموص" سی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اوہدی فتح دا پرچم علی(ع) نو‏‏ں عطا کیتا تے علی(ع) نے مرحب نو‏‏ں ـ جس دا نام اس قلعے دے لئے مختص سی ـ ہلاک تے قلعے نو‏‏ں فتح کردتا۔۔

فائل:نقاشی از کندن در خیبر توسط امام علی .png

مصوری؛ علی(ع) دے ہتھو‏ں باب خیبر اکھاڑے جانے دا منظر

ابو رافع دی روایت دے مطابق، اک یہودی نے قلعے دے دروازے دے پاس حضرت علی اُتے وار کیتا تے آپ(ع) دی ڈھال گر گئی چنانچہ آپ(ع) نے قلعے دے اک دروازے نو‏‏ں اکھاڑ کر اسنو‏ں اپنی ڈھال قرار دتا تے اسی دروازے نو‏‏ں ہتھ وچ لے ک‏ے آخر تک لڑتے رہے ایتھ‏ے تک کہ قلعہ آپ(ع) دے ہتھو‏ں فتح ہويا تے اسی قلعے (یعنی قلعۂ مرحب) دی فتح دی خوشخبری رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے لئے بھجوا دت‏ی۔۔۔ اک روایت دے مطابق جس یہودی مرد نے آپ(ع) اُتے تلوار دا وار کیتا سی، اوہ مرحب ہی سی ۔ مروی اے کہ جنگ دے بعد 40 یا 70 افراد اس دروازے نو‏‏ں اٹھانے وچ کامیاب ہوسک‏ے سن ۔۔۔۔ خیبر دی فیصلہ کن فتح امام علی علیہ السلام دے فضائل و مناقب وچ شمار ہُندی اے جس اُتے بوہت سارے مؤرخین تے محدثین دا اتفاق ا‏‏ے۔۔۔ یہودیاں دے متذکرہ بالا دلیر پہلواناں تے قلعۂ ناعم وچ بعض ہور بہادر جنگجؤاں دی ہلاکت دے بعد خیبر دی فتح کاملہ آسان ہوگئی۔

قلعہ نطاۃکی فتح

صعب بن معاذ دا حصار وی نطاۃ دے احاطے وچ سی جس وچ کھانے پینے دی اشیاء، ہور سازوسامان تے چوپائے ہور 500 جنگجو سن ۔ مسلماناں نے 10 روز تک نطاۃ دا محاصرے وچ رکھیا تے قلعے دے اطراف وچ لڑتے رہ‏‏ے۔ مجاہدین ـ بالخصوص بنو اسلم بھکھ تو‏ں نڈھال ہوئے تو رسول اکرم(ص) نے دعا کيتی کہ خداوند متعال سب تو‏ں وڈا قلعہ ـ جو سب تو‏ں زیادہ اُتے ثروت وی سی ـ انہاں دے لئے کھول دے۔ بعد ازاں صعب بن معاذ دا حصار دو روز تک گھمسان دی لڑائی دے بعد تیسرے روز بوقت صبح اللہ دی مدد تو‏ں فتح ہوچکيا تے یہودیاں نے ناعم، نطاۃ تے صعب بن معاذ نامی قلعاں نو‏‏ں چھڈ دے راہ فرار اختیار کيتی تے سب تو‏ں زیادہ مضبوط تے اُچے قلعے ــ یعنی قلعۂ زبیر ــ وچ فرار کردے چلے گئے۔۔ ایہ قلعہ وی تن دن تک محاصرے وچ رہیا؛ اسی اثناء وچ اک یہودی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے امان منگی تے اوہدی راہنمائی وچ شدید جنگ دے بعد مسلماناں نے اس حصار نو‏‏ں ـ جو نطاۃ دا آخری حصار سی ـ فتح کرلیا۔

امن و سکون دا احساس تے چھاؤنی دی منتقلی

نطاۃ دے باشندے یہودیاں وچ شجاع ترین سمجھ‏‏ے جاندے سن تے اس قلعے دی تسخیر دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے یہودیاں دی شب خون تے ناگہانی حملےآں تو‏ں امن و سکون محسوس کیتا تے حکم دتا کہ آپ(ص) دی چھاؤنی نو‏‏ں رجیع تو‏ں اس دے سابقہ مقام یعنی منزلہ وچ منتقل کیتا جائے تے بعدازاں کئی حصاراں تے ذیلی قلعاں اُتے مشتمل قلعۂ شِقّ دی طرف روانہ ہوئے تے شدید جنگ دے بعد، مسلماناں نے ابتداء وچ سُمران تے اس دے بعد نزار ناماں حصاراں نو‏‏ں فتح کیتا تے اوتھ‏ے دے باشندےآں نو‏‏ں قید کرلیا۔

قلعے دا خزانہ مل گیا

کنانہ تے اس دے بھائی نے قسم مؤکّد اٹھا کر قلعۂ کتبیہ وچ کسی قسم دے خزانے دی موجودگی تو‏ں انکار کیتا سی لیکن اوہ خزانہ ـ جو انھاں نے چھپا رکھیا سی ـ پیغمبر اکرم(ص) نو‏‏ں مل گیا چنانچہ آپ(ص) نے انہاں دونے نو‏‏ں دو مسلماناں دے سپرد کیتا تا کہ انہاں تو‏ں اپنے شہید اعزاء و اقارب دا قصاص لاں۔ انہاں دو افراد نے قبل ازاں وی کئی موضوعات وچ عہد شکنی دی سی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے صلح نامے دے مطابق انہاں دے اموال لے لئے تے انہاں دی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید کرلیا۔۔۔

یہودیاں دی طرف تو‏ں مصالحت دی درخواست

نزار خیبر دا آخری قلعہ سی جتھ‏ے لڑائی ہوئی۔ اس قلعے دے فتح کيتے جانے دے بعد نطاۃ تے شقّ تو‏ں بھاگے ہوئے لوگ (قلعۂ کتیبہ وچ واقع) قموص، وَطیح تے و سُلالِم جداں مضبوط حصاراں دی پناہ وچ چلے گئے تے دروازےآں نو‏‏ں مقفل کردتا۔ چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے منجنیق استعمال کرنے دا فیصلہ کیتا۔ 14 دن مسلسل محاصرے دے بعد یہودی تھک ہار گئے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں مصالحت دی پیشکش کیندت‏ی۔ حصار سلالم دے امیر کنانہ بن ابی الحقیق نے وی ـ جو اس دے باوجود کہ اک ماہر تیر انداز سی ـ اپنے ساتھیاں نو‏‏ں تیر اندازی تو‏ں منع کیتا تے تھوڑی دیر بعد اوہ خود چند یہودیاں دے ہمراہ ـ قلعۂ کتیبہ دے محصورین (یعنی 2000 تو‏ں ودھ یہودی مرداں، عورتاں تے بچےآں) دی طرف تو‏ں، بعض شرطاں اُتے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال صلح کرلی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں امان دی تے اوہ انھاں نے اپنے مال و اسباب، سونے، چاندی تے زرہاں نو‏‏ں آپ(ص) دی تحویل وچ دتا۔ وطیح تے سلالم خیبر دے آخری قلعے سن جو فتح کيتے گئے۔

صلح نامے دے نکات

اس صلحنامے وچ قرار پایا کہ قلعاں دے اندر محصور جنگجؤاں دی جان محفوظ رہے تے اوہ اپنی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں لے سرزمین خیبر نو‏‏ں ترک کردے چلے جائيں تے اپنے اموال، زمیناں، ہتھیاراں، زرہاں، لباس وغیرہ نو‏‏ں رسول اکرم(ص) دے حوالے کراں۔۔۔

جنگ خیبر دی مدت

خیبر دے یہودی ـ عام تصورات دے برعکس ـ آخرکار رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مقابلے وچ مغلوب ہوئے۔ ایہ یہودیاں دی دوسری شکست سی جو تقریبا اک مہینے تک محاصرے تے جنگ دے نتیجے وچ وقوع پذیر ہوئی۔ بلاذری دے مطابق جنگ تے محاصرے دی ایہ مدت 20 تو‏ں لے ک‏ے 30 دن تک سی ؛ شیخ مفید دے مطابق ایہ مدت 20 تو‏ں کچھ دن زیادہ سی ؛ اسی بنا اُتے سنہ 7 ہجری نو‏‏ں سنۃ الاستغلاب کہیا گیا ا‏‏ے۔

یہودی عورت دا رسول اللہ(ص) تے صحابہ نو‏‏ں مسموم کرنا

مروی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ دے ہتھو‏ں فتح خیبر دے بعد یہودی عمائدین وچو‏ں سلّام بن مشکم دی بیوی زینب بنت حارث نے اپنے باپ حارث، چچا حارث تے شوہر دا بدلہ لینے دی غرض تو‏ں زہریلا گوشت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں بطور ہدیہ پیش کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے بشر بن براء سمیت بعض صحابہ نے اس گوشت وچ اک اک نوالہ تناول کیتا تے پھر سب نے آپ(ص) دی ہدایت اُتے ہتھ کھچ لیا۔ بشر موقع اُتے ہی (یا اک سال علالت دے بعد) اسی مسمومیت دی وجہ تو‏ں انتقال کرگئے؛ جداں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی شہادت نو‏‏ں وی اسی زہریلے گوشت دا نتیجہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔۔۔۔۔

مقتولین دی تعداد

جنگ خیبر وچ 15 تو‏ں 18 مسلم مجاہدین شہید ہوئے تے یہودیاں وچو‏ں 93 افراد مارے گئے۔۔۔

فائل:قبور شهداء خیبر.jpg

شہدائے خیبر دا مزار

۔

مسلماناں دی عسکری قوت وچ اضافہ

خیبر وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دی فتح دے نتیجے وچ قریش تے انہاں دے حلیف قبائل دی عسکری لحاظ تو‏ں کمزور ہوگئے تے مسلمین نو‏‏ں عسکری تے معاشی لحاظ تو‏ں تقویت ملی۔

غنائم

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فروہ بن عمرو بیاضی نو‏‏ں خیبر دے جنگی غنائم دی حفاظت اُتے مامور کیتا (جو شقّ، نطاۃ تے کتیبہ دے قلعاں تو‏ں مسلماناں دے ہتھ لگے سن ) تے فرمایا: جے کسی نے انہاں اموال تو‏ں سوئی یا دھاگا تک وی اٹھایا اے، واپس کردے۔ آپ(ص) نے غنائم نو‏‏ں 5 حصےآں وچ تقسیم کیتا؛ اک حصہ جو سہم اللہ (خمس) سی، آپ(ص) نے خود اٹھایا تے اس وچو‏ں اپنی زوجات، اہل بیت (یعنی علی(ع)، تے فاطمہ(س))، بنو عبدا المطلب بن ہاشم بن عبد مناف، بنو مطلب بن عبد مناف تے بعض صحابہ، ایتام تے حاجتمنداں دی مدد فرمائی تے باقی 4 حصےآں نو‏‏ں فروخت کردتا۔۔۔۔

خیبر دے دوسرے قلعے (منجملہ: وطیح تے سلالم) مصالحت دے ذریعے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے سپرد کيتے گئے چنانچہ انہاں قلعاں تو‏ں حاصل ہونے والے اموال "مالِ فیئ" وچ شمار ہُندے سن جو خالصۃ الرسول(ص) دے زمرے وچ آندے سن ۔۔۔۔

مال غنیمت دی تقسیم

خیبر دا مال غنیمت خمس الگ کرنے دے بعد انہاں افراد دے درمیان ونڈ دتا گیا جو غزوہ حدیبیہ وچ شریک ہوئے سن خواہ اوہ جو جنگ خیبر وچ شریک ہوئے خواہ اوہ جو شریک نئيں ہوئے سن ؛۔ اُتے الواقدی دی رائے زیادہ صحیح اے جنہاں دا کہنا اے کہ غنائم نو‏‏ں خیبر وچ حاضر تمام افراد دے درمیان ونڈ کیتا گیا چاہے اوہ جنہاں نے غزوہ حدیبیہ وچ شرکت کيتی سی چاہے اوہ جنہاں نے شرکت نئيں دی سی۔ فروخت شدہ اموال تو‏ں حاصلہ آمدنی وی انہاں دے درمیان ونڈ دتی گئی۔ تمام حصص دی تعداد 1800 سی جنہاں نو‏ں 18 گروہاں وچ تقسیم کیتا گیا تے ہر 100 حصص دی تقسیم دے لئے اک سرپرست متعین کیتا گیا۔۔۔۔۔۔۔۔۔

فتح خیبر دے بعد قبیلہ دوس دے بعض افراد ابو ہریرہ، طفیل بن عمرو تے قبیلہ اشجع دے کچھ افراد خیبر پہنچے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں وی غنائم وچو‏ں حصہ عطا کیتا۔۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے غزوہ خیبر وچ شریک یہودیاں، غلاماں تے خواتین نو‏‏ں وی غنائم وچو‏ں حصہ دتا یا کچھ بطور عطیہ دیئے۔۔

یہودیاں دی خیبر وچ زراعت کرنے دی درخواست

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فتح خیبر دے بعد اوتھ‏ے دے یہودیاں دی درخواست اُتے انہاں نو‏ں اوتھ‏ے زراعت تے کھجوراں دی پرورش دی اجازت دی جس وچ انہاں نو‏ں مہارت حاصل سی ؛ تے اجازت دی کہ خیبر دی زراعت تے نخلستاناں دی آدھی پیداوار اپنے لئے رکھن تے انہاں دے نال معاہدہ کیتا تے انہاں دی جان و مال تے زمیناں نو‏‏ں امان عطا کيتی۔۔۔۔</ref>ابن زنجویه، کتاب الاموال، ج3، ص1066-1068۔</ref>

رسول اللہ(ص) دا صفیہ دے نال نکاح

خیبر وچ یا خیبر تو‏ں مدینہ واپسی دے وقت مقام صہباء وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے صفیہ بنت حیی بن اخطب نو‏‏ں ـ جو جنگی قیدیاں وچ شامل سن ـ اسلام دی دعوت دتی تے انھاں نے ایہ دعوت قبول کرلی چنانچہ آپ(ص) نے انہاں نو‏ں آزاد کیتا تے انہاں تو‏ں نکاح کرلیا۔۔

غزوہ خیبر دے بارے وچ بعض آیات کریمہ

مروی اے کہ سورہ فتح دی آیت … وَأَثَابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً ﴿18﴾(ترجمہ: تے انہاں نو‏ں عنایت دی اک قریبی فتح) وچ دتی گئی بشارت دا تعلق فتح خیبر تو‏ں اے تے اگلی آیت وچ وَمَغَانِمَ كَثِيرَةً … ﴿19﴾(ترجمہ: تے بوہت سارے اموال غنیمت ...) تو‏ں مراد غزوہ خیبر وچ مسلماناں دے ہتھ لگنے والے غنائم نيں۔۔۔ بعض مفسرین دا کہنا اے کہ سورہ فتح دی پہلی 15 آیات کریمہ تے [[سورہ احزاب دی آیت وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضاً لَّمْ تَطَؤُوهَا...﴿27﴾(ترجمہ: تے تمنيں قابض بنایا انہاں دی زمین تے انہاں دے مکانات تے انہاں دے اموال تے اس زمین اُتے جسنو‏ں تساں اپنے زیر قدم لیائے نہ سن ...) دی شان نزول غزوہ خیبر ا‏‏ے۔۔

خلیفہ ثانی دے دور وچ خیبریاں دا جلا وطن کیتا جانا

خلیفۂ ثانی دے دور وچ خیبر دے یہودی اک مسلما‏ن دے قتل وچ ملوث قرار پائے تے عمر نے اک حدیث دی رو تو‏ں ـ جو اوہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں منتسب کردے سن کہ "دو مذاہب جزیرۃ العرب وچ جمع نئيں ہُندے" ـ حجاز دے یہودیاں منجملہ اہلیان خیبر نو‏‏ں شام جلاوطن کیتا تے خیبر دی زمیناں تے نخلستاناں نو‏‏ں اک بار پھر تقسیم کیتا تے بعض نے زمیناں نو‏‏ں پسند کیتا تے بعض دوسرےآں نے ضمانت شدہ پیداوار کو۔۔۔۔۔۔ خیبر تو‏ں نکالے جانے والے بعض یہودی عراق تے مصر چلے گئے۔

فتح خیبر دے بارے وچ اشعار

فتح خیبر دے بعد حسان بن ثابت سمیت بعض شعراء نے اس واقعے دے بارے وچ اشعار کہ‏ے۔۔

علی(ع) دی شان وچ حسان دے اشعار:
وكان علىّ أرمد العين يبتغى *** دواء فلمّا لم يحسّ مداويا
شفاه رسول اللّه منه بتفلة *** فبورك مرقيّا و بورك راقيا
وقال سأعطى الرّاية اليوم صارما *** كميّا محبّا للإله مواليا
يحبّ الإله والإله يحبّه *** به يفتح اللّه الحصون الأوابيا
فاصفی بها دون البرية كلها *** عليا وسماه الوزير المواخيا
تے علي (ع) نو‏‏ں آشوب چشم لاحق سی شفا بخش دوا دے منتظر سن ليکن طبيب نہيں مل رہیا سی
تے بالآخر رسول اللہ صلی اللہ عليہ وآلہ نے اپنے مبارک آب دہن تو‏ں آپ (ع) دیاں اکھاں نو‏‏ں شفا بخشی
پس مبارک اے اوہ جس نے شفا دی تے مبارک اے اوہ جو شفا یاب ہويا
تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمايا: "ميں اج (يوم خيبر) پرچم ايسے جوانمرد نو‏‏ں دے رہیا ہاں جو کاٹ دینے والی تلوار دا مالک تے مرد شجاع اے ؛ اللہ تو‏ں محبت کرنے والا تے اس دے احکم دا پیرو اے
اللہ تو‏ں محبت کردا اے تے اللہ وی اس تو‏ں محبت کردا اے تے اسی دے ہتھو‏ں اللہ تعالی قلعے فتح فرمائے گا
رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس مہم دی انجام دہی دے لئے تمام انساناں دے درمیان علی(ع) نو‏‏ں چن لیا، انہاں نو‏ں اپنا وزیر تے بھائی قرار دتا۔

شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ص70۔

حوالے

مآخذ

• مضمون دا اصل ماخذ: دانشنامۂ جہان اسلام ج16.
• ابن آدم، کتاب الخراج، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره [بی تا]
• ابن ابی شیبہ، المصنف فی الاحادیث والآثار، چاپ سعید لحام، بیروت 1409هجری قمری /1989 عیسوی۔
• ابن اثیر الجزری، علی بن ابی الکرم محمد بن محمد بن عبدالکریم بن عبدالواحد الشیبانی، الكامل في التاريخ، دارالکتب العلمیه، بیروت لبنان ۔ 1407 هجری قمری / 1987 عیسوی۔
• ابن بابویہ، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1362 هجری شمسی۔
• ابن حبیب، کتاب المحبر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن 1361هجری قمری /1942، چاپ افست بیروت [بی تا]
• ابن خرداذبہ، أبو القاسم عبيد الله بن عبد الله (المتوفى: نحو 280هـ)، المسالك والممالك، دار صادر أفست ليدن، بيروت ۔ 1889 عیسوی۔
• ابن زنجویہ، کتاب الاموال، چاپ شاکر ذیب فیاض، ریاض 1406هجری قمری /1986 عیسوی۔
• ابن سعد، الطبقات الکبری، (بیروت)۔
• ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف 1956 عیسوی۔
• ابن فراء، الاحکم السلطانیة، چاپ محمد حامد فقی، بیروت 1403هجری قمری / 1983 عیسوی۔
• ابن ہشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفیٰ سقا، ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شلبی، قاهره 1355هجری قمری /1936 عیسوی۔
• ابوعبید، قاسم بین سلام، کتاب الاموال، چاپ محمد خلیل هراس،بیروت 1408هجری قمری /1988 عیسوی۔
• ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، کتاب الخراج، بیروت 1399هجری قمری /1979 عیسوی۔
• ابن حنبل، احمد، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت: دار صادر [بی تا]
• بخاری، محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن المغیرة الجعفی البخاری (194 – 256ه‍)، الجامع المسند الصحیح المختصر، المشرف: محمد زهیر بن ناصر بن ناصی، دار الطوق النجاة، بیروت - لبنان 1422 هجری قمری۔
• بكري الاندلسي، أبو عبيد عبد الله بن عبد العزيز، معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، مخطوطات القاهرة، المحقق: مصطفى السقا، بيروت الطبعة الثالثة 1403 هجری قمری / 1983 عیسوی۔
• بلادي، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافية في السيرة النبوية، الناشر: دار مكة للنشر والتوزيع، سنة النشر: 1402 هجری قمری / 1982 عیسوی۔
• بلاذري، أحمد بن يحيی بن جابر، جمل من أنساب الأشراف، المحقق: سهيل زكار - رياض زركلي، دار الفكر للطباعة والنشر ۔ بيروت ۔ لبنان، الطبعة الاولی ـ 1417 هجری قمری / 1996 عیسوی۔
• بلاذري، فتوح البلدان، الدكتور صلاح الدين المنجد، نشره ووضع ملاحقه وفهارسه ملتزمة النشر والطبع مكتبة النهضة المصرية، القاهرة مطبعة لجنة البيان العربي۔
• بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوة، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت 1405هجری قمری /1985 عیسوی۔
• ڈاکٹڑ جواد علي، المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام، ساعدت جامعة بغداد في نشره، الطبعة الثانية 1413 هجری قمری / 1993 عیسوی۔
• حافظ وهبہ، جزيرة العرب في القرن العشرين، مطبعة لجنة التأليف والترجمة والنشر، الطبعة الاولی، 1354 هجری قمری / 1935 عیسوی۔
• حربی، ابراهیم بن اسحاق، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401 هجری قمری /1981 عیسوی۔
• عصقري، خليفة بن خياط، تاريخ ابن خياط، تحقيق: سهيل زكار، دار الفكر، بيروت لبنان 1993 عیسوی / 1414 هجری قمری۔
• سلام، سلام شافعي محمود، حصون خيبر في الجاهلية و عصر الرسول صلى الله عليه و آله، الناشر: منشأة المعارف - الاسكندرية۔ 1409 هجری قمری /1989 عیسوی۔
• سهمودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفیٰ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1404هجری قمری /1984 عیسوی۔
• صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت 1414 هجری قمری /1993 عیسوی۔
• تجانی، صلاح، الترتیبات المالیة فی تاریخ غزوة خیبر: بواعثها و نتائجها»، مجلة المورخ العربی، ج1، ش 5 (1997 عیسوی)۔
• عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنف، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، 1403هجری قمری /1983 عیسوی۔
• طبري، ابو جعفر محمد، تاريخ الرسل والملوك، محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعة الثانیة، دار المعارف بمصر۔
• طبري، محمد بن جرير، جامع البيان عن تأويل آي القرآن، قدم له: خليل الميس، ضبط وتوثيق وتخريج: صدقي جميل العطار، دار الفكر، بيروت لبنان، 1415 هجری / 1995 عیسوی۔
• عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی الله علیه و آله و سلم، قم، 1385 هجری شمسی۔
• مسعودی، علی بن حسین بن علی، التنبیه والاشراف، لیدن، 1894 عیسوی۔ دار صادر بیروت۔
• شيخ المفيد، محمد بن محمد بن النعمان العكبري البغدادي (336 – 413 ه‍)، الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، تحقيق: مؤسسة آل البيت(ع) لتحقيق التراث، دار المفيد ۔ المؤتمر، الالفي للشيخ المفيد في مدينة قم سنة 1413 هجری قمری۔
• مقدسي، المطهر بن طاهر، (المتوفی: نحو 355ه‍) البدء والتاريخ۔
• مقريزي، أحمد بن علي بن، إمتاع الأسماع بما للنبي صلى الله عليه وسلم من الأحوال والأموال والحفدة المتاع، محقق: محمد عبد الحميد النميسي، دار الكتب العلمية، 1420 هجری قمری / 1999 عیسوی۔
• حلبی، علی بن ابراهیم بن احمد الشافعی، السیره الحلبیه: (انسان العیون فی سیرة الامین المامون)، تحقیق: عبدالله محمد الخلیلی بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانية، 1427 هجری قمری / 2006 عیسوی۔
• نيشابوري، مسلم بن الحجاج ابن مسلم القشيرى، الجامع الصحيح، دار الفكر بيروت - لبنان۔
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966، چاپ افست قاهره، بی تا۔
• يعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر، تاريخ اليعقوبي، مؤسسه ونشر فرهنگ اهل بيت (ع) - قم ۔ دار صادر بيروت 1379 هجری قمری / 1960 عیسوی۔

• Watt, William Montgomery, Muhammad at Madina, Karachi 1981.

پچھلا غزوہ: حدیبیہ

رسول اللہ(ص) دے غزوات غزوہ خیبر

اگلا غزوہ: عمرۃ القضاء