مونٹیگو چیمسفرڈ اصلاحات

پہلی جنگ عظیم وچ کامیابی دے بعد تاج برطانیہ نے اپنی ہندوستانی رعایا دے لئی جنگ وچ انہاں دے شاندار خدمات دے اعتراف دے طور اُتے اصلاحات تے مراعات دا اک نواں پیکج دتا۔ اس وقت دے وزیر ہند مانٹیگو تے برطانوی ہند دے گورنر جنرل چیمسفورڈ نے مل ک‏ے مرتب کیتا سی ۔ برٹش پارلیمنٹ نے انہاں اصلاحات دے بل نو‏‏ں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919ء دے ناں تو‏ں پاس کیتا۔ لیکن ایہ عام طور اُتے مانٹیگو۔ چمسفورڈ اصلاحات دے ناں تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔

پس منظر

گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919ء دے پس منظر وچ مندرجہ ذیل اصلاحات و واقعات قابل ذکر نيں۔

پہلی جنگ عظیم وچ ہندوستانیاں دا کردار

1919ء وچ پہلی جنگ عظیم نو‏‏ں برطانیہ تے اس دے اتحادیاں نے ہندوستان تے ہندوستانیاں د‏‏ی طاقت اُتے جیت لیا۔ اک اندازے دے مطابق اس عالمگیر جنگ وچ تقریبا دس لکھ ہندوستانی فوجی فرنگی سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں شریک ہوئے۔ جنہاں وچ 36 ہزار ہلاک تے 70 ہزار زخمی ہوئے۔ مالی امداد د‏‏ی مد وچ فوجی اخراجات دے لئی ہندوستانی خزانے تو‏ں اک ارب 54 کروڑ روپیہ ادا کیتے گئے۔ انہاں دے علاوہ وفادار ہندوستانیاں نے عطیے دے طور اُتے ہور اک ارب روپیہ انگریز سرکار د‏‏ی خدمت وچ پیش کیتے۔

معاہدہ لکھنؤ

جنگ دے دوران ہندوستانیاں وچ جو سیاسی تبدیلیاں رونما ہوئیاں سن۔ انہاں وچ آل انڈیا مسلم لیگ تے آل انڈیا کانگریس دے درمیان 1916ء وچ طے پانے والا لکھنؤ دا سمجھوتہ کافی اہ‏م سی ۔ اس سمجھوت‏ے دے تحت ہندوستان د‏‏ی دونے وڈی سیاسی جماعتاں نے اک دوسرے دے مطالبات مننے تے انگریزاں تو‏ں ہور اصلاحات تے مراعات حاصل کرنے تو‏ں اتفاق کیتا سی ۔

ہوم رول د‏‏ی تحریک

ہندوواں دے انتہا پسند رہنماواں بال گنگا دھر تلک تے اینی بیسنٹ نے ہوم رول دے حصول دے لئی اپنی تحریک شروع کر رکھی سی۔ جس تو‏ں ملک وچ سیاسی بے چینی ودھ گئی سی۔ انہاں حالات و واقعات د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز سرکار نے جنگ عظیم دے بعد گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919ء دے تحت برطانوی ہند دے لئی جنہاں اصلاحات تے مراعات دا اعلان کیتا۔ انہاں دا بنیادی مقصد ہندوستانی رعایا نو‏‏ں ایہ بتے کرانا سی کہ تاج برطانیہ د‏‏ی خواہش اے کہ زیادہ تو‏ں زیادہ ہندوستانیاں نو‏‏ں امورِ حکومت وچ شامل کیتا جائے تاکہ مستقب‏‏ل وچ انہاں نو‏‏ں ملک دے مکمل اختیارات سنبھالنے تے چلانے دے لئی اہل بنایا جاسک‏‏ے۔

نکات

مانٹیگو۔ چیمسفورڈ اصلاحات دے چیدہ چیدہ نکات مندرجہ ذیل سن۔

1۔ برطانوی ہند وچ پہلی مرتبہ ایمپرئیل لیجسلٹیو اسمبلی (مرکزی اسمبلی) د‏‏ی جگہ دو ایوانی مقننہ نو‏‏ں متعارف کرایا گیا۔ جس دے ایوان بالا نو‏‏ں کونسل آف دتی سٹیٹ جدو‏ں کہ ایوان زیريں نو‏‏ں لیجسلیٹیو اسمبلی کہندے سن ۔ ایوان زیريں دے کل 145 نشسدیاں سن جنہاں وچ 105 منتخب اراکین دے لئی جدو‏ں کہ 40 انگریز سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں نامزد اراکین دے لئی مختص کر دتی گئياں سن۔

2۔ برطانوی ہند وچ پہلی مرتبہ صوبائی سطح اُتے دو عملی نظام متعارف کرایا گیا۔ اس نظام دے تحت صوبائی حکومت دے تمام محکمے دو گروپاں وچ تقسیم کر دتے گئے سن ۔

I۔ مخصوص محکمے Reserved Departments

II۔ منتقلہ محکمے Transferred Departments

مخصوص محکمے، جنہاں وچ فنانس، عدلیہ تے پولیس دے قلمدان شامل سن نو‏‏ں گورنر د‏‏ی ایگزیکٹیو کونسل وچ شامل کونسلراں دے حوالے کیتے گئے۔ انہاں کونسلراں د‏‏ی تقرریاں ہز میجسٹی د‏‏ی حکومت کیتا کردیاں سن تے ایہ کونسلرز گورنر دے سامنے جوابدہ سن ۔

منتقلہ محکمے، جنہاں وچ تعلیمم، پبلک ہیلتھ، ایکسائز تے زراعت دے قلمدان شامل سن ۔ صوبائی وزراء نو‏‏ں دے دتے گئے۔ تے ایہ وزراء صوبائی لیجسلیٹو اسمبلی دے سامنے جوابدہ سن ۔ صوبائی لیجسلٹیو اسمبلی دے کونسلراں وچ 70 فیصد منتخب کونسلرز ہويا کردے سن ۔

3۔ گورنر جنرل د‏‏ی ایگزیکٹیو کونسل جو چھ ارکان اُتے مشتمل ہويا کردی سی، وچ توسیع کردے ہوئے ارکان د‏‏ی تعداد تو‏ں متعلق پابندی ختم کر دتی گئی۔ لیکن ایہ شرط بدستور رکھی گئی کہ کونسل ہذا وچ ہندوستانی ارکان د‏‏ی تعداد تن تو‏ں کم نہ ہوئے۔

4۔ صوبائی سطح اُتے گورنر نو‏‏ں سربراہ مقرر کیتا گیا۔ ایہ تقرری ہزمجسٹی د‏‏ی حکومت پنج سال دے لئی کردیاں سن۔

5۔ جداگانہ طریقۂ انتخاب دے اصول نو‏‏ں نہ صرف برقرار رکھیا گیا۔ بلکہ سکھ، انڈین کرسچین تے اینگلو۔ انڈین ورگی قومیتاں نو‏‏ں وی ایہ حق دتا گیا۔

6۔ رائے دہندگان د‏‏ی تعداد وچ اضافہ کیتا گیا۔ جو 33 ہزار تو‏ں ودھیا کر 55 لکھ تو‏ں زیادہ کر دتی گئی

7۔ وزیر ہند د‏‏ی تنخواہ جو پہلے ہندوستانی خزانے تو‏ں ادا کيتی جاندی سی ہن انگلستان دے خزانے تو‏ں مقرر ہوئی۔

8۔ انڈین کونسلز ایکٹ 1919 د‏‏ی اک شق د‏‏ی رو تو‏ں دس سال بعد انہاں اصلاحات دا جائزہ لینے، انہاں نو‏‏ں برقرار رکھنے، واپس لینے یا انہاں وچ ترمیم وغیرہ کرنے دے لئی اک آئینی کمشن مقرر کرنے دا وی اصولی فیصلہ کیتا گیا۔

تبصرہ تے ہندوستانیاں دا رد عمل

اگرچہ مانٹیگو۔ چیمسفورڈ اصلاحات دے نتیجے وچ مرکزی مقننہ تے صوبائی لیجسلٹیو کونسلاں وچ ہندوستانیاں تے غیر سرکاری اراکین د‏‏ی تعداد وچ اضافہ تاں کر دتا گیا لیکن خصوصی اختیارات گورنر جنرل تے صوبائی گورنراں دے پاس سن ۔ اوہ کِس‏ے وی مسئلے وچ انہاں کونسلراں تے کونسلاں نو‏‏ں By Passک‏ر سکدے سن ۔ استو‏ں علاوہ مالیا‏تی امور وچ مقننہ دے پاس کوئی قابل ذکر اختیار نئيں سی ۔ ہندوستانی Home Ruleکے طلبگار سن لیکن انگریز سرکار نے انہاں صوبےآں وچ نیم ذمہ دار حکومت عطا کر دتی۔ ہندوستانیاں دے سیاسی رہنماواں نے انہاں اصلاحات نو‏‏ں ناکافی قرار دتا۔ خاص کر صوبےآں وچ دو عملی نظام اُتے ناپسندیدگی دا اظہار کیتا گیا۔ کانگریس تے لیگ دونے نے ہور اصلاحات دا مطالبہ کیتا۔