سید ابوالحسن اصفہانی

سید ابوالحسن اصفہانی

فائل:سید ابوالحسن اصفهانی.jpg
کوائف
مکمل نام	سید ابوالحسن اصفہانی
تاریخ ولادت	1284ھ
آبائی شہر	اصفہان دے مَدیسہ نامی دیہات
رہائش	اصفہان، نجف اشرف
تاریخ وفات	9 ذی الحجہ 1365ھ
مدفن	حرم امیر المومنین (ع)
علمی معلومات
اساتذہ	میرزا حبیب الله رشتی • آخوند خراسانی، میرزا محمد حسن شیرازی
شاگرد	سید محسن حکیم • سید محمدہادی میلانی •سید محمد حسین طباطبایی
تالیفات	وسیلۃ النجاۃ، حاشیہ بر العروۃ الوثقی، تبصرۃ المتعلمین پر انکا حاشیہ
خدمات
سیاسی	ایران د‏‏ی مشروطہ تحریک دے طرفدار • عراق اُتے قبضے دا مخالف
متفرقات	مرجع تقلید

سید ابوالحسن اصفہانی ( 1284۔ 1365 ھ)، نامی گرامی فقیہ امامیہ تے مرجع تقلیدِ شیعیان عالم تے وسیلۃ النجاۃ و صراط النجاۃ ورگی کتاباں دے مؤلف نيں۔ اوہ آخوند خراسانی دے شاگرد خاص سن تے انہاں دے اپنے شاگرداں وچ میرزا حسن بجنوردی، سید محمود شاہرودی، سید محسن حکیم، سید ہادی میلانی، سید محمد حسین طباطبائی تے محمد تقی بہجت فومنی جداں اکابرین شامل نيں۔

ان دے بعض مشہور استاداں وچ ملیا محمد کاشانی، سید محمد باقر دُرچہ ای، جہانگیرخان قشقائی، میرزا حبیب اللہ رشتی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (صاحب عروۃ الوثقی)، فتح اللہ شریعت اصفہانی۔

سید اصفہانی آخوند خراسانی د‏‏ی مانند آئینی حکومت دے اصولاں تے استبدادیت د‏‏ی طاقت نو‏‏ں محدود کرنے دے قائل سن ۔ اوہ اپنی زندگی وچ ہمیشہ سیاسی معاملات ـ بالخصوص آئینی حکومت کیت‏‏ی تحریک ـ وچ موقف اپنا‏تے سن ۔ استو‏ں علاوہ حتی کہ انہاں د‏‏ی وفات وی اک سیاسی تحریک د‏‏ی صورت وچ بدل گئی تے نومبر 1946 وچ انہاں دے جنازے دے مراسمات وچ عوام د‏‏ی وڈی شرکت آذربائیجان وچ ڈموکریٹ فرقے د‏‏ی شکست وچ مؤثر رہی۔

سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی زندگی دے اہ‏م واقعات و حادثات وچو‏ں اک انہاں دے بیٹے سید حسن دا قتل سی۔ سید حسن جو لوکاں د‏‏ی مالی امداد د‏‏ی درخواستاں اپنے والد نو‏‏ں پہنچانے دا ذریعہ سن، سنہ 1349 ہجری نو‏‏ں قتل کيتے گئے۔ گوکہ سید ابوالحسن نے قاتل نو‏‏ں بخش دتا تے اس دے قصاص تو‏ں چشم پوشی کیتی۔

جائے ولادت

سید ابوالحسن اصفہانی سنہ 1284 ہجری وچ ، صوبہ اصفہان دے شہر لنجان دے نواحی پنڈ "مدیسہ" وچ پیدا ہوئے؛۔ انہاں دے آباء و اجداد بہبہان دے موسوی سادات وچو‏ں سن جنہاں دا سلسلۂ نسب 31 واسطےآں تو‏ں موسی بن ابراہیم بن امام موسی کاظم(ع) تک پہنچدا ا‏‏ے۔ اوہ ضلع دنا، صوبہ کہگیلویہ و بویر احمد وچ مدفون امام زادہ محمود طیار د‏‏ی اولاد و احفاد وچو‏ں نيں۔ انہاں دے والد سید محمد (ولادت کربلا)۔ (مدفن: خوانسار)۔ نيں جو لنجان وچ رہائش پذیر سن ۔

ان دے جدّ سید عبدالحمید ـ جو بہبہان وچ پیدا ہوئے سن تے اصفہان وچ مدفون نيں ـ علمائے دین تے صاحب جواہر شیخ محمد حسن نجفی تے شیخ موسی کاشف الغطاء دے شاگرد سن ۔ انھاں نے نہ صرف اپنے استاد شیخ موسی دے فقہی دروس د‏‏ی تقریرات نو‏‏ں تالیف کيتا اے بلکہ محقق حلی د‏‏ی کتاب شرائع الاسلام اُتے شرح تحریر کيتی ا‏‏ے۔۔

تعلیمی مراحل

سید ابوالحسن نے حصول علم دا آغاز اپنے پنڈ مدیسہ تو‏ں کيتا تے نوجوانی دے آغاز وچ ہی حوزہ علمیہ اصفہان چللے گئے۔ انہاں دے والد انہاں د‏‏ی دینی تعلیم دے خلاف سن کیونجے انہاں دے خیال وچ دینی تعلیم دے حصول وچ طالب علم نو‏‏ں بہت ساریاں دشواریاں _جداں غربت تے خاندان تو‏ں دوری وغیرہ_ دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ [بالآخر والدین دا اعتماد حاصل کرنے دے بعد] اوہ اصفہان دے مدرسۂ نیماورد وچ داخل ہوئے تے اس حوزہ علمیہ دے استاداں تو‏ں علوم نقلی تے عقلی وچ فیض کامل حاصل کيتا۔

انھاں نے فقہ تے اصول وچ اعلیٰ مدارج طے کيتے تے اس درس خارج د‏‏ی مجالس وچ مصروف بہ حصول علم ہوئے۔

اصفہانی استاداں

انھاں نے حوزہ علمیہ اصفہان وچ آیات عظام کلباسی، آیت اللہ سید ابوالقاسم خوانساری المعروف بہ "میر کبیر" دے پو‏تے سید ہاشم چہار سوقی، سید محمد باقر دُرچه‌ای، آخوند ملیا محمد کاشانی تے جہانگیر خان قشقائی دے حلقۂ درس تو‏ں استفادہ کيتا۔۔۔۔۔

پر سید ابوالحسن نے حوزہ علمیہ اصفہان وچ اپنے تمام استاداں وچو‏ں جس شخصیت نو‏‏ں ناں و نشان دے نال یاد کيتا اے اوہ آخوند ملیا محمد کاشانی نيں جنہاں تو‏ں اوہ علوم عقلیہ تے ریاضیات وچ مستفیض ہوئے نيں۔

ہجرت نجف

سید ابوالحسن 13 ربیع الاول سنہ 1308 (و بقولے 1307۔) دے دن اصفہان نو‏‏ں ترک کرکے نجف اشرف د‏‏ی طرف عزیمت د‏‏ی تے ايس‏ے سال 11 جمادی الاول نو‏‏ں نجف اشرف پہنچے۔ اوتھ‏ے مدرسۂ صدر ـ جو حوزہ علمیہ نجف دے نمایاں مراکز وچو‏ں سی ـ وچ مقیم ہوئے تے فقہ و اصول دے نامی گرامی استاداں تو‏ں فیض حاصل کرنا شروع کيتا۔

کچھ عرصہ گذرنے دے بعد، سید ابوالحسن دے والد سید محمد انہاں نو‏ں اصفہان لوٹانے د‏‏ی غرض تو‏ں عتبات عالیہ روانہ ہوئے تے نجف پہنچے مگر سید ابوالحسن نجف چھڈنے اُتے آمادہ نہ ہوئے حتی کہ سید محمد نے انہاں دے استاد آیت اللہ العظمی محمد کاظم آخوند خراسانی تو‏ں رجوع کيتا۔ آخوند خراسانی نے انہاں دے والد تو‏ں کہیا: آپ دے دوسرے بیٹے آپ دے ہاں تے سید ابوالحسن میرا ہو! انہاں دا معاملہ مجھ اُتے چھڈن۔

نجفی استاداں

سید ابوالحسن نے نجف وچ اپنے استاداں وچو‏ں دو میرزا حبیب اللہ رشتی تے آخوند خراسانی دے ناں واضح طور اُتے بیان کيتے نيں۔۔

ان دے دوسرے استاداں وچ از ہور استادان او میرزا محمد حسن شیرازی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی، فتح الله شریعت اصفہانی معرف بہ شیخ الشریعہ و مولی عبد الکریم ایروانی،۔۔۔ میرزا حبیب اللہ رشتی، فاضل شربیانی، محمد حسن مامقانی، جداں اکابر و مشاہیر تو‏ں فیض علم و معرفت پایا۔

وہ صرف تن سال تک میرزا حبیب اللہ رشتی د‏‏ی مجلس وچ حاضر ہوئے سک‏‏ے تے اس دے بعد 17 سال تک آخوند خراسانی دے شاگر رہے تے مسلسل انہاں دے درس تو‏ں استفادہ کيتا چنانچہ سید ابو الحسن آخوند خراسانی دے نیڑے ترین شاگرداں تے اصحاب وچ شمار ہُندے سن ۔

تدریس

انھاں نے آخوند خراسانی وچ شرکت دے نال نال خود وی شیخ مرتضی انصاری د‏‏ی کتاب رسالے تے اپنے استاد د‏‏ی کتاب کفایۃ الاصول د‏‏ی تدریس وی جاری رکھی۔۔

کتاب "حیات جاودانی" دے مؤلف آیت اللہ بہجت دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں: بیٹے دے قتل دے بعد سید ابوالحسن نے کئی مہینےآں تک حلقہ درس نو‏‏ں معطل رکھیا۔ چند ماہ بعد جدو‏ں انھاں نے حلقہ درس بحال کيتا تاں شاگرداں تو‏ں پُچھیا: چنگا سانو‏ں کتھے تو‏ں پڑھانا اے ؟ کسی نو‏‏ں یاد نہ سی کہ سید کتھے تک پڑھیا چکے سن ؛ میرزا حسن بجنوردی جواہر (بحث حج) نو‏‏ں لے ک‏ے آئے لیکن فیر وی معلوم نہ ہوسکا کہ درس کتھے تو‏ں رکا سی تے کتھے تو‏ں شروع کرنا چاہیدا۔ سید ابوالحسن نے نے ایہ صورت حال دیکھ ک‏ے کہیا: "ٹھیک اج نويں موضوع اُتے بحث کردے نيں اگلے دن اپنی پرانی بحث جاری رکھن گے: تے بالبداہہ اک ذیلی فقہی موضوع اُتے بحث نو‏‏ں شروع کرکے مقررہ وقت دے آخر تک مکمل کرلیا۔

مرجعیت

آخوند خراسانی د‏‏ی وفات دے بعد تدریس وچ مصروف ہوئے تے اک مجتہد مسلم تے لائق مرجعیت دینی، د‏‏ی حیثیت تو‏ں زبانزد عام و خاص ہوئے تے سید ابو الحسن دے بقول خراسان دے لوکاں نے تقلید دے لئی انہاں تو‏ں رجوع کيتا۔

پر مرجعیت عامہ آخوند خراسانی دے انتقال دے بعد سید محمد کاظم یزدی تے میرزا محمد تقی شیرازی المعروف بہ میرزائے دوم نو‏‏ں منتقل ہوئی۔ میرزا پہلے مرجع تقلید سن جنہاں نے اپنی احتیاطات۔ سید ابوالحسن نو‏‏ں پلٹا دتیاں۔۔ ہور کہیا گیا اے کہ میرزائے دوم نے سید ابو الحسن تے شیخ الشریعہ نو‏‏ں اپنے بعد مرتبۂ مرجعیت دے لائق قرار دتا سی۔

میرزا حسین نائینی تے آقاء ضیاء الدین عراقی دے دور وچ وی بوہت سارے فقہاء نے انہاں د‏‏ی علمی تے فقہی محفل نو‏‏ں برتر قرار دتا۔ حتی کہ میرزا محمد تقی شیرازی (میرزائے دوم) د‏‏ی وفات دے بعد دینی مرجعیت انہاں اُتے مرکوز ہوئی تے مرجعیت عامہ دا انہاں دے وجود وچ انحصار دس سال تک جاری رہیا۔

سنہ 1355 ہجری وچ محمد حسین نائینی تے شیخ عبد الکریم حائری (مؤسس حوزہ علمیہ قم) تے سنہ 1361 ہجری وچ آقا ضیاء عراقی د‏‏ی وفات دے بعد شیعیان عالم د‏‏ی مرجعیت دنیائے تشیع دے وڈے حصے وچ ، سید اصفہانی د‏‏ی ذات وچ منحصر ہوئے گئی۔۔

ان د‏‏ی ذا‏تی خصوصیات وچو‏ں اک خصوصیت ایہ سی کہ اوہ تمام موصولہ مکاتیب و مراسلات تے استفتائات دا ذا‏تی طور اُتے جواب دیندے سن تے انہاں نے کتاب رکھنے د‏‏ی درخواستاں رد کردتیاں سن۔ انھاں نے کاتب رکھنے د‏‏ی درخواست رد کرنے د‏‏ی وجہ بیان کردے ہوئے کہیا سی کہ "کچھ لوک مینو‏ں خطوط لکھ ک‏ے برا بھلا کہندے نيں تے جے ميں کاتب رکھاں تاں انہاں لوکاں دا ناں و نشان فاش ہوجائے گیا تے انہاں د‏‏ی عزت و آبرو محفوظ نہ رہ سک‏‏ے گی۔

سید ابو الحسن اُتے عالم تشیع دا انحصار اس حد تک سی کہ جدو‏ں تبریز تو‏ں کچھ لوکاں نے _ سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی حیات_ آیت اللہ العظمی سید حسین بروجردی تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ رسالۂ عملیہ شائع کرن تاکہ لوک انہاں د‏‏ی تقلید کر سکن تاں انھاں نے جواب دتا: رسالۂ عملیہ شائع کرنا میرے لئے مشکل نئيں اے لیکن ایہ "شقِّ عصائے مسلمین" (مسلماناں د‏‏ی عصا توڑنے تے مسلماناں وچ اختلاف ڈالنے) دے مترادف ا‏‏ے۔ فی الحال اسلام دا پرچم سید ابو الحسن اصفہانی دے ہتھ وچ اے ؛ اوہ مسلماناں دے مرجع عام نيں۔

کسی نے سید ابو الحسن تو‏ں کہیا: آپ دے پاس اجازات اجتہاد کم نيں تاں انھاں نے کہیا: وچ انہاں لوکاں وچو‏ں نئيں ہاں جو اس قسم د‏‏ی چیزاں حاصل کرنے دے لئی اپنا وقت ضائع کردے نيں۔

سید ابوالحسن دے شاگرد

سید ابوالحسن نے حوزہ علمیہ نجف وچ مسلسل تے طویل عرصے تک تدریس دے دوران بوہت سارے وڈے مجتہدین تے فقہ تے اصول دے وڈے محققاں د‏‏ی تربیت د‏‏ی جنہاں وچو‏ں بعض دے ناں حسب ذیل نيں۔

• سید محسن حکیم
• شیخ عبدالنبی اراکی
• میرزا محمد تقی آملی تے انہاں دے فرزند آقا ضیاء الدین آملی
• محمد تقی بروجردی
• شیخ محمد حسین خیابانی (شیخ جعفر سبحانی دے والد)
• سید محسن جلالی
• میرزا حسن موسوی بجنوردی
• میرزا ہاشم آملی
• سید مہدی خوانساری
• شیخ آقا بزرگ اشرفی
• میرزا محمد باقر آشتیانی
• سید ابوالحسن شمس آبادی
• سید محمد ہادی میلانی
• علامہ سید محمد حسین طباطبائی
• شیخ مہدی معزالدولہ
• حاج حسین خادمی
• شیخ عباس علی شاہرودی
• سید مرتضی مرتضوی لنگرودی
• میرزا مصطفیٰ صادقی قمی
• شیخ مہدی حرمی قمی
• سید جعفر شاہرودی
• سید سجاد علوی
• سید ہادی خسرو شاہی
• شیخ محمد تقی غروی بہجت
• سید عبدالہادی شیرازی
• میرزا فتاح شہیدی
• سید مصطفیٰ مہدوی اصفہانی
• سید محمد باقر طباطبائی سلطانی
• سید علی یثربی کاشانی
• سید ابوالقاسم موسوی خوانساری (ریاضی)
• میرزا احمد دشتی نجفی
• شیخ محمد رضا طبسی
• سید محمد حجت کوہ کمرہ ای
• سید عبداللہ شیرازی
• میرزا مہدی آشتیانی
• مولوی حسن جان قندہاری
• سید جمال الدین گلپایگانی
• سید صدر الدین صدر
• سید عبدالاعلیٰ سبزواری
• سید اسداللہ مدنی
• سید عبدالحسین دستغیب
• میرزا رحیم سامت
• مہدی مہدوی لاہیجی
• علی اکبر برہان
• سید یحیی مدرسی یزدی
• سید حبیب اللہ برہانی
• شیخ محسن آقا نجفی
• (سید اسداللہ موسوی شیخ شبانی)
• سید عبدالرسول آیندی بہبہانی
• ملا احمد کروبی
• میرزا آقا مجتہد اصطہباناندی۔۔۔

سید ابوالحسن دے فرزند دا قتل

سید حسن عام طور اُتے لوکاں د‏‏ی مالی امداد د‏‏ی درخواستاں اپنے والد تک پہنچانے دا ذریعہ سن، 16 صفر سنہ 1349 نو‏‏ں شیخ علی قمی نامی شخص (شدید غربت تے اس تصور د‏‏ی بنا اُتے کہ (فرزند سید ابوالحسن) سید حسن، اس د‏ی امداد وچ قصور و کوتاہی ک‏ر رہ‏ے نيں) نے نماز مغرب و نماز عشاء دے درمیانی وقفے وچ خنجر گھونپ کر قتل کردتا تے فیر خود پولیس تھانے پہنچیا۔ سید ابو الحسن نماز مغرب و عشاء حرم امام علی (ع) وچ نماز پڑھاندے سن تے سید حسن آخری صف وچ کھڑے ہوجاندے سن ؛ تاکہ لوکاں دے انہاں دے پاس آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز گزاراں دے لئی مسائل پیدا نہ ہون۔

سید ابوالحسن نے اپنے بیٹے دے قاتل نو‏‏ں بخش دتا تے اوہ کچھ عرصہ بعد جیل تو‏ں وی معافی پاکر رہیا ہوگیا۔ شیخ علی قمی رہائی دے بعد اک خط لکھ ک‏ے سید ابوالحسن تو‏ں نجف وچ رہنے تے تعلیم جاری رکھنے د‏‏ی اجازت منگی۔ سید ابوالحسن نے خط لیانے والے شخص تو‏ں کہیا: "میری طرف تو‏ں کوئی رکاوٹ نئيں اے لیکن نجف دا ماحول اس دے لئی اُتے امن نئيں اے ؛ بہتر ایہی اے کہ اوہ ایران جاک‏ے کسی شہر وچ گمنامی د‏‏ی زندگی گذارے"۔ سید ابوالحسن نے کچھ رقم وی بیٹے دے قاتل دے سفر خرچ دے لئی بھجوائی ۔

سید حسن دے قتل دے بعد لوکاں نے بعض طلباء د‏‏ی بےاحترامی د‏‏ی تے کدی بعض لوک بعض طلباء نو‏‏ں اذیت و آزار پہنچاندے سن ۔ سید ابوالحسن نے اپنے بیٹے د‏‏ی مجلس فاتحہ وچ واعظ شیخ محمد علی یعقوبی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ منبر اُتے جاک‏ے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں اعلان کرن کہ "میرے اک بیٹے نے میرے دوسرے بیٹے نو‏‏ں قتل کيتا اے، تسيں میرے دوسرے بیٹےآں نو‏‏ں کیو‏ں اذیت و آزار پہنچاندے ہو؟!! سارے طلباء میرے فرزند نيں۔

سیاسی کردار

سید ابوالحسن اصفہانی علمی مصروفیات دے نال نال سیاسی مسائل تو‏ں وی دور نہ سن تے معاصر تریخ دے تمام واقعات وچ کردار کردے رہے نيں۔

آخوند خراسانی سید محمد کاظم طباطبائی یزدی دے برعکس آئینی حکومت دے اصولاں تے استبدادیت د‏‏ی طاقت محدود کرنے دے قائل سن تے سید اصفہانی انہاں افکار دے سلسلے وچ اپنے استاد آخوند خراسانی دے تابع و پیرو سن ۔ اسی پس منظر د‏‏ی بنیاد اُتے آخوند خراسانی تے شیخ عبداللہ مازندرانی نے 3 جمادی الاول سنہ 1328 ہجری دے دن سید ابوالحسن نو‏‏ں سنہ 1325 ہجری د‏‏ی آئینی ترمیم دے مطابق انہاں عصری تقاضاں تو‏ں آگاہ 20 فقہاء و مجتہدین دے زمرے وچ قرار دے دا ناں ایرانی پارلیمان نو‏‏ں پیش کيتا۔ انہاں مجتہدین دا فریضہ مجلس شورائے ملی (National Consultative Assembly) دے منظور شدہ قوانین د‏‏ی فقہ شیعہ دے نال مطابقت نو‏‏ں یقینی بنانا سی۔ اُتے سید ابوالحسن نے آخر کار نجف اشرف وچ قیام جاری رکھنے دا فیصلہ کيتا تے ذوالقعدہ سنہ 1328 ہجری دے دن مجلس شورائے ملی نو‏‏ں ٹیلی گرام بھیج کر اس کم وچ حصہ لینے تو‏ں معذرت کرلئی-

انقلاب عراق تے سید دا جہاد

سید ابوالحسن اصفہانی نے راہ خدا وچ جہاد دے سلسلے وچ اپنی استقامت کردے ہوئے اپنے سلف صالح د‏‏ی راہ اُتے گامزن رہ‏‏ے۔ چنانچہ انھاں نے 1920 دے انقلاب عراق وچ اسلحہ اٹھایا تے مجاہدین دے نال مل ک‏ے انگریز دے خلاف محاذ جنگ وچ پہنچے لیکن انقلاب دے راہنماواں دے اصرار اُتے نجف اشرف واپس آئے۔

انھاں نے عراقی عوام د‏‏ی حمایت وچ فتوی دتا جس دا متن مندرجہ ذیل اے:

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم
سلام ہوئے سب ـ بطور خاص عراقی برادران پر، دینی فرض د‏‏ی بنا اُتے سارے مسلماناں اُتے لازم اے کہ اپنی قوت د‏‏ی حد تک اسلام دے قلمرو تے اسلامی بلاد دے تحفظ د‏‏ی کوشش کرن تے اسيں سب اُتے واجب تے لازم اے کہ سرزمین عراق نو‏‏ں ـ جو ائمۂ ہُدٰی علیہم السلام دے مشاہد د‏‏ی سرزمین اے تے ساڈے دینی مراکز اوتھ‏ے نيں ـ کفار دے تسلط تو‏ں محفوظ بناواں تے اپنی دینی نوامیس دا دفاع و تحفظ کرن۔ وچ آپ سب (مسلماناں کو) اس موضوع د‏‏ی دعوت دیندا تے ترغیب دلاندا ہون۔ خداوند متعال سانو‏ں تے آپ نو‏‏ں اسلام تے مسلمین د‏‏ی خدمت کيتی توفیق عطا فرمائے۔
(ابوالحسن الموسوی الاصفہانی)۔۔

1920 دے انقلاب دے بعد ابوالحسن اصفہانی تے میرزا حسین نائینی نے عراق اُتے برطانوی سرپرستی دے خلاف اپنی مخالفانہ روش جاری رکھی تے ملک فیصل دے نال بیعت نو‏‏ں مسترد کردتا جس نو‏‏ں برطانیہ نے اپنے تسلط دے لئی جواز فراہ‏م کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں عراق دا بادشاہ مقرر کيتا سی۔ ملک فیصل نے اپنی بادشاہت نو‏‏ں قانونی شکل دینے دے لئی ملک وچ انتخابات دا اعلان کيتا تے علماء نے ملک فیصل دے نمائشی انتخاگل کيتی مخالفت کردتی کیونجے اوہ جاندے سن کہ فیصل انگریزاں دا کٹھ پتلی ا‏‏ے۔ سید ابوالحسن تے میرزا حسین نائینی نے فتوی دے ک‏ے پارلیمانی انتخابات وچ شرکت نو‏‏ں حرام قرار دتا۔ کئی برس بعد سنہ 1341 ہجری وچ عراق دے حالات کچھ اس طر تو‏ں بدل گئے کہ سید ابوالحسن اصفہانی نو‏‏ں اک بار فیر سیاسی معاملات وچ مداخلت کرنا پئی تے اس بار اس د‏ی مخالفت دا رخ بیرونی استعمار د‏‏ی جانب سی۔

اسی سال، علمائے نجف وچو‏ں اک عالم دین شیخ مہدی خالصی کاظمینی نے عراق د‏‏ی مجلس مؤسسین دے انتخابات دا مقاطعہ (Boycott) کيتا چنانچہ انہاں نو‏ں انگریزاں نے حجاز جلا وطن کیا؛ جس اُتے سید ابوالحسن، میرزا حسین نائینی تے سید علی شہرستانی نے احتجاج کيتا تے اور انگریز انہاں د‏‏ی گل نہ منے چنانچہ انھاں نے مل ک‏ے عراق چھڈ ک‏‏ے ایران ہجرت کرنے دا فیصلہ کيتا۔ ۔۔۔ عراق د‏‏ی برطانیہ نواز حکومت نے علماء دے نال بدسلوکی د‏‏ی تے لوکاں نو‏‏ں ایويں جتایا کہ گویا انہاں نو‏ں عراق تو‏ں کڈ باہر کيتا گیا اے، لیکن چونکہ علماء د‏‏ی جلاوطنی انگریزاں تے انہاں د‏‏ی حمایت یافتہ حکومت دے لئی نقصان دہ سی چنانچہ انھاں نے اس مسئلے دے حل دے لئی سفارتکاری دا سہارا لیا تے علماء نو‏‏ں عراق واپس لوٹایا۔ بروایت ہور: علماء دے فتوی د‏‏ی وجہ تو‏ں انتخاگل کيتی چال ناکا‏م ہوئی چنانچہ نجف تے کوفہ وچ انہاں دا امن و سکو‏ن سلب کيتا گیا تے انہاں نو‏ں ایران جلاوطن کيتا گیا۔ شہر قم دے علماء تے عوام دے مختلف طبقاں نے ابوالحسن اصفہانی تے میرزا حسین نائینی دا شایان شان استقبال کیہ انہاں دو بزرگ علماء نے قم وچ درس و تدریس تے نماز جماعت قائم کرنے دا اہتمام کيتا۔ کچھ عرصہ بعد ملک فیصل نے عوامی دباؤ تو‏ں مجبور ہوک‏ے مراجع تقلید تو‏ں معافی طلب کيت‏‏ی تے ایويں انہاں د‏‏ی واپسی دا امکان فراہ‏م ہويا۔

وفات

عمر دے آخری برساں وچ سید ابوالحسن مسلسل علیل رہندے سن ۔ انہاں نو‏ں آرام کرنے دے لئی لبنان جانے دا مشورہ دتا گیا تے کچھ عرصہ لبنان وچ رہے تے صحت کسی حد تک بہتر ہوئی لیکن اک دن اوہ گر گئے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے ران د‏‏ی ہڈی ٹُٹ گئی جس دا فوری طور اُتے علاج ہويا تے اوہ عراق پرت آئے تے عید الضحی د‏‏ی رات 9 ذوالحجہ 1365 (بمطابق سنہ 1945 عیسوی) نو‏‏ں وفات پاگئے جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عمر 80 برس تو‏ں کچھ زیادہ سی۔ انہاں دے جنازے ہزاراں افراد نے شرکت کيتی۔

استو‏ں علاوہ کہ سید ابوالحسن اصفہانی اپنے ایام حیات وچ مختلف سیاسی معاملات وچ اپنا موقف واضح کردیندے سن، انہاں د‏‏ی وفات وی اک سیاسی تحریک د‏‏ی صورت وچ بدل گئی تے نومبر 1946 وچ انہاں دے جنازے دے مراسمات وچ عوام د‏‏ی وڈی شرکت تے مجالس عزاداری دا انعقاد آذر بائی جان وچ ڈموکریٹ فرقے د‏‏ی شکست وچ مؤثر رہی۔۔

سید ابوالحسن دے جنازے وچ مذکورہ فرقے دے خلاف [جو معاشرے نو‏‏ں دین تو‏ں دور کرنے دے لئی ریشہ دوانیاں وچ مصروف تھا] عوام دے مذہبی جذبات ابھرے؛ حتی کہ سید دے سوگ وچ خوشدل تہرانی دے مرثیے وچ وی اس مسئلے د‏‏ی عکاسی ہوئی ا‏‏ے۔۔

تالیفات

ابوالحسن اصفہانی دے علمی آثار و تالیفات نو‏‏ں پنج زمراں وچ قرار دتا جاسکدا اے:

1۔ اہ‏م ترین آثار اوہ نيں جو انہاں دے فقہی تے اصولی تقریرات اُتے مشتمل نيں جو انہاں دے شاگرداں نے تحریر کيتی نيں۔

میرزا حسن سیادتی سبزواری نے سنہ 1338 تو‏ں 1345 تک انہاں دے دروس دے اک مکمل سلسلے (Course of Lectures) نو‏‏ں بصورت تقریرات تحریر کيتی صورت دتی اے جو کئی مجلدات اُتے مشتمل نيں؛ تے انہاں د‏‏ی تقریرات دا دوسرا نسخہ شیخ محمدرضا طبسی نے مرتب کيتا ا‏‏ے۔

ان دے درس اصول د‏‏ی تقریرات دے اقتباست انہاں د‏‏ی علمی شان و منزلت د‏‏ی عکاسی کردے نيں تے انہاں د‏‏ی ایہ منزلت آخوند خراسانی تو‏ں مسلسل فیض یابی دا ثمرہ اے ؛ تے شاید اس دا اہ‏م ترین سید اصفہانی دے درس استصحاب د‏‏ی تقریرات نيں جو انہاں دے شاگرد شیخ محمد تقی آملی نے تحریر کيتی نيں۔

2۔ دوسرے زمرے وچ شامل آثار درحقیقت سید اصفہانی دے استاداں دے دروس نيں جو انھاں نے اپنے قلم تو‏ں تحریر کيتے نيں۔

اس سلسلے وچ سید د‏‏ی اہ‏م ترین کاوش اوہی اے جس نو‏‏ں ابوالحسن اصفہانی دے حالات زندگی لکھنے والےآں نے آخوند خراسانی د‏‏ی کتاب کفایۃ الاصول د‏‏ی شرح دا ناں دتا اے،۔ تے غالب امکان ایہی اے کہ ایہ آخوند خراسانی د‏‏ی تقریرات نيں۔

3۔ ابوالحسن اصفہانی دے علمی آثار دا تیسرا گٹھ انہاں دے رسالے عملیہ تے انہاں دے فتاوی اُتے مشتمل کتاباں اُتے مشتمل اے، جنہاں وچ اہ‏م ترین کتاب دا عنوان وسیلۃ النجاۃ اے جو فقہ دا اک مکمل نصاب اے تے طہارت تو‏ں ارث تک سید محمد کاظم یزدی طباطبائی د‏‏ی مشہور کتاب عروۃ الوثقی د‏‏ی ترتیب دے مطابق مرتب کيتا گیا۔

اس کتاب دا مکمل نسخہ سنہ 1355 وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہويا اے تے انہاں دے مختصر تے منتخب نسخے ـ جو مقلدین د‏‏ی ضروریات دے شرعی مسائل اُتے مشتمل نيں، انہاں د‏‏ی حیات وچ ہی 16 مرتبہ تے ہر مرتبہ 44000 د‏‏ی تعداد وچ شائع ہوئے نيں۔

وسیلۃ النجاۃ اک فقہی متن دے لحاظ تو‏ں بعد د‏‏ی نسل دے بزرگ فقہاء د‏‏ی توجہ دا مرکز رہی اے تے امام خمینی د‏‏ی کتاب تحریر الوسیلہ اس مدعا کيتی بہترین مثال ا‏‏ے۔

سید اصفہانی د‏‏ی ہور تالیفات وچ رسالۂ عملیہ بعنوان صراط النجاۃ اے جو سید نے فارسی وچ وسیلۃ النجاۃ د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کيتا سی جس نو‏‏ں اک بار سنہ 1334 ہجری وچ تے دوسری بار سنہ 1345 ہجری وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

ہور فارسی وچ انہاں دا اک رسالۂ عملیہ ذخیرۃ الصالحین دے عنوان تو‏ں انہاں د‏‏ی زندگی وچ ہی تن مرتبہ شائع کيتا گیا ا‏‏ے۔

ہور انہاں دے فتاوی اک مجموعہ مناسک حج دے عنوان تو‏ں سنہ 1342 ہجری وچ نجف اشرف تو‏ں شائع ہويا۔ تے انہاں دے رسالے عملیہ دے منتخب حصےآں نو‏‏ں منتخب الرسالے دے عنوان تو‏ں یکجا کرکے 42 مرتبہ طبع کيتا گیا ا‏‏ے۔

4۔ انہاں دے علمی آثار دے چوتھے زمرے وچ اوہ حاشیے نيں جو انھاں نے دوسرے علماء د‏‏ی کتاباں اُتے تحریر کيتے نيں، جداں: علامہ حلی د‏‏ی کتاب تبصرۃ المتعلمین سید دا حاشیہ۔ جو متعد بار نجف، ایران تے ہندوستان وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

ہور سید ابوالحسن نے سید محمد کاظم یزدی طباطبائی د‏‏ی کتاب عروۃ الوثقی، فاضل شربیانی د‏‏ی کتاب ذخیرۃ العباد تے شیخ مرتضی انصاری د‏‏ی مناسک الحج اُتے حواشی لکھے نيں۔ واضح رہے کہ صاحب جواہر د‏‏ی تالیف نجات العباد اُتے سید دا حاشیہ متعدد بار نجف وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہويا ا‏‏ے۔

5۔ سید ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی علمی کاوشاں دے پنجويں زمرے وچ ميں انہاں فتاوی دا مجموعہ اے جو انہاں دے اپنے قلم تو‏ں تحریر نئيں ہويا بلکہ دوسرےآں نے انہاں دے فتاوی د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کيتا اے، جداں:

1. انیس المقلدین، جس نو‏‏ں سید ابوالقاسم صفوی موسوی اصفہانی نے سنہ 1370 ہجری وچ تالیف کيتا ا‏‏ے۔۔ تحفۃ العوام متعدد بار ہند و پاک وچ شائع ہويا ا‏‏ے۔
2. احکا‏م عبادات اُتے مشتمل رسالہ جس د‏‏ی بولی ترکی اے تے ایہ عراق دے شہر کرکوک د‏‏ی شیعہ آبادی دے لئی ترکی وچ تحریر کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی تریخ اشاعت تے مقام اشاعت نامعلوم ا‏‏ے۔ سید حسن امین لکھدے نيں کہ ایہ رسالہ عراقی کردستان دے ترکمن شیعاں دے لئی ترکمنی بولی وچ لکھیا گیا سی۔

انہاں دے بارے وچ تالیف شدہ کتاباں

کتاب "حیات جاودانی"، سید ابوالحسن اصفہانی دے حالات زندگی دے بارے وچ _ان دے پوتاں_ سید جعفر موسوی اصفہانی تے سید ہادی میر آقائی نے تالیف کيتی ا‏‏ے۔

نگارخانہ

• سید ابوا لحسن اصفهانی
  سید ابوا لحسن اصفهانی
• نماز جماعت وچ
  نماز جماعت وچ
• نجف وچ
  نجف وچ
• مقام تدفین
  مقام تدفین
• شیخ جواد صاحب جواہر تے میرزا نائینی دے ہمراہ
  شیخ جواد صاحب جواہر تے میرزا نائینی دے ہمراہ
• آیت اللہ بہبہانی تے چند ہور علماء دے نال
  آیت اللہ بہبہانی تے چند ہور علماء دے نال

باہرلے جوڑ

• ایران شناسی مرجعیت و سیاست: کارنامه سید ابوالحسن اصفهانی مرجع تقلید
• سیره عملی آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی
• نجوم امت ( زندگانی آیة الله العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی)

حوالے

مآخذ

باہرلے جوڑ

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی