بھارت وچ شیعیت

بھارت وچ مسلمان افغانستان، ایران تے بحر ہند دے راستے داخل ہوئے۔ آنے والیاں نوں دو بنیادی چیلنج درپیش سن۔ اول ایہ کہ اقلیت ہونے دے سبب مقامی ہندو اکثریت دے درمیان اپنا تشخص کداں قائم رکھن دوم ایہ کہ خود مسلم سماج دے اندر سماجی، سیاسی، نسلی تے فرقہ وارانہ تضادات نوں کداں قابو وچ رکھن۔

تریخ

ہندوستان وچ شیعہ اسلام دی تریخ نوں مختلف ادوار وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے۔

ابتدائی دور

شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ای پیدا ہو گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ امیر المومنین علی ابن ابی طالب کرم اللہ وجہہ الکریم دی اجازت نال حارث بن مرہ عبدی  656  ء  ( 36 ہجری)  یا658  ء    ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں دی بدولت مکران قندابیل تے قیقان دے علاقاں تک چلے جانا، ہور 662ء  ( 42 ہجری ) وچ انہاں دا قتل مذکور اے۔ اسلام  دے ابتدائی سالاں وچ  عراق  تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن، جدونکہ حجاز تے شام وچ کعب الاحبار دے طرز فکر نوں رواج مل چکیا سی۔ 680ء   وچ یزید  ابن معاویہ لعین دی بیعت توں انکار کرنے دے بعد امام حسین نے تن مہینے مکہ  وچ ٹھہر کے  مصر توں آذربائیجان تے شام توں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تے صرف کوفہ دے لوکاں نے ای تساں دا نال دینے دی ہامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ  باقی  تمام شہراں دے یزید  دی جبری بیعت نوں قبول کرنے دے بعد خود نوں اکیلا پا کے اکثر کوفہ والے خوفزدہ ہو گئے لیکن کربلا کےشہداء وچ اہل بیت دے شہداء  دے بعد سب توں زیادہ تعداد کوفہ دے لوگاں دی  ای سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ دی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد  مختار نے"  یا لَثاراتِ الحسین" (اے خون حسین دا انتقام لینے والیو!)دے نعرے نوں مرکزی خیال بنا کے بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا ۔ 736ء وچ امام حسین دے پوتے زید بن علی نے بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا تے کوفہ نوں ای اپنا مرکز بنایا تے اوتھے چار سال دے لئی حکومت وی قائم کیتی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائے تے  ایتھے توں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہویا۔  740ء   وچ بنی امیہ دے ہتھوں  زیدی حکومت نوں شکست ہوئی تے کچھ مزید شیعہ ایران تے وادئ سندھ ول  ہجرت کر گئے۔ 743ء  وچ بنی عبّاس نے ایران دے صوبے خراسان توں اک مرتبہ فیر  "  یا لَثاراتِ الحسین" دا نعرہ لایا تے ابو مسلم خراسانی  نامی ایرانی شیعہ دی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں   تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا کے 750ء  وچ بنی امیہ دی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس  نے اقتدار اہل بیت دے ناں اُتے حاصل کیتا سی  لیکن اوہ  اپنی خاندانی بادشاہت نوں برقرار کرنا چاہندے  سن۔    اپنی مراد پوری ہو جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ  منصور نے 755ء  وچ ابو مسلم خراسانی نوں قتل کر کے اس دی لاش  دریائے دجلہ وچ بہا دتی۔768ء وچ 'امام جعفر صادق نوں زہر توں قتل کیتا  گیا تے شیعاں وچ اک تے گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہویا۔ عباسی دور وچ ای سنی مکتب فکر دا باقاعدہ ظہور ہویا۔

ابن خلدون دے بقول خلیفہ منصور دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع دی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہ دے فرزند عبد اللہ اشتر، جنہاں نوں کراچی وچ عبد اللہ شاہ غازی دے ناں توں جانا جاندا اے،400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں دی اک جماعت دے نال اس دے کول آئے تو اس نے انھاں خاصے احترام نال نوازیا۔ حاکم عباسی منصور نوں جدوں اس دی خبر پہنچی تے اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نوں انہاں دے قلع قمع کرنے دے لئی سندھ روانہ کیتا جتھے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہویا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازی شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھی  اس علاقے وچ بکھرگئے ذہبی تے ابو الفرج اصفہانی نے وی اس ول اشارہ کیتا اے طبری نے ایہ واقعات 768ء (151 ہجری) وچ نقل کیتے نیں ۔انہاں واقعات دی روشنی وچ یقین نال کہیا جا سکدا اے کہ 768 ء وچ جاں اس دے آس کول زیدیاں دی موجودگی شیعیت دے رواج دا باعث بنی۔

جدوں نویں تے دسواں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں دی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہویا تد تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی) وچ بٹ چکے سن۔ شیعاں وچ چھیویں امام جعفر صادق دے مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار زیادہ سن۔ نویں صدی عیسوی دے آخر(893ء )    وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں دی حکومت قائم ہوئی جو مختلف نشیب و فراز توں گذرتے ہوئے 1962ء  وچ گیارہ سو سال   بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔   اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں دی  وادئ سندھ ول ہجرت رک گئی۔

دسویں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ  خاندان آل بویہ  (934ء –1062ء )تے مصر، شام تے حجاز  وچ  اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909ء –1171ء )دی حکومت قائم ہوئی  ۔  ایویں حضرت علی ابن ابی طالب دے دور حکومت  دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نوں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئی ۔ آل بویہ دی حکومت کم و بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ، فارابی، البیرونی  تے ابن الہیثم  ورگے سائنس دان تے فلسفی پیدا  ہوئے۔  اس دوران اثنا عشری  شیعہ مسلک نوں  ایران تے عراق جدونکہ اسماعیلی شیعہ مسلک نوں شام تے مصر  تے وادئ سندھ  وچ فروغ ملیا۔ بو علی  سینا نے اپنیاں معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون"  تے  درجناں مقالے اسی دوران  لکھے۔شیخ صدوق نےشیعہ مسلک دی اہم کتب تصنیف کیتیاں جنہاں وچ بنیادی عقائد دی کتاب "رسالہ اعتقادیہ" سرفہرست اے۔بو علی سینا نے اپنی کتب وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نوں وی واضح کیتا۔ ابن الہیثم دی "کتاب المناظر"وی آل بویہ دی علم پروری دا اک پھل اے، جس دی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہونے اُتے 2015 ء نوں  اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔    اسی عرصے وچ اسماعیلی شیعہ  مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسویں صدی دے وسط وچ اوتھے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر دی فاطمی حکومت نال ملحق سی۔   مصر وچ فاطمیاں نے جامعہ الزہرا دے ناں توں اسلامی دنیا دی پہلی یونیورسٹی قائم کیتی جس نوں اج کل جامعہ الازہر کہیا جاندا اے۔ انہی دو شیعہ حکومتاں دے  ادوار وچ عزاداری  تے تعزیہ دے جلوساں نوں فروغ حاصل ہویا۔

گیارہواں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی  نے ایران اُتے حملہ کر دے رے نوں آل بویہ توں چھین لیا  تے شیعاں دا قتل عام کیتا۔ اس دوران بوہت توں شیعہ وادئ سندھ ول ہجرت دے گئے۔  محمود غزنوی نے   شیعہ سائنس داناں نوں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کیتی گئی تحقیق نوں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے قریب مقام اُتے پایۂ تکمیل تک پہنچایا جدونکہ  اوہ بادشاہ محمود  غزنوی دی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے  شامل کیتے گئے سن۔انہاں حملیاں دے دوران البیرونی نےمعروف "کتاب الہند" وی لکھی۔   محمود غزنوی دے دو حملیاں وچ ملتان توں سیہون تک پھیلی قرامطہ حکومت ختم ہو گئی۔ انہاں حملیاں وچ ملتان دی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہویا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نوں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں توں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کیتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیریں سندھ دے مختلف علاقیاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کیتے جنہاں وچ سونا ، ہیرے تے ہور قیمتی سرمایہ لُٹیا تاکہ افغاناں نوں خرید کے لشکر بنا سکے۔   دوسری طرف 1060ء    وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ کر کے آل بویہ دی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا تے شیعاں دا قتل عام ہویا ۔  گیارہواں صدی عیسوی  دے آخری سالاں وچ ای معروف  ایرانی سنی عالم امام غزالی نے  "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب  لکھی تے عقلی و تجربی علوم  دے کفر دا فتویٰ دتا  جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک  سائنس دان   تے فلسفی قتل ہُندے رہے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے  بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے دی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہو گئے۔  محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھر مختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی پر بارہویں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد ازاں صوبہ ملتان دلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔گیارہواں صدی عیسوی وچ ای مصر تے شام دی فاطمی سلطنت داخلی شکست و ریخت  زوال دا شکار ہو گئی سی تے اسماعیلی  وی اہل سنت وانگ متعدد فرقیاں وچ بٹ گئے سن۔  اس دوران موقع غنیمت جان کے یورپ توں فلسطین اُتے  صلیبی حملیاں دا آغاز ہو گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کیتے۔  بالاخر  بارہویں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کیتا تے  داخلی استحکام پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نوں شکست دتی۔ البتہ ایتھوں مصر تے شام دے شیعاں  توں امتیازی سلوک دے طویل سلسلے دا آغاز ہو گیا  جو ترکاں دی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس دے نتیجے وچ  شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقیاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت کر دے ہندوستان چلے آ ئے۔

تیرہواں صدی عیسوی وچ  اسلامی دنیا اُتے چنگیز خان دے حملیاں دے نتیجے وچ کچھ شیعہ وادئ سندھ ول تے کچھ  ایران وچ شہراں توں دور قائم اسماعیلی قلعیاں وچ چلے گئے۔ اوتھے انہاں نے  چنگیز دے خلاف تے کامیاب مزاحمت کیتی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نوں شکست توں دوچار کیتا۔ منگول وی محمود غزنوی  تے غوری وانگ لٹیرے سن۔ ماضی وچ  منگولاں نے  چین دی فتح دے بعد اوتھے دے  سائنس داناں دے علم توں  بوہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علما نوں   قتل کرنے دی بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علما وچ  خواجہ نصیر الدین طوسی  (1201ء –1274ء)سب توں اہم سن۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر و رسوخ پیدا کر کے  اک وڈی رصد گاہ تے کتب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھیاں۔   خواجہ نصیر الدین طوسی دی  وجہ توں ای شیعہ تہذیب دے آثار مکمل تباہی توں بچ گئے۔  تساں دی علمی عظمت توں متاثر ہو کے ہلاکو خان دے بیٹے احمد تکودار نے اسلام قبول کر لیا۔  افغانستان تے پاکستان وچ مقیم ہزارہ شیعہ انہاں منگول شیعاں دی نسل توں نیں ۔  تساں دے شاگرد علامہ حلی نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کیتے۔ انہاں دے دور وچ ایران تے عراق وچ شیعیت نوں مزید فروغ ملیا، اس پھیلاؤ نوں روکنے دے لئی معروف سلفی عالم شیخ ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک  کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔

چودہویں صدی عیسوی وچ  سید علی ہمدانی تے  شمس الدین عراقی تے انہاں دے پیروکاراں نے کشمیر وچ قدم رکھیا تے مقامی ہندو آبادی وچ اثنا عشری شیعہ اسلام دی تبلیغ شروع کیتی۔  1528ء   وچ بلتستان تے کشمیر وچ چک سلطنت قائم ہوئی جس نے ہزاراں ہندوآں نوں شیعہ اسلام وچ داخل کیتا۔ایہ لوک نوربخشی صوفی سلسلے دے پیروکار سن،  انہاں وچوں اکثر  بعد وچ اصولی شیعہ بن گئے۔  اک ترک جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نے پندرہ سو چالیس وچ کشمیر اُتے حملہ کیتا تے شیعہ مسلماناں دا قتلِ عام کیتا۔ مرزا دگلت دی واپسی دے بعد چک خاندان دا اقتدار فیر توں بحال ہو گیا۔ 1586ء  وچ مغلاں دے ہتھوں  چک سلطنت دے زوال دے بعد کشمیریاں نوں سنی کرنے دی مہم چلائی گئی جس دی وجہ توں اج شمالی علاقہ جات  وچ  صرف کارگل ،  بلتستان تے گلگت ای اوہ علاقے نیں جتھے شیعہ اکثریت اے۔

جنوبی ہندوستان وچ شیعیت

1347ء   وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن وچ پہلی شیعہ سلطنت قائم ہوئی جس نے شیعہ علما نوں   ہندوستان ول دعوت دتی۔  دکن  وچ شیعہ اقتدار  کسے نہ کسے شکل وچ 1687 ء   تک قائم رہیا۔ مغل بادشاہ اورنگزیب  عالمگیر دے ہتھوں  اس دے زوال دے اسی سال بعد  جنوبی ہندوستان وچ  1765ء وچ  میسور دے ہندو راجا دے شیعہ سپاہ سالار حیدر علی نے بغاوت کر کے  سلطنت خداداد   میسور قائم کیتی جو انگریزاں دے نال مسلسل جنگاں دے نتیجے وچ  1799ء وچ  فتح علی ٹیپو دی شکست دے نال ختم ہو گئی۔انگریز دور وچ  حیدرآباد وچ نظام دی ریاست وچ وی شیعاں نوں امن وآزادی دا ماحول میسر رہیا۔1947 ء   وچ قیام پاکستان تے بعد وچ ریاست حیدرآباد دے بھارت وچ انضمام دے بعد   جنوبی ہندوستان دے بوہت سارے شیعہ وادئ سندھ ول ہجرت کر  کے آ گئے۔جنوبی ہندوستان وچ شیعہ سنی تعلقات ہمیشہ چنگے رہے نیں ۔

مغلیہ دور

سولہویں صدی عیسوی دا آغاز ایران وچ صفوی سلطنت(1501ء  –1736ء)  دے قیام توں ہویا ۔ صفوی اس زمانے دے باقی بادشاہاں وانگ ظالم حکمران سن۔اس سلطنت نے آل بویہ  دی حکومت تے فاطمی سلطنت دے برعکس شیعہ اسلام دے پھیلاؤ وچ سنی حکمراناں وانگ جبر دا سہارا لیا۔ اسی دوران ایران  دوبارہ شیعہ اکثریتی ملک وچ تبدیل ہو گیا۔ لبنان ، شام تے حجاز وچ سینکڑاں سالاں توں سنی بادشاہاں دے جبر دا شکار رہنے والے شیعہ علما  نوں  ایران ول ہجرت  دی دعوت دتی گئی  تے ایران دوبارہ علم و فلسفے دا مرکز بن گیا۔ ملا صدرا، میر داماد، شیخ بہائی، میر فندرسکی تے ملا محسن فیض کاشانی ورگے علما پیدا ہوئے تے امام غزالی دے فتوے دا اثر کم ہونے لگیا۔  البتہ اس وقت تک یورپ  نے امریکا دریافت کر لیا سی تے دولت دے بل بوتے اُتے افریقہ تے اسلامی دنیا اُتے قبضہ جما رہیا سی۔ایران عثمانی خلیفہ دے نال پے در پے جنگاں تے صفوی بادشاہاں دی فرقہ وارانہ ذہنیت دی بدولت  یورپ دے مقابلے دے لئی اسلامی دنیا دی کوئی مدد نہ کر سکیا۔ سولہویں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی توں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے  سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی تے اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی دے  گدی نشیناں   تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری نے ادا کیتا۔ البتہ پنجاب وچ شیعہ  انگریزاں دی آمد تک  ہمیشہ حکومتی عتاب دا شکار رہے، جس دی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔

بابر تے ہمایوں ایرانی صفوی بادشاہاں دے قریب ہونے دی وجہ توں شیعہ سنی تعصب توں پاک سن۔ "تزک بابری" وچ بابر نے اپنے ولی عہد ہمایوں دے لئی وصیت کیتی سی کہ: ۔

٭ تو مذہبی تعصب نوں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوگاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوگاں دے نال پورا انصاف کرنا۔

٭ شیعہ سنی اختلافات نوں ہمیشہ نظر انداز کر دے رہو، کیونجے انہاں توں اسلام کمزور ہوجائے گا۔

چنانچہ اساں دیکھدے نیں کہ بابر توں لے کر شاہ جہان تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم و بیش اسی حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔  جدوں اورنگ زیب نے اس  حکمت عملی توں روگردانی دی تو نتیجہ شورش تے ٹٹ پھوٹ دی شکل وچ نکلا۔ اورنگ زیب دی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی توں مٹدا چلا گیا۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو دے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی دی قبر اکھڑوا دتی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض سنی  علما دی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور دے ملا احمد ٹھٹھوی  خاص طور اُتے قابل ذکر نیں ۔بعد ازاں ایہی اکبر مذہبی و فرقہ وارانہ لحاظ توں غیر جانبدار ہو گیا، چنانچہ اسی دور وچ سانوں شاہ حسین، گرو نانک تے بھگت کبیر ملدے نیں ۔ اکبر دور وچ اک شیعہ عالم قاضی نور الله شوستری  نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس دی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے دی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل کر لیا۔اکبر نے نور الله شوستری صاحب نوں قاضی القضاۃ   دا درجہ دتا۔  اس زمانے وچ سنی علما وچ شیخ عبد الحق محدث دہلوی  نمایاں  علمی شخصیت سن جنہاں نوں اکبر دے دربار وچ عزت و احترام حاصل سی۔   شیخ عبد الحق محدث دہلوی دی کتاب "تکمیل الایمان" اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی دستاویز  دی حیثیت رکھدی اے۔   دوسری طرف   شیخ احمد سرہندی ورگے متعصب علما اکبر دے  حکیمانہ طرز حکومت توں خوش نئيں سن تے اپنی تسکین دے مواقع تلاش کر دے رہندے سن۔ انہاں علما نے اکبر اُتے اپنی پرستش کروانے دا الزام عائد کیتا تے کفر دے فتوے نوں سیاسی ہتھیار دے طور اُتے استعمال کیتا۔اس دے بعد توں  ہن تک کفر تے نکاح  ٹٹنے دے فتوے ایسے لوکاں دے ہتھوں اِنی مرتبہ جاری ہوئے نیں کہ اک مذاق بن چکے نیں ۔اکبر دے زمانے وچ شیخ احمد سرہندی نے شیعاں دے خلاف  "رسالہ  ردِ روافض "نامی اک کتاب لکھی جس دا جواب قاضی نور الله شوستری نے 1605ء وچ "احقاق  الحق " لکھ  کے  دتا ۔ اس توں شیخ احمد سرہندی دی دشمنی دو آتشہ ہو گئی۔ اسی زمانے وچ اک تے شیعہ عالم میر یوسف علی استر  آبادی  اخباری روش  دے پیرو سن۔اخباری  شیعہ  بدلدے زمانے دے تقاضیاں دے مطابق آیات و احادیث  دی روشنی وچ عقل دے استعمال توں اجتہاد  کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری  تے جمود دی اس لہر دے خلاف وی کم کیتا تے میر یوسف علی استر آبادی   دیاں الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلۃ یوسفیہ"  دے عنوان توں  کتاب لکھ کے دتا۔ اخباری اصل وچ شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتب وچ عقل دے حق وچ ملنے والی احادیث تے زمانے دے بدلتے تقاضاں دی بدولت ایہ گروہ ختم ہو گیا۔ اکبر دی وفات دے بعد شیخ احمد سرہندی دے مطالبے اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستری نوں کوڑے لگانے دی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال دی عمر وچ انہاں دا انتقال ہو گیا۔ اپنے والد دے برعکس شاہجہاں نے شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں برتیا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن دی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی شیعہ سنی نفرت نوں کامیابی توں استعمال کیتا۔ اسی زمانے وچ  مرحوم شیخ احمد سرہندی  دے شاگرداں نوں سرکاری سرپرستی میسر آئی تے شیخ احمدسرہندی نوں مجددالف ثانی کہیا جانے لگیا۔ اس خطرناک حکمت عملی نے معاشرے اُتے جو اثرات چھڈے انہاں دا اندازہ اس واقعے توں ہو جاندا اے کہ1707ء وچ اورنگزیب دی وفات دی خبر سن کے لاہور وچ مشتعل افراد نے شیعہ امام بارگاہاں تے مساجد نوں اگ لا دتی ۔ اورنگزیب دے زمانے وچ  تینتیس جلداں اُتے مشتمل جو مجموعہ بعنوان  "فتاویِ عالمگیری" مرتب کیتا گیا اس وچ شیعہ عقیدے نوں گمراہانہ دسیا گیا ۔ اورنگ زیب ای دے دور وچ تعزیے تے ماتمی جلوس اُتے پابندی لگانے دی کوشش وی  ہوئی۔  

شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر دی حکومت دے زمانے وچ  وادئ کرم وچ افغانستان توں  طوری شیعہ قبائل دی آمد ہوئی جنہاں دی تبلیغ دی وجہ توں بوہت سارے مقامی  بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام ول مائل ہوئے۔ بہادری تے سوجھ بوجھ دے اعتبار توں پختون شیعہ  وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب توں اگے رہے نیں ۔  1717ء وچ بنگال وچ اک نومسلم شیعہ نواب مرشدقلی خان دی حکومت قائم ہوئی جس نے حاجی شفیع اصفہانی نامی شیعہ تاجر دے ہتھ تے اسلام قبول کیتا سی۔ اس دوران دہلی دی مغل حکومت کمزور ہو چکی سی لہٰذا بنگال دے نواب اگرچہ کہنے نوں مغل سلطنت دے ماتحت سن لیکن امور حکومت نوں چلانے وچ مکمل آزاد سن۔ مرشد قلی خان دے خاندان دی حکومت 1740ء وچ اک تے شیعہ نواب علی وردی خانافشار دے ہتھوں ختم ہوئی۔ افشار سلطنت دا خاتمہ 1757ء دی جنگ پلاسی وچ انگریزاں دے ہتھوں نواب سراج الدولہ دی شکست نال ہویا۔ اس دوران بنگال وچ شیعہ اسلام متعارف ہویا تے قیام پاکستان دے وقت مشرقی پاکستان دی تقریبا پنج فیصد آبادی اس مسلک نال تعلق رکھدی سی۔ بنگال وچ شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نیں ، البتہ 2015ء وچ شیعاں اُتے بنگالی داعش نے دو حملے کیتے-

شاہ ولی الله محدث دہلوی نے  شیعہ سنی نفرتاں نوں کم کرنے دی کوشش کیتی سی مگر انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے 1790ء وچ شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ"  نامی کتاب لکھی ۔اس طرح  برصغیر وچ شیعہ مخالف کتب لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہویا جو اج تک جاری اے۔ اس دے جواب وچ شیعہ علما وچوں علامہ سید محمد قلی موسوی نے "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ"،   آیت الله میر سید حامد حسین نے "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی نے" نزھۃ اثنا عشریۃ" دے عنوان نال کتاباں لکھاں ۔ ریاست جھاجھڑ دے راجا نے علامہ سید  محمّد کمال دہلوی نوں  بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے توں  بلوایا تے دھوکے نال زہر پلا  کے قتل کر دتا۔

تالپور سلطنت

1783ء  وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کیتا،  جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی توں سندھ دا دفاع کیتا۔ میر خاندان نے  متعدد مساجد تے امام بارگاہاں قائم کیتیاں۔  ایہ سلطنت 1843 ء   وچ انگریزاں دے  نال پے در پے جنگاں  دے  نتیجے وچ ختم ہو گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہو گئے جس نوں 1953ء  وچ باقی ریاستاں وانگپاکستان وچ ضم کر لیا گیا۔سندھ  وچ پختہ صوفی روایات دی وجہ توں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نیں ۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائی تے سچل سرمست نے  عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔ اکیسواں صدی دے آغاز وچ سندھ وچ دیوبندی مدارس دی ودھدی ہوئی تعداد دی وجہ توں مذہبی دہشت گردی وچ اضافہ ہویا اے تے پیپلز پارٹی جیسی مضبوط جماعت وی کالعدم گروہاں توں تعاون کرنے نوں ترجیح دے رہی اے۔

سلطنتِ اودھ

دہلی دی مغلیہ سلطنت  دی شکست و ریخت دے دوران  جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئاں انہاں وچوں اک ریاست اودھ (1722ء تا 1857ء)وی سی۔ اودھ دی ریاست وی سلطنت دہلی دی بالادستی تسلیم کردتی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ  دے عہدیدار سن۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تا 1797ء)  وچ ایران  و عراق توں اصولی شیعہ علما دی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کیتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علما دی خصوصی سرپرستی دی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا دی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے توں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدونکہ پنج لکھ دے صرفے توں دریائے فرات توں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تا کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔ 1818ء توں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد دی تبدیلی دی مہم چلائی، اوہ لکھنؤ  تے اودھ وی گئے۔ اوہ انہاں مہمات دے دوران مقامی صوفی مسلک دے اہلسنت تےاہل تشیع دے عقائد اُتے تندوتیز تنقید کیتا کر دے سن۔ جس اُتے سلطنت اودھ دی حکومت نے کوئی روک نہ لگائی۔ چنانچہ لکھنؤ وچ شیعہ مجتہد علامہ سید دلدار علی نقوی  نے انہاں توں   اک مناظرہ وی کیتا۔  اس قسم دے بین المسالک مکالمے مسلماناں دی تہذیبی زندگی دا خاصہ رہے نیں ۔ اٹھارہ سو ستاون دی جنگ آزادی وچ انگریزاں دے خلاف مزاحمت کاحصہ بننے دی وجہ توں اس سلطنت دا خاتمہ ہو گیا۔

سکھ دور

پنجاب وچ سکھاں دے پنجاہ سالہ دور (1799 ء  – 1849 ء  )ماں تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کارروائیاں دی وجہ توں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہویا  سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام دی شدت وچ کمی آندی گئی سی  جس دی اک وجہ شیعاں دی جانب توں عزاداری اُتے پابندی دی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ ؒنے پنجاب بھر وچ  عزاداری دی بقا دے لئی جدوجہد دی ۔  اگے چل کر لاہور دے شیعہ  فقیر خاندان تے  جھنگ دے شاہ جیونہ  خاندان نے سکھ حکومت وچ اثر و رسوخ پیدا کر لیا۔

انگریز دور

انگریزاں ول توں بنگال وچ مغلاں دے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ تے تالپور سلطنت دا خاتمہ شیعیت دے لئی وڈا دھچکا ثابت ہویا۔ علامہ  سید محمد باقر دہلوی سمیت متعدد شیعہ علما  1857 ء دی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے دی وجہ توں توپاں دے اگے باندھ کر شہید کر دتے گئے۔  1849 ء  وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہونے والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکون رہیا سی۔  اس وجہ توں پنجاب وچ مسلماناں نوں انگریز حکومت ول توں نوازا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نوں حکومتی  مداخلت  توں نجات ملی تے انہاں نے آزادی توں اپنی رسومات بجا لانا شروع کیتیاں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان توں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور ول ہجرت دی تے  موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری دی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کیتا۔اسی دوران لاہور وچ عزاداری نوں عروج  ملیا۔ قزلباش خاندان نے پشاور وچ وی عزاداری نوں فروغ دتا۔

انگریز دور وچ شیعہ سنی کشیدگی زیادہ تر زبانی حد تک ای رہی، نیز حکومت نے امن و امان دی غرض توں  غیر جانبداری دا رویہ اپنائےرکھا ۔ دونے فرقاں توں تعلق رکھنے والے مغربی تعلیم یافتہ سیاسی رہنماؤں نے وی اس مسئلے نوں اپنی سیاست تے انا دا محور بنانے توں گریز کیتا۔ اس دور وچ کانگریس تے مسلم لیگ دے پلیٹ فارم توں سیاست داناں، عام لوگاں تے وڈے علما دی زیادہ توجہ انگریزی اقتدار دے خلاف وڈی لڑائی اُتے ای مرکوز رہی۔ البتہ انگریز دور وچ شمالی ہند وچ مدرسہ دیوبند دا قیام عمل وچ آیا جس نے شیعہ سنی اختلافات دی بنیاد اُتے  عام مسلماناں وچ کشیدگی  دا آغاز کیتا ۔ پنجاب دے قصبے قادیان وچ مرزا غلام احمد قادیانی نے نبوت ، مہدویت تے مسیح موعود ہونے دا دعوا کیتا۔لاہور دے  شیعہ عالم سید علی الحائری نے مرزا غلام احمد قادیانی کےدعاوی کےخلاف متعدد رسالے تصنیف کیتے۔   وادئ کرم دے شیعاں نے چالیس سال انگریزاں دے حملاں دے خلاف کامیاب مزاحمت دی البتہ 1893 ء  وچ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن  دی شیعہ نسل کشی دی مہم دی وجہ توں  ہندوستان توں الحاق کر لیا تے کرم ملیشیا دا قیام عمل وچ آیا۔ اسی دوران افغانستان دے کچھ ہزارہ شیعہ کوئٹہ آ گئے۔ انگریز دور وچ ای لکھنؤ وچ فسادات ہوئے جنہاں دے اثرات پورے ہندوستان وچ پھیل گئے۔ انہاں اہم واقعات دا تفصیلی ذکر اگے آئے گا۔

تحریک آزادی وچ شیعاں دا کردار

یوں تو تحریک آزادی وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نیں جنہاں دے بغیر آزادی دی تریخ نامکمل رہتی اے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح جنہاں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب توں نوازا گیا،25 دسمبر 1876ء نوں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ تساں نے اثنا عشری مکتب نوں قبول کیتا۔ دوسری اہم ترین شخصیت راجا امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد(جس دی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لاکھ روپیہ سی) دی بھر پور مالی مدد توں آل انڈیا مسلم لیگ دی بنیاد رکھی گئی۔ انہاں دی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجا بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجا صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن دی بنیاد رکھی تے اس دے صدر رہے نیز اسی فیڈریشن دی کاوشاں دی بدولت 1946ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ دی بھاری اکثریت توں کامیاب ہوئی۔ مرزا ابوالحسن اصفہانی وی مسلم لیگ دے سرگرم رہنما سن۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک آزادی دی مالی مدد دی 1948ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین دی تنخواہاں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک محمد علی جناح نوں دتا۔ پی آیٔ اے دی بنیاد رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی ہو؛ مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجا غضنفر علی خان ؛ نواب فتح علی خان قزلباش؛ مولانا محمد علی جوہر تے مولانا شوکت علی تے چودھری رحمت علی تک شیعہ رہنماؤں دی اک طویل فہرست اے جنہاں نے آزادی وچ کلیدی کردار ادا کیتا۔ اسی طرح خواتین وچوں فاطمۂ جناح مادر ملت، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ دی عمارت پرآزادی دا لہرانے والی شیر دل خاتون فاطمۂ صغریٰ دے اسما قابل ذکر نیں ۔

شمالی ہندوستان وچ شیعہ دشمنی

شیعہ ثقافت اُتے تنقید وچ تیزی

وادئ سندھ وچ مسلمان عوام نوں صرف اک قسم دی مذہبی ثقافت وچ ڈھالنے دی کوشش سب توں پہلے سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے دی ۔ 1818ء توں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد دی تبدیلی دی مہم چلائی، اوتھے زیادہ کامیابی نہ ملی تو 1826ء وچ اوہ پختون علاقاں وچ سخت گیر مذہبی حکومت بنانے پہنچ گئے۔انہاں دو حضرات دا کردار اس خطے دی مذہبی تریخ وچ مرکزی حیثیت رکھتا اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوباں اترپردیش،تے ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقاں وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نوں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نوں اپنے زیر انتظام علاقاں وچ لشکر سازی دی مکمل آزادی دی۔ 1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں دی طالبانی  حکومت توں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل دے بعد انہاں حضرات دی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام دی شکل وچ ہویا۔ بانی دار العلوم دیوبند مولانا رشیداحمد  گنگوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔

"محرم وچ ذکر شہادت حسین کرنا اگر چہ بروایات صحیح ہو جاں سبیل لانا ،شربت پلانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا جاں دودھ پلانا سب ناجائز تے حرام اے"۔   اسی دوران وچ مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لایا تے شیعاں نوں اسلام دے آنگن وچ پئی نجاست قرار دتا ۔   علامہ سید علی الحائری نے "وسیلۃ  المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان توں مختصر  اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی  کتاب"غایۃ المقصود" لکھ کر مرزا غلام احمد قادیانی نوں جواب دتا۔  دوسری طرف شیعہ علما نے متعدد مناظرے کیتے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکتب فکر نوں اپنا پیغام لوگاں تک پہنچا نے  تے غلط فہمیاں نوں دور کرنے دا موقع ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نوں   مزید فروغ حاصل ہویا۔    اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالوی دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر اے۔عزاداری اُتے سب توں پہلا حملہ مولانا قاسم نانوتوی دی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کیتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ یاد کربلا مناندے سن۔ مولانا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا کر دیوبند دے رہائشی اہل سنت نوں دہشت زدہ کیتا تے کربلاکی یاد منانے توں روک دتا۔

پختون علاقاں وچ منظم شیعہ کشی

دیوبند مکتب دی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن ول توں 1891ء توں 1893ء تک دی جانے والی ہزارہ قبائل دی نسل کشی تے انکی جائداد دی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس  دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے دی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی ۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی  حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان توں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں دی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔  ایہ جدید انسانی تریخ دی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ اسی دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت کر دے   کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے دی وجہ توں انہاں دے لئی پناہ گاہ ثابت ہویا۔  کرم ایجنسی دے شیعہ قبائل  افغان شاہ دی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں دے خوف توں ہندوستان دی انگریز حکومت توں ملحق ہو گئے تے یوں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قنون دی مساوات  تے بہتر انتظامی  اقدامات دی بدولت  اس سوچ نوں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکیا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبائل نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کیتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی توں ہویا، نے مستقبل وچ بننے والے ملک پاکستان دی شمال مغربی سرحد نوں متعین کیتا۔ اس تریخ دا ای نتیجہ اے کہ ریاض بسرا توں لیکر ملک اسحاق تے داود بادینی تک جداں تربیت یافتہ قاتلاں نوں قندھار دے دیوبندی علاقاں وچ پناہ ملتی رہی اے۔

لکھنؤ وچ اشتعال انگیزی

تفصیلی مضمون دے لئی ملاحظہ کرو: لکھنؤ دی عزاداری

1906ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں  مقابلے وچ دیوبندی علما  ول توں مدح صحابہ دے ناں توں جلوس کڈنے دا سلسلہ شروع کیتا گیا۔ انہاں جلوساں نوں کڈیا تے صحابہ دے ناں اُتے جاندا لیکن انہاں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو  تے نعرے بازی ہویا کردی جس وچ بنی امیہ دی وکالت کیتی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے توں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد  دے خطرے دے پیش نظر انہاں  جلوساں اُتے پابندی لگیا دتی۔ لکھنؤ  نوں ٹارگٹ کرنے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اس وقت ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگیا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادی سندھ وچ وی آیا۔ 1920ء وچ مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان توں اک کتاب لکھی جس وچ حضرت علی و حسنین دی شان وچ گستاخی تے ملوکیت بنی امیہ دی وکالت کیتی گئی سی۔ لکھنؤ شہر وچ تے انگریز حکومت دے حسن انتظام تے قنون دے مساوی نفاذ نے قتل و غارت تک نوبت نئيں آنے دتی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقیاں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔ 1931ء وچ دیوبندی عالم مولانا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کیتا تے دوبارہ مدح "صحابہ" دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اس وقت سامنے آیا جدوں 1938ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس کڈنے شروع کر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں برصغیر دی آزادی دے تاریخی لمحات قریب آ چکے سن تے ایتھے مسلمان آپس وچ لڑ پئے سن۔ اکتوبر 1939ء نوں مولانا ابو الکلام آزاد کلکتہ توں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنماواں نال ملاقاتاں کیتیاں۔ اس کوشش  دا نتیجہ ایہ ہویا کہ شیعہ حضرات نے تبرے دے جلوس نکالنا بند کر دتے البتہ مولانا عبد الشکور لکھنؤی  فیر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی توں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نوں اس سلسلے اُتے پابندی لانا پئی۔ مولانا عبد الشکور  1942ء وچ سیڑھیاں توں گر کر فوت ہو  گئے۔

تحریک آزادی تے فرقہ وارانہ ذہنیت

1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت  دے ناں توں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لایا گیا۔ 26اکتوبر 1946ءکو مولانا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم دی جو مسلم لیگ دے متوازیسیاسی جماعت سی،کیونجے دیوبندی علما محمد علی جناح دے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نوں غلط سمجھدے سن۔ جدوں محمد علی جناح نے 11 اگست 1947ء دی تقریر وچ ریاست دی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تو 1 ستمبر 1947ء نوں مولانا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کیتا جس دا اک اک لفظ انہاں دی اس تقریر دی مخالفت اُتے مبنی سی، یوں اک سرد جنگ شروع ہو گئی۔ پاکستان دے قیام توں پہلے ای دیوبندی علما نے شیعاں دی نماز جنازہ پڑھنے نوں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولانا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن- لہٰذا قائد اعظم دی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی مگر جدوں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے دی باری آئ تو حکومت نے مولانا شبیر احمد عثمانی نوں طلب کیتا تاکہ بعد وچ جنازہ پڑھنے والاں دے خلاف کوئی فتنہ کھڑا نہ ہو سکے۔ اس دے باوجود "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتواں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے دی وجہ توں علامہ شبیر احمد عثمانی ول توں انہاں دا جنازہ پڑھنے نوں گناہ قرار دتا گیا اے۔ جدوں انہاں توں سوال کیتا گیا کہ تساں نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیاں پڑھائی تو انہاں نے اپنے فتواں توں رجوع کرنے دی بجائے اک خواب سُنیا کر سوال نوں ٹال دتا۔ دوسری طرف دیوبندی علما مولانا نور الحسن بخاری، مولانا دوست محمد قریشی، مولانا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوگاں نوں فسادات دے لئی اکسایا۔ لہٰذا قیام پاکستان توں بعد  ای شیعاں اُتے حملے شروع ہو گئے۔دیوبندی تنظیماں نوں پاکستانی قیادت دے نال اپنے تعلقات نوں استوار کرنے تے پاکستان دے ریاستی ڈھانچے وچ اک غیر سرکاری مسلح قوت دے طور اُتے جگہ بنانے دا موقع 1948ءکے کشمیر جہاد دے دوران ملیا۔ البتہ پاکستان نوں اس دی بھاری قیمت چکانا پئی کیونجے جن دیوبندی قبائل دے لشکر اُتے انحصار کر دے کشمیر اُتے حملہ کیتا گیا انہاں نے پیشہ وارانہ فوج وانگپیش قدمی دی بجائے بارہ مولہ دے مقام اُتے ہندوؤں دی لڑکیاں نوں لونڈی بنانا تے انہاں دے گھر دے سامان نوں لُٹنا شروع کیتا۔ اس دوران ہندوستان نوں سرینگر وچ پیراشوٹ دی مدد توں فوج اتارنے تے ائیرپورٹ اُتے قبضہ کرنے دا موقع مل گیا جس نے انہاں قبائل نوں پیچھے دھکیل کر وادئ سندھ دے دریاواں دی شہ رگ پرقبضہ کر لیا۔ پاکستان وچ شیعہ کشی دی پہلی واردات 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبائل دے حملے دی صورت وچ ہوئی، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہو گئے سن۔