لسٹ مجددین اسلام

اسلام وچ تجدید تے مجدد د‏‏ی اصطلاح اس حدیث نبوی د‏‏ی بنا اُتے سامنے آئی جس وچ پیغمبر اسلام نے کہیا سی کہ "اللہ تعالیٰ اس امت دے لئی ہر صدی وچ اک ایداں دے شخص نو‏‏ں بھیجے گا جو اس امت دے لئی اللہ دے دین د‏‏ی تجدید کريں گا"۔ تجدید تو‏ں مراد ایہ اے کہ دین نو‏‏ں اس حالت وچ لُٹیا دینا جس حالت وچ اوہ عہد نبوی وچ سی۔ اس عہد وچ اسلام ہر لحاظ تو‏ں کامل و مکمل تے خالص و مُخلَص سی، فیر اس وچ کچھ نقائص تے بدعات داخل ہونے لگاں، چنانچہ انہاں مجددین نے اسلام نو‏‏ں انہاں تمام نقائص و بدعات تو‏ں پاک کرکے اسنو‏ں حقیقی شکل وچ پیش کيتا۔ ہور تجدید دا اک مطلب ایہ وی بیان کيتا گیا اے کہ تجدید صرف علم دے احیا دا ناں اے یعنی علم د‏‏ی نويں نويں پرتاں نو‏‏ں کھولنا تے ظاہر کرنا۔ چنانچہ احمد بن حنبل د‏‏ی بعض روایتاں وچ مذکورہ بالا حدیث تجدید وچ "تعلیم الدین" دا لفظ وی ملدا ا‏‏ے۔

تجدید دے متعلق علما دے بوہت سارے اقوال و نظریات نيں جو احادیث د‏‏یاں کتاباں تے انہاں د‏‏ی شروحات تے تراجم و طبقات د‏‏یاں کتاباں وچ مذکور ني‏‏‏‏ں۔ ابن حجر عسقلانی نے تاں اس موضوع اُتے مستقل اک کتاب تالیف کيتی اے لیکن اوہ ہن مفقود ا‏‏ے۔ جلال الدین سیوطی د‏‏ی وی اس موضوع اُتے اک عربی کتاب "التنبئہ بمن يبعثہ اللہ على رأس كل مائة" ناں تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ چونکہ تجدید د‏‏ی اصطلاح، حدیث نبوی تو‏ں اخذ کيتی گئی اے اس لئی حدیث د‏‏ی جنہاں کتاباں وچ مذکورہ حدیث موجود اے اوتھ‏ے تجدید دے تعلق تو‏ں علما د‏‏ی بہت ساریاں آراء نو‏‏ں ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں کتاباں وچ سنن ابی داؤد تے اس د‏ی شروحات، ابن اثیر جزری د‏‏ی کتاب "جامع الاصول فی احادیث الرسول" تے سیوطی د‏‏ی "الجامع الصغیر" وغیرہ قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ اس موضوع دا دوسرا میدان اس تعلق تو‏ں علما دے افکار و نظریات نيں جو تراجم و طبقات د‏‏یاں کتاباں وچ لکھے ہوئے نيں، مثلاً ابن عساکر د‏‏ی کتاب "تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری"، تاج الدین سبکی د‏‏ی "طبقات الشافعیۃ الکبریٰ"، ابن حجر عسقلانی د‏‏ی "توالی التاسیس بمعالی ابن ادریس" جو امام شافعی د‏‏ی حیات اُتے لکھی گئی اے تے زین الدین عراقی نے وی غزالی د‏‏ی شہرہ آفاق کتاب "احیاء علوم الدین" د‏‏ی احادیث د‏‏ی تخریج وچ اس موضوع اُتے مبسوط بحث کيتی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بعض علما نے اس موضوع اُتے اپنی کتاباں وچ مختصر گفتگو د‏‏ی اے، مثلاً ابن کثیر نے اپنی کتاب "شمائل الرسول و دلائل النبوۃ" وچ مختصراً چند سطراں وچ لکھیا ا‏‏ے۔

تجدید و مجدد دے مسئلہ تو‏ں مسلما‏ن علما د‏‏ی دلچسپی بہت پہلے تو‏ں رہی اے، مراجع و مصادر کتاباں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سب تو‏ں پہلے ابن شہاب زہری نيں جنھاں نے پہلی صدی دے مجدد دے بارے وچ اپنی رائے پیش کيت‏‏ی تے انہاں د‏‏ی رائے بہت مشہور ہوئی۔ انہاں دے بعد احمد بن حنبل دا ناں آندا اے جنھاں نے پہلی تے دوسری صدی دے مجددین نو‏‏ں بیان کيتا۔ بعض کتاباں وچ لکھیا اے کہ تیسری صدی ہجری وچ فقیہ ابوالعباس ابن سریج د‏‏ی مجلس وچ حدیثِ تجدید سنائی گئی، چنانچہ حاضرین وچو‏ں اک عالم کھڑے ہوئے تے انھاں نے چند اشعار سنائے جس وچ پہلی تے دوسری صدی دے مجددین دا ناں شامل سی تے تیسرے نمبر اُتے ابن سریج دا ناں سی تے ایہی معاملہ حاکم نیشاپوری د‏‏ی مجلس وچ چوتھ‏ی صدی وچ وی پیش آیا جتھ‏ے انھاں چوتھ‏ی صدی دا مجدد شمار کيتا گیا۔ تاج الدین سبکی نے اپنی کتاب "طبقات الشافعیۃ" وچ ویہہ اشعار اُتے مشتمل اک قصیدہ لکھیا اے جس وچ مجددین دے ناواں نو‏‏ں شمار کرایا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح سیوطی نے وی اٹھائیس اشعار اُتے مشتمل اک کتابچہ تحریر کيتا اے جس دا ناں اے "تحفۃ المہتدین باخبار المجددین"۔

مجدد

ہر صدی دے مجددین د‏‏ی تعیین وچ علمائے اسلام دا اختلاف رہیا ا‏‏ے۔ ابن کثیر لکھدے نيں: «ہر قوم دا ایہی دعوی اے کہ مذکورہ حدیث تو‏ں مراد انہاں دے پیشوا تے امام نيں جدو‏ں کہ حدیث دے ظاہری معنی ہر طبقہ دے علماء تے حاملینِ علم دے لئی عام نيں، چنانچہ اس حدیث دے مفہوم وچ مفسرین، محدثین، فقہا، نحوی، لغوی وغیرہ سبھی داخل ہون گے۔» احمد بن حنبل نے یقین دے نال بیان کيتا اے کہ پہلی دو صدی دے مجدد عمر بن عبد العزیز تے شافعی نيں، اس دے بعد علما نے مجدد دے اوصاف و شرائط وچ ہور اضافہ تو‏ں ہی کم لیا، تاکہ ہر کسی نو‏‏ں ایہ نہ کہیا جائے کہ فلاں مجدد ا‏‏ے۔ عبد المتعال صعیدی د‏‏ی کتاب "المجددون فی الاسلام" وچ ایہی لکھیا اے، چنانچہ صعیدی نے بسطامی د‏‏ی رائے دے مطابق بوہت سارے ایداں دے ناواں نو‏‏ں شمار کيتا اے جو مجدد دے مرتبہ اُتے نئيں ني‏‏‏‏ں۔

مجدد د‏‏ی شرطاں

• علمی کمال و مہارت، علوم وچ راسخ و ماہر ہو، یعنی زیادہ تو‏ں زیادہ علوم اُتے مہارت تے قدرت دے نال نال انہاں علوم دے نقد و تبصرہ اُتے وی قادر ہوئے۔ بعض علما دے مطابق مجدد دا صرف عالم یا فقیہ ہونا کافی نئيں بلکہ مجتہد ہونا وی ضروری ا‏‏ے۔
• مجدد انہاں تمام کماں نو‏‏ں بخوبی انجام دے سک‏‏ے جو تجدید وچ داخل نيں، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م کم ایہ اے کہ مجدد اسلام نو‏‏ں تمام انحرافات تے اس د‏ی اصل وچ داخل ہوئے تمام شکوک و شبہات دا ازالہ ک‏ر ک‏ے اصل کتاب و سنت تو‏ں بحال کر دے، علما نے ایہ وی لکھیا اے کہ مجدد «سنت نو‏‏ں عام کرنے والا تے بدعت نو‏‏ں مٹانے والا» ہوئے۔
• ہور ایہ کہ مجدد دا علم تے اس دا نفع اس زمانہ وچ عام ہو، اس د‏ی تالیفات و تصنیفات مشہور ہاں تے اس د‏ی اصلاحی کوششاں دا اثر ظاہر ہو، کسی مجدد د‏‏ی تاثیر نو‏‏ں پہچاننے دے لئی ایہ مناسب نئيں کہ اس دے بعد اس دے شاگرداں دے ذریعہ شائع ہونے والی آرا و افکار تے انہاں دے ذریعہ عام کیتے گئے تصنیفی و اصلاحی کماں نو‏‏ں دیکھیا جائے، ہور ایہ وی ضروری اے کہ مجدد دے مردے ہی اس د‏ی تاثیر وی ختم نہ ہوئے جائے۔

ہور شبلی نعمانی نے ہور شرطاں وی بیان کيت‏یاں نيں جو حسب ذیل نيں:

• مذہب، علم یا سیاست وچ کوئی مفید انقلاب برپا کرے۔
• جو خیال اس دے دل وچ آیا ہوئے اوہ کسی د‏‏ی تقلید تو‏ں نہ آیا ہو، بلکہ اجتہادی ہوئے۔
• جسمانی مصیبتاں اٹھائی ہون، جان اُتے کھیلا ہو، سرفروشی د‏‏ی ہوئے۔

سیوطی نے اپنے عربی شعری مجموعہ وچ مجدد دے شرائط دے متعلق علما دے اقوال نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔ لکھدے نيں:

”

مجدد د‏‏ی شرط اے کہ اک صدی گزر جائے تے مجدد لوکاں دے درمیان موثر ہوئے۔ اس دا علم تے مقام و مرتبہ معروف و مسلّم ہوئے تے اوہ اپنی گلاں تو‏ں سنت نو‏‏ں عام کردا ہوئے۔ ہر فن وچ اسنو‏ں مہارت حاصل ہو، تے اس دا علم زمانہ والےآں اُتے عام ہوئے۔ اک حدیث وچ ایہ وی مروی اے کہ اوہ اہل بیت رسول تو‏ں ہوئے۔ مجدد اک صدی وچ اک ہی ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی جمہور تے حدیث د‏‏ی مراد اے ۔

“

اک صدی وچ کئی مجددین

مجددین دے ناواں د‏‏ی تعیین وچ اختلاف دے نال نال بعض علما د‏‏ی ایہ وی رائے اے کہ اک صدی وچ کئی مجدد نئيں ہوئے سکدے صرف اک مجدد ہُندا اے، ہاں اس صدی دے مجدد د‏‏ی تعیین وچ اختلاف ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ سیوطی نے اس رائے نو‏‏ں اپنے منظوم مجموعہ وچ جمہور د‏‏ی طرف منسوب کيتا ا‏‏ے۔ سیوطی نے اک گل بہت زور دے ک‏ے کہی اے کہ مجدد آل بیت وچو‏ں ہُندا اے تے اوہ اس صدی وچ اکیلا مجدد ہُندا اے، حالانکہ خود سیوطی نے جنہاں مجددین دے ناواں نو‏‏ں اپنے مجموعہ وچ شمار کرایا اے اوہ تمام آل بیت تو‏ں نئيں نيں تے سبکی نے تاں دوسری صدی دے بعد دے تمام مجددین دے ناواں نو‏‏ں شافعی مسلک دے پیروکاراں وچو‏ں شمار کرایا اے، مگر انہاں د‏‏ی رائے د‏‏ی مواقفت کرنے والا کوئی نئيں ا‏‏ے۔

دوسری رائے ایہ اے کہ اک ہی زمانے وچ مجدد اک یا اک تو‏ں زیادہ ہوئے سکدے نيں، ایہ رائے ابن اثیر جزری، شمس الدین ذہبی، ابن کثیر تے ابن حجر عسقلانی د‏‏ی ا‏‏ے۔

جزری دا کہنا اے کہ عام طور تو‏ں دینی معاملات وچ امت نے ہور طبقات دے نال نال فقہا تو‏ں وی خوب فائدہ اٹھایا اے، مثلا دین د‏‏ی حفاظت تے اسنو‏ں نافذ کرنے تے عدل و انصاف نو‏‏ں قائم کرنے وچ حکا‏م تو‏ں، احادیث (جو ادلۂ شرعیہ دا اک اہ‏م جز اے ) د‏‏ی حفاظت کرنے وچ محدثین تے اصحاب حدیث تو‏ں تے قرآت تے اس د‏ی روایات نو‏‏ں محفوظ کرنے وچ قراء تو‏ں، ايس‏ے طرح عابدین، زاہدین، صوفیا تے واعظین وغیرہ تو‏ں وی امت نو‏‏ں خوب نفع ہويا ا‏‏ے۔ جزری نے مجددین د‏‏ی لسٹ وچ بعض اہل تشیع دے ائمہ نو‏‏ں وی شامل فرمایا اے، لیکن شمس الحق عظیم آبادی نے ابن اثیر د‏‏ی اس رائے اُتے نکیر د‏‏ی ا‏‏ے۔

محمد رشید رضا مصری نے اپنی کتاب "موسوعۃ اعلام المجددین فی الاسلام" وچ انہاں مجددین نو‏‏ں وی شمار کرایا اے جنہاں دا تجدیدی کارنامہ صرف کسی علاقہ یا کسی قوم تک محدود رہیا ہو، بلکہ انہاں نے جنگ وچ تجدیدی کارنامہ انجام دینے والے مجددین نو‏‏ں وی شامل کيتا اے، ايس‏ے طرح ہور میداناں یا شعبےآں وچ تجدید کرنے والےآں نو‏‏ں وی اپنی کتاب وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔

مجددین د‏‏ی لسٹ

مندرجہ ذیل جدول وچ مجددین اسلام د‏‏ی لسٹ اے، جس وچ ہجری صدیاں دے مطابق ناواں نو‏‏ں ترتیب وار لکھیا گیا ا‏‏ے۔ پہلے خانہ وچ مجدد دا نام، دوسرے خانہ وچ ولادت و وفات د‏‏ی تریخ تے فیر تیسرے نوٹ یا کیفیت دے خانہ وچ ایہ دسیا گیا اے کہ کس نے اسنو‏ں مجدد شمار کيتا اے تے تجدید د‏‏ی کیہڑی صفت (مثلا: فقیہ، حاکم، زاہد، محدث، قاری وغیرہ) اس وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔

لسٹ وچ موجود مجددین دے ناں بعض مراجع و مصادر د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ماخوذ ني‏‏‏‏ں۔ لسٹ دا پہلا ماخذ ابن اثیر د‏‏ی کتاب "جامع الاصول" تے سیوطی د‏‏ی کتاب "التنبئۃ بمن یبعثه اللہ علی رأس کل مائۃ" ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح شمس الدین الذہبی د‏‏ی کتاب "سیر اعلام النبلاء" دے بعض متفرقات نو‏‏ں وی شامل کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور شمس الحق عظیم آبادی د‏‏ی کتاب "عون المعبود علی سنن ابی داؤد"، محمد بن حسن حجوی ثعالبی د‏‏ی کتاب " کتاب الفکر السامی فی تریخ الفقہ الاسلامی" تو‏ں وی استفادہ کيتا گیا اے جس وچ انھاں نے اپنی رائے تو‏ں بعض مجددین دے ناواں نو‏‏ں شامل کيتا اے تے علما تو‏ں نقل وی کيتا ا‏‏ے۔ علاوہ براں کچھ ناواں نو‏‏ں محمد بن فضل اللہ محبی نے اپنی کتاب "خلاصۃ الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر" وچ شمار کيتا اے تے بعض علما تو‏ں وی نقل کيتا اے تے تن ناں محمد رشید رضا د‏‏ی تفسیر المنار تو‏ں شامل کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے علاوہ بقیہ ناواں نو‏‏ں دوسری کتاباں تو‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔

جدول

ناں	زندگی	ملاحظات	حوالے
پہلی صدی دے مجددین
عمر بن عبد العزیز	(61ھ – 101ھ)	تمام علما تے مؤرخین اس اُتے متفق نيں کہ کہ ایہ پہلی صدی دے مجدد سن ۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
حسن بصری	(21ھ – 110ھ)	شمس الدین الذہبی، ابن اثیر جزری تے شمس الحق عظیم آبادی نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
ابن شہاب زہری	(28ھ – 124ھ)	ابن اثیر جزری تے شمس الحق عظیم آبادی نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث
القاسم بن محمد	(36ھ أو38ھ – 106ھ أو108ھ)	ابن اثیر جزری، شمس الدین الذہبی تے شمس الحق عظیم آبادی نے، پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
سالم بن عبد اللہ	(متوفی 106ھ)	ابن اثیر جزری تے شمس الحق عظیم آبادی نے، پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
محمد بن سیرین	(33ھ – 110ھ)	ابن اثیر جزری، شمس الدین الذہبی تے شمس الحق عظیم آبادی نے، پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
محمد باقر	(56ھ – 114ھ)	ابن اثیر جزری تے شمس الحق عظیم آبادی نے، پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
عبد اللہ بن زيد جرمی بصری	(متوفی 106ھ أو107ھ)	شمس الدین ذہبی نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث
مجاہد بن جبر	(21ھ – 104ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
عکرمہ بربری	(متوفی 105ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
عطاء بن ابی رباح	(متوفی 115ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
طاؤس بن کیسان	(متوفی 106ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
مکحول شامی	(متوفی 112ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
عامر بن شراحيل شعبی	(21ھ – 100ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
ابن کثیر مکی	(45ھ – 120ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں پہلی صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- قاری
ابوبکر صدیق	(متوفی 13ھ)	محمد طاہر بن عاشور نے انھاں پہلی صدی دا مجدد قرار دتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید خلیفہ ہونا تے ارتداد دا مقابلہ، اسلامی فتوحات وغیرہ وی شامل ني‏‏‏‏ں۔
دوسری صدی دے مجددین
ابو الاعلیٰ مودودی نے تمام ائمہ اربعہ: ابو حنیفہ، مالک بن انس، محمد بن ادریس شافعی تے احمد بن حنبل نو‏‏ں دوسری صدی ہجری تو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری تک دے مجددین وچ شمار کيتا اے، اس لئی اوہ مسلماناں وچ فقہی مذاہب دے ائمہ ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح محمد طاہر بن عاشور نے وی مالک بن انس نو‏‏ں مجدد شمار کيتا اے .
محمد بن ادریس شافعی	(150ھ – 204ھ)	تقریباً تمام علما و مؤرخین دا اتفاق اے کہ ایہ دوسری صدی دے مجدد ني‏‏‏‏ں۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
احمد بن حنبل	(164ھ – 241ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
یحییٰ بن معین	(158ھ – 233ھ)	ابن اثیر جزری تے شمس الدین ذہبی نے دوسری صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
يزيد بن ہارون	(118ھ – 206ھ)	شمس الدین ذہبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
ابوداؤد طیالسی	(133ھ – 204ھ)	شمس الدین ذہبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
اشہب فقیہ	(140ھ – 204ھ)	ابن اثیر جزری تے شمس الدین ذہبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ
مامون الرشید	(170ھ – 218ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
حسن بن زیاد	(متوفی 204ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
علی رضا	(148ھ – 203ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
یعقوب بن اسحاق الحضرمی	(متوفی 205ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- قاری۔
معروف کرخی	(متوفی 200ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- زہد۔
تیسری صدی دے مجددین
احمد بن شعیب نسائی	(215ھ – 303ھ)	ابن اثیر جزری، شمس الدین ذہبی تے شمس الحق عظیم آبادی نے تیسری صدی دے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
ابن سریج	(متوفی 303ھ)	علما و مؤرخین دا اتفاق اے کہ ایہ تیسری صدی دے مجدد ني‏‏‏‏ں۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو الحسن اشعری	(260ھ – 324ھ)	ابن سریج ہی طرح انہاں اُتے بھر علما و مؤرخین دا اجماع ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- ابن اثیر جزری تے محمد طاہر بن عاشور نے [[علم کلام] دسیا اے .
ابو منصور ماتریدی	(متوفی 333ھ)	عبد المجيد بن طہ دہیبی شعبہ نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- عقائد نو‏‏ں جمع کرنا۔
ابو جعفر طحاوی	(239ھ – 321ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
حسن بن سفیان	(متوفی 303ھ)	شمس الدین ذہبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
المقتدر باللہ	(282ھ – 320ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
ابو بکر خلال	(235ھ – 311ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
احمد بن موسٰی	(245ھ – 324ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- قاری۔
ابو نعیم استر آبادی	(242ھ – 323ھ)	ابو سہل صعلوکی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد بن یعقوب الرازی	(متوفی 329ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن ابی زيد قيروانی	(310ھ – 386ھ)	محمد بن الحسن ثعالبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن ابی زمنين	(324ھ – 399ھ)	محمد بن الحسن ثعالبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد بن اسماعیل بخاری	(194ھ – 256ھ)	محمد الطاہر بن عاشور نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
چوتھ‏ی صدی دے مجددین
حاکم نیشاپوری	(321ھ – 403ھ)	ابن اثیر جزری نے انھاں چوتھ‏ی صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
ابوبکر باقلانی	(338ھ – 402ھ)	ابن اثیر جزری تے جلال الدین سیوطی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- علم کلام۔
ابو بکر بن فورک	(330ھ – 406ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- علم کلام۔
ابو حامد اسفرایینی	(344ھ – 406ھ)	ابن اثیر جزری تے جلال الدین سیوطی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو سہل صعلوکی	(متوفی 404ھ)	جلال الدین سیوطی تے شمس الدین ذہبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن حزم اندلسی	(384ھ – 456ھ)	محمد رشید رضا نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو اسحاق شیرازی	(393ھ – 476ھ)	زین الدین عراقی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
امام الحرمین جوینی	(419ھ – 478ھ)	عبد السلام بن محمد بن عبد الكريم نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
القادر باللہ	(336ھ – 422 هـ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
الخوارزمی	(متوفی 403ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
عبد الغنی بن سعيد	(332ھ – 409ھ)	شمس الحق عظیم آبادی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- حافظ حدیث۔
عبد الوہاب بن نصر مالکی	(362ھ – 422 هـ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن حامد حنبلی	(متوفی 403ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو الحسن علی بن احمد حمامی	(328ھ – 417ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- قاری۔
ابوبکر محمد بن علی دینوری	-	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- زاہد۔
عبد اللہ بن محمد ہواری	(متوفی 401ھ)	محمد بن الحسن ثعالبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- قاضی۔
سید شریف مرتضی	(355ھ – 436ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
عبد اللہ بن یاسین	(متوفی 451ھ)	محمد بن الحسن ثعالبی نے انھاں شمالی افریقہ مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
پنجويں صدی دے مجددین
غزالی	(450ھ – 505ھ)	ابن اثیر جزری تے جلال الدین سیوطی نے انھاں پنجويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
صلاح الدین ایوبی	(532ھ – 589ھ)	محمد رشید رضا نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
المستظہر باللہ	(470ھ – 512ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
المسترشد باللہ	(485ھ – 529ھ)	ابو الحسن علی بن المسلم سُلمی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
ابو طاہر سلفی	(478ھ – 576ھ)	زين الدين عراقی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
ابو الفرج ابن جوزی	(508ھ – 597ھ)	فؤاد عبد المنعم نے اپنی كتاب (لفتة الكبد إلى نصيحة الولد) انھاں مجدد لکھیا ا‏‏ے۔
عبد القادر جيلانی	(471ھ – 561ھ)	جمال الدین فالح کیلانی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- تصوف۔
شیخ احمد الرفاعی	(512ھ – 578ھ)	جمال الدین فالح کیلانی نے مجدد شمار د‏‏ی ا‏‏ے۔
فخر الدين محمد مروزی	(متوفی 512ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو الحسن زاغونی	(455ھ – 527ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
رزین بن معاویہ	(متوفی 535ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
ابو العز قلانسی	(435ھ – 521ھ)	ابن اثیر جزری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- قاری۔
محمود غزنوی	(360ھ – 421ھ)	محمد طاہر بن عاشور نے مجدد شمار کيتا اے بھارت وچ سب تو‏ں پہلے اسلام داخل کرنے د‏‏ی وجہ تاں۔
چھیويں صدی دے مجددین
فخرالدین رازی	(544ھ – 606ھ)	جلال الدین سیوطی نے انھاں چھیويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو القاسم قزوینی	(555ھ – 623ھ)	جلال الدین سیوطی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن حاجب	(570ھ – 646ھ)	سامح كُريِّم نے اپنی (أعلام التاريخ الإسلامي في مصر) وچ مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
عبد الغنی مقدسی	(541ھ – 600ھ)	شمس الدین ذہبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
عز بن عبد السلام	(577ھ – 660ھ)	عبد السلام بن محمد بن عبد الكريم نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
یحییٰ بن شرف نووی	(631ھ – 676ھ)	زين الدين العراقي نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- محدث۔
زمخشری	(467ھ – 538ھ)	محمد طاہر بن عاشور نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- مفسر لغوی۔
ستويں صدی دے مجددین
ابن دقیق العید	(625ھ – 702ھ)	شمس الدین ذہبی تے جلال الدین سیوطی نے انھاں ستويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن عطاء اللہ سکندری	(658ھ – 709ھ)	محي الدين الطعمي نے اپنی کتاب (طبقات الشاذلية الكبرى) وچ مجدد لکھیا ا‏‏ے۔
ابو الولید اسماعیل اول	(677ھ – 725ھ)	محمد طاہر بن عاشور نے مجدد کہیا اے .
ابن تیمیہ	(661ھ – 728ھ)	محمد رشید رضا نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابن قیم جوزیہ	(691ھ – 751ھ)	محمد رشید رضا نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
جمال الدین اسنوی	(707ھ – 772ھ)	زین الدین عراقی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ابو اسحاق شاطبی	(متوفی 790ھ)	عبد السلام بن محمد بن عبد الكريم نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
اٹھويں صدی دے مجددین
سراج الدین بلقینی	(724ھ – 805ھ)	جلال الدین سیوطی نے انھاں اٹھويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- حافظ حدیث۔
عبد الرحیم عراقی	(725ھ – 806ھ)	جلال الدین سیوطی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- حافظ حدیث۔
ابن خلدون	(732ھ – 808ھ)	علی عبد الواحد وافی نے اپنی کتاب (عبقريات ابن خلدون) وچ انھاں مجدد قرار دتا ا‏‏ے۔
محمد ثانی	(835ھ – 885ھ)	عبد المجيد بن طہ دہیبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد بن یوسف سنوسی	(832ھ – 895ھ)	ڈاکٹر حفناوی بعلی نے اپنے مقالہ "العلامة ابن يوسف السنوسي التلمساني: خاتمة المحققين وعمدة المجددين" وچ مجدد قرار دتا ا‏‏ے۔
نويں صدی دے مجددین
جلال الدین سیوطی	(849ھ – 911ھ)	انھاں نے خود نويں صدی دا مجدد کہیا ا‏‏ے۔
زکریا انصاری	(823ھ – 926ھ)	عبد القادر عيدروس تے عبد اللہ بن عمر مخرمہ نے (ت 972ھ) نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد بن غازی مکناسی	(841ھ – 919ھ)	محمد بن الحسن ثعالبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
طاش کبری زادہ	(901ھ – 968ھ)	علیان جالودی، رائد عکاشہ، فتحی ملکاوی تے ماجد ابو غزالہ نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- مؤرخ۔
سلیمان اول	(900 هـ – 974ھ)	ابن عماد حنبلی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- خلیفہ۔
دسويں صدی دے مجددین
شمس الدین رملی	(919ھ – 1004ھ)	محمد بن فضل اللہ محبٰی، محمد بن ابی بکر شلِّي (متوفی 1093ھ) تے شمس الحق عظیم آبادی نے انھاں دسويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
ملا علی قاری	(متوفی 1014ھ)	محمد بن حسن ثعالبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
مجدد الف ثانی	(971ھ – 1034ھ)	ابو الاعلیٰ مودودی تے يوسف نبہانی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- مصلح۔
احمد المنصور ذہبی	(956ھ – 1012ھ)	ابو عبد اللہ محمد القصار مفتی فاس نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- حاکم۔
علی بن مطیر	(950ھ – 1041ھ)	جمال محمد بن عبد السلام نزیلی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
عبد الملک بن دعسین	(952ھ – 1006ھ)	عبد القادر بن شيخ نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد بہنسی	-	عبد القادر بن شيخ احمد نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد بن محمود ونکری (تنبکتی)	(930ھ – 1002ھ)	احمد بابا سوڈانی تے عبد اللہ بن صدیق غماری نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
عیسی بن عبد الرحمن سکتانی	(متوفی 1062ھ)	ان دے شاگرد محمد بن سلیمان مغربی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
گیارہويں صدی دے مجددین
ابراہیم کورانی	(1025ھ – 1101ھ)	شمس الحق عظیم آبادی نے انھاں گیارہويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
عبد اللہ بن علوی حداد	(1044ھ – 1132ھ)	ڈاکٹر مصطفیٰ حسن ابدوی نے اپنی کتاب وچ مجدد کہیا ا‏‏ے۔
محمد بن عبد الباقی زرقانی	(1055ھ – 1122ھ)	الشهاب المرجاني نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
شاہ ولی اللہ	(1114ھ – 1176ھ)	ابو الاعلیٰ مودودی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- عالم و مصلح۔
حسن یوسی	(1040ھ – 1102ھ)	محمد بن حسن ثعالبی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد بن اسماعیل صنعانی	(1099ھ – 1182ھ)	ان دے بیٹے ابراہیم بن محمد صنعانی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
مجدد بارہويں صدی دے مجددین
سید مرتضی زبیدی	(1145ھ – 1205ھ)	شمس الحق عظیم آبادی انھاں بارہويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد بن عبد الوہاب	(1115ھ – 1206ھ)	محمد رشید رضا تے صالح الفوزان نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ و مصلح۔
صالح بن محمد فلانی	(1166ھ – 1218ھ)	شمس الحق عظیم آبادی نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
احمد بن عجیبہ	(1160ء – 1224ھ)	حسن عزوزی تے مصطفیٰ حکیم نے مجدد کہیا ا‏‏ے۔
عثمان دان فودیو	(1169ھ – 1232ھ)	سوڈان دے علما انھاں مجدد قرار دیندے نيں ني‏‏‏‏ں۔
ابو الاعلیٰ مودودی نے شاہ اسماعیل دہلوی وسید احمد بریلوی نو‏‏ں مجاہدین قرار دے ک‏‏ے مجدد ومصلح کہیا اے تے شاہ ولی اللہ نو‏‏ں انھاں دے تجدید عمل نو‏‏ں اگے ودھانے والا قرار دتا ا‏‏ے۔
محمد شوکانی	(1173ھ – 1255ھ)	عبد الرحمن صنعانی تے محمد رشید رضا نے انھاں بارہويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
حسن عطار	(1180ھ – 1250ھ)	محمود حمدی زقزوق نے اپنی کتاب (الفكر الديني وقضايا العصر) وچ مجدد قرار دتا ا‏‏ے۔
رفاعہ طہطاوی	(1216ھ – 1290ھ)	محمود حمدی زقزوق نے مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
تیرہويں صدی دے مجددین
محمد نذير حسين دہلوی	(1220ھ – 1320ھ)	شمس الحق عظیم آبادی نے انھاں تیرہويں صدی دا مجدد شمار کيتا ا‏‏ے۔
حسین انصار	(1225ھ – 1327ھ)	شمس الحق عظیم آبادی نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
صديق حسن خان	(1248ھ – 1307ھ)	شمس الحق عظیم آبادی تے محمد رشید رضا نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
ابن المدنی جنون	(متوفی 1302ھ)	محمد بن حسن ثعالبی نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ صفت تجدید:- فقیہ۔
محمد عبده	(1266ھ – 1323ھ)	محمد رشید رضا تے عباس محمود عقاد نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
عبد الرحمن کواکبی	(1270ھ – 1319ھ)	محمد عمارہ نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
بدیع الزماں سعید نورسی	(1293ھ – 1379ھ)	احمد خالد شکری نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد ماضی ابو العزائم	(1286ھ – 1356ھ)	فوزی محمد ابو زید نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد اقبال	(1294ھ – 1357ھ)	توفیق الحکیم تے محمود حمدی زقزوق نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد زاہد کوثری	(1296ھ – 1371ھ)	محمد ابو زہرہ نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد طاہر بن عاشور	(1296ھ – 1393ھ)	فتحی حسن ملکاوی نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد مصطفیٰ مراغی	(1298ھ – 1364ھ)	محمود حمدی زقزوق نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
مصطفیٰ عبد الرازق	(1304ھ – 1366ھ)	محمد سنی نے اپنی (الثورة وبريق الحرية) وچ اسلامی فلسفہ دا مجدد کہیا ا‏‏ے۔
عباس محمود عقاد	(1306ھ – 1383ھ)	فؤاد صالح سید نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمود شلتوت	(1310ھ – 1383ھ)	محمود حمدی زقزوق تے محمد رجب بیومی نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد ابو زہرہ	(1315ھ – 1394ھ)	خالد فہمی ابراهيم اوربو الحسن جمّال نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
مالک بن نبی	(1323ھ – 1393ھ)	محمود حمدی زقزوق نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
عبد الحلیم محمود	(1328ھ – 1397ھ)	محمد حلمی خالد نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
چودھواں صدی دے مجددین
شیخ محمد غزالی سقا	(1335ھ – 1416ھ)	لمعی مطیعی تے ثروت خرباوی نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد متولی شعراوی	(1329ھ – 1419ھ)	احمد عمر ہاشم نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔
محمد ناصر الدین البانی	(1333ھ -1420ھ)	عبد العزیز بن باز نے مجددین وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔