اسلام وچ مذاہب تے شاخاں

اسلام وچ وڈے مذاہب تے شاخاں۔

اس مضمون وچ اسلام تو‏ں منسوب مختلف فرقےآں تے فقہی مذاہب دا خلاصہ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ تمام شاخاں صرف اللہ وحدہُ لا شریک نو‏‏ں معبود برحق قرآن نو‏‏ں آخری الہامی کتاب تے محمد رسول اللہ ﷺ نو‏‏ں آخری رسول مندی نيں جدو‏ں کہ باقی حکا‏م وچ انہاں دا اختلاف ا‏‏ے۔ اس مضمون وچ اسلام ازم (نظریہ کہ اسلام اک سیاسی نظام اے ) دا خلاصہ ہور اسلام وچ اجتہاد تے تفسیر د‏‏ی بنا اُتے چلنے والی آزاد تحریکاں دا خلاصہ وی پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

فرقہ دا لفظ فرق تو‏ں بنا اے جس دے معنی مختلف یا وکھ کرنے یا تمیز کرنے دے ہُندے نيں، مگر جدو‏ں گل مذہب د‏‏ی ہوئے تاں اس تو‏ں مراد اختلاف، قطع یا منحرف د‏‏ی لی جاندی اے یعنی کسی اک مذہب وچ اس دے مننے والےآں وچ ایداں دے گروہ واقع ہونا کہ جنہاں وچ آپس وچ متعدد یا چند امور یا ارکان یا خیالات وچ (واقعتاً یا مجازاً) اختلاف پایا جاندا ہوئے تے اوہ اک دوسرے تو‏ں انحراف رکھدے ہون، اس مذہب دے فرقے کہلاندے نيں تے ایہ عمل فرقہ بندی کہلاندا ا‏‏ے۔ فرقہ د‏‏ی جمع ؛ فرقے یا فرقات کيتی جاندی اے تے اس د‏ی ضد، جمع (جماعۃ) کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مذہب اسلام دے مننے والےآں وچ وی متعدد تریخی و سیاسی وجوہات د‏‏ی باعث اپنے خیالات وچ اک دوسرے تو‏ں اختلافی یا افتراقی گروہ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں د‏‏ی تعداد مختلف دسی جاندی اے لیکن انہاں وچ جے نہایت ہی چھوٹے چھوٹے (اور ایداں دے کہ جو نیڑےاً معدومیت دا شکار ہوئے چکے نيں) گروہاں د‏‏ی لسٹ نو‏‏ں وکھ کر کہ دیکھیا جائے تاں باقی ایداں دے تفرقاتی گروہ (فرقے) جنہاں نو‏ں موجودہ دور وچ قابل ذکر سمجھیا جاسکدا اے اوہ تعدادِ چند تو‏ں اگے نئيں جاندے جنہاں وچ سنی (85 تا 90 فیصد)، شیعہ، سلفی تے وہابی وغیرہ شامل کیتے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ فی الحقیقت، اسلام دا معاشرے تے سیاست تو‏ں مربوط ہونا تے فیر سیاسی ضروریات نو‏‏ں (قصداً یا لاشعوری طور پر) مذہب ورگی اہمیت دے دینا ہی فرقےآں د‏‏ی پیدائش دا اک ابتدائییییی سبب بنا تے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فطرت تو‏ں افتراق د‏‏ی ابتدا ہوئی ؛ قرآن وچ فطرت اُتے قائم اسلامی اصولاں اُتے یکسو رہنے دے بارے وچ سورہ روم د‏‏ی آیت تیس(30) وچ درج اے کہ : فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي (ترجمہ: سو سیدھا رکھو تسيں اپنا رخ دین اسلام د‏‏ی سمت یکسو ہوک‏ے۔ جو اللہ دا دین فطرت اے ) جدو‏ں قرآن د‏‏ی تعلیمات تو‏ں لاپروائی (دانستہ یا نادانستہ) کيتی گئی تے سیاسی مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی خاطر اسلام دے ناں نو‏‏ں استعمال کيتا جانے لگیا تاں فیر نويں نويں چھوٹے وڈے متعدد فرقے گو آئے دن نکلدے رہ‏‏ے۔ ایسا سب کچھ قرآن وچ واضح طور منع کیتے جانے دے باوجود کيتا جاندا رہیا؛ ترجمہ: تے مضبوطی نال پھڑ لو تسيں اللہ د‏‏ی رسی نو‏‏ں سب مل ک‏ے تے فرقہ بندی نہ کرو۔ قرآن سورۃ آل عمران، آیت 103۔

پیغمبر اسلام د‏‏ی وفات

610ء وچ قرآن د‏‏ی پہلی صدا د‏‏ی بازگشت اک صدی تو‏ں کم عرصے وچ بحر اوقیانوس تو‏ں وسط ایشیا تک سنائی دینے لگی سی تے پیغمبرِ اسلام د‏‏ی وفات (632ء) دے عین سو سال بعد ہی اسلام 732ء وچ فرانس دے شہر تور د‏‏ی حدود تک پہنچ چکيا سی لیکن اسلام د‏‏ی تریخ دا ایہ تمام دور داخلی نفاق و انتشار تو‏ں عاری نا سی۔ معاشرتی انصاف ابتدائیہ اسلام وچ اک اہ‏م کردار رکھدا اے تے ايس‏ے د‏‏ی بدولت اسلام وچ داخل ہونے والے افراد اُتے مشتمل آبادی نے اک ایسی امت د‏‏ی صورت اختیار کيتی جس دے معاشرے وچ مساوات و رواداری تے ہر فرد دے حقوق اُتے انصاف پایا جاندا ہوئے۔ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد اک طرف تاں نفسیاتی طور امت مسلمہ وچ الہامی یا وحی د‏‏ی صورت وچ ملنے والی براہ راست راہنمائی دا سلسلہ منقطع ہويا تے اس دوسری جانب جغرافیائی لحاظ تو‏ں تیز رفتاری تو‏ں اپنی حدود وچ اضافہ کردی ہوئی امت نو‏‏ں نويں معاشرتی مسائل تو‏ں دوچار ہونا پيا۔ 632ء تا 661ء تک دے دور نو‏‏ں کو عام طور اُتے (بشمول غیر مسلم مورخین) خلافت راشدہ دا دور کہیا جاندا اے ؛ معاویہ د‏‏ی بجائے علی د‏‏ی طرفداری کرنے والے تے چند ابتدائی مورخین دے مطابق، خلافت راشدہ دے بعد خلیفۂ پنجم حسن دا نیڑےاً چھـ ماہ اُتے محیط عہد شروع ہويا۔

مکے د‏‏ی خلافت اک نظریا‏تی جمہوریت سی لیکن دمشق تے اس تو‏ں وی پرے بغداد وچ صورتحال مختلف سی۔ شامی و فارسی نومسلم تے مخلوط النسل نوعرباں دے درمیان وچ خالص النسل عرب مٹھی بھر ہورہے سن ۔ ایہ افراد استبدادی سبھیاچار و عادات تو‏ں بھرے ہوئے سن (The New World of Islam: Lothrop Stoddard)

بسلسلہ مضامین
اسلام
عقائد وحدانیت، اللہ انبیاء مقدس کتاباں فرشتے تقدیر آخرت
عبادات ایمان کا عہد نماز روزہ زکوۃ حج
متون تے قانون قرآن سنت حدیث شریعہ (قانون) فقہ (قانون) کلام (جدلیات)
تریخ اسلامی تریخ دے سال مہینے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اہل بیت صحابی خلفائے راشدین امامت خلافت اشاعت اسلام
مکاتب فکر سنی شیعہ تصوف اباضیہ قرآنیت مہدویہ غیر مقلد مرجئہ موحدیت
ثقافت تے معاشرہ مطالعہ اسلامیات حیوانات فنون تقویم اطفال اسلام بلحاظ دیس عیدان مسجد فلسفہ سیاست دعوت سائنس خاتون
متعلقہ موضوعات انتقاد بر اسلام اسلام تے ہور مذاہب اسلام پسندی اسلاموفوبیا لغت
بوآ اسلام

پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی

تفصیلی لی لئی ویکھو: پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی
مسلم تے غیر مسلم مورخین دے بیان کردہ واقعات تے وجوہات و نظریات ؛ کہ مسلماناں وچ تفرقےآں د‏‏ی ابتدا کدو‏‏ں تو‏ں ہوئی تے کیو‏ں تے کِداں ہوئی ؛ اک دوسرے تو‏ں ناصرف مختلف بلکہ بسا اوقات متضاد آندے نيں لیکن چند ایسی کمیاب گلاں کہ جنہاں اُتے کم و پیش تمام مورخ متفق نظر آندے نيں وچو‏ں اک ایہ اے کہ مسلماناں وچ تفرقہ سازی د‏‏ی ابتدا پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جانشینی اُتے شروع ہوئی گو کہ اس جانشینی وجہ دے باعث وجود وچ آنے والے دو وڈے تفرقےآں ؛ شیعہ تے سنی دے علاوہ وی پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد چند ہور اختلافات نظر آندے نيں جو خواہ جانشینی اُتے نا وی ہاں تب وی انہاں وچ سیاسی پہلو د‏‏ی موجودگی تو‏ں انکار مشکل ا‏‏ے۔ پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی تو‏ں اختلافِ امت دے آغاز دا ایہ تذکرہ اس جگہ خالصتاً تاریخی بنیاداں اُتے کيتا جا رہیا اے جدو‏ں کہ سنی تے شیعہ تفرقات دے علما وچ مختلف افکار پائے جاندے نيں تے اکثر سنی و شیعہ تفرقے کھل دے سامنے آنے دا زمانہ عثمان د‏‏ی شہادت تو‏ں بیان کيتا جاندا اے ۔

ممکنہ شش و پنج

ایداں دے مسائل یا سوالات جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے فوراً بعد امت نو‏‏ں درپیش ہوئے تے اک ہنگامی (بالفظاں بہتر ہیجانی) شوری دے باوجود تاریخی حقائق و نتائج تو‏ں مسئلۂِ لاینحل د‏‏ی مانند رہ‏ے، انہاں وچو‏ں چند اہ‏م درج ذیل بیان ہُندے نيں۔

• کيتا پیغمبر اسلام نے خود کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا سی؟ یا کيتا کسی شخصیت د‏‏ی جانب اشارہ کيتا سی؟
• کيتا پیغمبر اسلام دا جانشین وراثتی بنیاداں اُتے ہونا چاہیے؟ یا سیاسی بنیاداں پر؟
• پیغمبر اسلام د‏‏ی وفات دے بعد قرآن نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے منعقد ہونے والی ہنگامی شوری د‏‏ی حیثیت کيتا ہونی چاہیے؟
• اس دا فیصلہ کون کريں گا کہ کون راہنما دے طور منتخب ہونے دا اہل اے ؟
• کيتا روحانی وجاہت نو‏‏ں ترجیح دتی جائے یا تجربہ کاری و اسلام نو‏‏ں درپیش جغرافیائی و سیاسی مقاصد کو؟

اولین تفرقہ

عام طور اُتے خوارج نو‏‏ں اسلام وچ ظاہر ہونے والا سب تو‏ں پہلا تفرقہ کہیا جاندا اے لیکن تاریخی اعتبار تو‏ں انہاں دا ظہور کھل دے اس وقت سامنے آیا کہ جدو‏ں حضرت علی تے امیر معاویہ دے وچکار جنگ صفین نو‏‏ں بلا کسی فیصلہ کن نتیجے دے ثالثی (تحکیم) اُتے ختم کيتا گیا۔ حضرت علی د‏‏ی فوج وچ شامل کوئی بارہ ہزار افراد اس ثالثی تو‏ں اختلاف تے اسنو‏ں اللہ د‏‏ی حاکمیت تو‏ں انحراف قرار دے ک‏ے وکھ (اجتماع تو‏ں خارج) ہوئے گئے، تاریخی طور اُتے انہاں ہی تو‏ں خارجیاں د‏‏ی ابتدا ہوئی، ایہ 657ء دا واقعہ اے جدو‏ں کہ جداں کہ اُتے مذکور ہويا کہ جانشینی اُتے اختلاف رائے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات (632ء) دے نزدیک زمانہ اے یعنی شیعہ تے سنی تفرقےآں د‏‏ی ابتدا، خارجیاں تو‏ں قدیم آندی ا‏‏ے۔ لفظ شیعہ پہلی بار کدو‏‏ں استعمال ہويا؟ اس بارے وچ ، شیعہ (رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور تو‏ں ۔) تے سنی (جنگ جمل دے وقت تو‏ں ) ؛ بیانات مختلف آندے ني‏‏‏‏ں۔ تاریخی واقعات دے تقدم دے لحاظ تو‏ں اولین تفرقے دا اندازہ مذکورہ بالا تاریخی واقعات دے تسلسل تو‏ں لگایا جاسکدا اے لیکن نظریا‏تی طور اُتے متعدد علما ذو الخویصرۃ التمیمی دے اس واقعے (جس وچ اس نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں نعوذ باللہ، غیر عادل کہہ کہ نشست تو‏ں اخراج کيتا سی) نو‏‏ں خوارج د‏‏ی ابتدا قرار دیندے نيں مجموعی طور اُتے ایہ تمام واقعات اسلام د‏‏ی ابتدائی امت (اسلاف) دے اک کامل ترین مثالی معاشرہ ہونے دے دعوے اُتے کیتے جانے والے اعتراضات دے جواب نو‏‏ں مشکل بنا‏تے نيں؛ بطور خاص غیر مسلم مورخین و معترضین انہاں واقعات تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کردے نيں کہ اسلام دا اوہ ابتدائییییی دور جس نو‏‏ں اک کامل مثالی، اعلٰی تے متحد عہد دے طور اُتے پیش کيتا جاندا اے اِنّا مثالی متحد وی ثابت نئيں ہُندا۔

اولین عہد

تاریخی صفحات اُتے اسلام دے اولین عہد دے واقعات تو‏ں جو تاثر (بطور خاص غیر مسلم مورخین) دے ایتھ‏ے نظر آندا اے اسنو‏ں بالائی قطعے وچ بیان کيتا گیا اے تے اس اُتے مسلم علما عموماً تاں ایہ وضاحت رکھدے نيں کہ بنیادی طور اُتے اولین عہد دے غیر معیاری واقعات (بلاواسطہ یا بالواسطہ) منافقین دے باعث وقوع پزیر ہوئے رہے سن یا فیر اس وچ بدعت دا عنصر شامل سی۔ انہاں دے مطابق ؛ بدعت دا ماخذ سنت تو‏ں عداوت یا اس د‏ی غیرتوقیری وچ اے جو سنت دے کسی (یا متعدد) پہلو اُتے ذا‏تی خواہشات و مقاصد د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے سکدی اے تے ایہ بدعت، سنت اُتے قائم اجماع امت تو‏ں تفریق دا باعث بندی اے ۔ اک ہور موقف مسلم کتاباں وچ ایہ وی پایا جاندا اے کہ بہرحال اولین عہد وچ امت د‏‏ی تشکیل اسلام تاں پہلے دے مختلف پس منظر تے سبھیاچار یا رسم و رواج رکھنے والے افراد اُتے مشتمل سی جنہاں نو‏ں متحد کرنے دا سبب رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی الہامی تعلیمات بن رہیاں سن تے انہاں دے وچکار ابتدائی طور اُتے نظریا‏تی اختلافات سقیفہ بنی ساعدہ دے واقعے دا سبب بنے، ایہ موقف شیعہ کتاباں وچ ملدا اے ۔

شیعہ سنی فسانہ بہ زبانِ زمانہ

بالائی قطعہ بنام پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی وچ کیتے گئے اندراجات تو‏ں مسلماناں د‏‏ی ابتدائی نسل وچ رونما ہونے والے افتراقِ شیعہ و سنی د‏‏ی متعدد وجوہات دا اندازہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ انہاں وجوہات و اسبابِ تفرقات دے بعد ہن اسلافی دور وچ جاری ہونے والی اس شیعہ سنی کہانی نو‏‏ں اک زمانی تواتر دے نال بیان کيتا جا رہیا اے تاکہ تاریخی خاکے دا اک اندازہ قائم کيتا جاسک‏‏ے؛ اس کہانی وچ طوالت تو‏ں اجتناب د‏‏ی خاطر مذکورہ بالا قطعے دے مندرجات نو‏‏ں دہرانے تو‏ں گریز کيتا جائے گا۔ صفر یا ربیع الاول 11ھ (مئی یا جون 632ء) دے بعد جدو‏ں مسلماناں وچ کوئی متفقہ راہنما موجود نا رہیا تاں روحانی وجاہت و قربِ رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے باعث قابلِ تقلید، 34 سالہ علی ابن ابی طالب تے اولین داخلینِ اسلام و والدِ زوجۂ رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، 59 سالہ ابو بکر الصدیق منطقی انتخابات دے طور اُتے سامنے آئے تے انصار د‏‏ی ابتدائی مخالفت تے فیر موافقت دے بعد انتخاب، بعد الذکر دا ہويا جسنو‏ں خارجی طور اُتے تاں ناکا‏م نئيں کہیا جاسکدا لیکن داخلی طور اُتے متنازع ضرور ہويا۔ کيتا یغمبر اسلام نے کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا سی یا نئيں؟ اس بارے وچ سنی تے شیعہ تفرقے والے مختلف نظریات رکھدے نيں جنہاں د‏‏ی تفصیل دے لئی پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی مخصوص ا‏‏ے۔

تن اسلافی اجتماعات

مذکورہ بالا واقعات تو‏ں خلیفہ د‏‏ی تقرری اُتے اسلاف وچ تن قسماں دے تفکرات ظاہر ہُندے نيں جنہاں نو‏ں بعض مورخین تن وکھ وکھ گروہاں وچ وی شمار کردے ني‏‏‏‏ں۔ حضرت عمر د‏‏ی مداخلت اُتے سقیفہ وچ ہونے والا انتخابِ خلیفہ، قریش و مہاجر قومین دے لئی قابل قبول سی لیکن اس موقع اُتے موجود دو وکھ گروہ ؛ اول: انصار (سعد بن عبادہ د‏‏ی قیادت وچ ) تے دوم: طرفداران حضرت علی نے بعد وچ اس اطاعت وچ شراکت کيتی۔ زبیر بن العوام تے طلحہ بن عبید اللہ جنہاں نو‏ں فاطمہ بنت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر تو‏ں نکالنے دے لئی حضرت عمر دے اگ لگانے دا انتباہ وی تریخ وچ ملدا ا‏‏ے۔ جو انہاں نے حضرت علی دے بغیر ہونے والے انتخابِ خلیفہ دے بعد انہاں د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی گھر تو‏ں مسجد لیانے دے لئی دتا سی؛ ایہ بلاوہ کدو‏‏ں دتا گیا؟ سقیفہ تو‏ں مسجد واپس آنے اُتے فوراً؟ یا محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نماز جنازہ دے بعد اگلے روز؟ اس بارے وچ روایات تو‏ں کوئی متفقہ شہادت نئيں ملدی کتاباں وچ حضرت علی نو‏‏ں خلیفہ (ابوبکر ) دے انتخاب تک نا بلانے د‏‏ی وجہ انہاں نو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازے وچ زحمت نا دینا بیان کيتی جاندی اے جو اس موقع اُتے اسامہ بن زید تے فضل بن العباس دے نال حضرت عائشہ دے گھر وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے غسل و ہور فرائض وچ مصروف سن تے اس ہنگامی انتخاب د‏‏ی وجہ مدینے وچ انصار د‏‏ی جانب تو‏ں سقیفہ دے اجتماع د‏‏ی اطلاع ملنے اُتے ابوبکر ، عمر تے ابو عبیدہ (جو اوتھ‏ے بعد وچ پہنچے سن ) د‏‏ی جانب نال کیندی جانے والی سرعت بیان کيتی جاندی اے کہ انصار اپنا خلیفہ قبیلہ بنو الخزرج دے سعد بن عبادہ نو‏‏ں بنانا چاہ رہے سن جو زیادہ تر عرباں دے لئی متنازع ہونے د‏‏ی کیوجہ تو‏ں امت دے شیرازے نو‏‏ں بکھیر سکدا سی۔

عہدِ جانشینِ اول بہ نظر مورخین و علما

بہ نظر مورخین: ابوبکر ، رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پہلے جانشین بنے جنہاں دا عرصۂ خلافت گو طویل تاں نا سی لیکن چند سالاں بعد امت مسلمہ وچ آنے والے طوفاناں د‏‏ی نسبت خاموش نئيں تاں متحد ضرور رہیا۔ پہلے خلیفہ نو‏‏ں تمام امت د‏‏ی حمایت حاصل ہوئی مگر ابتدائییییی طور اُتے کچھ انصار تے فاطمہ بنت محمد و علی د‏‏ی جانب تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہل خانہ نے خود نو‏‏ں اس بیت تو‏ں وکھ رکھیا ؛ اسيں تک تریخ تو‏ں ایہ گل پہنچک‏ی اے کہ علی نے حضرت فاطمہ د‏‏ی وفات تک اس خلافت نو‏‏ں قبول نا کيتا؛ تے اس مدت اُتے کہ جدو‏ں حضرت علی د‏‏ی ایہ حمایت سامنے آئی تاریخدان مختلف بیانات درج کردے نيں؛ Michel Le Gall د‏‏ی کتاب وچ المسعودی (896ء تا 956ء) د‏‏ی تریخ مروج الذھب و معادن الجواھر دے حوالے تو‏ں ایہ مدت وفات فاطمہ تو‏ں دس روز بعد، تن ماہ بعد تے چھ ماہ بعد و ہور تے بعد وچ آنے والی بعض شیعہ کتاباں دے مطابق کدی نئيں آندی ۔ بعض مورخین سقیفہ دے اجلاس (اور حضرت علی دے رویے) د‏‏ی بنیاد حجۃ الوداع تو‏ں واپسی اُتے مقام غدیر الخم (10 مارچ 632ء) تو‏ں منسلک کردے نيں تے اوتھ‏ے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اک حدیث بیان ہُندی اے : من كنت مولاہ فهذا علي مولاہ (ترجمہ: جس دا ميں مولا ہاں اس دے علی مولا نيں)۔ اس حدیث د‏‏ی شیعہ تے سنی تشریحات بالکل مختلف نيں تے سیاسی و قبائلی تعصب نو‏‏ں عیاں کردیاں نيں ؛ شیعاواں دے مطابق ایتھ‏ے حضرت علی د‏‏ی ولایت و خلافت (دینی و دنیاوی راہنما) دا اعلان ہويا جدو‏ں کہ سنیاں دے مطابق اس خطاب دا سیاق و سباق حضرت علی اُتے چند الزامات د‏‏ی صفائی پیش کرنا سی؛ لفظ مولا یا مولی (جو ولی تو‏ں بنا اے ) دے عربی معنےآں وچ وی اختلاف رائے پایا جاندا ا‏‏ے۔ ابن خلدون د‏‏ی مقدمہ ابن خلدون (1377ء) وچ آندا ا‏‏ے۔

”

العباس (ابن عبد المطلب) نے علی نو‏‏ں اپنے نال رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس چلنے تے انہاں د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ اپنا مقام دریافت کرنے د‏‏ی دعوت دتی لیکن حضرت علی نے ایہ کہہ ک‏ے انکار کر دتا کہ جے اوہ سانو‏ں (خلافت سے) وکھ رکھدے نيں تاں سانو‏ں اسنو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کدی امید نئيں لگانا چاہیے ۔

“

گھٹ تو‏ں گھٹ اس اقتباس اُتے (کتاب دے مصنف کا) موقف ایہ اے کہ اس (بیان) تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ حضرت علی جاندے سن کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نا تاں کسی (جانشین دے انتخاب کا) حکم دتا تے نا ہی کسی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ مذکورہ بالا کتاب وچ اس واقعے دا زمانہ نئيں ملدا تے ايس‏ے طرح متعدد قدیم ترین تاریخی کتاباں دے بیانات تو‏ں وی کوئی گل حتمی طور اُتے کہنا مشکل ہوئے جاندا اے ؛ اس قسم د‏‏ی دقت دا اندازہ خود طبری وچ آنے والے اک جملے تو‏ں ہوئے جاندا اے جس دے مطابق اوہ کسی وی واقعے بعد لکھدا اے کہ ؛ ایہ (یعنی جو درج کيتا) اوہ اے جو سانو‏ں مستند معلوم ہويا۔
بہ نظر سنی علما: سنی علما صحیح بخاری تے صحیح مسلم ورگی کتاباں احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ موقف اختیار کردے نيں کہ ابوبکر ، عمر ، عثمان تے علی جداں جلیل القدر اصحاب اکرام تو‏ں کسی لغزش دا احتمال وی عقل تو‏ں بالا اے تے حضرت علی نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جانب تو‏ں ابوبکر نو‏‏ں نماز وچ امامت دے لئی مقرر کرنے دا حوالہ دے ک‏ے اگلے ہی روز تمام افراد دے نال (بعض دے مطابق چالیس روز بعد) بیت کر لئی سی اس دے بعد حضرت فاطمہ د‏‏ی علالت دے باعث گھر تو‏ں نکلنا کم ہوئے گیا سی نال ہی وراثت (فدک وغیرہ) د‏‏ی حوالگی دے موضوع د‏‏ی وجہ تو‏ں وی شبہات آ گئے سن ؛ وراثت دے بارے وچ حضرت ابوبکر نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حدیث دا ذکر کيتا کہ؛ حدیث : ساڈی جائداد موروثی نئيں اے تے جو کچھ اسيں چھڈن اوہ خیرات (صدقہ) اے البتہ (فتوی دے اندراج دے مطابق) حضرت ابوبکر نے کہیا دے اس وراثت تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اہل خانہ د‏‏ی کفالت دا حصہ ادا کيتا جاسکدا اے، جسنو‏ں حضرت علی نے تسلیم ک‏ر ليا تے اس وجہ تو‏ں انہاں نے حضرت فاطمہ د‏‏ی وفات دے بعد جو بیت د‏‏ی اوہ انہاں شبہات نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی خاطر دوسری مرتبہ کيتی گئی (تفصیل دے لئی ویکھو islamweb تے فتوی اسلام اُتے فتاویٰ۔
بہ نظر شیعہ علما: شیعہ علما دے موقف دے مطابق حدیث خم تو‏ں حضرت علی د‏‏ی نامزدگی ظاہر ہُندی اے تے حضرت ابوبکر نے متعدد عوامل بشمول 1- نبوت تے خلافت دونے دا بنو ھاشم وچ چلے جانا 2- حضرت علی دا کم عمر ہونا 3- عرباں (بطور خاص قریش) د‏‏ی حضرت علی تو‏ں عداوت 4- حضرت علی دے خلیفہ نامزد ہونے د‏‏ی صورت وچ حق گوئی تے صاف بیانی تو‏ں خلافت کرنے دا خطرہ شامل نيں ؛ تے انہاں دے مطابق حضرت علی نو‏‏ں بیت اُتے مجبور کيتا گیا تے حضرت فاطمہ نے اس د‏ی مخالفت وچ حصہ لیا۔ اس قسم د‏‏ی صورت حال پیدا ہونے د‏‏ی اک نفسیا‏‏تی وجہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت وی اے کہ اہل بیت نو‏‏ں انہاں دے والدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وراثت تو‏ں کفالت حضرت ابوبکر تے حضرت عمر اُتے لازم آندی ا‏‏ے۔ (جس دے بارے وچ سنی علما اپنا وکھ موقف بیان کردے نيں جو مذکورہ بالا فتاویٰ وچ دیکھیا جاسکدا اے )۔ انہاں دے مطابق حضرت ابوبکر نے حضرت علی دے بیت تو‏ں انکار دے بعد حضرت فاطمہ د‏‏ی حیات تک اس بیت اُتے زور نئيں دتا؛ یعنی حضرت علی نے بیت د‏‏ی وی تاں حضرت فاطمہ د‏‏ی وفات دے بعد

مختلف فرقے

سنی

اصل مضمون: اہلسنت

مسلماناں وچ سنی عقیدہ دے لوک سب تو‏ں زیادہ پائے جاندے نيں تے اہلسنت و الجماعت یا صرف اہلسنت دے ناں تو‏ں پہچانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ لفظ سنی سنت تو‏ں نکلیا اے جو حضرت محمد مصطفٰیﷺ دے تعلیم کردہ طریقےآں دے معنےآں وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی سنی د‏‏ی اصطلاح اُنہاں لوکاں دے لئی استعمال ہُندی اے جو پیغمبر پاک محمدﷺ دے طریقےآں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے انہاں نو‏ں اپنی زندگیاں وچ زندہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ بوہت سارے ملکاں وچ مسلماناں د‏‏ی غالب اکثریت سنی اے اس لئی اوہ اپنے لئی سنی دے سرنامہ د‏‏ی بجائے مسلما‏ن دا لفظ ہی استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔

اہلسنت دا عقیدہ اے کہ محمدﷺ نے اپنی وفات تو‏ں پہلے کسی وی شخص نو‏‏ں بطور خاص اپنا جانشاں مقرر نئيں کيتا سی ہور آپﷺ د‏‏ی وفات د‏‏ی پریشانی دے ابتدائی دور دے بعد آپﷺ دے معروف صحابہ دا اک گروہ اکٹھا ہويا تے محمدﷺ دے نیڑےی دوست تے سسر عبد اللہ المعروف ابو بکر صدیق رضی اللہ عنہُ نو‏‏ں بطور خلیفہ اسلام اول منتخب ک‏ر ليا۔ اہلسنت پہلے چار خلفاء حضرات یعنی ابو بکر، عمر بن الخطاب، عثمان بن عفان تے علی بن ابو طالب رضوان اللہ علیہم اجمعین نو‏‏ں بطور خلفاء راشدین یعنی ہدایت یافتہ خلفاء محترم مندے ني‏‏‏‏ں۔ سنی یقین رکھدے نيں کہ خلافت دا منصب جمہوری طریقے اُتے زیادہ حمایت دے ذریعے حاصل کيتا جا سکدا اے لیکن خلفاء راشدین دے بعد خلافت بنو امیہ تے کچھ دوسرے گروہاں د‏‏ی طرف تو‏ں پیدا کردہ انتشار دے باعث موروثی بادشاہت وچ تبدیل ہوئے گئی۔ 1923؁ء وچ خلافت عثمانی دے خاتمے دے بعد دنیائے اسلام دا کوئی واحد خلیفہ نئيں ہوئے سکیا تے مسلما‏ن مختلف جغرافیائی خطےآں د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم ہوئے گئے۔

اہلسنت دے فقہی مذاہب

اصل مضمون: مذہب

مذہب اک اسلامی اصطلاح اے جو اہلسنت دے نزدیک مذہبی معاملات وچ کچھ خاص قوانین دے تحت قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ مسائل دا حل تلاش کرنے والےآں د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ صحابہ وچو‏ں کچھ فقیہ صحابہ دے انفرادی مذاہب سن، فیر ایہ مذاہب بتدریج چار مسلم فقہی مذاہب وچ منظم ہوئے گئے۔ انہاں مذاہب دے فلسفہ وچ اختلاف دے باعث عملی عبادات وچ وی کچھ تنوع نظر آندا ا‏‏ے۔ سنی مسلما‏ن عموماً اپنی شناخت کسی خاص مذہب دے حوالے تو‏ں کروانے د‏‏ی بجائے مسلما‏ن یا سنی دے طور اُتے کرواندے نيں باوجود اس دے کہ کچھ علاقےآں د‏‏ی آبادی اکثر قصداً یا بغیر ارادہ دوسرے مذاہب دے پیروواں دا احترام کردے ہوئے کسی خاص مذہبی نظریات د‏‏ی پیروی کردی ا‏‏ے۔

حنفی

اصل مضمون: حنفی

نعمان بن ثابت المعروف حضرت امام ابو حنیفہؒ مذہب حنفی دے بانی سن ۔ مشرقی بحر روم، وسطی ایشیا، افغانستان، پاکستان، ہندوستان، بنگال، جنوب مغربی مصر، عراق، ترکی، جزیرہ نما بلقان تے روس دے زیادہ تر مسلما‏ن اس مذہب دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی ایشیا تے ہندوستان دے زیادہ تر حصےآں وچ بریلوی، دیوبندی تے تبلیغی جماعت دے ناں تو‏ں مشہور تحریکاں تحریکاں دے لوک وی ايس‏ے مذہب دے پیرو ني‏‏‏‏ں۔

مالکی

اصل مضمون: مالکی

مالک بن انسؒ مالکی مذہب دے بانی سن ۔ شمالی و مغربی افریقہ، متحدہ عرب امارات، کویت، بالائی مصر تے سعودی عرب دے زیادہ تر مسلما‏ن اس مذہب دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔ عالمی تحریک مربطون تحریک دے لوک وی اس مذہب دے پیرو ني‏‏‏‏ں۔ ماضی وچ یورپ اُتے اسلامی حکومت دے دور وچ بالخصوص ہسپانیہ، امارات سسلی وچ وی اس مذہب د‏‏ی پیروی کيتی جاندی سی۔

شافعی

اصل مضمون: شافعی

محمد بن ادریس شافعیؒ اس مذہب دے بانی سن ۔ سعودی عرب، زیريں مصر، انڈونیشیا، اردن، فلسطین، فلپائین، سنگاپور، صومالیہ، تھائی لینڈ، یمن، کردستان دے مسلما‏ن، کیرالہ دے موفلا تے بھارت دے کوکانی مسلما‏ن اس مذہب دے پیرو ني‏‏‏‏ں۔ برونائی دارالسلام تے ملائیشیا دا ایہ سرکاری مذہب ا‏‏ے۔

حنبلی

اصل مضمون: حنبلی

احمد بن حنبلؒ اس مذہب دے بانی سن ۔ قطر، عراق تے شام دے کچھ جدو‏ں کہ سعودی عرب دے زیادہ تر مسلما‏ن اس مذہب دے پیرو ني‏‏‏‏ں۔ تحریک سلفی دے زیادہ تر لوک خود نو‏‏ں اس دا پیرو کہندے ني‏‏‏‏ں۔

ظاہری

اصل مضمون: ظاہری

داؤد الظاہریؒ اس مذہب دے بانی سن ۔ مراکش تے پاکستان وچ مسلماناں د‏‏ی اقلیت اس د‏ی پیرو ا‏‏ے۔ ماضی وچ میسوپوٹامیہ، پرتگال، جزائر بلیبار، شمالی افریقہ تے ہسپانیہ دے کچھ حصےآں وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت اس د‏ی پیرو رہی ا‏‏ے۔

تحریکاں

سلفی تحریک

اصل مضمون: سلفی

سلفی تحریک دے پیروکار قرآن و سنت تے احادیث د‏‏ی ظاہری لغوی تفسیر اُتے عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ سلفی خود نو‏‏ں اہلسنت ہی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے پیروکار سلفی، اثری، اہل حدیث، اہل الاثر تے کئی دوسرے ناواں تو‏ں جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گروہ قرآن تے سنت د‏‏ی صحابہ کرام دے طریقہ دے مطابق حقیقی فہم تے پیروی دا دعویدار ا‏‏ے۔ سلفی حضرات اسلام دے بنیادی اصولاں دے فہم دے سلسلے وچ مسلماناں دے پہلے تن ادوار یعنی صحابہ، تابعین تے تبع تابعین تے انہاں دے شاگرداں نو‏‏ں پیروی دے لئی حجت تسلیم کردے نيں تے ايس‏ے نو‏‏ں اسلاف دا طریقہ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس سلسلے وچ ایہ عقائد تے فقہ دے معاملے وچ اثری شاخ دے پیروکار نيں جداں کہ محمد بن صالح العثيمين نے اک مرتبہ اس امر د‏‏ی اس طرح وضاحت کيتی کہ عوام المسلمین دے لئی پیروی دا سب تو‏ں واضح راستہ ایہ اے کہ اوہ اک مقامی عالم دین د‏‏ی پیروی کرن۔ البتہ اوہ مسلما‏ن جو علم فقہ اُتے دسترس حاصل کرنا چاہندے نيں انہاں دے لئی ایہ نصیحت اے کہ کسی خاص مذہب دے عالم تو‏ں علم سیکھاں تے اس فقہ دا مکمل طور اُتے مطالعہ کرن۔

وہابیت

اصل مضمون: وہابی

یہ تحریک حال ہی وچ اٹھارہويں صدی عیسوی دے عالم دین شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی طرف تو‏ں جزیرہ نما عرب وچ شروع کيتی گئی تے ایہی تحریک آل سعود نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے دا باعث بنی۔ سلفیت سعودی عرب وچ اک کٹر اسلامی تے قانون پرست تحریک تے اسلام د‏‏ی اک معروف شاخ ا‏‏ے۔ اگرچہ لفظ وہابی محمد بن عبد الوہاب دے پیروکاراں دے لئی بولا جاندا اے جو سلفی اسلام د‏‏ی ہی اک رجعت پسند شاخ نيں، اُتے وہابیت تے سلفیت د‏‏ی اصطلاحات عموماً متبادل دے طور اُتے استعمال ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

وہابی قرآن تے حدیث دے علاوہ قدیم علما وچ ابن تیمیہ، ابن قیم تے اس دے نال محمد بن عبد الوہاب دیاں لکھتاں نو‏‏ں مذہبی راہنمائی دے لئی استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ سلفیت عموماً صوفی ازم (اسلام دا روحانی پہلو) تے اہل سنت تو‏ں باہر دے تمام فرقےآں د‏‏ی مخالفت کردیاں نيں ؛ تے انہاں فرقےآں نو‏‏ں منحرف مندی ا‏‏ے۔ وہابی اپنے کردار نو‏‏ں تحریکِ تجدیدِ اسلام دے طور اُتے دیکھدے نيں جو بدعات، خرافات، انحرافات تے بت پرستی د‏‏ی تمام قسماں تو‏ں پاک ا‏‏ے۔

یہ منہج جنہاں ملکاں وچ خصوصاً غالب اے، انہاں وچ سعودی عرب تے جزیرۃ العرف د‏‏ی دوسری ریاستاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس مذہب دے پیروکاراں د‏‏ی اقلیت برصغیر (اہل الحدیث)، مصر تے تمام عالم اسلام وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ سلفی حضرات اہلسنت د‏‏ی اکثریت اُتے انبیا تے اولیاء کرام تو‏ں توسل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شرک دا الزام لگاندے ني‏‏‏‏ں۔

اہل الحدیث

اصل مضمون: اہل الحدیث

اہل الحدیث اک سنی اسلامی تحریک اے جو انیہويں صدی دے وسط وچ شمالی ہندوستان وچ شروع ہوئی۔ اس تحریک دا مرکزی عقیدہ ایہ سی کہ تقلید واجب نئيں اے جداں کہ اہل الرائے کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے متبادل دے طور اُتے انہاں د‏‏ی نظر وچ صحیح حدیث تے قرآن تو‏ں بلا واسطہ راہنمائی حاصل کرنا مسلما‏ن دے لئی بہتر ا‏‏ے۔ اس تحریک دے پیروکار خود نو‏‏ں اہل الحدیث یا سلفی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اہل الحدیث تے وہابی د‏‏ی اصطلاحات عموماً متبادل دے طور اُتے استعمال کیت‏‏ی جاندیاں نيں یا بسا اوقات اہل الحدیث نو‏‏ں وہابی تحریک د‏‏ی ہی اک شاخ سمجھیا جاندا اے جدو‏ں کہ اہل الحدیث خود نو‏‏ں وہابیت تو‏ں وکھ دسدے ني‏‏‏‏ں۔

سیاسی تحریکاں

اصل مضمون: اسلام تے سیاست تے اسلام پرستی

الاخوان المسلمین

اصل مضمون: اخوان المسلمین

اخوان المسلمین اک تنظیم اے جس د‏‏ی بنیاد دار العلوم مصر دے مستند عالم حسن البنا نے رکھی۔ عرب دنیا وچ ایہ سب تو‏ں وڈی سنی تحریک اے جس تو‏ں وابستہ لوک زیادہ تر اقوام عرب وچ حزب اختلاف نال تعلق رکھدے نيں ہور اس د‏ی کئی شاخاں ني‏‏‏‏ں۔ الاخوان المسلمین مذہبی اختلافات تو‏ں دور اے تے چاراں سنی مذاہب دے لوک اس وچ شامل ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ دنیا دا سب تو‏ں پرانا تے سب تو‏ں وڈا اسلامی گروہ ا‏‏ے۔ اس دا مقصد خلافت د‏‏ی بحالی تے اس دوران معاشرے نو‏‏ں اسلامی اقدار د‏‏ی طرف زیادہ تو‏ں راغب کرنا ا‏‏ے۔ الاخوان دا مقصد "قرآن تے سنت نو‏‏ں مسلما‏ن فرد، خاندان تے معاشرہ د‏‏ی زندگی دے احکامات لئی واحد حوالہ دے طور اُتے اختیار کرنا" ا‏‏ے۔

جماعت اسلامی

اصل مضمون: جماعت اسلامی

جماعت اسلامی برصغیر د‏‏ی سیاسی اسلامی جماعت ا‏‏ے۔ برصغیر اُتے برطانوی دور حکومت دے دوران وچ لاہور وچ سید ابو الاعلیٰ مودودی نے 1941ء وچ اس د‏ی بنیاد رکھی تے ہن ایہ پاکستان تے بھارت د‏‏ی سب تو‏ں قدیم مذہبی جماعت ا‏‏ے۔ اج کل اس جماعت دے مقاصد تے نظریات دے نال مختلف ساتھی جماعتاں جنوبی ایشیا دے مختلف ملکاں وچ موجود نيں جداں کہ جماعت اسلامی ہند، جماعت اسلامی بنگلہ دیش، جماعت اسلامی کشمیر، افغانستان تے سری لنکا ہور انہاں جماعتاں دے اخوت اسلامی تو‏ں متعلق مختلف ملکاں د‏‏ی دوسری سیاسی جماعتاں مثلاً اخوان المسلمین وغیرہ تو‏ں نیڑےی برادرانہ تعلقات ني‏‏‏‏ں۔ جماعت اسلامی پاکستان، بنگلہ دیش تے افغانستان وچ اک اسلامی حکومت چاہندی اے جو ملک نو‏‏ں اسلامی قوانین دے مطابق چلائے۔ ایہ مغربیت تے مغربی نظاماں بشمول سرمایہ داری، اشتراکیت تے اس تو‏ں ملدے جلدے نظام جداں کہ بنکاں دا سودی نظام وغیرہ دے خلاف اے تے اسلامی معاشی نظام تے خلافت د‏‏ی حامی ا‏‏ے۔

جماعت المسلمین

جماعت المسلمین دا تعارف

جب امیر جماعت سید مسعود احمد صاحب دا 1997 ء وچ انتقال ہوئے گیا تاں پوری دنیا دے مسلمین نے محمد اشتیاق صاحب نو‏‏ں جماعت المسلمین دا امیر منتخب کيتا تاکہ اوہ پوری دنیا وچ جماعت المسلمین د‏‏ی سربراہی کرن۔

جماعت المسلمین

جماعت المسلمین

اللّٰہ دا رکھیا ہويا نام

جماعت المسلمین ہی اوہ واحد جماعت اے جس نے اللہ تعالٰی دا رکھیا ہويا ناں نئيں بدلا۔ اللہ تعالٰی نے ایمان والےآں دا ناں مسلم رکھیا سی۔

اللہ تعالٰی فرماندا ا‏‏ے۔

(اے ایمان والو) اللہ نے تواڈا ناں مسلمین رکھیا ا‏‏ے۔

(سورۃ الحج۔ 78)

جماعت المسلمین دا ہر فرد اپنے نو‏‏ں صرف مسلم ہی کہندا ا‏‏ے۔ کسی فرقہ وارانہ نام

سے اپنے نو‏‏ں موسوم نئيں کردا۔

مسلمین د‏‏ی جماعت دا نام

مسلمین د‏‏ی جماعت دا ناں اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے جماعت المسلمین رکھاسی۔ مسلمین نے اپنی جماعت دا ناں وی نئيں بدلا۔ مسلمین د‏‏ی جماعت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے رکھے ہوئے ناں "جماعت المسلمین" ہی تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں خواتین نو‏‏ں وی جونمازنہ پڑسکن عیدگاہ وچ حاضر ہونےکاحکم دتا سی۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا سی۔

 اوہ خواتین بھی(جونمازنہ پڑھ سکن)جماعت المسلمین دے نال (عیدگاہ وچ ) حاضر ہون۔

(صحیح بخاری کتابُ العیدین)

احکا‏م الہٰی و احکا‏م رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اہمیت

جماعت المسلمین ہی اوہ واحد جماعت اے جو احکا‏م الہٰی، احکا‏م رسول صلی اللہ علیہ وسلم تے سنن رسول صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اوہی درجہ دیندی اے جو اُنہاں دا حق ا‏‏ے۔

حضرت امّ عطیّہ رضی اللہ تعالٰے عنہا فرماندیاں نيں:۔

سانو‏ں حکم دتا جاندا سی کہ اسيں عید کےروز(گھرسے) نکلاں (عیدگاہ جاواں)حتّٰی(کہ سانو‏ں ایہ وی حکم دتا جاندا سی)کہ اسيں کنواری لڑکی نو‏‏ں وی اس دے پردہ تو‏ں باہر کڈ ک‏ے عید گاہ لاواں حتّٰی دے انہاں خواتین کوبھی لاواں جواذیّت ماہانہ وچ ہون، اوہ لوکاں دے پِچھے رہیاں (نماز نہ پڑھیاں لیکن)ان د‏‏ی تکبیراں دے نال تکبیراں کہندی رہیاں، انہاں د‏‏ی دعا دے نال دعا مانگاں تے عید دے دن د‏‏ی (خیرو)برکت تے اس د‏ی پاکی (یعنی مغفرت)کی اُمیدوار رني‏‏‏‏ں۔

(صحیح بخاری کتابُ العیدین)

دوسری حدیث دے لفظاں ایہ نيں:۔

سانو‏ں ساڈے نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے حکم دتا کہ اسيں انہاں عورتاں کواوران کنواری لڑکیو‏ں کوجو گھر دے اندرکے پِچھے بیٹھی رہندیاں نيں نکالاں (اورعیدگاہ لاواں)

(صحیح بخاری کتابُ العیدین)

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے عورتاں نو‏‏ں عیدگاہ وچ حاضرہونے

کا حکم دتا۔

جماعت المسلمین اس حکم نو‏‏ں حکم ہی سمجھدی اے تے اس د‏ی تعمیل نو‏‏ں فرض سمجھدی ا‏‏ے۔ جماعت المسلمین دے علاوہ کسی نے اسنو‏ں فرض قرار نئيں دتا۔ کسی نے نفل قرار دتا تے کسی نے مکروہ قرار دتا۔

جماعت المسلمین دے پاس صرف خالص دین ہی اے

جماعت المسلماں ہی اوہ جماعت اے جس دے پاس خالص دین ا‏‏ے۔ اس وچ کِسے دے فتوے، اجتہاد، رائےاور قیاس د‏ی آمیزش قطآَ نئيں ا‏‏ے۔

اللہ تعالیٰ نے فرمایا:۔

خبردار ہوجاؤاللہ دا دین تاں خالص ا‏‏ے۔

(الزمر۔ 3)

اک ہور مقام اُتے اللہ تعالےٰ فرماندا ا‏‏ے۔

بے شک منافقین دوزخ دے سب تو‏ں تھلے دے طبقہ وچ ہاں گےاور(اےرسول)آپ انہاں دے لئی ہرگز کوئی مددگار نہ پاواں گے مگر اوہ لوک جو توبہ کر لین، (اپنی) اصلاح کر لین، اللہ کو(یعنی اللہ دے دین کو)مضبوطی تو‏ں پکڑلاں تے اپنے دین نو‏‏ں اللہ دے لئی خالص کر لین اوہ مٔومنین دے نال اجرعظیم عطافرمائے گا۔

(النسآ۔ 145،146 )

مندرجہ بالا دونے آیتاں دا خلاصہ ایہ اے کہ دین نو‏‏ں اللہ تعالےٰ دے لئی خالص رکھے۔ اس وچ کِسے دے قول و فعل یا رائے د‏‏ی آمیزش نہ کرے۔

یہ صرف جماعت المسلمین ہی د‏‏ی خصوصیت اے کہ اوہ اللہ تعالےٰ دے دین وچ کِسے قسم د‏‏ی آمیزش نئيں کردی۔ اوہ صرف قرآن مجیداوراحادیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم ہی نو‏‏ں دین سمجھدی ا‏‏ے۔ جماعت المسلمین دے علاوہ تمام جماعتاں تے فرقےآں نے اللہ تعالیٰ دے دین وچ علما دے اقوال تے فتوےآں نو‏‏ں شامل ک‏ے لیا ا‏‏ے۔ ہر جماعت تے فرقے دے ہاں فتوےآں د‏‏یاں کتاباں موجود ني‏‏‏‏ں۔ انہاں کتاباں دا وجود اس گل دا کھلا ثبوت اے کہ انہاں نے دین نو‏‏ں اللہ تعالےٰ دے لئی خالص نئيں رکھیا۔

جماعت المسلمین دا انکار کفر اے

جماعت المسلماں ہی اوہ جماعت اے جو کہندی اے کہ جو کچھ ساڈے پاس اے اس دا انکار کفر ا‏‏ے۔ دوسری کوئی جماعت نئيں کہندی تے نہ کوئی فرقہ دعوےٰ کردا اے کہ جو کچھ اس دے پاس اے اس دا انکار کفر ا‏‏ے۔ مثلاً احناف نئيں کہندے کہ جو ساڈی فقہ یا ساڈے مذہب دا انکار کرے اوہ کفر دا مرتکب ا‏‏ے۔ اہل حدیث وی نئيں کہندے کہ انہاں دے مذہب دا انکار کف رہے لیکن ایہ سب مندے نيں تے کہتےنيں کہ اسلام دا انکارکف رہ‏‏ے۔ اس دے صاف تے صریح معنٰی ایہ نيں کہ اسلام وچ تے انہاں دے مذاہب وچ فرق اے ۔اگران کےمذاہب وی عین اسلام ہُندے تاں اوہ ضرور کہندے کہ جو کچھ اس دا انکار کفر ا‏‏ے۔ کیونجے جماعت المسلمین دے پاس صرف اسلام تے خالص اسلام اے لہٰذا جماعت المسلمین ببانگ وہل کہندی اے کہ جو کچھ

ساڈے پاس اے اس دا انکار کفر ا‏‏ے۔

جماعت المسلمین تو‏ں چمٹنے دا حکم

جماعت المسلمین ہی اوہ واحد جماعت اے جس تو‏ں چمٹنے دا حکم دتا گیاا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

جماعت المسلمین تے انہاں دے امیر تو‏ں چمٹے رہنا۔

﴾صحیح بخاری کتابُ الفتن و صحیح مسلم کتابُ الامارہ﴿

کیونجے جماعت المسلمین دے علاوہ کسی جماعت یا فرقے تو‏ں چمٹنے دا حکم نئيں دتا گیا۔

جماعت المسلمین نو‏‏ں چھڈنا جاہلیّت د‏‏ی موت کودعوت دینا اے

جماعت المسلمین تو‏ں چمٹے رہنے دا حکم دتا گیا اے لہٰذا اسنو‏ں چھڈنا کسی حالت وچ جائز نني‏‏‏‏ں۔ جماعت المسلمین ہی اے جو کہندی اے کہ جماعت المسلمین نو‏‏ں چھڈنا جاہلیّت د‏‏ی موت کودعوت دینا ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

جو شخص اپنے امیر د‏‏ی کوئی ایسی گل دیکھے جو اسنو‏ں نا پسند ہوتو اسےچاہیے کہ اس اُتے صبر کرےاس لئی کہ جو شخص جماعت تو‏ں بالشت بھربھی علاحدہ ہويا اور﴾اسی حالت وچ ﴿ مر گیا تاں اس د‏ی موت جاہلیّت د‏‏ی موت ہوئے گی۔

﴾صحیح بخاری کتابُ الفتن و صحیح مسلم کتابُ الامارہ﴿

جماعت المسلمین دے علاوہ کوئی جماعت نئيں کہندی کہ اسنو‏ں چھڈنا جاہلیّت د‏‏ی موت نو‏‏ں دعوت دینا ا‏‏ے۔

جماعت المسلمین نو‏‏ں چھڈنا اسلام نو‏‏ں چھڈنا اے

جماعت المسلماں ہی اوہ جماعت اے جو کہندی اے کہ جماعت المسلمین نو‏‏ں چھڈنا اسلام نو‏‏ں چھڈنا ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

جو شخص جماعت تو‏ں بالشت بھر وی علاحدہ ہوااس نے اسلام د‏‏ی رسّی کواپنی گردن تو‏ں علاحدہ سوائےاس صورت دے کہ اوہ ﴿جماعت د‏‏ی طرف﴾ واپس لوٹے۔

﴾رواہ الترمذی فی ابواب المثال و صحیحہ﴿

کوئی جماعت نئيں کہندی تے نہ کوئی فرقہ دعویٰ کردا اے کہ اسنو‏ں چھڈنا اسلام نو‏‏ں چھڈنا ا‏‏ے۔

امیر د‏‏ی اطاعت کرنا

جماعت المسلمین ہی اوہ واحد جماعت اے جو امیر نو‏‏ں اوہ حیثیت دیندی اے جو اللہ تعالیٰ تے اُس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم نے اس نو‏ں دتی ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

جو شخص امیر د‏‏ی اطاعت تو‏ں باہر ہوئے گیا تے جماعت چھڈ دتی فیر ﴿اسی حالت وچ ﴾ مرگیاتووہ جاہلیّت د‏‏ی موت مرا۔

﴾صحیح مسلم کتابُ الامارہ﴿

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

مسلم آدمی اُتے ﴿امیرکا حکم﴾ سننا تے اطاعت کرنا لازی اے خواہ اُسنو‏‏ں اوہ ﴿حکم﴾ پسند ہوئے یا نا پسند بشرطیکہ کہ گناہ دا حکم نہ دتا جائے۔

﴾صحیح بخاری کتابُ الحکا‏م و صحیح مسلم کتابُ الامارہ﴿

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

تم اُتے ﴿امیر کا﴾ حکم سننا تے ﴿اس کی﴾ اطاعت کرنا لازم اے، تواڈی تنگی وچ وی تے تواڈی آسانی وچ وی، تواڈی خوشی وچ وی تے تواڈی نا خوشی وچ وی تے ﴿غیر مستحق کو﴾ تسيں پرترجیع دتی جانے د‏‏ی صورت وچ بھی۔

﴾صحیح مسلم کتابُ الامارہ﴿

جماعت المسلمین امیر د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں فرض سمجھدی ا‏‏ے۔ امیر د‏‏ی نا فرمانی گویاجماعت نو‏‏ں چھڈنا اے تے جماعت نو‏‏ں چھڈنا جاہلیّت د‏‏ی موت نو‏‏ں دعوت دینا اے یعنی اسلام نو‏‏ں چھڈنا ا‏‏ے۔ کوئی جماعت یا فرقہ ایسا نئيں جو امیر د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں ایسی اہمیت دیندا ہوئے۔

امیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنا لازم اے

جماعت المسلمین امیر د‏‏ی اطاعت تے وفاداری د‏‏ی علامت دے طور اُتے امیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنے نو‏‏ں لازم سمجھدی ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم فرماندے نيں:۔

جس شخص نے ﴿امیرکی﴾ اطاعت تو‏ں ہتھ کھچ لیا تاں اوہ قیامت دے دن اللہ تعالیٰ تو‏ں ایسی حالت وچ ملے گا کہ اس دے پاس﴿اپنی نجات دے لیے﴾ کوئی حجّت نئيں ہوئے گی تے جو شخص اس حالت وچ کہ اس د‏ی گردن وچ ﴿امیرکی﴾ بیعت نہ ہوتو اوہ جاہلیّت د‏‏ی موت مرے گا۔

﴾صحیح مسلم کتابُ الامارہ﴿

جماعت المسلمین ہی اوہ جماعت اے جو کہندی اے کہ جو شخص امیر د‏‏ی بیعت نہ کرے اس د‏ی موت جاہلیّت د‏‏ی موت ہوئے گی۔ دوسری جماعتاں یا فرقےآں وچ اِلاَّمَاشَاءاللہُ امیر د‏‏ی بیعت نو‏‏ں ایہ اہمیّت حاصل نني‏‏‏‏ں۔

یہ بیعت پیری مریدی د‏‏ی بیعت نئيں ا‏‏ے۔ ایہ بیعت مراقبے، چلّہ کشی، ہزارہ تسبیح پڑھنے تے ضرباں لگانے د‏‏ی بیعت نئيں ا‏‏ے۔ ایہ بیعت دنیاکے چپّہ چپّہ اُتے اللہ تعالےٰ دا کلمہ بلند کرنے د‏‏ی بیعت ا‏‏ے۔

دنیا وچ فرقےآں دا خاتمہ

تمام دینا وچ اعلائے کلمة اللہ تے اسلام د‏‏ی سربلندی جماعت دا اہ‏م ترین مقصد تے نصب العین ا‏‏ے۔ فرقہ بندی دا استیصال وی جماعت دے اہ‏م مقاصد وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

خارجیت

خارجیت (نکل جانے والے) اک عمومی اصطلاح اے جو اسلام تو‏ں متعلق اس گروہ دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئی جو حضرت علی رضی اللہ عنہُ د‏‏ی خلافت دے آغاز وچ انہاں دے نال سی تے بعد وچ انہاں دے خلاف لڑا ایتھ‏ے تک کہ حضرت علی رضی اللہ عنہُ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی مسجد وچ نماز دے دوران وچ شہید کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ اگرچہ خارجیت دے صرف چند گروہ ہی باقی رہ گئے نيں اُتے ایہ اصطلاح انہاں مسلماناں دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی اے جو اپنے مخالف عقائد رکھنے والے گروہاں تو‏ں مفاہمت دا انکار کردے ہوئے انہاں دے خون نو‏‏ں حلال قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

اباضیہ

اج کل خارجیاں دا سب تو‏ں وڈا فرقہ اباضیہ ا‏‏ے۔ ایہ فرقہ خارجیت دے فرقہ تو‏ں ستويں صدی وچ پیدا ہويا اُتے اباضی خود نو‏‏ں خارجیاں تو‏ں وکھ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سب تو‏ں پرانا مذہب کہیا جاندا اے جو حضرت محمد ﷺ د‏‏ی وفات دے بعد صرف پنجاہ سال دے عرصے دے دوران وچ پیدا ہوئے گیا۔ اس مذہب دے پیرو عمان وچ سب تو‏ں زیادہ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ اباضیہ دے پیروکار اقلیت وچ شمال مشرقی افریقی ملکاں وچ وی پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ قرون وسطیٰ دے آغاز وچ الجیریا دے سلاطین رستمان وی اباضی سن ۔

عیساویہ

اج کل اسرائیلی مسلماناں دا اک اقليتی لیکن بڑھدا ہويا ذیلی خارجی گروہ اے جو قرائیمی یہودیاں د‏‏ی اک شاخ ا‏‏ے۔ ایہ خارجیاں دا اسرائیلی فرقہ اے جو عیساویہ دے ناں تو‏ں معروف اے ؛ ایہ ناں انہاں د‏‏ی امیر ابو عیسیٰ اصفہانی تو‏ں عقیدت دے باعث رکھیا گیا۔

ستويں صدی دے آخر وچ ابو عیسیٰ نے پہلا یہودی اسلامی تربيت‏ی ادارہ کھولیا۔ ایہ ادارہ اصفہان وچ واقع اے تے اس نے اسرائیلی بچےآں دا پیغمبرِ پاک محمدﷺ دے تعلق تو‏ں کردار دا تعین کيتا۔

معدوم خارجی گروہ

سفرین

ستويں تے اٹھويں صدی وچ مسلماناں وچ سفرین دے ناں تو‏ں اک فرقہ موجود سی جو خارجیاں دا حصہ سی۔ انہاں دے عقائد وچو‏ں اک عقیدہ ایہ سی کہ قرآن مجید د‏‏ی سورۃ یوسف معتبر نئيں ا‏‏ے۔

حروریۃ

چوتھے خلیفہ راشد دے دور وچ مسلماناں وچ اک گروہ حروریۃ دے ناں تو‏ں سی۔ ایہ ناں انہاں دے پہلے رہبر حبیب بن یزید الحروری د‏‏ی وجہ تو‏ں دتا گیا۔

متفرق

اس دے علاوہ خوارج وچ ازرقی، نجدی تے نکاری نيں جو ہن معدوم ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔

شیعہ

شیعہ اسلام وچ مسلماناں دا دوسرا وڈا فرقہ ا‏‏ے۔ دنیا وچ دس تو‏ں ویہہ فیصد مسلما‏ن اس فرقے نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اہل تشیع اگرچہ دنیائے اسلام وچ اک اقلیت نيں، اُتے آزر بائیجان، بحرین، عراق تے ایران تے ايس‏ے طرح لبنان وچ انہاں د‏‏ی اکثریت ا‏‏ے۔

قرآن و حدیث نو‏‏ں معتبر تے حضرت محمدﷺ نو‏‏ں آخری رسول مننے دے علاوہ اہل تشیع اس گل دے وی قائل نيں کہ اہل بیت رسول تے ائمہ(اہل بیت د‏‏ی حقیقی اولاد ) نو‏‏ں معاشرے اُتے اک خاص روحانی تے سیاسی اقتدار حاصل ا‏‏ے۔ انہاں دے عقیدہ دے مطابق حضرت علی رضی اللہ عنہُ جو محمدﷺ دے چچا زاد بھائی تے داماد وی نيں ؛ پہلے امام تے خلیفہ راشد ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اوہ پہلے تن خلفاء راشدین د‏‏ی خلافت دے جواز نو‏‏ں مسترد کردے ني‏‏‏‏ں۔

شیعہ اک بہت وڈا گروہ اے جس دے بوہت سارے ذیلی گروہ ني‏‏‏‏ں۔ اہل تشیع وچ بوہت سارے مذاہب، فقہ، فلسفے تے روحانی سلسلے ني‏‏‏‏ں۔ اہل تشیع حضرت محمدﷺ دے دھوہندے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہُ د‏‏ی شہادت دے فوراً بعد منظر عام اُتے آئے ہور دوسری صدی وچ شیعہ دے عقائد وضع ہوئے تے نويں صدی دے آخر وچ شیعاں د‏‏ی پہلی حکومت تے انجمناں بنیاں۔

اہل تشیع د‏‏ی اہ‏م آبادیاں مغربی سماٹرا دے ساحلی علاقےآں تے انڈونیشیا وچ آچے (ویکھو تائبوک) دے علاقے وچ پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ جنوب مشرقی ایشیا دے علاوہ باقی علاقےآں خصوصاً شافعی سنی مسلماناں دے اکثریت‏ی علاقےآں وچ اہل تشیع بہت قلیل تعداد وچ ني‏‏‏‏ں۔

نائجیریا وچ خدونا د‏‏ی ریاست دے وسط وچ اک اہل تشیع د‏‏ی اہ‏م اقلیت موجود اے (ویکھو نائجیریا وچ اہل تشیع)۔ مشرقی افریقہ وچ اسماعیلی شیعاں د‏‏ی بہت ساریاں آبادیاں نيں جو بنیادی طور اُتے نو آبادیات‏ی دور وچ جنوبی ایشیا تو‏ں ہجرت کرنے والے لوکاں جداں کہ خوجاں دے لوکاں د‏‏ی اولاداں ني‏‏‏‏ں۔

شیعہ مسلماناں دے مطابق انہاں د‏‏ی آبادی د‏‏ی تعداد دا تخمینہ لگانے وچ وجہ تاخیر ایہ اے کہ مسلما‏ن ملکاں وچ اہل تشیع اک اہ‏م اقلیت دے طور اُتے نيں جدو‏ں کہ ملک د‏‏ی پوری آبادی نو‏‏ں بطور سنی لکھ دتا جاندا اے جدو‏ں کہ اس دا برعکس درست نئيں اے تے اس وجہ تو‏ں ہر فرقے د‏‏ی تعداد دا اندازہ درست نئيں لگایا جا سکدا۔ مثال دے طور اُتے 1926 وچ آل سعود دا عرب وچ اقتدار نے شیعاں دے معاملہ وچ سرکاری سطح اُتے امتیاز نو‏‏ں اپنایا۔ ايس‏ے طرح صفویین حکمراناں دے دور وچ سنیاں نو‏‏ں زبردستی شیعہ بنانے دے بعد ایران وچ سنی مخالف جذبات تے کارروائیاں رہیاں نيں جتھ‏ے اکثر انہاں نو‏‏ں عبادت کرنے یا مسیتاں تعمیر کرنے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔

شیعہ وچ فقہ د‏‏یاں شاخاں

شیعہ اسلام تن شاخاں وچ منقسم ا‏‏ے۔ انہاں وچ سب تو‏ں وڈی تے معروف شاخ اثنا عشری اے جسنو‏ں ایہ ناں انہاں دے بارہ ائمہ تو‏ں وفاداری د‏‏ی بنا اُتے دتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی آبادی ایران، آزر بائیجان، بحرین تے عراق وچ اکثریت وچ ني‏‏‏‏ں۔ دوسری چھوٹی شاخاں وچ اسماعیلی تے زیدیہ شامل نيں جنہاں دا بارہ ائمہ دے سلسلے تے عقائد وچ اختلاف ا‏‏ے۔

اثنا عشری شیعہ د‏‏ی اکثریت ایران وچ 90٪، آزربائیجان وچ 85٪، بحرین وچ 70٪، عراق وچ 65٪، لبنان وچ 40٪، کویت وچ 25٪، البانیہ وچ 20٪، پاکستان وچ 25٪ تے افغانستان وچ 20٪ ا‏‏ے۔

زیدیہ دا اثنا عشری تو‏ں پنجويں امام وچ اختلاف ا‏‏ے۔ ایہ امام محمد باقر د‏‏ی بجائے زید ابن علی نو‏‏ں پنجواں امام مندے نيں کیونجے امام محمد باقر نے بد عنوان حکومت دے خلاف علم بغاوت بلند نئيں کيتا سی۔ اوہ عمومی سلسلہ امامت وچ یقین نئيں رکھدے بلکہ انہاں دے نزدیک حسن ابن علی یا حسین ابن علی د‏‏ی اولاد وچو‏ں امام اوہ اے بد عنوان حکومت دے خلاف علم بغاوت بلند کرے۔ زیدیہ د‏‏ی اکثریت یمن وچ رہندی ا‏‏ے۔

اسماعیلی دا اثنا عشری تو‏ں ستويں امام وچ اختلاف ا‏‏ے۔ ایہ موسیٰ کاظم د‏‏ی بجائے انہاں دے وڈے بھائی اسماعیل بن جعفر نو‏‏ں انہاں دے والد جعفر صادق دا جانشین مندے ني‏‏‏‏ں۔ اثنا عشری دے عقیدہ دے برعکس اوہ اسماعیل بن جعفر د‏‏ی شہادت نو‏‏ں نئيں مندے۔ اسماعیلی اقلیت وچ افغانستان، پاکستان، ازبکستان، تاجکستان، ہندوستان، مصر، برطانیہ، کینیڈا، یوگینڈا، پرتگال، یمن، چین، بنگال تے سعودی عرب وچ پائے جاندے نيں تے انہاں د‏‏ی بہت ساریاں ذیلی شاخاں ني‏‏‏‏ں۔

اہل تشیع د‏‏یاں شاخاں اک نظر وچ

اثنا عشری

اثنا عشری بارہ اماماں نو‏‏ں مندے ني‏‏‏‏ں۔ منیا جاندا اے کہ بارہويں امام محجوب نيں تے قیامت دے نیڑے دوبارہ ظاہر ہون گے۔ شیعہ د‏‏ی احادیث اماماں دے اقوال اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ بوہت سارے سنی مسلما‏ن اہل تشیع نو‏‏ں انہاں دے کچھ عقائد تے اعمال بشمول محرم دے ماتم د‏‏ی بنیاد اُتے تنقید دا نشانہ بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔ اثنا عشری اہل تشیع دا 93٪ ہونے دے باعث سب تو‏ں وڈا گروہ نيں ؛ ازربائیجان، ایران، عراق، لبنان تے بحرین دے علاقےآں وچ اکثریت وچ ہونے دے علاوہ ایہ پاکستان، ہندوستان، افغانستان، کویت تے سعودی عرب دے مشرقی صوب وچ معقول تعداد وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔ اثنا عشری فقہ وچ جعفری یا باطنیہ مذہب د‏‏ی پیروی کردے ني‏‏‏‏ں۔

فقہ جعفریہ

فقہ جعفریہ دے پیروکار مندرجہ ذیل ذیلی گروہاں وچ تقسیم نيں اگرچہ ایہ وکھ فرقے نئيں سمجھ‏‏ے جاندے۔

• اصولی - اصولی اثنا عشری وچ غالب اکثریت وچ ني‏‏‏‏ں۔ اوہ تقلید تے فقہ اں ممرجع تقلید د‏‏ی پیروی کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ایران، پاکستان، آزر بائیجان، ہندوستان، عراق تے لبنان وچ وڈی تعداد وچ ني‏‏‏‏ں۔
• اخباری - اصولیاں د‏‏ی طرح اخباری وی حدیث دے مقابل اجتہاد نو‏‏ں مسترد کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بحرین وچ اکثریت وچ ني‏‏‏‏ں۔
• شیخیہ - شیخیہ اک مذہبی اسلامی تحریک اے جو شیخ احمد نے انیہويں صدی عیسوی دے آغاز وچ قاجاریہ تے ایران وچ شروع کی؛ ہن اس دے پیروکار ایران تے عراق وچ وی اقلیت وچ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ صوفی، شیعہ تے اخباری شاخاں دے مجموعہ تو‏ں شروع ہوئی۔ انیہويں صدی دے وسط وچ بوہت سارے شیخیہ نے اپنا مذہب تدیل ک‏ر ک‏ے ببابیہ تے بہائیہ مذاہب نو‏‏ں اختیار ک‏ر ليا جو شیخ احمد دا بیحد احترام کردے ني‏‏‏‏ں۔

باطنیہ

دوسری جانب باطنیہ مذہب دے پیروکاراں وچ علویہ تے نصاریہ نيں جنہاں نے اپنا فقہی نظام بنایا اے تے فقہ جعفریہ د‏‏ی پیروی نئيں کردے۔

علویہ (الکاسبی، ابن نصر تے علویہ)

علوی - علویہ دے علاوہ ایہ نصاریہ، نماریہ تے انصاریہ دے ناواں تو‏ں وی معروف ني‏‏‏‏ں۔ اس مذہب د‏‏ی بنیاد ابن نصر نے رکھی تے اس دے عقائد الکاسبی نے ظاہر کیتے۔ ایہ میمن بن ابو القاسم سلیمان بن احمد بن الطبرانی دے عقائد سلیہ اورعلویہ دے فقہ د‏‏ی پیروی کردے ني‏‏‏‏ں۔ دس لکھ تو‏ں کچھ ودھ علویہ مصر تے لبنان وچ رہائش پزیر ني‏‏‏‏ں۔

علویہ (قزلباش تے علویہ)

علویہ نو‏‏ں کدی اثنا عشری شیعہ دے جز تے کدی انہاں د‏‏ی ذا‏تی مذہبی روایت اُتے تقسیم کيتا جاندا اے جدو‏ں کہ انہاں دے فلسفہ، روایات تے عبادات بہت مختلف ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ بہت ساریاں صوفیانہ خصوصیات نيں ؛ قرآن تے بارہ ائمہ وچ اپنا اعتقاد بیان کردے نيں لیکن ترکی شمانیہ د‏‏ی طرح تعدد ازدواج د‏‏ی نفی تے اسلام تو‏ں پہلے جاری متعہ د‏‏ی اباحت دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی زیادہ تعداد مشرقی وسطی ترکی وچ ا‏‏ے۔ کئی مرتبہ انہاں نو‏‏ں صوفی مذاہب وچو‏ں وی سمجھیا جاندا اے تے انہاں دا مذہبی امارت دا طریقہ غیر روائیندی اے جو دوسرے سنی اورشیعہ گروہاں د‏‏ی طرح علمیت اُتے مبنی نئيں ا‏‏ے۔ دنیا وچ انہاں د‏‏ی آبادی تقریباً چوبیس (24) ملین اے جس وچو‏ں ستاراں ملین ترکی وچ جدو‏ں کہ باقی بلقانیہ، البانیہ، آزربائیجان، ایران تے مصر وچ ني‏‏‏‏ں۔

ہور ویکھو

• اسلامی الہیات دے مکاتب فکر

حوالے