حسن بصری

حسن بصری
جم	سنہ 642   مدینہ منورہ
وفات	15 اکتوبر 728 (85–86 سال)  بصرا
شہریت	اموی خلافت (۰۶۶۱–) خلافت راشدہ (۰۶۴۲–۰۶۶۱)
عملی زندگی
استاذ	انس بن مالک
تلمیذ خاص	قتادہ بن دعامہ ،  واصل ابن عطا ،  ایوب سختیانی
پیشہ	محدث ،  قاضی ،  قاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	علم حدیث ،  قرأت
باب اسلام

صوفی بزرگ خواجہ حسن بصری ،پیدائش: 21ھ / 642ءوفات: 110ھ / 728ء

ولادت

عمر فاروق دے زمانۂ خلافت 21ھ وچ پیدا ہوئے عمر نے اپنے ہتھ توں انہاں دے منہ وچ لعاب ڈالیا تے ناں وی انہاں نے رکھیا۔ جدوں آپ حضرت عمر فاروق دے حضور وچ لیائے گئے تو انہاں نے تہانوں نہایت خوبرو دیکھ کے فرمایا کہ یعنی ایہ حسین اے اس لئی اس دا نام حسن رکھو۔ فاروقِ اعظم نے آپ دے حق وچ دعا فرمائی کہ اللہ تعالیٰ اس نوں دین دے علم دا ماہر بنا تے لوکاں وچ محبوب بنا جو بارگاہِ الٰہی وچ مقبول ہوئی تے تہانوں علمِ دین تے فقر وچ بلند مرتبہ عطا ہویا۔

ناں

آپ دا ناں مبارک حسن، کنیت ابو محمد، ابو سعید، ابو النصر تے ابو علی سی۔ آپ دے والد موسی راعی زید بن ثابت انصاری دے آزاد کردہ غلام سن۔ والدہ ماجدہ ام المؤمنین ام سلمہ دی لونڈی سن انہاں دی تربیت وی ام المؤمنین نے ای فرمائی ۔۔ آپ دی والدہ دا ناں خیرہ سی

القابات

لقب خواجہ خواجگان ، امام الاولیاء ، امام المحدیثین ۔۔

ابتدائی حالات

ابتدا وچ آپ جواہرات ویچیا کر دے سن۔ اس لئی حسن لولوئی دے ناں توں مشہور سن۔ اس پیشے توں آپ نے بوہت روپیہ کمایا۔ لیکن جدوں عشق الہی دا غلبہ ہویا تاں سارا روپیہ راہ خدا وچ لٹا دتا تے گوشۂ تنہائی وچ بیٹھ کے عبادت وچ مشغول ہو گئے۔ خوف الہی توں ہر وقت روندے رہندے سن۔ کثرت گریہ دے باعث انکھاں وچ گڑھے پڑ گئے سن۔ مزاج وچ انکسار بوہت سی۔ آپ دے نزدیک زہد دی بنیاد حزن و الم اے۔تصوف وچ خوف و الم دا مسلک آپ ای توں منسوب اے۔ تمام اکابر صوفیاء آپ نوں شیخ الشیوخ مندے نیں ۔ آخر عمر وچ بصرہ وچ سکونت اختیار کر لی ۔

خرقہ خلافت

آپ علی بن ابی طالب دی بیعت توں مشرف ہوئے تے انہاں توں خرقہ فقر پایا۔ شاہِ ولایت امیرالمومنین علی بن ابی طالب نے حسن بصری نوں اوہ خرقۂ خاص مع کلاہِ چہار ترکی عنایت فرمایا جو انہاں محمد صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم توں عطا ہویا سی تے نال ای اپنی نگاہِ فقر توں ظاہری و باطنی علومِ اسرارِ الٰہیہ عطا کر کے خلافتِ کبریٰ توں نوازیا تے ذکرِ کلمہ طیبہ بطریق نفی اثبات جیسا کہ علی نوں حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام توں حاصل ہویا سی، اوہ تہانوں سکھایا تے آپ دے ذریعہ توں اوہ طریقہ تمام دنیا وچ رائج ہویا۔

امام مزی تہذیب الکمال وچ لکھدے نیں یونس بن عبید اللہ نے کہیا کہ میں حسن بصری توں پچھیا ابو سعید آپ روایت بیان کر دے ہوئے ایہ کیوں فرماندے نیں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم نے فرمایاحالانکہ یقیناً آپ نے انہاں دا عہد نئیں پایا تاں انہاں نے جواب دتا اے بھتیجے تو میرے توں اوہ بات پوچھی اے جو تیرے توں پہلے میتوں کسے تے نے نئیں پچھی۔ اگر میرے نزدیک تواڈی خاص حیثیت نہ ہُندی تاں میں تہانوں بیان نہ کردا۔ میں جس زمانے وچ آں اوہ تواڈے سامنے اے (اوہ حجاج بن یوسف دا دور سی)۔ ہر اوہ روایت جس وچ تو میرے توں سُنیا کہ میں کہیا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم نے فرمایا اوہ اصل وچ علی بن ابی طالب توں مروی اے، مگر ایہ کہ میں ایسے زمانے وچ آں جس وچ علی بن ابی طالب دا تذکرہ مجبوراً نئیں کر سکدا۔

تذکرۃ الاولیاء وچ خواجہ شیخ فرید الدین عطار لکھدے نیں کہ خواجہ حسن بصری نے اک سو بیس صحابہ کرام دی زیارت کیتی  جنہاں وچوں   ستر بدری صحابہ  سن۔

سلسلہ قادریہ تے سلسلہ چشتیہ آپ دے وسیلہ توں علی بن ابی طالب نال جا ملدا اے۔ تصوف وچ آپ اک خاص مقام حاصل اے۔ سنت نبوی دے سخت پابند سن۔

علمی مقام

امام حسن بصری تفسیر و حدیث وچ امام تسلیم کیتے جاندے نیں ۔ علمِ ظاہر و باطن دے علاوہ آپ زہد و ریاضت وچ وی کامل سن۔ شب و روز یادِ الٰہی وچ مصروف رہندے۔ منقول اے کہ ستر برس تک سوائے عذرِ شرعی دے آپ دا وضو نہ ٹُٹیا تے آپ کدی بے وضو نہ رہے۔ ایتھے تک کہ مرتبۂ کمال تک پہنچے۔ آپ خشیتِ الٰہی دے سبب اس قدر گریہ کر دے کہ آپ دیاں انکھاں کدی خشک نہ دیکھیاں گئیاں، ایتھے تک کہ روندے روندے انکھاں وچ گڑھے پے گئے۔ حضرت امام حسن بصری دا معمول سی کہ ہفتہ وچ اک بار وعظ فرمانے دے علاوہ زیادہ وقت تنہائی تے گوشہ نشینی وچ گزاردے۔ آپ دا وعظ اکثر دل دے خطریاں تے اعمال دیاں خرابیاں تے نفس دے وسوساں و خواہشات نال متعلق ہویا کردا سی۔ آپ دے وعظ وچ لوکاں دی کثیر تعداد شریک ہُندی جنہاں وچ اپنے وقت دے سارے علما و اولیاء شامل ہُندے۔ رابعہ بصری وی آپ دے مواعظ توں اکتسابِ فیض کردیاں۔ جدوں آپ دا ذکر امام محمد باقر دے سامنے ہُندا تے اوہ فرماندے حسن دا کلام انبیا علیہم السلام دے کلام دے مشابہ اے۔ بلال بن ابی بردہ فرمایا کر دے سن میں حسن بصری توں زیادہ کسے نوں صحابہ کرامؓ نال مشابہ نئیں پایا۔

اک شخص نے کسے بزرگ توں سوال کیتا کہ حسن بصری نوں اساں لوکاں اُتے کس وجہ توں بزرگی تے سرداری اے تو انہاں نے جواب دتا کہ تمام مخلوق اس دے علم دی حاجت مند اے تے اس نوں سوائے خالق دے کسے دی حاجت نئیں۔ دین وچ سب اس دے محتاج نیں ، اس سبب توں اوہ سب دا سردار اے۔

وصال

یکم رجب 110ھ نواسی89 سال دی عمر وچ بصرہ وچ انتقال کیتا۔ آپ دا وصال 4 محرم الحرام ( 8-اپریل 729ء) بروز جمعتہ المبارک نوں 111ھ ہویا۔ آپ دا مزار پُر انوار بصرہ (عراق) توں نو میل مغرب ول مقام زبیر اُتے واقع اے۔

خلفاء

حضرت خواجه حسن بصری دے مشهور خلفاء حضرت خواجه ابو نصر حبیب عجمی تے حضرت شیخ عبدالواحد بن زید نیں.

حوالے