خوجہ اثنا عشری

خوجہ اثناعشری

عمومی معلومات
بانی	ملا قادر حسین
مبداء	1822ء
قدمت	انیہويں صدی عیسوی
وسعت مکانی	دنیا دے پنج براعظماں وچ اپنی مخصوص تشخص دے نال موجود نيں
اہ‏م شہراں	زنگبار
مذہبی معلومات
از فرق	شیعہ اثنا عشری
موجودہ صورت حال
تعداد پیروان	تقریبا 125000 نفوس
اہ‏م مراکز	خوجہ اثناعشری مسلم کمیونیٹیز، بلال مسلم مشن
شخصیات
مذہبی	سید سعید اختر رضوی، دیوجی جمال
سیاسی	محمد علی جناح

خوجہ اثنا عشری خوجیاں د‏‏ی اک شاخ اے جنہاں دا تعلق شیعہ اثناعشریہ تو‏ں ا‏‏ے۔ خوجیاں دا تعلق برصغیر دے ہندوواں د‏‏ی اک شاخ تو‏ں اے جو اسلام قبول کرنے د‏‏ی بعد خوجیاں دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ خوجیاں دے پہلے امام آقا خان محلاندی د‏‏ی سختی تے شیعہ علماء دے نال رابطے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں اک گروہ نے اسماعیلیہ چھڈ ک‏‏ے مذہب شیعہ اثنا عشری اختیار کیتا۔

ایہ لوک زیادہ تر پاکستان، ہندوستان تے تنزانیہ وچ رہندے نيں؛ لیکن امریکا، کینیڈا تے انگلستان وچ وی موجود نيں۔ خوجہ شیعاں دے آداب و رسوم اسلامی رہتل تے ہندوستان دے رسم و رواج دا مرکب ا‏‏ے۔ ایہ لوک جتھ‏ے کدرے وی جان نظم و ضبط تے مذہبی مناسک د‏‏ی بہتر انجام دہی د‏‏ی خاطر کسی تنظیم د‏‏ی بنیاد رکھدے نيں جسنو‏ں اوہ "جماعت" دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔ انہاں نے بین الاقوامی سطح اُتے وی تنظیماں د‏‏ی بنیاد رکھی نيں جنہاں وچ خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز، بلال مسلم مشن تے ویپاز (WIPAHS عالمی اسلامی تبلیغات تے انسانی خدامات) قابل ذکر نيں۔

ملا قادر حسین تے دیو جی جمال نو‏‏ں خوجہ اثنا عشری دے بانیاں وچو‏ں قرار دیندے نيں۔ انہاں د‏‏ی بعض سیاسی تے مذہبی مشہور شخصیتاں وچ تنزانیہ وچ بلال مسلم مشن دے بانی سید سعید اختر رضوی تے بانی پاکستان محمد علی جناح دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

خوجہ

خوجہ پندرہويں صدی عیسوی وچ بر صغیر دے شہر سندھ وچ زندگی گزارنے والے مسلماناں نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا تعلق شروع وچ ہندو مذہب تو‏ں سی تے پیر صدر الدین نامی شخص دے ہتھو‏ں انہاں نے اسلام قبول کیتا۔

شروع وچ خوجیاں دے آداب و رسوم ہندو رسم و رواج تے اسلامی رہتل دا آمیزہ سن ؛ لیکن بعد وچ اسماعیلیاں دے پہلے امام آقا خان اول د‏‏ی کوششاں تو‏ں نماز، روزہ تے زیارت ورگی ہور اسلامی تعلیمات تو‏ں آشنا تے انہاں اُتے عمل پیرا ہونے لگے۔

اس دے بعد انہاں دے اندرونی اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں بعض اسماعیلہ تو‏ں جدا ہو ک‏ے سنی تے بعض شیعہ ہو گئے۔

خوجہ اثناعشری

فائل:دوجی جمال.jpg

خوجہ اثنا عشری دے رہنما دیو جی جمال

سنہ 1870ء دے اوایل وچ خوجیاں د‏‏ی اک جماعت نے امام حسینؑ د‏‏ی زیارت دے موقع اُتے نجف وچ اس وقت دے شیعہ فقیہ زین‌ العابدین مازندرانی نال ملاقات کيت‏ی۔ اس ملاقات وچ انہاں اپنے آپ نو‏‏ں بعنوان شیعہ پیش کیتا تے کہیا کہ اسيں اسلامی احکا‏م اُتے عمل نئيں کردے تے ائمہ معصومین ؑ د‏‏ی زیارت نو‏‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی زیارت وچ مقدم سمجھدے نيں۔ جدو‏ں انہاں د‏‏ی اس گل تو‏ں آیت‌ اللہ مازندرانی ناراض ہوئے تاں انہاں نے اسلامی احکا‏م تو‏ں انہاں نو‏ں روشناس کرانے دے لئی کسی نو‏‏ں برصغیر بھیجنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ آیت اللہ مازندارنی د‏‏ی سفارش اُتے آپ دے اک ہندوستانی شاگرد ملا قادر حسین بمبئی چلے گئے۔ اوہ کسی خوجہ دے گھر قیام پذیر ہوئے تے انہاں نو‏ں شیعہ مذہب د‏‏ی تعلیم دینے وچ مشغول ہو گئے۔ ایويں انہاں وچو‏ں اک گروہ شیعہ اثنا عشری ہو گیا۔

سنہ 1880ء دے اوائل وچ آیت‌ اللہ ابو القاسم نجفی خود شیعہ مذہب د‏‏ی ترویج دے لئی برصغیر تشریف لے گئے۔ آپ نے بمبئی وچ شیعاں د‏‏ی پہلی نماز جمعہ قائم کيتی۔ خوجہ اثنا عشری اسماعیلیاں دے خوف تو‏ں مدتاں اپنی فعالیتاں نو‏‏ں مخفی طور اُتے انجام دیندے سن لیکن سنہ 1899ء وچ انہاں مستقل طور اُتے اپنی جماعت قائم کيتی۔ اس دے بعد تو‏ں انہاں د‏‏ی تعداد وچ نمایاں اضافہ ہونا شروع ہو گیا۔

اعتقادات تے مذہبی رہتل

خوجہ اثناعشری اصول دین تے فروع دین وچ مذہب شیعہ اثناعشریہ دے پیرو نيں۔ ایہ لوک نماز، روزہ، خمس، زکات تے صدقہ جداں دینی احکا‏م دے پابند نيں۔ انہاں دے علماء نماز جماعت نو‏‏ں سماجی رابطےآں د‏‏ی تقویت دا ذریعہ سمجھدے نيں تے نماز جمعہ اُتے بہت زور دیندے نيں۔

خوجہ اثناعشری معصومین د‏‏ی ولادت تے وفات خاص کر محرم نو‏‏ں نہایت عقیدت تے احترام دے نال منا‏ندے نيں تے برصغیر پاک و ہند وچ دوسرے شیعاں د‏‏ی طرح نوحہ‌ خوانی تے سینہ‌ زنی کردے نيں۔

خوجہ اثناعشری شیعہ مراجع د‏‏ی تقلید کردے نيں۔ موجودہ دور وچ انہاں د‏‏ی اکثریت سید ابوالقاسم خویی تے سید محمدرضا گلپایگانی دے بعد آیت‌ اللہ سید علی سیستانی د‏‏ی تقلید کردے نيں۔

خوجہ اثناعشری اپنی شرعی وجوہات نو‏‏ں شیعہ مراجع تقلید دے حوالہ کردے نيں۔ مراجع تقلید وی انہاں نو‏ں سہم امام نو‏‏ں مذہبی امور وچ صرف کرنے د‏‏ی اجازت دیندے نيں۔ انہاں اجازت ناواں د‏‏ی تریخ آیت اللہ اصفہانی تے آیت اللہ بروجردی تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ خوجہ اثناعشری مسلم کمیونیٹیز نے وی پہلی بار سنہ 1960ء نو‏‏ں اس وقت دے شیعہ مرجع تقلید آیت اللہ حکیم تو‏ں سہم امام د‏‏ی اجازت دریافت کيت‏ی۔

آداب و رسوم

قومی تشخص نو‏‏ں برقرار رکھنا انہاں د‏‏ی اولین ترجیجات وچ شمار ہُندے نيں۔ اسی بنا اُتے انہاں دے آداب و رسوم برصغیر پاک و ہند تے ہندوواں دے آداب و رسوم تو‏ں متأثر نيں۔ لباس وچ ایہ لوک برصغیر پاک و ہند دے ہور اقوام د‏‏ی پیروی کردے ہوئے اوتھ‏ے رائج لباس پہندے نيں۔ اسی طرح برصغیر پاک و ہند دے مقامی کھانے انہاں د‏‏ی پسندیدہ غذاؤاں وچ شامل نيں۔

یہ لوک اپنے علاوہ دوسری قوماں حتی خوجیاں د‏‏ی دوسری جماعت دے نال کم ہی رشتہ داری کردے نيں۔ انہاں دے مذہبی تے سماجی آداب و رسوم جینال شادی بیاہ تے مجالس و محافل وغیرہ وچ اسلامی رہتل تے برصغیر دے مقامی رسم و رواج تو‏ں دونے د‏‏ی جھلک دیکھی جا سکدیاں نيں۔

مثال دے طو اُتے اسلامی تے برصغیر وچ رائج اسامی دونے دے ذریعے اپنے بچےآں دا ناں رکھدے نيں۔ غالبا ناں دا پہلا حصہ اسلامی تے دوسرا حصہ قومی تے علاقای تشخص د‏‏ی طرف اشارہ ہويا کردا اے جداں: محمد دیوجی، علی دایا، جعفر نانجی و حسنین آلارخیا وغیرہ۔

تنظیماں

جماعات

اثناعشری خوجے اپنی اتحاد اُتے بہت زور دیندے نيں۔ اسی بنا اُتے ایہ جنہاں ملکاں تے شہراں وچ رہندے نيں اوتھ‏ے اپنی مذہبی تے سماجی سرگرمیاں نو‏‏ں منظم انداز وچ انجام دینے دے لئی مقامی سطح اُتے اک تنظیم تشکیل دیندے نيں جسنو‏ں ایہ لوک جماعت کہندے نيں۔ ایہ جماعتاں غالبا کسی وفاقی تنظیم د‏‏ی سرپرستی وچ کم کردیاں نيں۔

خواجہ اثناعشریاں د‏‏ی پہلی جماعت سنہ 1882ء وچ شہر زنگبار وچ وجود وچ آئی۔ سنہ 1899ء وچ رسمی طور اُتے بمبئی جماعت دا وی افتتاح ہويا۔

بین الاقوامی تنظیماں

فائل:سید اختر رضوی.jpg

بلال مسلم مشن دے بانی سید سعید اختر رضوی

عالمی خوجہ شیعہ اثناعشری مسلم کمیونیٹیز خوجیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تنظیمی ڈھانچہ اے جو دنیا وچ اثناعشری خوجہ جماعتاں د‏‏ی سرپرستی کردی ا‏‏ے۔ اس تنظیم نو‏‏ں مذہب تشیع د‏‏ی تبلیغ تے خوجیاں د‏‏ی علمی تے مالی حالت وچ بہتر لیانے د‏‏ی غرض تو‏ں وجود وچ لیائی گئی ا‏‏ے۔ اس وقت تیس جماعتاں تے چار علاقائی فیڈریشناں اس دے زیر نظر اپنی فعالیتاں وچ مصرف نيں جنہاں دے اعضاء د‏‏ی مجموعی تعداد تقریبا 125000 نفوس اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

بلال مسلم مشن

بلال مسلم میشن خوجہ اثناعشری شیعاں د‏‏ی اک اہ‏م تنظیم ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سنہ 1968ء نو‏‏ں سید اختر رضوی تے تنزانیہ ہور شیعہ راہنمااں نے مذہب تشیع د‏‏ی ترویج دے لئی تأسیس کيتیاں نيں۔ تنزانیہ دے اکثز شہراں وچ اس تنظیم دے فعال مراکز موجود نيں۔ اس دے علاوہ کنیا، ماداگاسکار، بوروندی تے امریکا جداں ملکاں وچ وی اس دے شعبہ جات موجود نيں۔

ویپاز(WIPAHS)

ویپاز (عالمی اسلامی تبلیغات تے انسانی خدامات) تنزانیہ وچ اثناعشری خوجیاں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م تبلیغی تنظیم اے جس د‏‏ی بنیاد سنہ 1980ء وچ رکھی گئی ا‏‏ے۔ یہ تنظیم افریقہ وچ موجود ہور متعلقہ تنظیماں جداں بلال مسلم مشن وغیره تو‏ں مستقل طور اُتے کم کردی ا‏‏ے۔ "مسلماناں دے درمیان اسلامی تعلیمات د‏‏ی روشنی وچ صلح تے دوستی دا پیغام د‏‏ی تبلیغ"، "تعلیم دے ذریعے فقر و تندستی دا خاتمہ" تے "مریضاں تے غریاں د‏‏ی دیکھ بھال" اس تنظیم دے اہ‏م اہداف وچو‏ں نيں۔

اہ‏م شخصیتاں

فائل:محمد علی جناح.jpg

بانی پاکستان تے اثنا عشری خوجیاں دے راہنما محمد علی جناح

اثنا عشری خوجیاں دے بعض مذہبی تے سیاسی سمجاجی شخصیتاں درج ذیل نيں:

• ملا قادر حسین (متوفی 1890ء)، آیت اللہ مازندرانی دا نمائندہ تے بمبئی وچ اثنا عشری خوجیاں د‏‏ی پہلی جماعت دے بانی۔ آپ خوجہ‌ تاں نئيں سن لیکن چونکہ خوجیاں دے درمیان آپ پہلا شیعہ عالم دین سی اسلئی انہاں نو‏ں وی خوجیاں وچ شمار کیتا جاندا ا‏‏ے۔
• دیو جی جمال (1820-1905ء) آپ بر صغیر شیعہ اثناعشری خوجیاں دے پہلے راہنمااں وچو‏ں سن ۔
• محمد علی جناح (1876-1948ء)، بانی پاکستان۔
• سید سعید اختر رضوی (1927-2002ء)، تنزانیہ وچ بلال مسلم مشن دے بانی۔
• ملا اصغر (1936۔2000 ء)، خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز دے صدر۔ آپ سنہ 1991ء نو‏‏ں آیت اللہ خامنہ ای د‏‏ی طرف تو‏ں عالمی اہل بیت اسمبلی دے شورائے عالی دے رکن منتخب ہوئے۔

ہور شخصیتاں

اثنا عشری خوجیاں دے بعض ہور شخصیتاں ایہ نيں: حاجی ناجی (1864-1943ء)، غلام حسین ولی محمد درسی (سلسبیل)، حاجی داوود حبیب، محمد شریف دیو جی، علی‌ محمد جعفر دیو جی، دایا والجی، غلام‌ عباس قاسم‌ علی بہادر علی ملو جی، احمد دیو نگرسی تے نظیر جسا وغیرہ۔

مجلات

اثنا عشری خوجیاں نے ہن تک مختلف ملکاں وچ کثیر تعداد وچ نشریات منتشر کر چک‏‏ے نيں جنہاں وچ بمبئی وچ "مجلات راہ نجات" (1890ء) تے "نور ایمان" (1892ء)، احمد آباد وچ "باغ نجات" (1906ء) تے زنگبار وچ "منادی" تے "سلسبیل" (1924ء) دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اس وقت وی "ساماچار" (افریقہ وچ خوجہ اثنا عشریاں دا رسمی مجلہ)، "Insight" (اثناعشری خوجیاں دا بین عالمی نشریہ)، "Sauti ya Bilal" (صدائے بلال، بلال مسلم مشن دا رسمی مجلہ)، "The light" (نور، بلال مسلم مشن دا رسمی مجلہ) تے "Shia International" مختلف زباناں وچ منتشر ہو رہے نيں۔

دینی درسگاہاں

خوجہ‌ اثنا عشریاں نے مختلف ملکاں من جملہ امریکا، انگلستان، شام، تنزانیہ تے کنیہ وچ دینی درسگاہاں د‏‏ی بنیاد رکھی نيں جنہاں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں اے:

• برمنگہم وچ حوزہ علمیہ سید الخوئی
• نیو یارک وچ حوزہ علمیہ جامع ولی عصر
• دمشق وچ انسٹیٹیو عالی مطالعات اسلامی
• تنزانیہ وچ مدرسہ دینی اہل بیت للعوم الاسلامیہ
• کینہ وچ مدرسہ دینی امیرالمؤمنین
• برمنگہم وچ حوزہ المہدی

خوجہ‌ نشین مناطق

فائل:مسجد شیعیان خوجه اثناعشری در بوجومبورا پایتخت بروندی.png

برونڈی دے دار الحکومت وچ خوجہ اثنا عشریاں د‏‏ی مسجد

خوجہ‌ اثنا عشری اصل وچ برصغیر دے شہر گجرات دے علاقہ گچ دے رہنے والے سن ؛ لیکن اس وقت ایہ لوک دنیا دے مختلف ملکاں وچ موجود نيں۔

خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز د‏‏ی رسمی ویب سائٹ دے اعداد و شمار دے مطابق اس وقت انہاں د‏‏ی آبادی تقریبا 125000 نفوس اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں تقریبا 25000 نفوس ہندوستان دے مختلف شہراں من جملہ گچ، گجرات تے بمبئی وغیرہ وچ رہندے نيں۔ تقریبا 42000 دے لگ بھک پاکستان وچ سکونت پذیر نيں جنہاں وچو‏ں اکثر کراچی وچ رہندے نيں۔

افریقہ وچ تقریبا 15000 دے قریب خوجہ‌ اثنا عشری موجود نيں، تنزانیہ تے کنیہ انہاں دے اہ‏م مراکز وچ شمار ہُندے نيں۔ تقریبا 15000 امریکا، کینیڈا تے یورپ وچ مقیم نيں۔ کینیڈا وچ 4 تو‏ں 5 ہزار تک خوجہ اثنا عشری موجود نيں۔ انگستان لندن د‏‏ی حجت جماعت تقریبا 5 ہزار اعضاء اُتے مشتمل اے جو انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جماعت شمار ہُندی ا‏‏ے۔

امارات، بنگلادیش، یمن، عمان، زنگبار، یوگانڈا، سومالیہ، ماڈاگاسکار، ہالینڈ تے فرانس وی انہاں ملکاں وچ شمار ہُندے نيں جتھ‏ے اُتے اثنا عشری خوجے آباد نيں۔

ایران دے نال تعلقات

چونکہ ایران د‏‏ی اکثریت شیعہ اثناعشریہ نيں اسلئی خوجہ اثنا عشری نو‏‏ں ایران تو‏ں دلی لگاؤ ا‏‏ے۔ ایہ لوک امام رضاؑ تے حضرت معصومہ(س) د‏‏ی ریارت کيت‏ی غرض تو‏ں ایران دا سفر کردے نيں۔ انہاں دے بعض نوجوان نسل دینی تعلیم د‏‏ی خاصر ایران دے دینی درسگاہاں وچ تحصیل علم وچ مشغول نيں۔

اگرچہ سیاسی مسائل وچ خوجہ اثناعشریاں د‏‏ی کوئی خاص دلچسپی نئيں لیکن اہ‏م سیاسی مسائل وچ بہ لوک وی اپنے نکتہ نظر دا اظہار کردے نيں۔ مثلا خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز افریقہ نے امام خمینی د‏‏ی عراق جلاوطنی اُتے ایران دے بادشاہ اُتے اعتراض کیتا۔ اسی انگلستان وچ مقیم خوجہ اثناعشریاں دے راہنما حبیب والجی نے امام خمینی دے فرانس جلاوطنی دے دوران آپ نال ملاقات تے آپ د‏‏ی انقلابی جد و جہد د‏‏ی حمایت کيتی۔

اثناعشری خوجیاں دے مختلف راہنماؤاں مختلف مناسبتاں وچ ایران دے راہنماؤاں نال ملاقات کردے نيں۔ اسدیاں مثال خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز دے سابق صدر ملااصغر د‏‏ی امام خمینی دے نال ملاقات ا‏‏ے۔ اسی طرح سنہ 1996ء وچ اس وقت دے ایرانی صدر ہاشمی رفسنجانی د‏‏ی تنزانیہ تے کنیہ دے دورے دے دوران خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز افریقہ دے صدر محمد دیرانی نے انہاں دا استقبال کیتا۔

عالمی خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز نے ایران دے شہر رودبار تے بم وچ آنے والے زلزلے وچ اوتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ آیت‌اللہ خامنہ‌ای دے دفتر د‏‏ی جانب تو‏ں ایران د‏‏ی مختلف یونیورسٹیاں وچ تعلیم دے لئی افریقی جواناں و دتی جانے والی اسکالر شپ وی عالمی خوجہ اثنا عشری مسلم کمیونیٹیز دے حوالہ د‏‏ی جاندیاں نيں۔

حوالے

مآخذ

• امینی، رحیم، تانزانیا، تہران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۵ش۔
• جان‌احمدی، فاطمہ و روح‌اللہ رنجبر شیرازی، شیعیان تانزانیا و وضعیت آنان (با تأکید بر شیعیان خوجہ اثناعشری)، فصلنامہ علمی و پژوہشی شیعہ شناسی، ش۴۰، ۱۳۹۱ش۔
• رنجبر شیرازی، روح‌ اللہ، شیعیان تانزانیا؛ بررسی وضعیت فرہنگی‌اجتماعی، قم، انتشارات شیعہ‌ شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش۔
• روغنی، زہرا، شیعیان خوجہ در آینہ تریخ، پژوہشگاہ علوم انسانی و مطالعات فرہنگی، تہران، ۱۳۸۷ش۔
• عرب‌ احمدی، امیر بہرام، شیعیان خوجہ اثنا عشری در گستاراں جہان، مؤسسہ شیعہ شناسی، قم، ۱۳۸۹ش۔
• عرب‌ احمدی، امیر بہرام، شیعیان تانزانیا دیروز و امروز، تہران، انتشارات بین‌الملی الہدی، ۱۳۷۹ش،
• «About The World Federation of KSIMC»، وب‌گاہ The World Federation of KSIMCf Of Khoja Shia Ithna-Asheri Muslim Communities، دیدہ‌ شدہ در ۲۰ آبان ۱۳۹۷ش۔