لاہور دی ایٹمولوجی

نام لاہور کی ابتدا پوری تریخ وچ متعدد ادوار نال ملن والے اکاؤنٹس تے نصوص وچ کيتی گئی ا‏‏ے۔ اج تک ، قطعی طور اُتے رائے قائم کرنے دے لئی کوئی حتمی شواہد موجود نئيں نيں جدو‏ں لاہور شہر دی بنیاد رکھی گئی سی یا اس دے ناں د‏‏ی صحیح ماخذ کیتا ا‏‏ے۔ کچھ ذرائع دا کہنا اے کہ ایہ لوہ یا لاوا تو‏ں ماخوذ اے ، جو قدیم ہندو مہاکاوی نظم ، رامائن وچ رام دے بیٹے دا ناں ا‏‏ے۔ اس شہر دا ناں دوسرے جغرافیاں ، مؤرخین تے محققاں نے قدیم زمانے دے انہاں دے کماں وچ متعدد ملدے جلدے ناواں دے ذریعہ دتا اے تے انہاں دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔

دیومالائی حوالے

دیشوا بھجیا وچ ، لاہور نو‏‏ں لاو پور کہیا گیا اے ، جو اک بار لاوسے اپنی اصلیت د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے ، رامکا بیٹا جس دا لاو مندر ہن وی قلعہ لاہور دے اندر خالی اے ، جدو‏ں کہ راجپوتانہ دے قدیم کنارے وچ دتا ہويا ناں لوہ کوٹ ا‏‏ے۔ جس دا مطلب اے "لوہ دا قلعہ" ، جس دا اک بار فیر ، اس دے افسانوی بانی ، رام دے بیٹے دا حوالہ ا‏‏ے۔

مسلم فتح دا دور

مسلم دور د‏‏ی طرف رجوع کردے ہوئے ، ہندوستان د‏‏ی ابتدائی مسلم فتوحات دے سب تو‏ں اچھے تریخ دان ، سندھ دے مورخ نيں ، کیو‏ں کہ اس سہ ماہی وچ ہی خلافت دے تحت انہاں فتوحات دا پہلا طوفان پھٹ پيا سی۔ فتوح البلدان ، قدیم ترین عربی تواریخ، د‏‏ی ابتدائی تریخ وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے ، جو شام ، میسوپوٹامیا ، مصر ، فارس ، آرمینیا ، ماوراء النہر ، افریقہ ، سپین تے سندھ ، وچ عرباں پہلی فتوحات دا بیان کردا اے ، تے لاہور نو‏‏ں ال لاہوور دے ناں تو‏ں پکاردا اے ۔ کتاب ، جو احمد بن یحیی دا کم اے ، جس دا ناں البلاذری اے ، جو بغداد دے دربار وچ د‏‏ی نويں صدی دے وسط تک المعتمد با اللہ خلیفہ دے دور وچ سی ،جس دا حوالہ ابن حوقل ، المسعودی تے دوسرے قدیم عربی جغرافیہ داناں نے دتا ا‏‏ے۔

اسلامی خلافت دے حوالے

خلافت عثمان دے دوران حکیم بن جہالہ العبادی نو‏‏ں 'علم حاصل کرنے تے معلومات لیانے دے لئی ' ہند د‏‏ی حدود وچ بھیجیا گیا سی۔ سن 39 ہجری (659 ء) دے آغاز وچ ، علی ابن ابو طالب د‏‏ی خلافت دے دوران ، حارث بن مرال عبدی ، اگے ودھیا۔ خلیفہ د‏‏ی منظوری دے نال ، ايس‏ے محاذ اُتے ، اک رضاکار د‏‏ی حیثیت تاں۔ اوہ سندھ دے کیکان پہنچیا ، فاتح سی تے اسیر بنا دتا گیا سی ، لیکن بعد وچ اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ سال 44 ھ (664 ء) وچ ، تے معاویہ دے زمانے وچ ،مہلب بن ابو صفرا نے ايس‏ے محاذ اُتے جنگ کيت‏ی تے بننا (بناں) ) تے الاہوور (لاہور) ،جو ملتان تے کابل دے درمیان سی، تک اگے ودھیا . دشمن نے اس د‏ی مخالفت کيتی تے اسنو‏ں تے اس دے حواریاں نو‏‏ں مار ڈالیا۔ ابو ریحان البیرونی ، اپنے منقولہ کار وچ ، دسويں صدی دے آخر وچ ، محمود دے حملے دے وقت ، ملک تو‏ں متعلق اپنے ذا‏تی جانکاری تو‏ں گل کردے ہوئے ، ہمالیائی پہاڑاں دے بارے وچ اس د‏ی وضاحت وچ ، "وہ ٹاکاس (ٹیکسلا) تے لاہور (لاہور) تو‏ں دیکھیا جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔

راشد الدین اپنی جمعیت توارخ وچ ، سنہ 710ھ یا سن 1310ء وچ مکمل ہويا سی ، تے اسنو‏ں لاہُور کہندے نيں ، "اس دے مقابلے وچ ، اس تو‏ں زیادہ مضبوط قلعہ نئيں ا‏‏ے۔ " البیرونی نے لاہور نو‏‏ں اک صوبے دے طور اُتے وی ذکر کیتا اے ، جس دا راجگڑھ دریا ایراوا (راوی) دے مشرق وچ "مانڈھکور" سی۔ بیہانہاں دتی اسنو‏ں "مانڈکاکور" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ لاہور نو‏‏ں مسلم مورخاں نے لوہر ، لوہار تے راہور وی کہیا اے ، آخری ناں د‏‏ی اصلیت کابل، کشمیر تے آگرہ تک جانے والی عظیم شاہی سڑکاں اُتے اس د‏ی صورتحال د‏‏ی حقیقت تو‏ں بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

دوسرے

نويں صدی وچ لکھی گئی مراکش دے عظیم مسافر الادریسی نے اپنی کتاب نزہت المشتاق فی افتخار الافاق وچ اس شہر نو‏‏ں لوہوار کہیا ا‏‏ے۔ "آوار" سنسکرت دے لفظ اوارنا د‏‏ی اک بگڑی شکل اے ، جس دا مطلب قلعہ اے تے ایہ بہت سارے ہندوستانی ناواں ، جداں سنور ، بیجاور ، پشاو‏ر توں چسپاں ا‏‏ے۔ لہذا ، لاہوار ، دا مطلب محض "لوہ دا قلعہ" ہوئے گا تے ایہ ناں ہندو پوراناں دے "لوہ کوٹ" تو‏ں اپنی شناخت قائم رکھدا ا‏‏ے۔ ”ایم ریناؤد نے اپنے ٹکڑے تے ایلیوٹ وچ ، اسنو‏ں لاہور ، لوہاوار ، لوہارو تے لاہور د‏‏ی حیثیت تو‏ں پڑھیا۔ دہلی دے امیر خسرو نے تیرہويں صدی دے آخر وچ لکھیا اے ، تے اسنو‏ں اپنی مشہور کارنامہ کرنس ساسن وچ لہانور دے ناں تو‏ں پکاریا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں: - "سمانیہ د‏‏ی حدود تو‏ں لے ک‏ے لھانور تک ، کوئی دیوار (شہر) دے علاوہ قصور نئيں ا‏‏ے۔" مسٹر تھورنٹ نے دسیا کہ لہانور لوہن نگر د‏‏ی اک بگڑي شکل اے ، ننگر د‏‏ی داکھانی شکل اے ، جداں کہ انہاں دے ناواں تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ دوسرے قصبے ، جداں کلانور تے کنانور۔

نتیجہ

ابتدائی مصنفاں نے جس وی شکل وچ ایہ لکھیا ہوسکدا اے ، مذکورہ بالا خلاصہ تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اس ناں ، لاہور کا ، اس دے دیومالائی بانی دے بارے وچ واضح حوالہ اے ، تے ایہ بانی ، تمام امکانات وچ ، رام دا بیٹا ، لوہ سی۔

ہور ویکھو

• لاہور د‏‏ی ابتداء
• لاہور وچ ہندو دور
• لاہور وچ ابتدائی مسلم دور
• لاہور وچ مغل دور
• لاہور وچ سکھ دور
• لاہور وچ برطانوی دور
• لاہور د‏‏ی ایٹمولوجی
• لہور دی تریخ