صلح حدیبیہ

غزوہ حدیبیہ / صلح حدیبیہ
سلسلۂ محارب: رسول خداؐ دے غزوات
فائل:حدیبیہ.png
تاریخ مقام حدیبیہ محل وقوع حدیبیہ نامی قریہ جو مکہ تو‏ں اک منزل (= تقریبا 24 کلومیٹر) دے فاصلے اُتے تے مدینہ تو‏ں 9 منزلاں دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔[اج کل ایہ علاقہ شمیسی کہلاندا اے ]۔ نتیجہ بیعت رضوان تے مشرکین دے نال صلح بعنوان "صلح حدیبیہ"؛ جو اسلام تے امت دے لئے عظیم برکات دا سبب بنی: * قریش نے اسلامی حکومت تے اوہدی قوت نو‏‏ں تسلیم کیتا؛ * قریش نے مسلماناں دے حقِ عمرہ نو‏‏ں تسلیم کیتا؛ * مسلمین اپنے سب تو‏ں وڈے دشمن دے شر تو‏ں محفوظ ہوئے؛ * دوسرے قبائل دے نال مسلماناں دے معاہدات دا راستہ ہموار ہويا جو قبل ازاں قریش دے خوف تو‏ں مسلماناں دے قریب آنے تو‏ں کتراندے سن تے قبیلۂ خزاعہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حلیفاں وچ شامل ہويا؛ * حبشہ ہجرت کردے جانے والے مسلما‏ن محفوظ ہوئے چنانچہ اس معاہدے دے بعد اوہ پلٹ کر مدینہ چلے آئے۔ سبب رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خواب وچ دیکھیا کہ مکہ تشریف فرما ہوئے نيں تے خانۂ خدا دا طواف تے مناسب عمرہ دی بجاآوری دی توفیق حاصل کرچدے نيں؛ جس دے بعد اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عمرہ انجام دینے دے لئے مکہ عزیمت کرنے دا فیصلہ کیتا۔ ملک حجاز
فریقین
مسلمین	مشرکین مکہ
قائدین
حضرت محمدؐ	خالد بن ولید وغیرہ
رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اعجاز دے نتیجے وچ سوکھا کنواں پانی تو‏ں بھرگیا تے سب دی پیاس بجھ گئی تے کئی بار بارش ہوئی۔ تاریخ گواہ اے کہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی پیشنگوئی تے قرآن دے وعدیاں دے مطابق مسلمین بہت سی برکات تو‏ں فیضیاب ہوئے۔ مؤرخین دے مطابق صدر اول وچ صلح حدیبیہ تو‏ں کوئی وڈی فتح مسلماناں نو‏‏ں نصیب نئيں ہوئی۔ کیونکہ اس دے نتیجے وچ جنگ دی اگ بجھ گئی تے دعوت اسلام نو‏‏ں فروغ ملیا تے اسلام پورے جزیرۃ العرب وچ پھیل گیا؛ ایتھ‏ے تک صلحنامے اُتے دستخطاں تو‏ں لے ک‏ے 22 مہینے بعد قریش دی طرف تو‏ں اوہدی خلاف ورزی تک دے عرصے وچ مسلما‏ن ہونے والے افراد دی تعداد صلح تو‏ں پہلے تک ہونے والے مسلماناں دی تعداد تو‏ں وی زيادہ سی۔ چنانچہ سنہ 10 ہجری وچ فتح مکہ دے وقت مسلماناں دی سپاہ دی تعداد 10000 افراد تک پہنچ گئی۔

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غَزوَہ اسلام دے صدر اول دی انہاں جنگاں دا عنوان اے جس وچ رسول اللہؐ نے بذات خود شرکت کيتی ہو؛ خواہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خود لڑے ہاں یا نہ لڑے ہون۔ (ملاحظہ ہو: غزوہ)

صلح حُدَیبیہ، ـ جس نو‏‏ں غزوہ حدیبیہ دا عنوان وی دتا گیا اے ـ اس صلحنامے دا عنوان اے جس اُتے سنہ 6 ہجری وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مشرکین مکہ نے دستخط کيتے تے سورہ فتح وچ اس دا تذکرہ آیا ا‏‏ے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مسلماناں دے ہمراہ حج دی نیت تو‏ں مکہ روانہ ہوئے سن لیکن انہاں نو‏ں مشرکین قریش دی مزاحمت تے ممانعت دا سامنا کرنا پيا۔ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اک آدمی قریش دی طرف بطور ایلچی روانہ کرنے دا فیصلہ کیتا تاکہ اوہ جاکر مذاکرہ کرے تے اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس مقصد دے لئے ابتداء وچ عمر بن خطاب نو‏‏ں منتخب کیتا لیکن انھاں نے جانے تو‏ں انکار کیتا تے عثمان بن عفان دا نام تجویز کیتا۔ عثمان چلے گئے تو انہاں دے قتل دی خبر آئی جس دے بعد مسلماناں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہتھ اُتے از سر نو بیعت دی تے ایہ بیعت بیعت رضوان دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئی۔ آخر کار فریقین دے درمیان مذاکرات دے نتیجے وچ صلح دا معاہدہ منعقد ہويا جو صلح حدیبیبہ دے نام تو‏ں مشہور ہويا۔

فائل:نقشه منطقه حدیبیه.jpg

منطقۂ حدیبیہ دا نقشہ

تاریخِ صلح

غزوہ حدیبیہ تاریخ اسلام دے اہ‏م واقعات وچ شمار ہُندا اے جو سنہ 6 ہجری وچ وچ رونما ہويا تے بالآخر مسلماناں تے مشرکین دے درمیان صلح نامے اُتے منتج ہويا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس سال ماہ ذوالقعدہ وچ عمرہ بجا لانے دا ارادہ کیتا تے تمام مسلماناں ـ حتی کہ غیر مسلماں ـ نو‏‏ں عمرہ بجا لانے دی ترغیب دلائی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خود وی گھر تشریف لے گئے غسل کیتا تے دو لباس پہنے تے اپنی ناقہ "قصواء" اُتے سوار ہوکر باہر آئے۔ ایہ دوشنبہ (= سوموار) تے یکم ذوالقعدہ دا دن سی ۔ اس سفر وچ ام المؤمنین ام سلمہ وی اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہمراہ سن۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ابن ام مکتوم نو‏‏ں مدینہ وچ جانشین مقرر فرمایا۔

مقامِ صلح

حدیبیہ اک قریہ اے جو مکہ تو‏ں اک منزل (24 کلومیٹر) تے مدینہ تو‏ں 9 منازل دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس قریئے نو‏‏ں اہلیان حجاز تشدید دے نال "حدیبیّہ" تے اہلیان عراق تشدید دے بغیر تلفظ کردے نيں۔ اس قریئے دی حدود کچھ حرم وچ واقع نيں تے کچھ حِلّ وچ پھیلی ہوئیاں نيں تے اس دا نام حدیبیہ نامی کنويں یا حدباء نامی درخت تو‏ں ماخوذ اے جو اس علاقے وچ سی ۔ اج کل ایہ علاقہ شمیسی کہلاندا ا‏‏ے۔

مسلماناں دا عزم حج

ماہ ذوالقعدہ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خواب دیکھیا کہ گویا آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اپنے اصحاب دے ہمراہ مکہ تشریف فرما ہوکر مناسک عمرہ بجا لانے وچ کامیاب ہوئے نيں۔ مذکورہ خواب نو‏‏ں خداوند متعال نے قرآن وچ بیان فرمایا اے:

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيَا بِالْحَقِّۖ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِن شَاء اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَۖ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَلِكَ فَتْحاً قَرِيباً۔
ترجمہ: اللہ نے اپنے رسول نو‏‏ں حقیقتاً بالکل ہی سچا خواب دکھایا [جو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے دیکھیا سی :] کہ تساں لوگ انشاء اللہ ضرور مسجد حرام وچ داخل ہو گے اطمینان دے نال اپنے سراں نو‏‏ں منڈوائے تے اپنے کچھ بال یا ناخن کترے ہوئے تمنيں کچھ خوف نہ ہو گا، پھر وی اس نے جانا اوہ جو تساں نئيں جاندے سن تو اس دے پہلے اس نے [آپ دے لئے] اک دوسری فتح عطا کر دتی۔

رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مسلماناں دے لئے اپنا رؤیائے صادقہ بیان فرمایا تے انہاں نو‏ں فتح دی نوید سنائی تے انہاں نو‏ں مکہ عزیمت کرنے تے اعمال عمرہ بجا لانے دی دعوت دتی تے چونکہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم قریش دی کینہ پروری تے جنگ افروزی یا ممانعت تو‏ں فکرمند سن ؛ چنانچہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مدینہ دے نواح وچ سکونت پذیر اعراب (= بادیہ نشیناں) نو‏‏ں اس سفر وچ نال جانے دی دعوت دتی؛ پس اعراب دی اکثریت نے دعوت رسالت نو‏‏ں لبیک کہنے وچ وچ سستی تو‏ں کم لیا؛۔ چنانچہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا نال صرف مدینہ دے مہاجرین تے انصار نے دتا جو عزیمت دے لئے تیار ہوئے تے اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال مکہ دی جانب روانہ ہوئے۔

مسلماناں دی تعداد

مہاجرین ،انصار تے کچھ اعراب اُتے مشتمل مسلماناں دا قافلہ مؤرخہ یکم ذوالقعدہ پیر سنہ 6 ہجری نو‏‏ں مدینہ چھڈ دے مکہ دی جانب روانہ ہويا۔

اس سفر وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ساتھیاں دی تعداد دے بارے وچ اقوال مختلف نيں تے جابر عبداللہ انصاری دا قول ـ جنہاں نے کہیا اے کہ اسيں اصحاب حدیبیہ 1400 افراد سن ـ زیادہ مشہور ا‏‏ے۔ اس قافلے وچ 4 خواتین وی شامل سن جنہاں وچو‏ں اک زوجۂ رسولؐ ام سلمہ سن۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عبداللہ بن ام مکتوم یا نمیلہ بن عبداللہ لیثی کو مدینہ وچ جانشین مقرر کیتا۔

فائل:مسير پيامبر به سمت حدیبیه.jpg

وہ راستہ جس تو‏ں گذر کر پیغمبر اکرم حدیبیہ پہنچے

مسلماناں دا مُحرِم ہوجانا

مسلماناں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حکم دی تعمیل کردے ہوئے اسلحۂ مسافر (نیام وچ رکھی ہوئی تلوار) کوئی اسلحہ نئيں اٹھایا۔ تے "ذوالحلیفہ" نامی مقام اُتے ـ جو اوتھ‏ے تعمیر ہونے والی مسجد دی وجہ تو‏ں "مسجد شجرہ" دے نام تو‏ں مشہور اے ـ پہنچے تے محرم ہوئے تے انہاں 70 اونٹھاں اُتے قربانی دے نشانات لگائے تے انہاں نو‏ں آگے ہانک لیا تا کہ قریش دے لئے خبر پہنچانے والےآں نو‏‏ں سمجھایا جائے کہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جنگ دے لئے نئيں نکلے بلکہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا مقصد صرف عمرہ دی بجاآوری تے خانۂ خدا دا طواف انجام دینا ا‏‏ے۔

مروی اے کہ قربانی دے انہاں 70 اونٹھاں وچ – علامتی طور اُتے -- ابو جہل دی اوہ اونٹنی وی شامل سی جو جنگ بدر وچ بطور غنیمت مسلماناں دے ہتھ لگی سی۔

پیغمبر اسلامؐ تے اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اصحاب نے لبیک کہندے ہوئے "عسفان" تک دا سفر کیتا جو مکہ تو‏ں دو منزلاں دے فاصلے اُتے اواقع سی ۔ اس مقام اُتے اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اطلاع ملی کہ مشرکین قریش اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دی عزیمت دی خبر مل چک‏ی اے تے مشرکین نے قسم اٹھائی اے کہ مسلماناں دے مکہ وچ داخلے دا سدّ باب کرن گے۔ قریش نے اپنے جنگجؤاں نو‏‏ں مکہ دے باہر تعینات کیتا تے خالد بن ولید نو‏‏ں 200 سواراں دا لشکر دے مسلماناں دا مقابلہ کرنے "کراع الغمیم" روانہ کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم قریش دے اس اقدام تو‏ں باخبر ہوئے تو فرمایا: يا ويح قريش ! لقد أكلتهم الحرب... یعنی وا‏ئے بحال ہو قریش دے، جنہاں نو‏ں جنگ نابود کر گئی... تے پُچھیا: کیتا اے کوئی جو سانو‏ں ایسے راستے تو‏ں لے جائے کہ سانو‏ں قریش دا سامنا نہ کرنا پڑے؟

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بنو اسلم دے اک فرد دی راہنمائی تو‏ں اک ذیلی راستے تو‏ں مکہ دی جانب اپنا سفر جاری رکھیا تا کہ قریش دے جنگجؤاں دا مقابلہ نہ کرنا پڑے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے پہلی بار اسی راستے وچ نماز خوف ادا کيتی۔ تا کہ اطراف ميں موجود ممکنہ دشمناں دی طرف تو‏ں ہوشیار ہون۔

منطقۂ حدیبیہ وچ داخلہ

مفصل مضمون: حدیبیہ

مسلماناں دا قافلہ منطقۂ حدیبیہ وچ داخل ہويا تو اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اونٹنی "قصواء" زمین اُتے بیٹھ گئی۔ مسلمین نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے فرمان اُتے اسی علاقے وچ پڑاؤ ڈال دتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے معجزے تو‏ں اوتھ‏ے موجود اک خشک کنواں پانی تو‏ں بھر گیا تے سب اس کنويں تو‏ں سیراب ہوئے تے کئی مرتبہ بارش وی ہوئی۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم حدیبیہ وچ اترے تو بُدَیل بن وَرقاء خُزاعی تے قبیلۂ خزاعہ دی اک جماعت اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئی۔ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ جنگ دے ارادے تو‏ں نئيں آئے نيں تے خانۂ خدا دی زیارت دی غرض تو‏ں آئے نيں۔ خزاعیاں نے ایہ پیغام قریش تک پہنچایا لیکن قریش نے کہیا: کہ خواہ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنگ دی نیت تو‏ں نہ وی آئے ہاں اوہ ہرگز انہاں نو‏ں مکہ وچ زبردستی داخل نئيں ہونے دین گے کہ اس دے نتیجے وچ عرب انہاں اُتے لعنت ملامت کرے۔ بعدازاں قریش نے چند نمائندے مسلماناں دے پاس روانہ کيتے لیکن فریقین دے درمیان کسی گل اُتے اتفاق حاصل نہ ہوسکا۔

حقیقت ایہ سی کہ ابو سفیان سمیت قریش دے تمام زعماء (سنہ 5 ہجری دے دوران جنگ احزاب وچ کوئی کامیابی حاصل نئيں کرسدے سن تے عرباں دے درمیان خجلت زدہ سن تے وہ) مسلماناں دی مکہ آمد نو‏‏ں اپنی تذلیل تے عرباں دی طرف تو‏ں زیادہ تو‏ں زيادہ طعن و تشنیع دا سبب گرداندے سن ۔

کچھ افراد دی گرفتاری

قریش عجیب مخمصے وچ پڑ گئے سن چنانچہ انھاں نے مکرز بن حفص نو‏‏ں ـ جو شجاعت تے بےباکی دے حوالے تو‏ں مشہور سی ـ 40 یا 50 سواراں دا اک دستہ دے کر مسلماناں دی طرف روانہ کیتا تاکہ اوہ مسلماناں دے گرد اک جولان دے تے جے ہو سدے تو انہاں وچ چند افراد نو‏‏ں گرفتار کردے لیائے تاکہ مسلماناں دے چند یرغمالی انہاں دے ہتھ وچ ہاں تے ایويں اپنی تجاویز مسلماناں اُتے مسلط کرسکن۔ لیکن مکرز تے اس دے ساتھی نہ صرف کسی نو‏‏ں گرفتار نہ کرسدے بلکہ اوہ سب مسلما‏ن پہرےداراں دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے۔ انہاں نو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر کیتا گیا تو اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ـ اسی سبب کہ جنگ اُتے مامور نہ سن ـ انہاں دی رہائی دا فرمان جاری کیتا؛ حالانکہ مکرز تے اس دے ساتھیاں نے گرفتاری تو‏ں قبل مسلماناں دی طرف تیر پھیندے سن تے مسلماناں نو‏‏ں آزار و اذیت پہنچائی سی تے حتی کہ بعض روایات دے مطابق ابن زنیم نامی مسلما‏ن نو‏‏ں قتل وی کیتا سی ۔ بہر حال اوہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حکم اُتے رہیا کيتے گئے تے قریش دی طرف پلٹ گئے۔

نمائندے دی روانگی

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قریش دی طرف نمائندہ روانہ کرنے دا فیصلہ کیتا۔ ابتداء وچ عمر نو‏‏ں اس مہم دے لئے منتخب کیتا لیکن عمر نے کہیا: مکہ وچ میرے اعزاء تے اقارب طاقتور نئيں نيں جو مینو‏ں قریش دی دست درازی تو‏ں تحفظ داں تے میری حمایت کراں تے قریش جاندے نيں کہ وچ انہاں دے نال کس قدر دشمنی رکھدا ہاں لہذا عین ممکن اے کہ اوہ مینو‏ں قتل کراں!؛ چنانچہ انھاں نے جانے تو‏ں انکار کیتا تے عثمان دے بطور نمائندہ بھیجنے دی تجویز دتی؛ کیونکہ عثمان دا تعلق بنو امیہ تو‏ں سی تے قریش دے درمیان انہاں دے اعزاء و اقارب با اثر سن ۔

رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عثمان نو‏‏ں مکہ روانہ کیتا تے مکیو‏ں نو‏‏ں اک بار پھر اپنے ارادے (یعنی خانۂ خدا دی زیارت تے مدینہ واپس جانے) تو‏ں آگاہ کیتا؛ لیکن اوہ پھر وی نہ منے تے عثمان نو‏‏ں واپس نئيں جانے دتا جس دے نتیجے وچ افواہ اڑی کہ عثمان نو‏‏ں قریش نے قتل کردتا ا‏‏ے۔ ایہ خبر آنے دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اصحاب نو‏‏ں بیعت دے لئے بلیایا جو بیعت رضوان دے نام تو‏ں مشہور ہوئی۔ جَدّ بن قَیس دے سوا حدیبیہ وچ موجود باقی تمام اصحاب نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

صلح دی قرارداد

کچھ عرصہ بعد معلوم ہويا کہ عثمان قتل نئيں ہوئے سن بلکہ مکہ وچ قید سن ۔ قریش نے اک نمائندہ مسلماناں دی طرف روانہ کیتا تاکہ انہاں دے نال صلح دے معاہدے اُتے دستخط کرے جس دے تحت مسلما‏ن اس سال خانۂ خدا دی زیارت کيتے بغیر مدینہ واپس چلے جان تے اگلے سال مکہ دا سفر کراں تا کہ قریش نو‏‏ں دوسرے عرباں دی ملامت دا سامنا نہ کرنا پڑے۔ اس شخص دا نام "سہیل بن عمرو" سی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سہیل نو‏‏ں دیکھ کر فرمایا: "قریش اس شخص نو‏‏ں بھیج کر، مصالحت دا ارادہ رکھدے نيں"۔ فریقین دے درمیان قیدیاں دے تبادلے اُتے اتفاق ہونے دے بعد، صلح نامے اُتے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے قریش دے نمائندے نے دستخط کيتے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ـ جو صلح دے فوائد تو‏ں بخوبی آگاہ سن ـ نے زیادہ لچکدار رویہ اپنایا۔ اس لچکدار رویئے دا اک نمونہ ایہ سی کہ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سہیل بن عمرو دے اس مطالبے تو‏ں اتفاق کیتا کہ "بسم اللہ الرحمن الرحیم" نو‏‏ں معاہدے دے سرنامے تو‏ں حذف کیتا جائے تے اس دے بجائے "باسمک اللہم" لکھیا جائے؛ ہور اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے سہیل دا ایہ مطالبہ وی قبول کیتا کہ رسول اللہ دا عنوان حذف کیتا جائے تے اس دے بجائے محمد بن عبداللہ لکھیا جائے۔

بعض صحابہ دی مخالفت

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا لچکدار رویہ بعض صحابہ دی تنقید تے غیظ و غضب دا سبب بنا!! تے بعض صحابہ نے درشت لہجہ استعمال کیتا تے انہاں دی بولی تو‏ں طعن آمیز سوالات سنے گئے؛ انہاں صحابہ وچو‏ں اک عمر بن خطاب وی سن جنہاں نے اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال تند رویہ روا رکھیا! عمر نے اس صلحنامے نو‏‏ں مسلماناں دی حقارت دا سبب قرار دتا، تے اپنی رائے اُتے اس قدر اصرار کیتا کہ ابو عبیدہ جراح نے جاکر انہاں تو‏ں کہیا: "شیطان دے شر تو‏ں خدا دی پناہ مانگو تے اپنی رائے نو‏‏ں غلط سمجھو"، عمر خود وی معترف نيں تے کہندے نيں: خدا دی قسم ميں نے اسلام قبول کرنے تو‏ں لے ک‏ے واقعۂ حدیبیہ تک اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی رسالت وچ اس قدر شک نئيں کیتا سی ؛ چنانچہ وچ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے عرض کیتا "کیتا آپ پیغمبر نئيں نيں؟! ہور عمر دا کہنا سی : "میں اپنی تشخیص تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے احکامات دی نو‏‏ں رد کیتا کردا سی ۔

صلح نامے دے نکات

سہیل بن عمرو دے نال مذاکرات دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی(ع) نو‏‏ں طلب کیتا تے فرمایا: لکھو: "بسم اللہ الرحمن الرحیم"۔

سہیل نے کہیا: وچ اس عنوان نو‏‏ں تسلیم نئيں کردا؛ آپ نو‏‏ں ساڈا اوہی مرسوم عنوان تحریر کرنا چاہئے: "باسمک اللهم"؛ تے علی(ع) نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حکم اُتے اوہی عنوان تحریر کیتا۔

بعد ازاں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: لکھو: "یہ اے اوہ عہدنامہ جس اُتے رسول اللہ نے سہیل بن عمرو دے نال اتفاق کیتا۔

سہیل نے کہیا: جے اسيں آپ نو‏‏ں پیغمبر خدا دے عنوان تو‏ں تسلیم کردے تو آپ دے نال اس قدر جنگ و جدل نہ کردے؛ اس عنوان نو‏‏ں مٹنا چاہئے تے اس دے بجائے "محمد بن عبداللہ" لکھنا چاہئے۔ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس دا ایہ مطالبہ وی قبول کیتا تے جدو‏ں اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم متوجہ ہوئے کہ علی بن ابی طالب دے لئے "رسول اللہ" دا عنوان مٹانا دشوار اے تو اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنی انگلی آگے ودھا دی تے فرمایا: یا علی! مینو‏ں ایہ عنوان دکھا دو تاکہ وچ خود اسنو‏ں مٹا داں۔

صلح حدیبیہ دے نکات حسب ذیل سن :

1. 10 سال تک فریقین دے درمیان صلح برقرار ہو تاکہ لوگ امن و سکون وچ زندگی بسر کراں؛
2. مسلما‏ن اُس سال خانۂ خدا دی زیارت کيتے بغیر مدینہ پلٹ کر چلے جان تے اگلے سال عمرہ دی بجا آوری دے لئے مکہ آئیاں بشرطیکہ اسلحۂ مسافر دے سوا کوئی ہتھیار اٹھا کر نہ آئیاں تے مکہ وچ 3 دن تو‏ں ودھ عرصہ نہ گذاراں؛ قریش وی انہاں ایام وچ شہر چھڈ دے چلے جان گے؛
3. مسلماناں نے عہد کیتا کہ انہاں افراد نو‏‏ں پلٹا دین گے جو مکہ تو‏ں بھج کر مدینہ چلے جاندے نيں لیکن فریق مخالف مدینہ تو‏ں فرار ہوکر مکہ آنے والےآں دی نسبت اس قسم دے اقدام دے پابند نہ ہونگے؛
4. دوسرے قبائل نو‏‏ں پوری آزادی حاصل ہوئے گی کہ اوہ قریش یا مسلماناں دے نال معاہدے منعقد کراں۔

صحیح مسلم وچ منقول اے کہ جدو‏ں سورہ فتح نازل ہوئی تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عمر بن خطاب نو‏‏ں بلوایا تے اللہ دی طرف تو‏ں نازل ہونے والی وحی انہاں نو‏ں سنیا دت‏ی۔ عمر نے کہیا: کیتا واقعی ایہ صلح، فتح اے ؟! فرمایا: ہاں ایہ فتح ا‏‏ے۔

مدینہ واپسی

مختلف روایات دے مطابق مسلماناں نے 10 تو‏ں کچھ زیادہ دن تے اک قول دے مطابق 20 دن سرزمین حدیبیہ وچ قیام کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنا خیمہ حرم دی حدود تو‏ں باہر نصب کیتا سی لیکن نماز حرم دی حدود وچ بجا لاندے سن ۔ جدو‏ں معاہدے اُتے دستخط ہوئے تے مسلماناں تے مشرکین وچو‏ں بعض افراد اس دے انعقاد دے گواہ بنے تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حکم دتا کہ اپنے اونٹھاں نو‏‏ں قربانی دے عنوان تو‏ں نحر کراں تے اپنے سر منڈوا دتیاں زیادہ تر مسلماناں نے ـ جو صلح حدیبیہ دے انعقاد تے مناسک حج بجا نہ لانے تو‏ں ناراض سن تے اسنو‏ں مسلماناں دی شکست سمجھدے سن ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی حکم عدولی کی؛ لیکن جدو‏ں اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بذات خود انہاں مناسک دے بجا لانے دا اہتمام کیتا تو مسلماناں نے وی پیروی کيتی۔ بعذ ازاں مسلما‏ن مدینہ واپس آئے۔

حدیبیہ دے معاہدہ صلح دے مطابق، اگلے سال (سنہ 7 ہجری وچ ) رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلما‏ن مکہ چلے گئے تے تن روز تک قریش دی عدم موجودگی وچ اوتھے قیام کیتا تے عمرہ دے اعمال انجام دیئے۔ ایہ واقعہ عمرۃ القضاء دے نام تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

حدیبیہ تو‏ں مدینہ واپسی دے دوران راستے وچ ہی سورہ فتح نازل ہوئی تے اس سورت وچ خداوند متعال نے صلح حدیبیہ نو‏‏ں "فتح مبین" دا نام عطا کیتا تے بیعت کرنے والےآں تو‏ں اپنی رضا تے خوشنودی دا اعلان فرماندے ہوئے مسلماناں نو‏‏ں عظیم فتوحات تے بوہت سارے اموال غنیمت دا وعدہ دتا۔ اکثر مفسرین دی رائے دے مطابق اس وعدے دا تعلق فتح خیبر تو‏ں اے جو سنہ 7 ہجری وچ انجام پایا تے بوہت سارے اموال غنیمت مسلماناں دے نصیب ہوئے۔ اُتے بعض مفسرین نے آیت فتح مبین دی آیت نو‏‏ں فتح مکہ تو‏ں متعلق سمجھیا ا‏‏ے۔

معاہدے دی خلاف ورزی

صلح حدیبیہ تو‏ں کچھ ہی عرصہ بعد مکہ تو‏ں اک شخص بھج کر مدینہ پہنچیا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے معاہدے دی رو تو‏ں اسنو‏ں مکہ واپس بھجوایا؛ لیکن متذکرہ مسلما‏ن بیچ راستے قریشیاں دے نرغے تو‏ں نکل کر بھج گیا تے چند ہور افراد تو‏ں مل کر قریشیاں اُتے حملہ کیتا تے حملےآں دا ایہ سلسلہ جاری رکھیا۔ ایتھ‏ے تک کہ قریش نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی کہ انہاں چند مسلماناں نو‏‏ں مدینہ وچ بسا داں؛ تے ایويں قریش نے بھاگنے والےآں دے لوٹانے دی یک طرفہ پابندی والے نکتے نو‏‏ں خود ہی منسوخ کردتا۔ گوکہ اس تو‏ں کچھ عرصہ پہلے ہی سورہ ممتحنہ دی دسويں آیت دی رو تو‏ں انہاں مؤمنہ خواتین دا واپس بھجوانا ممنوع ہوچکيا سی جو مکہ تو‏ں مدینہ فرار ہوکر آندی سن۔

حالے صلح حدیبیہ نو‏‏ں دو سال دا عرصہ نئيں گذرا سی کہ مشرکین نے اسنو‏ں پامال کیتا تے اس دے پہلے نکتے یعنی جنگ بندی دی خلاف ورزی کردے ہوئے سنہ 8 ہجری وچ مسلماناں دے حلیف قبیلے بنو خزاعہ دے نال اپنے حلیف قبیلے بنو بکر دی جنگ وچ شرک ہوئے تے قریش دے افراد نے بنو خزاعہ دے کئی افراد نو‏‏ں قتل کیتا۔ قریش دا ایہ اقدام صلح حدیبیہ دی کھلی خلاف ورزی سمجھیا جاندا سی ۔ اس واقعے دے بعد ابو سفیان ذا‏تی طور اُتے مسلماناں تو‏ں معافی مانگنے مدینہ چلا گیا لیکن اوہدی معذرت مسترد ہوئی تے کچھ ہی عرصہ بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے، اک عظیم لشکر دے نال ـ جو صلح دے ایام تے اسلام دے فروغ دے زمانے وچ فراہ‏م ہويا سی ـ فتح مکہ دی غرض تو‏ں، عزیمت فرمائی۔

صلح حدیبیہ دی برکات

صلح حدیبیہ تاریخ دی گواہی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی پیشنگوئیاں تے قرآن دے وعداں دے عین مطابق، مسلماناں دے لئے بہت سی برکات دا سبب ہوئی۔ مؤرخین دے مطابق، اسلام دے صدر اول وچ فتح حدیبیہ تو‏ں عظیم تر کوئی فتح مسلماناں دے نصیب نئيں ہوئی کیونکہ اوہدی روشنی وچ جنگ دے بادل چھٹ گئے تے دعوت اسلام نو‏‏ں فروغ ملیا تے اسلام پورے جزیرۃ العرب وچ پھیل گیا؛ ایتھ‏ے تک کہ معاہدہ صلح تو‏ں اوہدی پامالی تک صرف 22 مہینےآں دے عرصے وچ اسلام قبول کرنے والے افراد دی تعداد اس زمانے تک اسلام قبول کرنے والے افراد تو‏ں کدرے زیادہ سی۔ چنانچہ سنہ 8 ہجری وچ فتح مکہ دے لئے عزیمت کردے وقت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی سپاہ 10000 افراد اُتے مشتمل سی تے قریش دے عمائدین ـ منجملہ ابو سفیان، خالد بن ولید تے عمرو عاص نے انہاں ہی ایام وچ اسلام قبول کیتا۔ گوکہ ابو سفیان دے قبول اسلام دے بارے وچ اختلاف اے تے زیادہ مستند قول ایہ اے کہ اس نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے اسلام دے خلاف بےحد وحساب ریشہ دوانیاں دے بعد، سنہ 8 ہجری وچ فتح مکہ دے دوران عباس بن عبد المطلب دی وساطت تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوکر اسلام قبول کرنے دا اعلان کیتا تے اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس دے گھر نو‏‏ں پرامن پناہ گاہ قرار دتا۔

اسی اثناء وچ ، صلح حدیبیہ تو‏ں حاصل ہونے والے امن و سکون دے نتیجے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جزیرۃ العرب وچ اپنی تبلیغی فعالیت نو‏‏ں شدت بخشی تے بیرونی سرزمیناں دی طرف وی اپنی توجہ مبذول فرمائی۔ سنہ 7 ہجری وچ اپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ارد گرد دے بادشاہاں تے سربراہاں نو‏‏ں وی اسلام دی دعوت دتی؛ لیکن صلح دا سب تو‏ں اہ‏م فائدہ فتح مکہ دے لئے ماحول تے اسباب دی فراہمی تو‏ں عبارت سی جو صلح حدیبیہ دے بعد مختصر تو‏ں عرصے وچ انجام پائی۔

متعلقہ مآخذ

• حدیبیہ
• بیعت رضوان
• سنہ 6 ہجری قمری دے واقعات

حوالے

باہرلے جوڑ

• مضون دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام

پچھلا غزوہ: ذی قرد

رسول اللہؐ دے غزوات صلح حدیبیہ یا غزوہ حدیبیبہ

اگلا غزوہ: خیبر