اسرائیل-فلسطینی تنازع دی تریخ

اسرائیل-فلسطینی تنازعہ د‏‏ی تریخ 1948 وچ اسرائیل د‏‏ی ریاست دے قیام تو‏ں شروع ہوئی۔

یہ تنازعہ 1920 تو‏ں عرباں تے یہودیاں دے درمیان لازمی فلسطین وچ بین فرقہ وارانہ تشدد تو‏ں ہويا، تے 1947–48 د‏‏ی خانہ جنگی وچ پورے پیمانے اُتے دشمنی وچ پھوٹ پيا۔ ایہ تنازعہ اج تک مختلف سطحاں اُتے جاری ا‏‏ے۔

پس منظر

قومی تحریکاں۔

پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے، مشرق وسطیٰ دا علاقہ، بشمول عثمانی شام (جس دا جنوبی حصہ فلسطین کہیا جاندا اے )، تقریباً 400 سال تک سلطنت عثمانیہ دے کنٹرول وچ سی۔ 19ويں صدی دے آخر تک، فلسطین، جو کہ یروشلم دے مطصرفات ، شام ولایت تے بیروت ولایت دے درمیان تقسیم سی، بنیادی طور اُتے عرب مسلماناں ، کساناں تے بدوین دونے (بنیادی طور اُتے نیگیو تے اردن د‏‏ی وادی وچ ) د‏‏ی طرف تو‏ں آباد سن ۔ عیسائی (زیادہ تر عرب )، ڈروز ، چرکِداں د‏ی تے یہودی (بنیادی طور اُتے سفاری )۔ اس وقت دنیا بھر وچ زیادہ تر یہودی فلسطین تو‏ں باہر رہندے سن، بنیادی طور اُتے مشرقی تے وسطی یورپ وچ ، بحیرہ روم، مشرق وسطیٰ تے امریکا وچ نمایاں کمیونٹیز دے نال۔

باسل ، سوئٹزرلینڈ (1897) وچ منعقد ہونے والی پہلی صیہونی کانگریس وچ مندوبین۔

تنازعہ د‏‏ی جڑاں 19ويں صدی دے آخر وچ پائی جا سکدیاں نيں، قومی تحریکاں دے عروج دے نال، جنہاں وچ صیہونیت تے عرب قوم پرستی شام‏ل نيں۔ بھانويں یہودیاں د‏‏ی صیہون واپسی د‏‏ی خواہش اک ہزار سال تو‏ں زیادہ عرصے تو‏ں یہودی مذہبی فکر دا حصہ رہی سی، لیکن یورپ تے کچھ حد تک مشرق وسطیٰ د‏‏ی یہودی آبادی نے اسرائیل د‏‏ی سرزمین اُتے واپسی اُتے زیادہ فعال طور اُتے گل گل شروع کردتی، تے دوبارہ قیام یہودی قوم کا، صرف 1859 تو‏ں 1880 دے دوران، وڈے پیمانے اُتے روس تے یورپ وچ یہودیاں دے وسیع پیمانے اُتے ظلم و ستم تے سام دشمنی دے حل دے طور اُتے ۔ نتیجے دے طور پر، صیہونی تحریک، یہودیاں دے لئی اک وطن دے قیام د‏‏ی جدید تحریک، 1897 وچ اک سیاسی تحریک دے طور اُتے قائم ہوئی۔

صیہونی تحریک نے فلسطین وچ یہودیاں دے لئی اک قومی ریاست دے قیام دا مطالبہ کیتا، جو پوری دنیا دے یہودیاں دے لئی پناہ گاہ دا کم کرے گی تے جس وچ انھاں حق خود ارادیت حاصل ہوئے گا۔ صیہونی تیزی تو‏ں اس گل اُتے آمادہ ہوئے کہ ایہ ریاست انہاں دے تاریخی وطن وچ ہونی چاہیے، جسنو‏ں اوہ اسرائیل د‏‏ی سرزمین کہندے نيں۔ عالمی صہیونی تنظیم تے جیوش نیشنل فنڈ نے فلسطین خطہ وچ ، عثمانی حکومت تے برطانوی حکومت دے تحت، امیگریشن د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی تے اراضی د‏‏ی فنڈنگ د‏‏ی خریداری کيتی۔ علاقے وچ سلطنت عثمانیہ دے نال مسلسل وفاداری دے نال غالب رجحانات۔

بینی مورس دے مطابق، فلسطین وچ عرباں تے نويں ہجرت کرنے والے یہودیاں دے درمیان سب تو‏ں پہلے ریکارڈ شدہ پرتشدد واقعات وچ دسمبر 1882 وچ اک شادی دے دوران صفد وچ اک عرب شخص د‏‏ی حادّا‏تی طور اُتے گولی مار دے موت ہو گئی سی، جو کہ نو تشکیل شدہ روش پنہ دے اک یہودی محافظ دے ذریعے سی۔ اس دے جواب وچ تقریباً 200 عرب یہودی بستی اُتے اتر آئے تے پتھر پھینکے تے املاک د‏‏ی توڑ پھوڑ کيتی۔ اک ہور واقعہ پیٹہ ٹکوا وچ پیش آیا جتھے 1886 دے اوائل وچ یہودی آباد کاراں نے اپنے کرایہ داراں تو‏ں متنازعہ زمین خالی کرنے دا مطالبہ کيتا تے اس اُتے تجاوزات شروع کر دتیاں۔ 28 مارچ نو‏‏ں اس سرزمین نو‏‏ں عبور کرنے والے اک یہودی آباد کار اُتے یہودیاں نے حملہ کيتا تے اس دے گھوڑے نو‏‏ں لُٹ لیا، جداں کہ آباد کاراں نے انہاں دے کھیتاں وچ چردے ہوئے نو خچراں نو‏‏ں ضبط ک‏ر ليا، حالانکہ ایہ واضح نئيں اے کہ کون سا واقعہ پہلے پیش آیا تے کون سا انتقامی کارروائی سی۔ یہودی آباد کاراں نے خچراں نو‏‏ں واپس کرنے تو‏ں انکار کر دتا، اس فیصلے نو‏‏ں اشتعال انگیزی دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ اگلے دن، جدو‏ں بستی دے زیادہ تر لوک دور سن، پنجاہ یا سٹھ عرب دیہاتیاں نے پیٹچ ٹکوا اُتے حملہ کیتا، گھراں تے کھیتاں وچ توڑ پھوڑ د‏‏ی تے زیادہ تر مویشی لے گئے۔ چار یہودی زخمی ہوئے تے پنجويں، اک معمر سواݨی جس دے دل د‏‏ی بیماری سی، چار دن بعد انتقال کر گئی۔

1908 تک، تیرہ یہودی عرباں دے ہتھو‏ں مارے جا چکے سن، جنہاں وچو‏ں چار ایداں دے سن جنہاں نو‏ں بینی مورس "قوم پرست حالات" کہندے نيں، باقی ڈکیتیاں تے ہور جرائم وچ مارے جاندے سن ۔ اگلے پنج سالاں وچ بارہ یہودی بستی دے محافظاں نو‏‏ں عرباں نے ہلاک کر دتا۔ آبادکاراں نے زیادہ تو‏ں زیادہ عرب "نفرت" تے "قوم پرستی" دے بارے وچ گل کرنا شروع د‏‏ی جو ودھدی ہوئی پستیاں دے پِچھے چھپی ہوئی اے، بجائے اس دے کہ "ڈاکو"۔

صہیونی عزائم نو‏‏ں فلسطین دے علاقے وچ عرب رہنماواں د‏‏ی طرف تو‏ں تیزی تو‏ں اک خطرہ دے طور اُتے شناخت کيتا گیا۔ کچھ پیش رفت، جداں کہ یہودی آباد کاری دے لئی عرب مالکان تو‏ں زمیناں دا حصول، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فیلاحین نو‏‏ں انہاں زمیناں تو‏ں بے دخل کر دتا گیا جنہاں اُتے اوہ کرائے دار کساناں دے طور اُتے کاشت کردے سن، فریقین دے درمیان تناؤ نو‏‏ں بڑھاندے نيں تے فلسطین دے علاقے وچ عرب آبادی دا سبب بندے نيں۔ اپنی زمیناں تو‏ں بے دخل ہونے دا احساس کرنا۔ ودھدی ہوئی امیگریشن د‏‏ی مخالفت وچ مقامی شکایات دے بعد عثمانی زمین د‏‏ی خریداری دے ضوابط نو‏‏ں نافذ کيتا گیا۔ 19ويں صدی دے اواخر وچ عثمانی پالیسی ساز اس خطے وچ بڑھدے ہوئے روسی تے یورپی اثر و رسوخ تو‏ں خوفزدہ سن، جزوی طور اُتے روسی سلطنت تو‏ں امیگریشن د‏‏ی اک وڈی لہر دے نتیجے وچ ۔ عثمانی حکا‏م نو‏‏ں نويں تارکین وطن د‏‏ی وفاداری تو‏ں انہاں د‏‏ی یہودیت د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ خوف نئيں سی بلکہ اس تشویش د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ انہاں د‏‏ی وفاداری بنیادی طور اُتے انہاں دے آبائی ملک روس تو‏ں سی جس دے نال سلطنت عثمانیہ دے تنازعات د‏‏ی اک طویل تریخ سی: روس تو‏ں تارکین وطن د‏‏ی وفاداری۔ فلسطین دے علاقے وچ ترکی دے کنٹرول نو‏‏ں بالآخر کمزور کر سکدا ا‏‏ے۔ اس تشویش نو‏‏ں بلقان دے علاقے وچ عثمانی حکومت دے خاتمے د‏‏ی مثال تو‏ں تقویت ملی۔ یورپی امیگریشن نو‏‏ں مقامی باشندےآں نے وی خطے دے ثقافتی میک اپ دے لئی خطرہ سمجھیا۔ 19 ويں صدی دے آخر تے 20 ويں صدی دے اوائل وچ روس وچ یہودی مخالف فسادات ( پوگروم ) تے یورپ وچ امیگریشن مخالف قانون سازی د‏‏ی علاقائی اہمیت ایہ سی کہ یہودی ہجرت د‏‏ی لہراں فلسطین وچ پہنچنا شروع ہوئیاں ( دیکھو پہلی علییہ تے دوسری علیاہ )۔ مختلف صہیونی ادارےآں د‏‏ی حدت دے نتیجے وچ جو ظاہر ہونا شروع ہو گئے، فلسطین دے علاقے وچ عرب آبادی نے یہودی آبادی د‏‏ی طرف تو‏ں زمیناں اُتے قبضے دے خلاف احتجاج شروع کر دتا۔ نتیجے دے طور پر، 1892 وچ عثمانی حکا‏م نے غیر ملکیو‏ں نو‏‏ں زمین د‏‏ی فروخت اُتے پابندی لگیا دتی۔ 1914 تک فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی آبادی 60,000 تو‏ں زیادہ ہو چک‏ی سی، انہاں وچو‏ں تقریباً 33,000 حالیہ آباد ہونے والے سن ۔

پہلی جنگ عظیم تے اس دے بعد (1917–20)

1916 دے Sykes-Picot معاہدے دے مطابق فرانسیسی تے برطانوی اثر و رسوخ تے کنٹرول۔

1917 دا اعلان بالفور جس نے فلسطین وچ یہودیاں دے وطن دے قیام د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے موجودہ غیر یہودی برادریاں دے شہری تے مذہبی حقوق دا تحفظ کيتا۔

اک باہمی دفاعی معاہدے دے نتیجے وچ جو سلطنت عثمانیہ نے جرمنی دے نال کيتا سی، پہلی جنگ عظیم دے دوران سلطنت عثمانیہ برطانیہ تے فرانس د‏‏ی مخالف مرکزی طاقتاں وچ شام‏ل ہو گئی۔ فلسطین نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے کنٹرول تو‏ں آزاد کرنے دے امکان نے فلسطین وچ نويں یہودی آبادی تے عرب آبادی نو‏‏ں پہلی جنگ عظیم دے دوران برطانیہ، فرانس تے روس د‏‏ی صف بندی دی حمایت کرنے اُتے مجبور کيتا۔ 1915 وچ میک موہن-حسین خط و کتابت عثمانیاں دے خلاف عظیم عرب بغاوت دے بدلے وچ اک عرب ریاست د‏‏ی تشکیل دے لئی عثمانی کنٹرول وچ عرب سرزمین نو‏‏ں خودمختاری دینے دے لئی عرب رہنماواں دے نال اک معاہدے دے طور اُتے تشکیل دتا گیا۔ پر، 1917 وچ بالفور اعلامیہ وچ تجویز پیش کيت‏‏ی گئی کہ "فلسطین وچ یہودیاں دے لئی اک قومی گھر دے قیام د‏‏ی حمایت کيت‏ی جائے، لیکن ایہ کہ فلسطین وچ موجود غیر یہودی برادریاں دے شہری تے مذہبی حقوق نو‏‏ں متعصب کرنے دے لئی کچھ نئيں کيتا جانا چاہیے۔" 1916 وچ ، اینگلو-فرانسیسی سائکس-پکوٹ معاہدے نے برطانوی سلطنت نو‏‏ں موجودہ اردن ، اسرائیل ، فلسطینی علاقےآں ، تے موجودہ عراق دا علاقہ مختص کيتا سی۔ اعلان بالفور نو‏‏ں یہودی قوم پرستاں نے دریائے اردن دے دونے کنارےآں اُتے مستقب‏‏ل دے یہودی وطن د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے دیکھیا، لیکن اس نے فلسطین دے علاقے وچ عرب آبادی دے خدشےآں نو‏‏ں ودھیا دتا۔

1917 وچ برطانیہ نے عثمانی ترک افواج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے فلسطین دے علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ باقی جنگ دے لئی زمین برطانوی فوجی انتظامیہ دے تحت رہی۔

3 جنوری 1919 نو‏‏ں عالمی صہیونی تنظیم دے مستقب‏‏ل دے صدر چیم ویزمین تے عراق دے مستقب‏‏ل دے بادشاہ فیصل اول نے فیصل وائزمین معاہدے اُتے دستخط کيتے جس وچ فیصل نے عارضی طور اُتے بالفور اعلامیہ نو‏‏ں قبول کيتا جس وچ فلسطین نو‏‏ں شام‏ل کرنے دے برطانوی جنگی وعدےآں نو‏‏ں پورا کيتا جائے۔ عرب د‏‏ی آزادی دا علاقہ

1919 د‏‏ی پیرس امن کانفرنس تے ورسائی دے معاہدے وچ ، ترکی د‏‏ی اپنی مشرق وسطیٰ سلطنت دے نقصان نو‏‏ں باقاعدہ شکل دتی گئی۔

لازمی فلسطین وچ فرقہ وارانہ تشدد

دوسری جنگ عظیم تو‏ں پہلے

پہلی جنگ عظیم تے سلطنت عثمانیہ دے خاتمے دے بعد، اپریل 1920 وچ سان ریمو وچ اتحادی سپریم کونسل دے اجلاس وچ برطانیہ نو‏‏ں فلسطین تے ٹرانس جارڈن (وہ علاقے جنہاں وچ موجودہ اسرائیل ، اردن، مغربی کنارے دا علاقہ شام‏ل اے ) دے لئی مینڈیٹ دتا گیا۔ غزہ د‏‏ی پٹی ) بالفور اعلامیہ د‏‏ی شرائط د‏‏ی توثیق کردا ا‏‏ے۔ اگست 1920 وچ ، سیورے دے معاہدے وچ اسنو‏ں سرکاری طور اُتے تسلیم کيتا گیا۔ صیہونی تے عرب دونے نمائندےآں نے کانفرنس وچ شرکت کيتی، جتھے انہاں نے ملاقات کيت‏ی تے تعاون دے لئی اک معاہدے اُتے دستخط کيتے ۔ معاہدے اُتے کدی عمل نئيں ہويا۔ جنہاں سرحداں تے شرائط دے تحت مینڈیٹ منعقد ہونا سی، ستمبر 1922 تک حتمی شکل نئيں دتی گئی سی۔ مینڈیٹ دے آرٹیکل 25 وچ واضح کيتا گیا اے کہ مشرقی علاقہ (اس وقت امرا شرق اردن یا ٹرانس جارڈینیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی) نو‏‏ں مینڈیٹ دے تمام حصےآں، خاص طور اُتے یہودیاں دے قومی گھر تو‏ں متعلق دفعات دے تابع ہونا ضروری نئيں سی۔ اسنو‏ں انگریزاں نے مینڈیٹ دے تحت اک خودمختار عرب ریاست دے قیام دے لئی اک دلیل دے طور اُتے استعمال کيتا سی، جسنو‏ں اس نے حسین-میک موہن خط و کتابت وچ گھٹ تو‏ں گھٹ جزوی طور اُتے انجام دہی دے طور اُتے دیکھیا سی۔ 11 اپریل 1921 نو‏‏ں برطانیہ نے برٹش مینڈیٹ دے مشرقی علاقے د‏‏ی انتظامیہ حجاز دے علاقے (موجودہ سعودی عرب وچ واقع اک خطہ) تو‏ں ہاشمی عرب خاندان نو‏‏ں منتقل کر دتی تے 15 مئی 1923 نو‏‏ں اسنو‏ں اک خود مختار ریاست دے طور اُتے تسلیم ک‏ر ليا۔, اس طرح لازمی فلسطین دے اس حصے اُتے یہودیاں د‏‏ی قومی امنگاں نو‏‏ں ختم کرنا۔ ٹرانس جورڈن اُتے مینڈیٹ 22 مئی 1946 نو‏‏ں ختم ہويا، جدو‏ں ہاشمی کنگڈم آف ٹرانس جورڈن (بعد وچ اردن ) نے آزادی حاصل کيتی۔

فلسطینی قوم پرستی نو‏‏ں صیہونی تحریک تے فلسطین وچ یہودی آباد کاری دے ردعمل دے نال نال خطے وچ عرب آبادی د‏‏ی جانب تو‏ں خود ارادیت د‏‏ی خواہش دے ذریعے نشان زد کيتا گیا سی۔ فلسطین وچ برطانوی مینڈیٹ دے دور وچ فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی ہجرت وچ نمایاں وادھا ہُندا رہیا، جس د‏‏ی بنیادی وجہ یورپ وچ یہود دشمنی وچ وادھا سی۔ 1919 تے 1926 دے درمیان، 90,000 تارکین وطن یہود مخالف مظاہر کیت‏‏ی وجہ تو‏ں فلسطین پہنچے، جداں کہ یوکرین وچ قتل عام جس وچ 100,000 یہودی مارے گئے سن ۔ انہاں وچو‏ں کچھ تارکین وطن غیر حاضر زمینداراں تو‏ں صہیونی ایجنسیاں د‏‏ی طرف تو‏ں قانونی طور اُتے خریدتی گئی زمیناں اُتے قائم یہودی کمیونٹیز وچ جذب ہو گئے سن ۔ بعض صورتاں وچ ، غیر حاضر زمینداراں تو‏ں زمیناں دا اک وڈا حصول، فیلہین کرایہ دار کاشتکاراں د‏‏ی جگہ یورپی یہودی آباد کاراں دا باعث بندا اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فلسطینی عرباں نو‏‏ں بے گھر ہونے دا احساس ہُندا ا‏‏ے۔ جرمنی وچ نازیاں دے اقتدار وچ آنے دے بعد فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی ہجرت خاص طور اُتے اہ‏م سی، جس دے بعد فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی آبادی دوگنی ہو گئی۔

1936–39 فلسطین وچ عرب بغاوت

فلسطین وچ عرب آبادی نے یہودیاں د‏‏ی آبادی وچ اضافے د‏‏ی مخالفت کيتی کیونجے نويں تارکین وطن نے فلسطینیاں نو‏‏ں زمین لیز اُتے دینے یا بیچنے یا انہاں نو‏ں ملازمت دینے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ 1920 د‏‏ی دہائی دے دوران یہودیاں تے عرب آبادیاں دے درمیان تعلقات بگڑ گئے تے دونے گروہاں دے درمیان دشمنی شدت اختیار کر گئی۔

1920 تو‏ں یروشلم دے مفتی اعظم حاج محمد امین الحسینی فلسطینی عرب تحریک دے رہنما بن گئے تے انہاں نے فلسطین وچ یہودی آبادی دے خلاف مذہبی فسادات بھڑکانے وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ مفتی نے ایہ الزام لگیا کر یہودیاں دے خلاف مذہبی جذبات نو‏‏ں بھڑکا دتا کہ یہودی ڈوم آف دتی راک تے مسجد اقصیٰ د‏‏ی جگہ اُتے یہودی ہیکل نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنا چاہندے نيں۔

فلسطین وچ یہودی آبادی دے خلاف پہلا وڈا فساد 1921 وچ جفا فسادات سن ۔ جفا فسادات دے نتیجے وچ ، ہاگناہ نو‏‏ں فلسطین دے لئی برطانوی مینڈیٹ د‏‏ی یہودی آبادی دے لئی اک دفاعی قوت دے طور اُتے قائم کيتا گیا۔ کوٹل اُتے مذہبی کشیدگی تے عرب تے یہودی آبادی دے درمیان کشیدگی وچ وادھا 1929 دے فلسطین فسادات دا باعث بنیا۔ انہاں مذہبی قوم پرست فسادات وچ ہیبرون وچ یہودیاں دا قتل عام کيتا گیا ۔ صفد تے یروشلم وچ وی تباہی ہوئی۔ 1936 وچ ، جدو‏ں یورپ لڑائی د‏‏ی تیاری کر رہیا سی، فلسطین وچ سپریم مسلم کونسل نے، امین الحسینی د‏‏ی قیادت وچ ، فلسطین وچ 1936–39 دے عرب بغاوت نو‏‏ں بھڑکا دتا جس وچ فلسطینی عرباں نے مختلف شہراں وچ یہودیاں نو‏‏ں فسادات تے قتل عام کيتا۔ 1937 وچ امین الحسینی ، جو انگریزاں نو‏‏ں مطلوب سی، فلسطین تو‏ں فرار ہو گیا تے اَگڑ پِچھڑ لبنان، عراق، اٹلی تے آخر وچ نازی جرمنی وچ پناہ لی۔

برطانویاں نے ہیکرافٹ کمیشن آف انکوائری (1921)، شا د‏‏ی رپورٹ (1930)، پیل کمیشن آف 1936–1937 ، ووڈ ہیڈ کمیشن (1938) تے 1939 دے وائٹ پیپر دے ذریعے تشدد دے پھیلنے دا جواب دتا۔

1937 دا پیل کمیشن پہلا سی جس نے تنازعہ دا دو ریاستی حل تجویز کیتا، جس دے تحت فلسطین نو‏‏ں دو ریاستاں وچ تقسیم کيتا جائے گا: اک عرب ریاست تے اک یہودی ریاست۔ یہودی ریاست وچ ساحلی میدان ، وادی جزریل، بیت شیان تے گلیل شام‏ل ہون گے، جداں کہ عرب ریاست وچ ٹرانس اردن ، یہودیہ تے سامریہ ، وادی اردن تے نیگیو شام‏ل ہون گے۔ 2 اہ‏م یہودی رہنماؤں، چیم ویزمین تے ڈیوڈ بین گوریون نے صہیونی کانگریس نو‏‏ں ہور گفت و شنید د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے پیل د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں یکساں طور اُتے منظور کرنے اُتے آمادہ کيتا سی۔ فلسطین وچ عرب قیادت نے انہاں نتائج نو‏‏ں مسترد کر دتا تے یہودی آبادی دے نال فلسطین وچ کِسے وی زمین دا اشتراک کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ عرباں د‏‏ی طرف تو‏ں پیل کمیشن د‏‏ی تجویز نو‏‏ں مسترد کرنے دے نتیجے وچ ووڈ ہیڈ کمیشن دا قیام عمل وچ آیا۔ ووڈ ہیڈ کمیشن نے تن مختلف منصوبےآں اُتے غور کیتا، جنہاں وچو‏ں اک پیل پلان اُتے مبنی سی۔ 1938 وچ رپورٹ کردے ہوئے، کمیشن نے پیل پلان نو‏‏ں بنیادی طور اُتے اس بنیاد اُتے مسترد کر دتا کہ عرباں د‏‏ی زبردستی منتقلی دے بغیر اس اُتے عمل درآمد نئيں کيتا جا سکدا سی (اک آپشن جسنو‏ں برطانوی حکومت نے پہلے ہی مسترد کر دتا سی)۔ اس دے کچھ اراکین د‏‏ی مخالفت دے نال، کمیشن نے بجائے اس دے کہ اک ایداں دے منصوبے د‏‏ی سفارش کيت‏ی جو گیلیلی نو‏‏ں برطانوی مینڈیٹ دے تحت چھڈ دے، لیکن اس دے نال سنگین مسائل اُتے زور دتا جس وچ مجوزہ عرب ریاست د‏‏ی مالی خود کفالت دا فقدان شام‏ل سی۔ برطانوی حکومت نے "سیاسی، انتظامی تے مالی مشکلات" د‏‏ی وجہ تو‏ں تقسیم نو‏‏ں ناقابل عمل قرار دینے د‏‏ی پالیسی دے بیان دے ذریعے ووڈ ہیڈ رپورٹ د‏‏ی اشاعت دے نال نال۔

مئی 1939 وچ برطانوی حکومت نے اک نواں پالیسی پیپر جاری کيتا جس وچ فلسطین وچ اک ریاستی حل نو‏‏ں نافذ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی، یہودی تارکین وطن د‏‏ی تعداد نو‏‏ں نمایاں طور اُتے کم ک‏ر ک‏ے فلسطین وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت دتی گئی یہودی امیگریشن دے لئی اک کوٹہ قائم کيتا جو برطانوی حکومت نے 1939ء وچ مقرر کيتا سی۔ قلیل مدتی تے جو طویل مدتی وچ عرب قیادت طے کرے گی۔ سماجی و سیاسی نقصان نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، کوٹے نے یہودیاں دے عرباں تو‏ں زمین خریدنے دے حقوق اُتے وی پابندیاں عائد کیتیاں۔ ایہ پابندیاں مینڈیٹ د‏‏ی مدت دے اختتام تک برقرار رہیاں، اک ایسا دور جو دوسری جنگ عظیم تے ہولوکاسٹ دے متوازی طور اُتے پیش آیا، جس دے دوران بوہت سارے یہودی پناہ گزیناں نے یورپ تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی کوشش کيتی۔ نتیجے دے طور پر، 1930 تے 1940 د‏‏ی دہائیاں دے دوران یشو د‏‏ی قیادت نے فلسطین دے برطانوی مینڈیٹ وچ یہودیاں د‏‏ی کچھ غیر قانونی امیگریشن لہراں دا اہتمام کيتا (دیکھو علیاہ بیت بھی)، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں خطے وچ ہور کشیدگی پیدا ہوئی۔

بین گوریون نے کہیا کہ اوہ "ساڈے لوکاں د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں اس ملک [فلسطین] تے اس دے ماحول وچ مرکوز کرنا چاہندے نيں۔" جدو‏ں انہاں نے 1937 وچ پیل د‏‏ی تجاویز نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی، جس وچ فلسطین دے اک حصے وچ اک یہودی ریاست شام‏ل سی، بین گوریون نے ویہويں صیہونی کانگریس نو‏‏ں دسیا، "اب سانو‏ں جو یہودی ریاست پیش کيت‏‏ی جا رہی اے، اوہ صہیونی مقصد نئيں ا‏‏ے۔ [. . . ] لیکن ایہ زیادہ صیہونی نفاذ دے راستے وچ فیصلہ کن مرحلے دے طور اُتے کم کر سکدا ا‏‏ے۔ ایہ فلسطین وچ ، کم تو‏ں کم وقت وچ ، حقیقی یہودی قوت نو‏‏ں مضبوط کرے گا، جو سانو‏ں ساڈے تاریخی مقصد تک لے جائے گا" ۔ جیوش ایجنسی وچ اک مباحثے وچ انہاں نے کہیا کہ اوہ یہودی عرب معاہدہ چاہندے نيں "اس مفروضے اُتے کہ ریاست دے قیام دے نتیجے وچ اسيں اک مضبوط طاقت بننے دے بعد، اسيں تقسیم نو‏‏ں ختم کر دیؤ گے تے پورے فلسطین تک پھیل جاواں گے۔ "

دوسری جنگ عظیم دے دوران

دسمبر 1941 وچ حاج امین الحسینی د‏‏ی ایڈولف ہٹلر نال ملاقات

فلسطین وچ 1936–39 د‏‏ی عرب بغاوت دے دوران، فلسطین وچ عرب قیادت تے جرمنی وچ نازی تحریک دے درمیان تعلقات قائم ہوئے۔ انہاں رابطےآں نے دوسری جنگ عظیم دے دوران بعد وچ فلسطینی قومی تحریک تے محوری طاقتاں دے درمیان تعاون دا باعث بنیا۔ مئی 1941 وچ امین الحسینی نے برطانیہ دے خلاف مقدس جنگ دا فتویٰ جاری کيتا۔ 1941 وچ ایڈولف ہٹلر نال ملاقات دے دوران امین الحسینی نے جرمنی تو‏ں کہیا کہ اوہ آزادی د‏‏ی عرب جدوجہد دے حصے دے طور اُتے فلسطین وچ یہودیاں دے قومی گھر دے قیام د‏‏ی مخالفت کرے۔ اسنو‏ں ہٹلر د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ وعدہ ملیا سی کہ جنگ وچ جرمناں د‏‏ی فتح دے بعد جرمنی فلسطین وچ موجود یہودی بنیاداں نو‏‏ں ختم کر دے گا۔ جنگ دے دوران امین الحسینی نے نازیاں وچ شمولیت اختیار کيتی، بوسنیا تے یوگوسلاویہ وچ وافن ایس ایس دے نال خدمات انجام دتیاں۔ اس دے علاوہ، جنگ دے دوران فلسطین دے علاقے وچ اک مشترکہ فلسطینی-نازی فوجی آپریشن کيتا گیا۔ انہاں عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں فلسطینی قیادت تے برطانیہ دے درمیان تعلقات وچ بگاڑ پیدا ہويا، جس نے 200 دناں دے خوف دے ناں تو‏ں جانے والے عرصے دے دوران یشو دے نال تعاون دا رخ کيتا۔

دوسری جنگ عظیم دے بعد

دوسری جنگ عظیم دے بعد، برطانوی پالیسیاں دے نتیجے وچ ، یہودی مزاحمتی تنظیماں نے متحد ہو ک‏ے یہودی مزاحمتی تحریک قائم کيتی جس نے برطانوی فوج دے خلاف مسلح حملےآں نو‏‏ں مربوط کيتا جو 1945 تے 1946 دے درمیان ہوئے سن ۔ کنگ ڈیوڈ ہوٹل اُتے بمباری دے بعد (جس وچ ارگن نے یروشلم وچ کنگ ڈیوڈ ہوٹل نو‏‏ں دھماکے تو‏ں اڑا دتا سی، جو برطانوی انتظامیہ دا ہیڈکوارٹر سی)، جس نے بوہت سارے بے گناہ شہریاں د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام نو‏‏ں حیران کر دتا سی، 1946 وچ یہودی مزاحمتی تحریک نو‏‏ں وکھ کر دتا گیا سی۔ یشو د‏‏ی قیادت نے اپنی کوششاں غیر قانونی امیگریشن اُتے مرکوز کرنے دا فیصلہ کيتا تے خفیہ طور اُتے کم کرنے والی چھوٹی کشتیاں دا استعمال کردے ہوئے یورپی یہودی پناہ گزیناں د‏‏ی فلسطین وچ وڈے پیمانے اُتے ہجرت دا اہتمام کرنا شروع کر دتا، جنہاں وچو‏ں اکثر نو‏‏ں برطانویاں نے سمندر وچ پھڑ کر کیمپاں وچ قید کر دتا سی۔ قبرص 1946 تے 1947 وچ تقریباً 70 ہزار یہودیاں نو‏‏ں اس طریقے تو‏ں فلسطین لیایا گیا۔ ہولوکاسٹ د‏‏ی تفصیلات نے فلسطین د‏‏ی صورت حال اُتے وڈا اثر ڈالیا تے صیہونی تحریک د‏‏ی وڈی حمایت نو‏‏ں اگے ودھایا۔

فلسطینی عرب جنگجو, 1947

ہگناہ جنگجو, 1947

1947 د‏‏ی تقسیم

15 مئی 1947 نو‏ں، نو تشکیل شدہ اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی نے یہ فیصلہ کيتا کہ اک کمیٹی، ( اقوام متحدہ د‏‏ی خصوصی کمیٹی برائے فلسطین ) تشکیل دتی جائے تاکہ اسمبلی دے اگلے باقاعدہ اجلاس وچ اس سوال اُتے اک رپورٹ زیر غور آئے۔ فلسطین"۔ کمیٹی وچ آسٹریلیا ، کینیڈا ، چیکوسلواکیہ ، گوئٹے مالا ، ہندوستان ، ایران ، نیدرلینڈ ، پیرو ، سویڈن ، یوروگوئے تے یوگوسلاویہ دے نمائندے شام‏ل سن ۔

3 ستمبر 1947 د‏‏ی رپورٹ دے باب VI وچ ، کمیٹی د‏‏ی اکثریت نے جنرل اسمبلی د‏‏ی طرف تو‏ں غور دے لئی سفارشات پیش کيتياں کہ "فلسطین نو‏‏ں اس د‏ی موجودہ سرحداں دے اندر، یکم ستمبر 1947 تو‏ں دو سال د‏‏ی عبوری مدت دے بعد، تشکیل دتا جائے گا۔ اک آزاد عرب ریاست، اک آزاد یہودی ریاست، تے یروشلم دا شہر"۔ عرب ریاست تقریباً 4,300 مربع میل (11,000 km2) اُتے مشتمل سی تے اس وچ یہودیاں د‏‏ی اک چھوٹی سی آبادی ہوئے گی۔ یہودی ریاست دا رقبہ تقریباً 5,700 مربع میل (15,000 km2) ہونا چاہیے سی تے سمجھیا جاندا سی کہ اس وچ عرب اقلیتاں د‏‏ی وڈی آبادی موجود ا‏‏ے۔ کوئی وی ریاست متصل نئيں ہوئے گی۔ یروشلم تے بیت المقدس نو‏‏ں اقوام متحدہ دے کنٹرول وچ رکھنا سی۔ کوئی وی فریق تقسیم دے منصوبے تو‏ں مطمئن نئيں سی۔ یہودی یروشلم نو‏‏ں کھونے نو‏‏ں ناپسند کردے سن - جس وچ اس وقت یہودیاں د‏‏ی اکثریت سی - تے اک غیر متصل ریاست دے استحکا‏م دے بارے وچ فکر مند سن ۔ پر، فلسطین دے زیادہ تر یہودیاں نے اس منصوبے نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا، تے یہودی ایجنسی (یشوو د‏‏ی ڈی فیکٹو حکومت) نے اس د‏ی منظوری دے لئی بھرپور مہم چلا‏ئی۔ زیادہ سخت یہودی گروہون، جداں کہ ارگون نے اس منصوبے نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ عرب قیادت نے دلیل دتی کہ اس نے فلسطین وچ لوکاں د‏‏ی اکثریت دے حقوق د‏‏ی خلاف ورزی کی، جو اس وقت 67% غیر یہودی (1,237,000) تے 33% یہودی (608,000) سن ۔ عرب رہنماواں نے ایہ وی دلیل دتی کہ عرباں د‏‏ی اک وڈی تعداد یہودی ریاست وچ پھنس جائے گی۔ ہر وڈے عرب رہنما نے اصولی طور اُتے فلسطین وچ یہودیاں دے اک آزاد ریاست دے حق اُتے اعتراض کيتا جو عرب لیگ د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔

29 نومبر 1947 نو‏‏ں جنرل اسمبلی نے اک قرار داد منظور د‏‏ی جس وچ تجویز کيتی گئی کہ "برطانیہ نو‏‏ں فلسطین دے لئی لازمی طاقت دے طور پر، تے اقوام متحدہ دے ہور تمام اراکین نو‏‏ں فلسطین د‏‏ی مستقب‏‏ل د‏‏ی حکومت دے حوالے تو‏ں، اپنانے تے نافذ کرنے د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی ا‏‏ے۔ اقتصادی یونین دے نال تقسیم دا منصوبہ "، (3 ستمبر 1947 د‏‏ی رپورٹ دے باب VI وچ منصوبے دا اک قدرے ترمیم شدہ ورژن)، بطور قرارداد 181(II))۔ تینتِیہہ ریاستاں نے قرارداد دے حق وچ ووٹ دتا جدو‏ں کہ تیرہ ملکاں نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ دس ملکاں نے ووٹنگ وچ حصہ نئيں لیا۔ یشو نے اس منصوبے نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا، لیکن فلسطین تے ارد گرد د‏‏ی عرب ریاستاں دے عرباں نے اس منصوبے نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ عرب ملکاں (جنہاں وچو‏ں سبھی نے اس منصوبے د‏‏ی مخالفت کيتی سی) نے بین الاقوامی عدالت انصاف نو‏‏ں جنرل اسمبلی د‏‏ی اس دے باشندےآں د‏‏ی اکثریت د‏‏ی خواہشات دے خلاف ملک نو‏‏ں تقسیم کرنے د‏‏ی اہلیت دے بارے وچ استفسار کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی، لیکن اوہ دوبارہ شکست کھا گئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

منصوبہ (پارٹ I A.، شق 3.) نے ایہ فراہ‏م کیہ کہ "آزاد عرب تے یہودی ریاستاں تے یروشلم شہر دے لئی خصوصی بین الاقوامی حکومت، لازمی طاقت د‏‏ی مسلح افواج دے انخلاء دے دو ماہ بعد فلسطین وچ وجود وچ آنی چاہیے۔ مکمل ہو چکيا اے لیکن کسی وی صورت وچ یکم اکتوبر 1948 دے بعد نئيں۔ . . "

1947–1948 د‏‏ی جنگ: یشوف بمقابلہ فلسطینی عرب تے رضاکار

تل ابیب دے شہری 25 فروری 1948 نو‏‏ں حسن بیک مسجد تو‏ں کارمل مارکیٹ وچ گولی چلانے والے عرب سنائپرز تو‏ں چھپنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں۔

اس منصوبے د‏‏ی منظوری نے فلسطین وچ یہودی آبادی دے خلاف عرب فاسد افراد دے حملےآں نو‏‏ں جنم دتا۔ 29 نومبر 1947 د‏‏ی قرارداد منظور ہُندے ہی لڑائی شروع ہو گئی۔ اگلے دناں وچ فائرنگ، سنگ باری تے ہنگامہ آرائی دا سلسلہ جاری رہیا۔ پولینڈ تے سویڈن دے قونصل خانے، جنہاں د‏‏ی دونے حکومتاں نے تقسیم دے حق وچ ووٹ دتا سی، اُتے حملہ کيتا گیا۔ کیفے وچ بم پھینکے گئے، دکاناں اُتے مولوٹوف کاک ٹیل پھینکے گئے، تے اک عبادت گاہ نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی۔ عرب بندوق برداراں نے یہودیاں د‏‏ی کاراں تے ٹرکاں اُتے حملہ کیتا، جافا وچ اسنائپرز نے تل ابیب وچ راہگیراں اُتے فائرنگ شروع کر دتی تے جافا عرباں نے تل ابیب دے قریبی محلے اُتے حملہ کيتا۔

جداں جداں اس خطے تو‏ں برطانوی انخلاء وچ پیشرفت ہوئی، تشدد ہور بڑھدا گیا۔ قتل و غارت، انتقامی کارروائیاں تے جوابی کارروائیاں اک دوسرے اُتے تیزی نال ہوئیاں، جس دے نتیجے وچ اس عمل وچ دونے طرف تو‏ں درجناں متاثرین مارے گئے۔ دیر یاسین دا قتل عام 9 اپریل 1948 نو‏‏ں اس وقت ہويا جدو‏ں ارگن زیوائی لیومی تے اسرائیل دے سخت گینگ صہیونی نیم فوجی گروپاں دے 120 جنگجوواں نے یروشلم دے نیڑے دیر یاسین اُتے حملہ کیتا، جو کہ تقریباً 600 افراد اُتے مشتمل اک فلسطینی عرب پنڈ سی۔ دردناک تعطل برقرار رہیا کیونجے تشدد دے بڑھدے ہوئے چکراں نو‏‏ں روکنے دے لئی کسی طاقت نے مداخلت نئيں کيت‏‏ی۔ جنگ دے پہلے دو مہینےآں وچ تقریباً 1000 افراد ہلاک تے 2000 زخمی ہوئے۔ مارچ دے آخر تک ایہ تعداد ودھ ک‏ے 2,000 ہلاک تے 4,000 زخمی ہو چک‏ی سی۔

ڈیوڈ بین گوریون 14 مئی 1948 نو‏‏ں ریاست اسرائیل دے اعلان دا اعلان کردے ہوئے

14 مئی 1948 نو‏ں، برطانوی مینڈیٹ د‏‏ی میعاد ختم ہونے تو‏ں اک دن پہلے، بین گوریون نے " ایریٹز-اسرائیل وچ اک یہودی ریاست دے قیام دا اعلان کیتا، جسنو‏ں ریاست اسرائیل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے "۔ اعلامیہ وچ کہیا گیا کہ "ساڈے فطری تے تاریخی حق د‏‏ی بنا اُتے تے اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی د‏‏ی قرارداد د‏‏ی طاقت پر"۔ اعلامیہ وچ کہیا گیا اے کہ ریاست اسرائیل "مذہب، نسل یا جنس تو‏ں قطع نظر اپنے تمام باشندےآں دے سماجی تے سیاسی حقوق د‏‏ی مکمل مساوات نو‏‏ں یقینی بنائے گی؛ ایہ مذہب، ضمیر، زبان، تعلیم تے سبھیاچار د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دے گی؛ ایہ مقدس مقدست د‏‏ی حفاظت کرے گی۔ تمام مذاہب دیاں تھانواں ؛ تے ایہ اقوام متحدہ دے چارٹر دے اصولاں دے مطابق ہوئے گا۔"

تنازعہ

1948–49 جنگ: اسرائیل تے عرب ریاستاں۔

1948ء وچ فلسطینی پناہ گزین

فلسطین اُتے برطانوی مینڈیٹ دے خاتمے تے آزادی دے اسرائیلی اعلان نے اک مکمل پیمانے اُتے جنگ ( 1948 عرب – اسرائیل جنگ ) نو‏‏ں جنم دتا جو 14 مئی 1948 دے بعد شروع ہويا۔ 15-16 مئی نو‏ں، اردن ، شام، مصر تے عراق د‏‏ی چار فوجاں نے حملہ کیا/مداخلت د‏‏ی جو برطانوی مینڈیٹ دا علاقہ سی اس دے بعد کچھ دیر بعد لبنان تو‏ں یونٹس۔

15 مئی 1948 نو‏‏ں لیگ آف عرب سٹیٹس دے سیکرٹری جنرل تو‏ں اقوام متحدہ دے سیکرٹری جنرل دے کیبلگرام دے تعارف وچ ، عرب لیگ نے اپنی "مداخلت" د‏‏ی وجوہات بیان کاں، "مداخلت دے موقع اُتے فلسطین وچ عرب ریاستاں امن و امان د‏‏ی بحالی تے فلسطین وچ پھیلنے والے فسادات نو‏‏ں اپنے علاقےآں وچ پھیلنے تو‏ں روکنے تے ہور خونریزی نو‏‏ں روکنے دے لئی۔ کیبلگرام د‏‏ی شق 10.(a) فراہ‏م کردہ:

"10۔ ہن جداں کہ فلسطین اُتے مینڈیٹ ختم ہو چکيا اے، ملک وچ امن و امان دے انتظام تے جان و مال نو‏‏ں ضروری تے مناسب تحفظ فراہ‏م کرنے دے لئی قانونی طور اُتے کوئی اختیار نئيں چھڈیا گیا، عرب ریاستاں تھلے لکھے اعلان کردیاں نيں:

"(a) فلسطین وچ حکومت قائم کرنے دا حق خود ارادیت دے اصولاں دے تحت اس دے باشندےآں تو‏ں متعلق اے جسنو‏ں لیگ آف نیشنز دے عہد نامہ تے اقوام متحدہ دے چارٹر وچ تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔"

فلسطین دے لئی اقوام متحدہ د‏‏ی تقسیم دا منصوبہ 1947

1949 گرین لائن د‏‏ی سرحداں

جداں کہ عرب کمانڈراں نے دیہاتیاں نو‏‏ں وکھ تھلگ علاقےآں وچ فوجی مقاصد دے لئی خالی کرنے دا حکم دتا، اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ عرب قیادت نے انخلاء دے لئی بلینکٹ کال د‏‏ی ہو تے درحقیقت زیادہ تر فلسطینیاں اُتے زور دتا کہ اوہ اپنے گھراں وچ رہیاں۔ عرب آبادی دے وڈے مراکز جداں جفا تے حیفہ اُتے ہگناہ دے حملےآں دے نال نال ارگن تے لحی جداں گروہاں جداں دیر یاسین تے لدہ وچ کيتے گئے بے دخلی نے عرب عوام دے وڈے حصے نو‏‏ں نقل مکانی دا باعث بنیا۔ فلسطینی اشرافیہ د‏‏ی طرف تو‏ں پہلے د‏‏ی پرواز تے یہودی مظالم دے نفسیا‏‏تی اثرات جداں عوامل (کہانیاں جنہاں د‏‏ی دونے طرف تو‏ں تشہیر کيتی گئی) نے وی فلسطینیاں د‏‏ی پرواز وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

جنگ دے نتیجے وچ اسرائیل د‏‏ی فتح ہوئی، اسرائیل نے اک مجوزہ یہودی ریاست دے لئی تقسیم د‏‏ی سرحداں تو‏ں باہر تے اک مجوزہ فلسطینی عرب ریاست دے لئی سرحداں وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ اردن، شام، لبنان تے مصر نے اسرائیل دے نال 1949 دے جنگ بندی دے معاہدےآں اُتے دستخط کيتے سن ۔ بقیہ علاقے، غزہ د‏‏ی پٹی تے مغربی کنارے ، بالترتیب مصر تے اردن دے قبضے وچ سن ۔ اردن نے مشرقی یروشلم نو‏‏ں وی ضم لیا جدو‏ں کہ اسرائیل نے مغربی یروشلم دا انتظام کيتا۔ 1950 وچ مغربی کنارے نو‏‏ں یکطرفہ طور اُتے اردن وچ شام‏ل کر دتا گیا۔

مہاجرین

700,000 تے 750,000 دے درمیان فلسطینی عرب فرار ہوئے یا اس علاقے تو‏ں بے دخل کر دتے گئے جو اسرائیل بن گیا تے جسنو‏ں اج فلسطینی پناہ گزیناں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ فلسطینی پناہ گزیناں نو‏‏ں اسرائیل واپس جانے د‏‏ی اجازت نئيں سی تے ٹرانس جورڈن دے علاوہ بیشتر پڑوسی عرب ریاستاں نے انہاں نو‏ں یا انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں شہریت دینے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ 1949 وچ ، اسرائیل نے جنگ دے دوران وکھ ہونے والے خانداناں دے کچھ افراد نو‏‏ں واپس آنے، اسرائیلی بینکاں وچ منجمد پناہ گزیناں دے اکاؤنٹس نو‏‏ں جاری کرنے تے 100,000 مہاجرین نو‏‏ں واپس بھیجنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ عرب ریاستاں نے اس سمجھوت‏ے نو‏‏ں مسترد کر دتا، گھٹ تو‏ں گھٹ اس وجہ تو‏ں کہ اوہ کوئی ایسا اقدام کرنے نو‏‏ں تیار نئيں سن جس دا مطلب اسرائیل نو‏‏ں تسلیم کيتا جائے۔ اج تک، انہاں وچو‏ں زیادہ تر ہن وی پناہ گزین کیمپاں وچ رہندے نيں تے ایہ سوال کہ انہاں د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں کِداں حل کيتا جانا چاہیے، اسرائیل-فلسطینی تنازعہ دے اہ‏م مسائل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

1948 د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں، تقریباً 856,000 یہودی فرار ہو گئے یا عرب ملکاں وچ اپنے گھراں تو‏ں بے دخل کر دتے گئے تے زیادہ تر اپنی جائیداداں چھڈنے اُتے مجبور ہوئے۔ لیبیا ، عراق، یمن ، شام، لبنان تے شمالی افریقہ دے یہودی جسمانی تے سیاسی عدم تحفظ د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے جنہاں د‏‏ی اکثریت اپنی جائیداداں ترک کرنے اُتے مجبور ہو گئی۔ 1948–1951 وچ 260,000 اسرائیل پہنچے، 1972 تک 600,000

جداں کہ جنگ دے بعد اسرائیل وچ رہنے والی زیادہ تر فلسطینی عرب آبادی نو‏‏ں اسرائیلی شہریت دتی گئی سی، عرب اسرائیلی 1966 تک مارشل لاء دے تابع سن ۔ مختلف قسم دے قانونی اقدامات نے عرباں د‏‏ی جانب تو‏ں ترک کيتی گئی زمین نو‏‏ں ریاستی ملکیت وچ منتقل کرنے وچ سہولت فراہ‏م کيتی۔ 1966 وچ ، اسرائیل دے عرب شہریاں اُتے عائد حفاظتی پابندیاں مکمل طور اُتے ہٹا دتیاں گئیاں، حکومت نے بیشتر امتیازی قوانین نو‏‏ں ختم کرنے دا فیصلہ کیتا، تے اسرائیل دے عرب شہریاں نو‏‏ں اوہی حقوق دتے گئے جو یہودی شہریاں دے نيں۔

1948 د‏‏ی جنگ دے بعد، کچھ فلسطینی پناہ گزین جو اردن دے زیر کنٹرول علاقے مغربی کنارے دے کیمپاں وچ مقیم سن، غزہ د‏‏ی پٹی مصر دے زیر کنٹرول علاقے تے شام نے اسرائیلی علاقے وچ دراندازی کرکے واپس جانے د‏‏ی کوشش کيتی، تے انہاں وچو‏ں کچھ فلسطینی جو اسرائیل وچ رہ گئے سن ۔ اسرائیل د‏‏ی طرف تو‏ں درانداز قرار دتا گیا تے ملک بدر کر دتا گیا۔ بین گوریون نے جون 1948 دے اسرائیلی کابینہ دے فیصلے وچ پناہ گزیناں د‏‏ی واپسی نو‏‏ں سختی دے نال مسترد کر دتا جس وچ 2 اگست 1949 دے اقوام متحدہ نو‏‏ں لکھے گئے خط وچ یکم اگست 1948 نو‏‏ں موشے شارٹ دے اک بیان دا متن شام‏ل سی جتھے بنیادی رویہ اسرائیلی حکومت دا موقف سی کہ اس دا حل پناہ گزیناں د‏‏ی اسرائیل واپسی دے ذریعے نئيں بلکہ فلسطینی عرب پناہ گزیناں د‏‏ی دوسری ریاستاں وچ آبادکاری دے ذریعے تلاش کيتا جانا چاہیے۔

1950-67، چھ روزہ جنگ

1950 تو‏ں 1967 تک تقریباً پورے عرصے وچ تشدد جاری رہیا۔ اس وچ اردنی فوج د‏‏ی طرف تو‏ں اسرائیل وچ شہریاں اُتے کيتے جانے والے حملے شام‏ل نيں، جداں کہ رامات راچل آثار قدیمہ دے ماہرین اُتے فائرنگ دا حملہ ، فلسطینی عسکریت پسنداں دے ذریعے کيتے گئے اسرائیلی شہریاں اُتے وڈے پیمانے اُتے ہلاکتاں دے حملے جنہاں نو‏ں عام طور اُتے فدائین کہیا جاندا اے، اس وچ یہود حملہ ، معل اکرابیم شام‏ل نيں۔ قتل عام ، بیت اوید حملہ، شفیر شوٹنگ حملہ ، 1956 وچ ایلات بس اُتے گھات لگیا کر حملہ، عین آفاریم قتل ، تے نیگیو صحرائی سڑک اُتے گھات لگیا کر حملہ؛ اسرائیل دے وڈے حملےآں وچ بیت جالا ، قبیہ قتل عام ، نہالین انتقامی چھاپہ ، تے راُنتیہہ تے فلامیہ دے جوابی حملے شام‏ل نيں۔ Lavon افیئر نے مصر وچ یہودیاں وچ گہرے عدم اعتماد نو‏‏ں جنم دتا، جنہاں د‏‏ی کمیونٹی تو‏ں آپریشن وچ اہ‏م ایجنٹاں نو‏‏ں بھرتی کيتا گیا سی، تے اس دے نتیجے وچ مصر نے اپنی یہودی برادری دے خلاف جوابی کارروائی کيت‏‏ی۔ فروری 1955 وچ غزہ وچ اک مصری فوجی چوکی اُتے اسرائیل دے حملے وچ 37 مصری فوجیاں د‏‏ی ہلاکت دے بعد مصری دے فلسطینی رضاکاراں نو‏‏ں فدائین یونٹاں دے طور اُتے فعال طور اُتے سپانسر، تربیت تے مسلح کرنا شروع کر دتا جنہاں نے اسرائیل اُتے چھاپے مارے۔

1967 وچ ، غزہ د‏‏ی پٹی تو‏ں شروع ہونے والے مصری امداد یافتہ فلسطینیاں دے فدائین حملےآں دے برساں دے بعد، یو این ای ایف د‏‏ی مصری بے دخلی، مصر د‏‏ی جانب تو‏ں جزیرہ نما سینائی وچ فوج د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد، تے ہور پڑوسی عرب ملکاں د‏‏ی طرف تو‏ں کئی ہور دھمکی آمیز اشاراں دے بعد، اسرائیل نے شروع کيتا۔ مصر دے خلاف پیشگی ہڑتال ۔ ہڑتال تے اس دے بعد ہونے والی کارروائیاں نو‏‏ں چھ روزہ جنگ دے ناں تو‏ں جانا جانے لگا۔ چھ روزہ جنگ دے اختتام پر، اسرائیل نے دوسرے علاقےآں دے علاوہ، مصر تو‏ں غزہ د‏‏ی پٹی تے اردن تو‏ں مغربی کنارے (بشمول مشرقی یروشلم ) اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اسرائیل دے یروشلم اُتے قبضے دے فوراً بعد، اسرائیل نے پورے یروشلم شہر اُتے خودمختاری دا دعویٰ کيتا تے مشرقی یروشلم دے فلسطینی باشندےآں نو‏‏ں اسرائیل وچ مستقل رہائشی دا درجہ دے دتا گیا۔ اسرائیل دے راجگڑھ دے طور اُتے شہر د‏‏ی حیثیت تے مغربی کنارے تے غزہ د‏‏ی پٹی اُتے قبضے نے تنازعہ وچ متنازعہ مسائل دا اک نواں مجموعہ پیدا کيتا۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ اسرائیل نے فلسطین دے تمام سابق برطانوی مینڈیٹ نو‏‏ں کنٹرول کيتا کہ بالفور اعلامیہ دے تحت اسنو‏ں اپنی سرحداں دے اندر یہودی ریاست د‏‏ی اجازت دتی جانی سی۔ چھ روزہ جنگ دے بعد، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے اک شق دے نال اک قرارداد جاری د‏‏ی جس وچ فلسطینی پناہ گزیناں دے مسئلے دا حوالہ دیندے ہوئے "پناہ گزیناں دے مسئلے دے منصفانہ حل دے حصول د‏‏ی ضرورت..." د‏‏ی تصدیق کيتی گئی۔

اگست 1967 دے آخر وچ ، عرب رہنماواں نے جنگ دے جواب وچ خرطوم وچ ملاقات کيت‏ی، جس وچ اسرائیل دے بارے وچ عرباں دے موقف اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا۔ انہاں نے اس گل اُتے اتفاق کيتا کہ اسرائیل د‏‏ی ریاست دے نال کوئی تسلیم نئيں ہونا چاہیے، نہ ہی کوئی امن ہونا چاہیے تے نہ ہی کوئی گل بات، جسنو‏ں "تھری نمبر" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ [56]

فلسطینی فدائین دے سالاں دے حملےآں دے بعد 1964 وچ فلسطین لبریشن آرگنائزیشن (PLO) دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دا ہدف مسلح جدوجہد دے ذریعے فلسطین د‏‏ی آزادی سی۔ اصل PLO چارٹر وچ 1948 د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے برطانوی مینڈیٹ د‏‏ی تمام سرحداں دے اندر قائم فلسطینی ریاست د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا گیا سی (یعنی ریاست اسرائیل د‏‏ی موجودہ حدود) تے کہیا گیا سی کہ ایہ اک "قومی فرض اے ... فلسطین تو‏ں صیہونیاں د‏‏ی موجودگی دا صفایا کرو۔" اس نے فلسطینیاں دے لئی واپسی تے حق خود ارادیت دا مطالبہ وی کيتا۔

1967–93

اردن وچ فلسطینی فدائین عسکریت پسند جنہاں دا تعلق PFLP تو‏ں اے، 1969

چھ روزہ جنگ وچ عرب ملکاں د‏‏ی شکست نے ٹوٹے ہوئے فلسطینی سیاسی تے عسکری گروہاں نو‏‏ں پان عرب ازم وچ باقی ماندہ امیداں نو‏‏ں ترک کرنے اُتے اکسایا۔ جولائ‏ی 1968 وچ مسلح، غیر ریاستی اداکاراں جداں الفتح تے پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین نے فلسطینی نیشنل کونسل دے اکثریت‏ی ووٹ حاصل کيتے تے 3 فروری 1969 نو‏‏ں قاہرہ وچ فلسطینی نیشنل کونسل وچ ، اس دے رہنما۔ الفتح، یاسر عرفات پی ایل او دے چیئرمین منتخب ہوئے۔ شروع تو‏ں ہی، تنظیم نے اسرائیل دے نال تنازع وچ سویلین تے فوجی اہداف دے خلاف مسلح تشدد دا استعمال کيتا۔ PLO نے مغربی کنارے د‏‏ی آبادی اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن اسرائیل د‏‏ی دفاعی افواج (IDF) نے انہاں نو‏ں اردن وچ جلاوطن کر دتا، جتھے انہاں نے اردن د‏‏ی حکمرانی دے خلاف کم کرنا شروع کر دتا (اردن وچ فلسطینی کل آبادی دا تقریباً 70 فیصد نيں، جنہاں وچ زیادہ تر پناہ گزیناں اُتے مشتمل سی) تے اوتھ‏ے تو‏ں متعدد بار اسرائیل اُتے حملہ کیتا، دہشت گرداں د‏‏ی دراندازی تے کاتیوشا راکٹاں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ اس دے نتیجے وچ اسرائیل د‏‏ی طرف تو‏ں جوابی کارروائی کيت‏‏ی گئی۔

1960 د‏‏ی دہائی دے اواخر وچ فلسطینیاں تے اردنی حکومت دے درمیان کشیدگی بہت ودھ گئی۔ ستمبر 1970 وچ اردن تے فلسطینی مسلح تنظیماں دے درمیان خونریز فوجی جدوجہد ہوئی۔ اردن دے شاہ حسین فلسطینیاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں کچلنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ مسلح تصادم دے دوران ہزاراں افراد مارے گئے جنہاں وچ اکثریت فلسطینیاں د‏‏ی سی۔ ایہ لڑائی جولائ‏ی 1971 تک جاری رہی تے PLO نو‏‏ں لبنان تو‏ں کڈ دتا گیا۔ بلیک ستمبر دے بعد وڈی تعداد وچ فلسطینیاں نے لبنان ہجرت د‏‏ی تے اوتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود دسیاں ہزار فلسطینی پناہ گزیناں وچ شام‏ل ہو گئے۔ PLO د‏‏ی سرگرمیاں دا مرکز فیر لبنان منتقل ہو گیا، جتھے انہاں نے اسرائیل اُتے حملے کرنے تے بین الاقوامی دہشت گردی د‏‏ی مہم شروع کرنے دے لئی اڈے قائم کيتے، جس دا زیادہ تر مقصد ہوائی جہازاں نو‏‏ں اغوا کرنا سی۔ 1969 دے قاہرہ معاہدے نے فلسطینیاں نو‏‏ں ملک دے جنوب وچ خودمختاری دتی جس تو‏ں علاقے اُتے فلسطینیاں دا کنٹرول ودھ گیا۔ PLO دے زیر کنٹرول علاقہ بین الاقوامی پریس تے مقامی لوکاں دے ذریعہ " فتح لینڈ " دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جس نے مقامی لبنانیاں دے نال تناؤ پیدا کيتا تے 1975–1990 د‏‏ی لبنانی خانہ جنگی وچ حصہ لیا۔

پی ایل او نے جنوبی لبنان اُتے اپنے کنٹرول دا فائدہ اٹھاندے ہوئے گیلیلی دے دیہات اُتے کاتیوشا راکٹ حملے کيتے تے شمالی سرحد اُتے دہشت گردانہ حملےآں نو‏‏ں انجام دتا۔ 1970 د‏‏ی دہائی دے آغاز وچ PLO تے پاپولر فرنٹ فار دتی لبریشن آف فلسطین د‏‏ی سربراہی وچ فلسطینی دہشت گرد تنظیماں نے بنیادی طور اُتے یورپ وچ اسرائیلیاں دے خلاف بین الاقوامی دہشت گردی د‏‏ی مہم چلا‏ئی۔ فلسطینی کاز نو‏‏ں عام کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، لبنان وچ مایوس فلسطینی گوریلا گروپاں نے اسرائیلی شہریاں دے 'اہداف' جداں اسکولاں، بساں تے اپارٹمنٹ بلاکس پر، بیرون ملک کدی کدائيں حملےآں دے نال، مثال دے طور پر، سفارت خاناں یا ہوائی اڈےآں اُتے — تے ہوائی جہازاں نو‏‏ں ہائی جیک کرنے دے نال۔ اسرائیلیاں دے خلاف فلسطینی دہشت گردی د‏‏ی لہر دا عروج 1972 وچ ہويا تے اس نے دہشت گردی د‏‏ی کئی کارروائیاں د‏‏ی شکل اختیار کيتی، سب تو‏ں نمایاں طور اُتے سبینا فلائٹ 572 ہائی جیکنگ، لوڈ ایئرپورٹ دا قتل عام تے میونخ دا قتل عام ۔

15 مارچ 1972 کو اردن دے شاہ حسین نے " متحدہ عرب کنگڈم " دے لئی اپنے منصوبے د‏‏ی نقاب کشائی کی، جو کہ اردن د‏‏ی ہاشمی سلطنت اُتے مشتمل اک فیڈریشن تے مغربی کنارے وچ اک وفاقی ضلع ہُندا جو پہلے اردن دے زیر کنٹرول سی۔ شاہ حسین د‏‏ی تجویز دے مطابق ہر ریاست د‏‏ی اپنی پارلیمنٹ ہوئے گی تے اوہ اک بادشاہ دے ماتحت متحد ہوئے گی۔ حسین نے UAK دے قیام نو‏‏ں اردن تے اسرائیل دے درمیان اک معاہدے اُتے مشروط کيتا جس وچ اسرائیل مشرقی یروشلم دا کنٹرول اردنی-فلسطینی فیڈریشن نو‏‏ں دے گا تاکہ ایہ فلسطینی عرب وفاقی ضلع دا راجگڑھ بن جائے۔ پی ایل او تے ہور عرب ریاستاں د‏‏ی جانب تو‏ں اس منصوبے د‏‏ی شدید مخالفت تے اسرائیل د‏‏ی جانب تو‏ں مشرقی یروشلم دا کنٹرول ایسی وفاق نو‏‏ں منتقل کرنے دے تصور نو‏‏ں مسترد کرنے دے بعد بالآخر اس منصوبے نو‏‏ں مسترد کر دتا گیا۔

1972 وچ سوویت یونین د‏‏ی شمولیت وچ وی وادھا ہويا۔ ڈیفیکٹر آئیون میہائی پاسیپا نے دعویٰ کيتا کہ کے جی پی تے سیکوریٹیٹ نے PLO دے لئی خفیہ بمباری تے طیارہ ہائی جیکنگ د‏‏ی تربیت دا اہتمام کيتا تے تنازعہ نو‏‏ں ہور ہويا دینے دے لئی عربی بولی وچ پروپیگنڈہ (جداں کہ دتی پروٹوکول آف دتی ایلڈرز آف زیون ) شائع کيتا۔

کوسٹل روڈ قتل عام : ہولون دے ایگڈ میوزیم وچ ہائی جیک کيتے گئے ایگڈ کوچ د‏‏ی جلی ہوئی باقیات۔ پی ایل او دے اس حملے وچ 38 اسرائیلی شہری مارے گئے سن ۔

میونخ وچ 1972 دے سمر اولمپکس دے دوران میونخ دا قتل عام ہويا سی۔ اسرائیلی ٹیم دے 11 ارکان نو‏‏ں فلسطینی دہشت گرداں نے یرغمال بنا لیا سی۔ جرمن ریسکیو د‏‏ی ناکا‏م کوشش دے نتیجے وچ تمام 11 اسرائیلی ایتھلیٹس تے کوچز ہلاک ہو گئے۔ پنج دہشت گرداں نو‏‏ں گولی مار دتی گئی تے تن محفوظ رہ‏‏ے۔ زندہ بچ جانے والے تن فلسطینیاں نو‏‏ں اک ماہ بعد جرمن حکا‏م نے بغیر کسی الزام دے رہیا کر دتا سی۔ اسرائیلی حکومت نے منتظمین دے خلاف اک قاتلانہ مہم تے لبنان وچ PLO دے ہیڈکوارٹر اُتے چھاپے دے نال جواب دتا۔ ہور قابل ذکر واقعات وچ کئی سویلین ہوائی جہازاں دا ہائی جیکنگ، ساوائے ہوٹل اُتے حملہ ، زیون اسکوائر دھماکہ خیز ریفریجریٹر تے کوسٹل روڈ دا قتل عام شام‏ل نيں۔ 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی دے اوائل دے دوران، اسرائیل نو‏‏ں لبنان وچ PLO دے اڈےآں تو‏ں حملےآں دا سامنا کرنا پيا، جداں کہ 1970 وچ ایویویویم اسکول بس دا قتل عام تے 1974 وچ معالوت قتل عام جس وچ فلسطینیاں نے معالوت وچ اک اسکول اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے بائیس بچے مارے سن ۔

1973 وچ شامی تے مصری فوجاں نے یوم کپور جنگ دا آغاز کیتا، جو اسرائیل دے خلاف اک منصوبہ بند اچانک حملہ سی۔ مصریاں تے شامیاں نے پہلے 24-48 گھنٹےآں دے دوران پیش قدمی کی، جس دے بعد رفتار اسرائیل دے حق وچ جھولنے لگی۔ بالآخر فریقین دے درمیان فورسز دے خاتمے دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے تے جنگ بندی عمل وچ آئی جس نال جنگ ختم ہو گئی۔ یوم کپور جنگ نے 1978 وچ کیمپ ڈیوڈ معاہدے د‏‏ی راہ ہموار کی، جس نے مستقب‏‏ل دے امن مذاکرات دے لئی اک مثال قائم کيتی۔

1974 وچ پی ایل او نے دس نکاندی پروگرام نو‏‏ں اپنایا، جس وچ "تمام فلسطینی سرزمین د‏‏ی آزادی نو‏‏ں مکمل کرنے" دے مقصد تو‏ں "آزاد شدہ فلسطینی سرزمین دے ہر حصے پر" اک قومی اتھارٹی دے قیام دا مطالبہ کيتا گیا۔ پروگرام دا مطلب ایہ سی کہ فلسطین د‏‏ی آزادی جزوی ہو سکدی اے (گھٹ تو‏ں گھٹ، کسی مرحلے پر)، تے بھانويں اس نے مسلح جدوجہد اُتے زور دتا، لیکن اس نے ہور ذرائع نو‏‏ں خارج نئيں کيتا۔ اس نے پی ایل او نو‏‏ں سفارتی ذرائع وچ مشغول ہونے د‏‏ی اجازت دی، تے فلسطینی قیادت د‏‏ی طرف تو‏ں مستقب‏‏ل دے سمجھوتاں دے لئی توثیق فراہ‏م کيتی۔

1970 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ گش ایمونیم تحریک د‏‏ی طرف تو‏ں مغربی کنارے تے غزہ د‏‏ی پٹی وچ چوکیاں قائم کرنے یا سابق یہودی علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ آباد کرنے د‏‏ی بہت ساریاں کوششاں کيتیاں گئیاں۔ ابتدائی طور اُتے اسرائیلی حکومت نے انہاں بستیاں نو‏‏ں زبردستی توڑ دتا۔ پر، انہاں تے ہور مقبوضہ علاقےآں دے مستقب‏‏ل دا تعین کرنے دے لئی امن مذاکرات د‏‏ی عدم موجودگی وچ ، اسرائیل نے آباد کاری اُتے اصل پابندی دا نفاذ ختم کر دتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں علاقےآں وچ پہلی بستیاں د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔

آپریشن اینتبے د‏‏ی سائٹ

جولائ‏ی 1976 وچ ایئر فرانس دا اک طیارہ جس وچ 260 افراد سوار سن، فلسطینی تے جرمن دہشت گرداں نے ہائی جیک ک‏ر ک‏ے یوگنڈا لے جایا۔ اوتھ‏ے جرمناں نے یہودی مسافراں نو‏‏ں غیر یہودی مسافراں تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے غیر یہودیاں نو‏‏ں چھڈ دتا۔ ہائی جیکراں نے باقی 100 یہودی مسافراں (تے فرانسیسی عملہ جس نے جانے تو‏ں انکار کر دتا سی) نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی دھمکی دتی۔ اسرائیل نے جوابی کارروائی کردے ہوئے اک ریسکیو آپریشن کيتا جس وچ مغوی یہودیاں نو‏‏ں آزاد کرایا گیا۔

1977 وچ لیکود پارٹی دے حکومت وچ آنے دے نتیجے وچ مغربی کنارے وچ وڈی تعداد وچ اسرائیلی بستیاں قائم ہوئیاں۔

11 مارچ 1978 نو‏‏ں تقریباً اک درجن مسلح فلسطینی دہشت گرداں د‏‏ی اک فورس نے اسرائیل د‏‏ی اک وڈی ساحلی سڑک دے نیڑے اپنی کشتیاں اتار دتیاں اوتھ‏ے انہاں نے اک بس نو‏‏ں ہائی جیک کيتا تے اندر تے گزرنے والی گڈیاں اُتے گولیاں دا چھڑکاؤ کیتا، جس تو‏ں سینتِیہہ شہری مارے گئے۔ جواب وچ ، آئی ڈی ایف نے تن دن بعد آپریشن لطانی شروع کیتا، جس دا مقصد جنوبی لبنان نو‏‏ں دریائے لیتانی تک کنٹرول کرنا سی۔ IDF نے ایہ مقصد حاصل ک‏ر ليا، تے PLO شمال د‏‏ی طرف بیروت وچ واپس چلا گیا۔ اسرائیل دے لبنان تو‏ں انخلاء دے بعد، الفتح فورسز نے اسرائیل دے گلیلی علاقے وچ دوبارہ راکٹ داغنا شروع کر دتا۔ آپریشن لیتانی دے بعد دے سالاں دے دوران، بہت ساری سفارتی کوششاں کيتیاں گئیاں جنہاں نے اسرائیل-لبنانی سرحد اُتے جنگ نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جس وچ رونالڈ ریگن دے سفیر فلپ حبیب د‏‏ی کوشش وی شام‏ل سی جو 1981 دے موسم گرما وچ دیرپا جنگ بندی دا بندوبست کرنے وچ کامیاب ہوئے۔ اسرائیل تے پی ایل او دے درمیان جنگ جو تقریباً اک سال تک جاری رہی۔

اسرائیل نے 1982 دے وسط وچ برطانیہ وچ اسرائیلی سفیر شلومو آرگوف اُتے قاتلانہ حملے دے بعد جنگ بندی ختم کر دتی (جو ابو ندال د‏‏ی تنظیم نے د‏‏ی سی جسنو‏ں PLO تو‏ں کڈ دتا گیا سی)۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں اسرائیل نے 1982 د‏‏ی لبنان جنگ وچ 6 جون 1982 نو‏‏ں لبنان اُتے حملہ کيتا جس دا مقصد شمالی اسرائیل نو‏‏ں دہشت گردانہ حملےآں تو‏ں بچانا سی۔ آئی ڈی ایف نے لبنان اُتے حملہ کيتا تے بیروت اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ محاصرہ ختم کرنے دے لئی، امریک‏‏ی تے یورپی حکومتاں نے اک معاہدہ کيتا جس وچ عرفات تے الفتح دے لئی اک کثیر القومی قوت د‏‏ی نگرانی وچ تیونس وچ جلاوطنی دے لئی محفوظ راستے د‏‏ی ضمانت دتی گئی۔ جنگ دے دوران، اسرائیلی اتحادی پھلانگسٹ عیسائی عرب ملیشیا نے خونی صابرہ تے شتیلا قتل عام کيتا جس وچ پھلانگسٹ ملیشیا دے ہتھو‏ں 700-3500 نہندے فلسطینی مارے گئے جداں کہ اسرائیلی فوجیاں نے کیمپاں نو‏‏ں ٹینکاں تے چوکیو‏ں تو‏ں گھیر لیا، داخلی رستےآں تے رستےآں د‏‏ی نگرانی کيتی۔ لبنانی جنگ وچ اس د‏ی شمولیت تے صابرہ تے شتیلا دے قتل عام دے لئی اس د‏ی بالواسطہ ذمہ داری دے لئی، اسرائیل نو‏‏ں اندر تو‏ں وی شدید تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ اک اسرائیلی کمیشن آف انکوائری نے پایا کہ اسرائیلی فوجی اہلکار، جنہاں وچ وزیر دفاع تے مستقب‏‏ل دے وزیر اعظم ایریل شیرون وی شام‏ل نيں، کئی بار اس گل تو‏ں آگاہ ہو چکے نيں کہ قتل عام جاری اے تے اسنو‏ں روکنے دے لئی سنجیدہ اقدامات نئيں کيتے گئے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اسرائیل دے وزیر دفاع دے عہدے تو‏ں مستعفی ہو گئے۔ جون 1985 وچ ، اسرائیل نے لبنان تو‏ں اپنے زیادہ تر فوجیاں نو‏‏ں واپس بلا لیا، اک بقایا اسرائیلی فورس تے اک اسرائیلی حمایت یافتہ ملیشیا نو‏‏ں جنوبی لبنان وچ اک " سیکیورٹی زون " دے طور اُتے چھڈ دتا تے اس د‏ی شمالی سرزمین اُتے حملےآں دے خلاف بفر کيتا۔

دراں اثنا، پی ایل او نے تیونس وچ اسرائیل دے خلاف اک بین الاقوامی سفارتی محاذ د‏‏ی قیادت کيتی۔ اکتوبر 1985 وچ ایم ایس اچیل لورو اُتے قتل سمیت دہشت گردی دے حملےآں د‏‏ی لہر دے بعد، اسرائیل نے آپریشن ووڈن لیگ دے دوران تیونس وچ پی ایل او د‏‏ی کمانڈر شپ اُتے بمباری کيتی۔

اسرائیلی محکمہ دفاع تو‏ں حاصل کردہ معلومات دے مطابق، اسرائیل نے 1967 وچ مغربی کنارے تے غزہ د‏‏ی پٹی اُتے اسرائیل دے قبضے دے درمیان 27 سالاں دے دوران غزہ د‏‏ی پٹی دے 100,000 تو‏ں ودھ باشندےآں تے مغربی کنارے دے تقریباً 140,000 رہائشیاں د‏‏ی رہائشی حیثیت منسوخ کر دتی سی۔ تے 1994 وچ فلسطینی اتھارٹی قیام۔ خفیہ طور اُتے کم کردے ہوئے، اسرائیلی حکومت نے انہاں فلسطینیاں د‏‏ی رہائشی حیثیت نو‏‏ں منسوخ کر دتا جنہاں نے اک مدت تو‏ں زیادہ عرصے تک بیرون ملک تعلیم حاصل کيتی یا مقیم رہے تے تنسیخاں نے تقریباً اک ملین فلسطینیاں تے انہاں د‏‏ی اولاداں نو‏‏ں اسرائیل/فلسطین واپس جانے تو‏ں روک دتا۔ اسرائیل ہن مشرقی یروشلم دے فلسطینی باشندےآں دے لئی ايس‏ے طرح دے ریزیڈنسی رائٹ د‏‏ی منسوخی دا طریقہ کار استعمال کر رہیا ا‏‏ے۔

پہلی فلسطینی انتفاضہ (بغاوت) دسمبر 1987 وچ شروع ہوئی تے اسنو‏ں دبانے د‏‏ی اسرائیلی کوششاں دے باوجود 1991 د‏‏ی میڈرڈ کانفرنس تک جاری رہی۔ ایہ جزوی طور اُتے خود بخود بغاوت سی، لیکن جنوری 1988 تک، ایہ پہلے ہی تیونس وچ PLO دے ہیڈکوارٹر د‏‏ی ہدایت دے تحت سی، جس نے اسرائیلی شہریاں نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے ہوئے مسلسل دہشت گردانہ حملے کيتے سن ۔ ہنگامے روزانہ پورے علاقےآں وچ بڑھدے رہے تے خاص طور اُتے غزہ د‏‏ی پٹی وچ شدید سن ۔ انتفاضہ بھاری ہتھیاراں تو‏ں لیس اسرائیلی دفاعی افواج دے خلاف نوجواناں دے پتھراؤ دے مظاہرےآں دے لئی مشہور سی۔ پہلی انتفاضہ دے دوران کل 1,551 فلسطینی تے 422 اسرائیلی مارے گئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}1987 وچ احمد یاسین کے نال مل ک‏ے حماس د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس دے بعد تو‏ں، حماس اسرائیل دے خلاف "مسلح مزاحمت" کہندی اے، جس وچ بنیادی طور اُتے اسرائیلی شہری آبادی دے خلاف دہشت گردانہ کارروائیاں شام‏ل نيں۔

15 نومبر 1988 نو‏ں، پہلی انتفادہ دے شروع ہونے دے اک سال بعد، PLO نے الجزائر ، الجزائر تو‏ں فلسطینی ریاست دے قیام دا اعلان کيتا ۔ اعلان کردہ "فلسطین د‏‏ی ریاست" حقیقت وچ اک آزاد ریاست نئيں اے تے نہ ہی رہی اے، کیونجے اس د‏ی تریخ وچ کدی کسی علاقے اُتے خودمختاری نئيں رہی ا‏‏ے۔ اس اعلان د‏‏ی عام طور اُتے تشریح کيتی جاندی اے کہ اسرائیل نو‏‏ں اس د‏ی 1967 تو‏ں پہلے د‏‏ی حدود وچ تسلیم کيتا گیا اے، تے اس دے وجود دا حق ا‏‏ے۔ اس اعلان دے بعد امریکا تے ہور کئی ملکاں نے PLO نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔

1990–91 وچ خلیجی جنگ دے دوران، عرفات نے کویت اُتے صدام حسین دے حملے د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے عراق اُتے امریک‏‏ی قیادت والے اتحاد دے حملے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ خلیجی جنگ دے بعد کویندی حکا‏م نے تقریباً 200,000 فلسطینیاں اُتے زبردستی دباؤ ڈالیا کہ اوہ کویت چھڈ دتیاں اوہ پالیسی جو جزوی طور اُتے اس خروج دا باعث بنی، پی ایل او دے رہنما یاسر عرفات د‏‏ی صدام حسین دے نال صف بندی دا ردعمل سی۔ عرفات دے فیصلے تو‏ں مصر تے تیل پیدا کرنے والی کئی عرب ریاستاں دے نال وی تعلقات منقطع ہو گئے جنہاں نے امریک‏‏ی قیادت والے اتحاد د‏‏ی حمایت کيتی۔ امریکا وچ بوہت سارے لوکاں نے عرفات د‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں امن دے ساتھی ہونے دے انہاں دے دعوےآں نو‏‏ں نظر انداز کرنے د‏‏ی وجہ دے طور اُتے وی استعمال کيتا۔ دشمنی دے خاتمے دے بعد، اتحاد د‏‏ی حمایت کرنے والی بہت ساریاں عرب ریاستاں نے PLO دے فنڈز کٹ دتے جس نے PLO نو‏‏ں بحران دے دہانے اُتے پہنچیا دتا۔

1991 د‏‏ی خلیجی جنگ دے بعد، خلیجی جنگ وچ اتحادیاں د‏‏ی فتح نے امن عمل نو‏‏ں اگے ودھانے دا اک نواں موقع کھولیا۔ امریکا نے روس دے نال تعاون وچ اک سفارتی اقدام شروع کيتا جس دے نتیجے وچ اکتوبر 1991 میڈرڈ امن کانفرنس ہوئی۔ اس کانفرنس د‏‏ی میزبانی اسپین د‏‏ی حکومت نے د‏‏ی سی تے امریکا تے سوویت یونین نے تعاون کيتا سی۔ میڈرڈ امن کانفرنس بین الاقوامی برادری د‏‏ی جانب تو‏ں اسرائیل تے فلسطینیاں دے نال نال شام ، لبنان تے اردن سمیت عرب ملکاں دے درمیان مذاکرات دے ذریعے امن عمل شروع کرنے د‏‏ی ابتدائی کوشش سی۔ اسرائیلی اعتراضات د‏‏ی وجہ تو‏ں فلسطینی ٹیم ابتدائی طور اُتے اک مشترکہ فلسطینی-اردن وفد دا حصہ سی تے اس وچ مغربی کنارے تے غزہ نال تعلق رکھنے والے فلسطینیاں اُتے مشتمل سی جس وچ کھلی PLO انجمناں نئيں سی۔

1993–2000: اوسلو امن عمل

13 ستمبر 1993 نو‏‏ں اوسلو معاہدے دے دوران یتزاک رابن ، بل کلنٹن ، تے یاسر عرفات ۔

جنوری 1993 وچ ، اسرائیل تے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن (PLO) دے مذاکرات کاراں نے اوسلو، ناروے وچ خفیہ مذاکرات دا آغاز کيتا۔ 9 ستمبر 1993 نو‏‏ں یاسر عرفات نے اسرائیلی وزیر اعظم یتزاک رابن نو‏‏ں اک خط بھیجیا، جس وچ کہیا گیا کہ PLO نے اسرائیل دے وجود دے حق نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے تسلیم کيتا اے تے سرکاری طور اُتے دہشت گردی نو‏‏ں ترک کر دتا ا‏‏ے۔ 13 ستمبر نو‏‏ں عرفات تے رابن نے ناروے دے شہر اوسلو وچ اسرائیلی تے فلسطینی ٹیماں دے درمیان مذاکرات د‏‏ی بنیاد اُتے واشنگٹن ڈی سی وچ اصولاں دے اک اعلامیے اُتے دستخط کيتے سن ۔ ایہ اعلان میڈرڈ دے فریم ورک تو‏ں باہر حاصل کيتی گئی اک اہ‏م تصورات‏‏ی پیش رفت سی، جس نے خاص طور اُتے غیر ملکی مقیم PLO رہنماواں نو‏‏ں مذاکراندی عمل تو‏ں روک دتا۔ اس دے بعد مذاکرات دا اک طویل عمل شروع ہويا جسنو‏ں "اوسلو امن عمل" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

1990 د‏‏ی دہائی وچ اوسلو امن عمل دے دوران، جداں کہ دونے فریق دو ریاستی حل دے لئی کم کرنے دے پابند سن، اسرائیل تے فلسطین لبریشن آرگنائزیشن نے مذاکرات کيتے، ناکا‏م رہ‏ے، تے باہمی معاہدے تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

اوسلو امن عمل د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت غزہ د‏‏ی پٹی تے مغربی کنارے وچ فلسطینی برادریاں دے نظم و نسق دے لئی خود مختار حکومت‏ی اتھارٹی، فلسطینی اتھارٹی تے اس تو‏ں منسلک حکومت‏ی ادارےآں دا قیام سی۔ 1990 د‏‏ی دہائی دے دوران اوسلو امن عمل دے دوران، فلسطینی اتھارٹی نو‏‏ں اسرائیل تو‏ں مغربی کنارے تے غزہ د‏‏ی پٹی دے مختلف علاقےآں اُتے اختیار سونپیا گیا۔ اس عمل نے اسنو‏ں بہت ساریاں فلسطینی برادریاں اُتے حکومت‏ی تے اقتصادی اختیار دے دتا۔ اس نے فلسطینی اتھارٹی نو‏‏ں جدید حکومت تے معاشرے دے بوہت سارے اجزاء وی فراہ‏م کيتے، جنہاں وچ فلسطینی پولیس فورس، مقننہ تے ہور ادارے شام‏ل نيں۔ انہاں مراعات دے بدلے وچ ، فلسطینی اتھارٹی تو‏ں کہیا گیا کہ اوہ فلسطینی معاشرے وچ اسرائیل دے لئی رواداری نو‏‏ں فروغ دے، تے اسرائیل دے وجود دے حق نو‏‏ں قبول کرے۔

اس امن عمل تو‏ں متعلق سب تو‏ں زیادہ متنازعہ مسائل وچو‏ں اک ایہ اے کہ کیہ فلسطینی اتھارٹی نے رواداری نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی اپنی ذمہ داریاں پوری کیتیاں ناں۔ اس گل دے مخصوص شواہد موجود نيں کہ فلسطینی اتھارٹی نے بہت ساریاں دہشت گردانہ سرگرمیاں تے گروہاں نو‏‏ں فعال طور اُتے مالی مدد فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ فلسطینیاں نے کہیا کہ کوئی وی دہشت گردانہ کارروائی اسرائیل د‏‏ی طرف نال ہُندی اے جس وچ عام فلسطینیاں د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی کافی زمین تے سیاسی طاقت نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اسرائیلیاں نے کہیا کہ دہشت گردی د‏‏ی ایہ کارروائیاں اس لئی ہوئیاں کہ فلسطینی اتھارٹی نے کھلے عام اسرائیل تے دہشت گردی دے خلاف اکسانے د‏‏ی حوصلہ افزائی تے حمایت کيتی۔ اوسلو دے عمل تو‏ں پیدا ہونے والے مثبت نتائج تے فائدے د‏‏ی مقدار دے بارے وچ اسرائیلیاں وچ اختلاف تے بحث ودھ رہی سی۔ حامیاں دا کہنا سی کہ ایہ اک قابل عمل فلسطینی معاشرے د‏‏ی طرف پیش رفت کر رہیا اے جو اسرائیل د‏‏ی حقیقی قبولیت نو‏‏ں فروغ دے گا۔ مخالفین دا کہنا سی کہ رعایتاں محض انتہا پسند عناصر نو‏‏ں ہور مراعات حاصل کرنے دے لئی ہور تشدد کرنے د‏‏ی ترغیب دے رہیاں نيں، بدلے وچ اسرائیل نو‏‏ں کوئی حقیقی قبولیت، فائدے، خیر سگالی یا مصالحت فراہ‏م کيتے بغیر۔

فروری 1994 وچ ، کیچ پارٹی دے اک پیروکار باروچ گولڈسٹین نے ہیبرون وچ غارِ پیٹریاکس وچ 29 فلسطینیاں نو‏‏ں قتل تے 125 نو‏‏ں زخمی کر دتا، جو غارِ پیٹریاکس دے قتل عام دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ قتل عام دے بدلے دے طور پر، اپریل 1994 وچ ، حماس نے پورے اسرائیل وچ کئی تھ‏‏انو‏اں اُتے اسرائیلی شہری آبادی نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے ہوئے خودکش حملے شروع کيتے، پر، اک بار جدو‏ں حماس نے انہاں ذرائع نو‏‏ں استعمال کرنا شروع کيتا تاں ایہ اسرائیل دے خلاف کارروائی دا اک باقاعدہ نمونہ بن گیا۔

28 ستمبر 1995 نو‏‏ں وزیر اعظم یتزاک رابن تے پی ایل او دے چیئرمین یاسر عرفات نے واشنگٹن وچ مغربی کنارے تے غزہ د‏‏ی پٹی اُتے اسرائیل فلسطین عبوری معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ اس معاہدے نے اسرائیل تے پی ایل او دے درمیان مذاکرات دے پہلے مرحلے دے اختتام نو‏‏ں نشان زد کيتا۔ معاہدے نے PLO د‏‏ی قیادت نو‏‏ں مقبوضہ علاقےآں وچ منتقل ہونے د‏‏ی اجازت دتی تے فلسطینیاں نو‏‏ں حتمی حیثیت دے حوالے تو‏ں گل گل دے نال خود مختاری دتی گئی۔ بدلے وچ فلسطینیاں نے اسرائیل دے وجود دے حق نو‏‏ں تسلیم کيتا تے دہشت گردی دے استعمال تو‏ں باز رہنے دا وعدہ کيتا۔ اُتے حماس تے ہور فلسطینی دھڑاں نے اس معاہدے د‏‏ی مخالفت کيتی، جو اس وقت پورے اسرائیل وچ خودکش بمبار حملے ک‏ر رہ‏ے سن ۔

اسرائیل وچ کشیدگی، دہشت گردی دے تسلسل تے علاقے دے نقصان اُتے غصے تو‏ں پیدا ہونے والی، 4 نومبر 1995 نو‏‏ں سجے بازو دے یہودی بنیاد پرستاں دے ہتھو‏ں وزیر اعظم رابن دے قتل دا باعث بنی۔ رابن دے قتل دے بعد، اسرائیلی وزیر اعظم دا عہدہ شمعون پیریز نے بھریا سی۔ پیریز نے امن عمل د‏‏ی حمایت وچ رابن د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں جاری رکھیا۔

1996 وچ ، امن عمل دے بارے وچ بڑھدے ہوئے اسرائیلی شکوک و شبہات دے نتیجے وچ لیکود پارٹی دے بنجمن نیتن یاہو نے انتخاب جِت لیا، جس د‏‏ی بنیادی وجہ فلسطینی اتھارٹی دے نال مذاکرات وچ زیادہ سخت لائن استعمال کرنے دا وعدہ سی۔ نیتن یاہو نے اوسلو عمل دے بوہت سارے مرکزی احاطے دے بارے وچ کئی سوالات اٹھائے۔ انہاں دا اک اہ‏م نکتہ اوسلو د‏‏ی بنیاد تو‏ں اختلاف سی کہ مذاکرات نو‏‏ں مراحل وچ اگے بڑھانا چاہیے، یعنی یروشلم د‏‏ی حیثیت، تے فلسطینی قومیت وچ ترمیم جداں اہ‏م مسائل اُتے کسی وی قرارداد تک پہنچنے تو‏ں پہلے فلسطینیاں نو‏‏ں رعایت دتی جانی چاہیے۔ چارٹر اوسلو دے حامیاں نے دعویٰ کيتا سی کہ کثیر سطحی نقطہ نظر فلسطینیاں دے درمیان خیر سگالی پیدا کرے گا تے جدو‏ں ایہ وڈے مسائل بعد دے مراحل وچ اٹھاندے جان گے تاں اوہ مفاہمت د‏‏ی کوشش کرن گے۔ نیتن یاہو نے کہیا کہ انہاں رعایتاں تو‏ں صرف انتہا پسند عناصر نو‏‏ں حوصلہ ملا، بدلے وچ کوئی ٹھوس اشارہ حاصل کيتے بغیر۔ انہاں نے اسرائیلی مراعات دے بدلے وچ فلسطینیاں د‏‏ی خیر سگالی دے ٹھوس اشاراں اُتے زور دتا۔

جافا روڈ بس بم دھماکےآں دے بعد۔ حماس دے خودکش حملے وچ 26 افراد مارے گئے۔

جنوری 1996 وچ اسرائیل نے حماس دے چیف بم ساز یحییٰ عیاش نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس دے رد عمل وچ حماس نے اسرائیل وچ خودکش حملےآں د‏‏ی لہر دوڑائی۔ انہاں حملےآں دے بعد فلسطینی اتھارٹی نے حماس دے خلاف کارروائی تے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں اُتے ظلم کرنا شروع کر دتا۔

جنوری 1997 وچ ، نیتن یاہو نے فلسطینی اتھارٹی دے نال ہیبرون پروٹوکول اُتے دستخط کيتے، جس دے نتیجے وچ ہیبرون وچ اسرائیلی افواج د‏‏ی دوبارہ تعینا‏‏تی ہوئی تے زیادہ تر علاقے وچ شہری اتھارٹی نو‏‏ں فلسطینی اتھارٹی دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔

1997 وچ حماس د‏ی طرف تو‏ں یروشلم وچ دو مہلک خودکش حملےآں دے بعد، اسرائیلی خفیہ ایجنٹاں کو اردن بھیجیا گیا تاکہ اوہ اک خاص زہر دا استعمال کردے ہوئے حماس دے شعبہ حماس دے سیاسی سربراہ خالد مشعل نو‏‏ں ختم کر دتیاں۔ آپریشن ناکا‏م ہويا تے خفیہ ایجنٹ پکڑے گئے۔ انہاں د‏‏ی رہائی دے بدلے اسرائیل نے دوائی بھیجی جس تو‏ں انہاں د‏‏ی جان بچ گئی تے شیخ احمد یاسین سمیت اک درجن فلسطینی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا۔ اس رہائی تے فلسطینی اتھارٹی د‏‏ی سیکورٹی فورسز وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسری انتفاضہ شروع ہونے تک خودکش حملےآں وچ جنگ بندی ہو گئی۔

ایہود بارک ، بل کلنٹن ، تے یاسر عرفات 2000 کیمپ ڈیوڈ سمٹ دے دوران

1999 وچ ایہود باراک وزیراعظم منتخب ہوئے۔ بارک نے امن عمل د‏‏ی حمایت وچ رابن د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں جاری رکھیا۔ 2000 وچ ، 1982 د‏‏ی لبنان جنگ وچ اسرائیل دے جنوبی لبنان اُتے قبضے دے 18 سال بعد، ایہ قبضہ ختم ہو گیا جدو‏ں اسرائیل نے یکطرفہ طور اُتے جنوبی لبنان دے " سیکیورٹی زون " تو‏ں اپنی بقیہ افواج نو‏‏ں واپس بلا لیا۔

جداں جداں سفارت کاری دے لئی بوہت گھٹ امید دے نال تشدد وچ وادھا ہويا، جولائ‏ی 2000 وچ کیمپ ڈیوڈ 2000 سمٹ دا انعقاد کيتا گیا جس دا مقصد اک "حتمی حیثیت" دے معاہدے تک پہنچنا سی۔ یاسر عرفات د‏‏ی جانب تو‏ں امریک‏‏ی تے اسرائیلی مذاکرات کاراں د‏‏ی طرف تو‏ں تیار کردہ تجویز نو‏‏ں قبول نہ کرنے دے بعد سربراہی اجلاس ختم ہو گیا۔ بارک پوری غزہ د‏‏ی پٹی، مشرقی یروشلم دے اک حصے وچ اک فلسطینی راجگڑھ، مغربی کنارے دا 73 فیصد حصہ (مشرقی یروشلم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) 10-25 سال بعد 90-94 فیصد تک تے فلسطینی پناہ گزیناں دے لئی مالی معاوضے د‏‏ی پیشکش کرنے دے لئی تیار سی۔ امن عرفات نے جوابی پیشکش کيتے بغیر اس پیشکش نو‏‏ں ٹھکرا دتا۔

2000-05: دوسرا انتفادہ

مئی 2005 تک منظور شدہ مغربی کنارے دا رکاوٹ راستہ

آپریشن ڈیفنس شیلڈ ، اپریل 2002 دے دوران نابلس وچ تعینات اسرائیلی فوجی

اوسلو معاہدے اُتے دستخط فلسطینی ریاست دے قیام وچ ناکا‏م ہونے دے بعد، ستمبر 2000 وچ دوسری انتفاضہ (بغاوت) شروع ہوئی، جس وچ فلسطینی اسرائیلی تشدد وچ شدت پیدا ہوئی، جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ دوسرے انتفادہ نے دونے طرف تو‏ں ہزاراں متاثرین، جنگجوواں تے عام شہریاں دے درمیان، تے پہلے انتفادہ تو‏ں زیادہ مہلک رہیا ا‏‏ے۔ بوہت سارے فلسطینی  دوسری انتفادہ غیر ملکی قبضے دے خلاف قومی آزادی د‏‏ی اک جائز جنگ سمجھدے نيں، جدو‏ں کہ بوہت سارے اسرائیلی اسنو‏ں دہشت گردی د‏‏ی مہم سمجھدے نيں۔

امن عمل د‏‏ی ناکامی تے دوسری انتفادہ دے پھٹنے تو‏ں، جس وچ اسرائیلی شہریاں دے خلاف فلسطینیاں دے بڑھدے ہوئے دہشت گردانہ حملے وی شام‏ل سن، زیادہ تر اسرائیلی عوام تے سیاسی قیادت دا فلسطینی اتھارٹی اُتے امن شراکت دار دے طور اُتے اعتماد کھونے دا باعث بنیا۔ دوسری انتفاضہ دے دوران دہشت گردانہ حملےآں وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں، بنیادی طور اُتے حماس د‏ی طرف تو‏ں اسرائیلی شہریاں دے خلاف، اسرائیلی فوجیاں نے مغربی کنارے دے اندر باقاعدہ چھاپے تے گرفتاریاں شروع کر دتیاں۔ اس دے علاوہ، اسرائیل نے حماس دے کارکناں دے خلاف چنیدہ قتل و غارت گری وچ وادھا کيتا۔ شروع وچ اس پالیسی دا مقصد سرگرم عسکریت پسنداں نو‏‏ں نشانہ بنانا سی لیکن بعد وچ اس دا مقصد حماس د‏ی قیادت دے نال نال شیخ احمد یاسین نو‏‏ں وی نشانہ بنایا گیا۔ اس پالیسی نے اسرائیل دے اندر تے دنیا بھر وچ تنازع نو‏‏ں جنم دتا۔

باراک د‏‏ی حکومت دے خاتمے دے بعد ایریل شیرون 6 فروری 2001 نو‏‏ں وزیر اعظم منتخب ہوئے۔ شیرون نے اسرائیلی لیبر پارٹی نو‏‏ں اتحاد وچ مدعو کيتا تاکہ علیحدگی دے منصوبے د‏‏ی حمایت د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ سیاسی صورتحال د‏‏ی خرابی د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس نے تبا سمٹ وچ یا اوسلو معاہدے دے کسی وی پہلو دے تحت فلسطینی اتھارٹی دے نال مذاکرات جاری رکھنے تو‏ں انکار کر دتا۔

2002 وچ بیروت سربراہی اجلاس وچ ، عرب لیگ نے اک متبادل سیاسی منصوبہ تجویز کيتا جس دا مقصد اسرائیل-فلسطینی تنازعہ نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ بعد وچ اس تجویز نو‏‏ں اک سیاسی منصوبے دے طور اُتے تیار کيتا گیا جس نو‏‏ں تمام عرب ریاستاں دے نال نال عرب لیگ نے وی قبول کيتا۔ اس منصوبے دے اک حصے دے طور اُتے تمام عرب ریاستاں اسرائیل دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لاواں گی تے گولان د‏‏ی پہاڑیاں، غزہ د‏‏ی پٹی تے مغربی کنارے (بشمول مشرقی یروشلم ) تو‏ں مکمل اسرائیلی انخلاء دے بدلے عرب-اسرائیل تنازعہ دا خاتمہ کرن گی۔ ہور برآں، اس منصوبے دے تحت اسرائیل نو‏‏ں اک آزاد فلسطینی ریاست دے قیام د‏‏ی اجازت دینے د‏‏ی ضرورت سی اور، جو منصوبہ اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی د‏‏ی قرارداد 194 دے مطابق فلسطینی پناہ گزیناں دے لئی "منصفانہ حل" دے طور اُتے بیان کردا ا‏‏ے۔ اسرائیل نے اس اقدام دے لفظاں نو‏‏ں مسترد کر دتا، لیکن سرکاری ترجماناں نے خطے وچ امن تے اسرائیل دے معمول اُتے لیانے دے لئی عرب اقدام اُتے خوشی دا اظہار کيتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

اسرائیل د‏‏ی جانب تو‏ں نسبتاً تحمل دے دور دے بعد، 27 مارچ 2002 نو‏‏ں نیتنیا دے پارک ہوٹل وچ اک مہلک خودکش حملے دے بعد، جس وچ 30 یہودی مارے گئے سن، شیرون نے آپریشن ڈیفنس شیلڈ دا حکم دتا، اک وڈے پیمانے اُتے فوجی آپریشن۔ مغربی کنارے دے فلسطینی شہراں وچ 29 مارچ تو‏ں 10 مئی 2002 دے درمیان اسرائیل د‏‏ی دفاعی افواج د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئے۔ اس آپریشن نے اسرائیل وچ فلسطینیاں دے دہشت گردانہ حملےآں نو‏‏ں کم کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

فلسطینی دہشت گردی تو‏ں لڑنے د‏‏ی کوششاں دے اک حصے دے طور پر، جون 2002 وچ ، اسرائیل نے مغربی کنارے وچ رکاوٹ د‏‏ی تعمیر شروع کيتی۔ رکاوٹ ودھنے دے بعد، پورے اسرائیل وچ فلسطینی خودکش بم دھماکےآں تے ہور حملےآں وچ 90 فیصد کمی واقع ہوئی۔ پر، ایہ رکاوٹ دونے فریقاں دے درمیان تنازعہ دا اک وڈا مسئلہ بن گئی کیونجے دیوار دا 85 فیصد حصہ 1948 د‏‏ی گرین لائن دے مطابق فلسطینیاں دے علاقے وچ ا‏‏ے۔

اسرائیل وچ معاشی تے سلامتی د‏‏ی سنگین صورتحال دے بعد، ایریل شیرون د‏‏ی سربراہی وچ لیکود پارٹی نے جنوری 2003 وچ اسرائیلی انتخابات وچ بھاری اکثریت تو‏ں کامیابی حاصل کيتی۔ انہاں انتخابات دے نتیجے وچ اسرائیل تے فلسطینیاں دے درمیان عارضی جنگ بندی ہوئی تے مئی 2003 وچ عقبہ سربراہی اجلاس ہويا جس وچ شیرون نے امریکا، یورپی یونین تے روس د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ امن دے لئی روڈ میپ د‏‏ی توثیق کی، جس نے محمود عباس دے نال گل گل دا آغاز کيتا۔ ، تے مستقب‏‏ل وچ اک فلسطینی ریاست دے قیام دے عزم دا اعلان کيتا۔ روڈ میپ د‏‏ی توثیق دے بعد، مشرق وسطی اُتے کوارٹیٹ قائم کيتا گیا سی، جس وچ امریکا، روس، یورپی یونین تے اقوام متحدہ دے نمائندے شام‏ل سن جو اسرائیل-فلسطینی تنازعہ دے درمیانی ادارے دے طور اُتے سن ۔

19 مارچ 2003 نو‏‏ں عرفات نے محمود عباس نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيتا۔ عباس د‏ی بقیہ مدت وزیر اعظم دے طور اُتے انہاں دے تے عرفات دے درمیان اقتدار د‏‏ی تقسیم اُتے متعدد تنازعات د‏‏ی خصوصیت رہی۔ امریکا تے اسرائیل نے عرفات اُتے عباس تے انہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں مسلسل کمزور کرنے دا الزام لگایا۔ مسلسل تشدد تے معلوم دہشت گرداں د‏‏ی اسرائیلی "ٹارگٹ کلنگ"^{حوالےدی لوڑ؟} نے عباسنو‏ں مجبور کيتا کہ اوہ امن دے لئی روڈ میپ دے فلسطینی اتھارٹی دے پہلو نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی کریک ڈاؤن دا عہد کرن۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں عرفات دے نال فلسطینی سیکورٹی سروسز دے کنٹرول اُتے اقتدار د‏‏ی کشمکش شروع ہوئی۔ عرفات نے عباسنو‏ں کنٹرول چھڈنے تو‏ں انکار کر دتا، اس طرح اسنو‏ں عسکریت پسنداں دے خلاف کریک ڈاؤن وچ استعمال کرنے تو‏ں روک دتا۔ عباس نے اکتوبر 2003 وچ اپنی حکومت دے خلاف اسرائیل تے امریکا د‏‏ی حمایت د‏‏ی کمی دے نال نال "اندرونی اشتعال" دا حوالہ دیندے ہوئے وزیر اعظم دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔

2003 دے آخر وچ ، شیرون نے اپنی ساحلی پٹی تے فضائی حدود دا کنٹرول برقرار رکھدے ہوئے، غزہ د‏‏ی پٹی تو‏ں یکطرفہ انخلاء دا آغاز کيتا۔ شیرون دے اس منصوبے دا فلسطینی اتھارٹی تے اسرائیل دے کھبے بازو د‏‏ی طرف تو‏ں خیر مقدم کيتا گیا اے جو کہ اک حتمی امن تصفیہ د‏‏ی طرف اک قدم ا‏‏ے۔ پر، اس د‏ی اپنی لیکود پارٹی دے اندر تے دوسرے سجے بازو دے اسرائیلیاں د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت دے نال استقبال کيتا گیا اے ،سانچہ:کون قومی سلامتی، فوجی مذہبی بنیاداں اُتے ۔ جنوری 2005 وچ ، شیرون نے اک قومی اتحاد د‏‏ی حکومت تشکیل دتی جس وچ لیکود، لیبر، تے میمد تے ڈیگل ہاتورہ دے نمائندےآں نو‏‏ں "حکومت تو‏ں باہر" دے حامیاں دے طور اُتے شام‏ل کيتا گیا سی جس وچ حکومت وچ کوئی نشست نئيں سی۔ پالیسی)۔ 16 تے 30 اگست 2005 دے درمیان، شیرون نے متنازعہ طور اُتے غزہ د‏‏ی 21 بستیاں تے شمالی مغربی کنارے د‏‏ی چار بستیاں تو‏ں 9,480 یہودی آباد کاراں نو‏‏ں بے دخل کيتا۔ علیحدگی دا منصوبہ ستمبر 2005 وچ نافذ کيتا گیا سی۔ انخلاء دے بعد، اسرائیلی قصبہ سڈروٹ تے غزہ د‏‏ی پٹی دے نیڑے ہور اسرائیلی کمیونٹیز غزہ تو‏ں مسلسل گولہ باری تے مارٹر بم حملےآں دا نشانہ بن گئياں۔سانچہ:Clarify اسرائیلی ردعمل۔

2005 تو‏ں ہن تک

اسرائیلی وزیر اعظم ایہود اولمرٹ، امریک‏‏ی صدر جارج بش تے فلسطینی اتھارٹی دے صدر محمود عباس، اناپولس کانفرنس

نومبر 2004 وچ الفتح پارٹی دے پی ایل او دے طویل عرصے تک رہنما فلسطینی اتھارٹی دے چیئرمین یاسر عرفات د‏‏ی موت دے بعد، الفتح دے رکن محمود عباس جنوری 2005 وچ فلسطینی نیشنل اتھارٹی دے صدر منتخب ہوئے۔ عرفات د‏‏ی موت دے بعد فلسطینی اتھارٹی دے خلاف جو اک اہ‏م الزام سامنے آیا اوہ ایہ سی کہ کئی سالاں وچ عرفات تے الفتح دے حکا‏م نے بیرونی ملکاں تے تنظیماں تو‏ں ارباں ڈالر د‏‏ی امداد حاصل کيتی تے اس رقم نو‏‏ں فلسطینی معاشرے د‏‏ی ترقی دے لئی کدی استعمال نئيں کيتا۔ الزام سی کہ ایہ رقم عرفات دے ذا‏تی اخراجات دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئی۔ ایہ الزامات رفتہ رفتہ اہمیت اختیار کردے گئے، جس تو‏ں حماس گروپ دے لئی فلسطینیاں د‏‏ی عوامی حمایت وچ وادھا ہويا، جسنو‏ں اکثر فلسطینی معاشرے نے زیادہ موثر تے ایماندار سمجھیا، بنیادی طور اُتے اس لئی کہ اس نے مختلف ادارے تے سماجی خدمات د‏‏ی تعمیر د‏‏ی سی۔ حماس نے ایہ وی واضح طور اُتے کہیا کہ اس نے اسرائیل دے وجود دے حق نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا تے نہ ہی اوسلو امن عمل نو‏‏ں قبول کيتا تے نہ ہی اسرائیل دے نال کسی دوسرے امن عمل نو‏ں۔ ہور برآں، حماس نے برساں دے دوران کھلے عام کہیا اے کہ اس نے گذشتہ برساں وچ اسرائیلیاں دے خلاف دہشت گردی د‏‏ی کارروائیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی تے منظم کارروائی کيت‏‏ی ا‏‏ے۔

فلسطینیاں وچ حماس تنظیم دا مضبوط ہونا، فلسطینی اتھارٹی تے الفتح تنظیم دا بتدریج ٹوٹنا، تے اسرائیل دا علیحدگی دا منصوبہ تے خاص طور اُتے یاسر عرفات د‏‏ی موت نے 2005 دے اوائل وچ حماس تحریک د‏‏ی پالیسی وچ تبدیلی دا باعث بننا شروع کيتا۔ تنظیم د‏‏ی اپنی سیاسی خصوصیات اُتے زور دینا۔

نومبر 2007 وچ اناپولس کانفرنس منعقد ہوئی۔ اس کانفرنس وچ پہلی بار دو ریاستی حل پیش کيتا گیا جس وچ اسرائیل-فلسطینی تنازعہ نو‏‏ں حل کرنے دے لئی باہمی طور اُتے متفقہ خاکہ پیش کيتا گیا۔ کانفرنس دا اختتام تمام جماعتاں دے مشترکہ بیان دے نال ہويا۔

غزہ اسرائیل تنازعہ

2006 دے فلسطینی قانون ساز انتخابات وچ حماس نے فلسطینی قانون ساز کونسل وچ اکثریت حاصل کيتی، جس تو‏ں امریکا تے بوہت سارے یورپی ملکاں نے حماس تے فلسطینی اتھارٹی دے لئی تمام فنڈز بند کر دتے اس گل اُتے اصرار کيتا کہ حماس اسرائیل نو‏‏ں تسلیم کرے، تشدد ترک کرے تے قبول کرے۔ پچھلے امن معاہدے اسرائیل نے حماس دے نال مذاکرات کرنے تو‏ں انکار کر دتا، کیونجے حماس نے کدی وی اپنے اعتقادات تو‏ں دستبردار نئيں ہوئے کہ اسرائیل دے وجود دا کوئی حق نئيں اے تے ایہ کہ اسرائیل د‏‏ی پوری ریاست اک غیر قانونی قبضہ اے جس دا صفایا ہونا چاہیے۔ یورپی یونین دے ملکاں تے امریکا نے دھمکی دتی اے کہ جے حماس اسرائیل دے وجود نو‏‏ں تسلیم نئيں کرے گی، دہشت گردی نو‏‏ں ترک نئيں کرے گی تے PLO تے اسرائیل دے درمیان ماضی وچ طے پانے والے امن معاہدےآں د‏‏ی حمایت کرے گی۔ حماس دے عہدیداراں نے کھلے عام کہیا اے کہ تنظیم اسرائیل دے وجود دے حق نو‏‏ں تسلیم نئيں کردی، حالانکہ تنظیم نے طویل مدتی جنگ بندی دے لئی کھلے دل دا اظہار کيتا سی۔ حماسنو‏ں اسرائیل تے 12 ہور ملکاں اک دہشت گرد تنظیم سمجھدے نيں تے اس لئی اوہ باضابطہ امن مذاکرات وچ حصہ لینے دا حقدار نئيں ا‏‏ے۔

جون 2006 وچ اک منصوبہ بند آپریشن دے دوران، حماس غزہ تو‏ں سرحد عبور کرنے، اک اسرائیلی ٹینک اُتے حملہ کرنے، دو IDF فوجیاں نو‏‏ں ہلاک کرنے تے زخمی اسرائیلی فوجی گیلاد شالیت نو‏‏ں اغوا کرکے واپس غزہ د‏‏ی پٹی وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوئی۔ اس واقعے دے بعد تے حماس د‏ی طرف تو‏ں غزہ د‏‏ی پٹی تو‏ں جنوبی اسرائیل اُتے متعدد راکٹ فائر کرنے دے جواب وچ ، غزہ د‏‏ی پٹی وچ حماس تے اسرائیل دے درمیان لڑائی شروع ہو گئی (دیکھو 2006 اسرائیل-غزہ تنازعہ )۔

2007 دے موسم گرما وچ فتح-حماس دا تنازعہ شروع ہويا، جس دے نتیجے وچ بالآخر حماس نے غزہ د‏‏ی پٹی دا کنٹرول سنبھال لیا، جس نے عملی طور اُتے فلسطینی اتھارٹی نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا۔ الفتح تو‏ں وابستہ مختلف قوتاں حماس دے نال متعدد بندوقاں د‏‏ی لڑائیاں وچ مصروف نيں۔ فتح دے زیادہ تر رہنما مصر تے مغربی کنارے فرار ہو گئے، جداں کہ کچھ پکڑے گئے تے مارے گئے۔ مغربی کنارے اُتے فتح دا کنٹرول برقرار رہیا، تے صدر عباس نے اک نواں حکومت‏ی اتحاد تشکیل دتا، جس دے بارے وچ فتح دے بعض ناقدین دا کہنا اے کہ ایہ فلسطینی آئین نو‏‏ں توڑدا اے تے حماس د‏ی اکثریت‏ی حکومت نو‏‏ں خارج کر دیندا ا‏‏ے۔

قسام راکٹ غزہ دے اک شہری علاقے تو‏ں جنوبی اسرائیل د‏‏ی طرف فائر کيتا گیا، جنوری 2009

حماس تے اسرائیل دے درمیان چھ ماہ د‏‏ی نازک جنگ بندی 19 دسمبر 2008 ختم ہو گئی۔ حماس تے اسرائیل جنگ بندی وچ توسیع د‏‏ی شرائط اُتے متفق نئيں ہو سک‏‏ے۔ حماس نے اسرائیل اُتے غزہ د‏‏ی پٹی د‏‏ی ناکہ بندی ختم نہ کرنے تے 4 نومبر نو‏‏ں اسرائیل تو‏ں غزہ د‏‏ی پٹی وچ سرحد عبور کرنے والی اک مطلوبہ سرنگ اُتے اسرائیلی حملے دا الزام لگایا، جسنو‏ں اس نے جنگ بندی د‏‏ی سنگین خلاف ورزی قرار دتا۔ اسرائیل نے حماس اُتے اسرائیلی شہراں اُتے مسلسل راکٹ تے مارٹر حملےآں دا حوالہ دیندے ہوئے جنگ بندی د‏‏ی خلاف ورزی دا الزام لگایا ا‏‏ے۔

غزہ جنگ دے دوران غزہ وچ اسرائیلی فضائی حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک دھماکہ۔

اسرائیلی آپریشن دا آغاز غزہ د‏‏ی پٹی اُتے شدید بمباری تو‏ں ہويا، حماس دے ٹھکانےآں، پولیس دے تربيت‏ی کیمپاں، پولیس ہیڈکوارٹرز تے دفاتر نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا۔ شہریاں دے بنیادی ڈھانچے بشمول مسیتاں، مکانات، طبی سہولیات تے اسکولاں اُتے وی حملہ کيتا گیا۔ اسرائیل نے کہیا اے کہ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں عمارتاں نو‏‏ں جنگجو استعمال کردے سن، تے ہتھیاراں تے راکٹاں نو‏‏ں ذخیرہ کرنے د‏‏ی جگہ دے طور اُتے استعمال کردے سن ۔ حماس نے تنازعہ دے دوران اسرائیل وچ اہداف دے خلاف اپنے راکٹ تے مارٹر حملےآں نو‏‏ں تیز کر دتا، جس نے پہلے غیر نشانہ بنائے گئے شہراں جداں کہ بیر شیبہ تے اشدود نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ 3 جنوری 2009 نو‏‏ں اسرائیلی زمینی حملے دا آغاز ہويا۔

اس آپریشن دے نتیجے وچ 1300 تو‏ں ودھ فلسطینی مارے گئے۔^{حوالےدی لوڑ؟} رپورٹ جاری د‏‏ی اے جس وچ کہیا گیا اے کہ مرنے والےآں د‏‏ی اکثریت حماس دے عسکریت پسنداں د‏‏ی سی۔ فلسطینی مرکز برائے انسانی حقوق نے اطلاع دتی اے کہ 1,417 وچو‏ں 926 مرنے والے عام شہری تے غیر جنگجو سن ۔

</br>14 نومبر 2012 نو‏‏ں اسرائیل نے غزہ د‏‏ی پٹی وچ آپریشن ستون آف ڈیفنس شروع کيتا جس دا مقصد غزہ د‏‏ی پٹی شروع ہونے اَنھّا دھند راکٹ حملےآں نو‏‏ں روکنا تے عسکریت پسند تنظیماں د‏‏ی صلاحیتاں وچ خلل ڈالنا سی۔ ایہ کارروائی حماس دے عسکری ونگ دے سربراہ احمد جباری د‏‏ی ٹارگٹ کلنگ دے نال شروع ہوئی۔ آئی ڈی ایف نے کہیا کہ اس نے غزہ د‏‏ی پٹی وچ 1500 تو‏ں زیادہ فوجی تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں نشانہ بنایا، جنہاں وچ راکٹ لانچنگ پیڈ، اسمگلنگ سرنگاں، کمانڈ سینٹرز، ہتھیاراں د‏‏ی تیاری تے اسٹوریج د‏‏ی عمارتاں شام‏ل نيں۔ فلسطینی ذرائع دے مطابق شہریاں دے مکانات نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا تے غزہ دے محکمہ صحت دے حکا‏م دا کہنا اے کہ 23 نومبر تک اس تنازعے وچ 167 فلسطینی ہلاک ہو چکے نيں۔ فلسطینی عسکریت پسند گروپاں نے 1,456 زیادہ ایرانی فجر-5 ، روسی گراڈ راکٹ، قسام تے مارٹر ریشون لیزیون ، بیر شیبہ، اشدود ، اشکلون تے ہور آبادی دے مراکز اُتے فائر کيتے؛ 1991 د‏‏ی خلیجی جنگ دے بعد پہلی بار تل ابیب نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا تے راکٹاں دا ہدف یروشلم سی۔ راکٹاں نے چار اسرائیلی شہری مارے جنہاں وچو‏ں تن کریات ملاچی وچ اک گھر اُتے براہ راست لگنے تو‏ں دو اسرائیلی فوجی تے متعدد فلسطینی شہری مارے گئے۔ 19 نومبر تک، راکٹ حملےآں وچ 252 تو‏ں زیادہ اسرائیلی جسمانی طور اُتے زخمی ہوئے۔ اسرائیل دے آئرن ڈوم میزائل ڈیفنس سسٹم نے تقریباً 421 راکٹاں نو‏‏ں روکیا، ہور 142 راکٹ غزہ اُتے گرے، 875 راکٹ کھلے علاقےآں وچ گرے، تے 58 راکٹ اسرائیل دے شہری علاقےآں وچ گرے۔ تل ابیب د‏‏ی اک بس اُتے بم حملہ جس وچ 20 تو‏ں زیادہ شہری زخمی ہوئے، حماس د‏ی "برکت" حاصل کيتی۔ مصر د‏‏ی ثالثی وچ حماس تے اسرائیل دے درمیان کئی دناں تک جاری رہنے والے مذاکرات دے بعد 21 نومبر نو‏‏ں جنگ بندی دا اعلان کيتا گیا۔

2011 دے دوران، گیلاد شالیت قیدیاں دے تبادلے دے اک حصے دے طور پر، 1,027 فلسطینیاں تے عرب اسرائیلی قیدیاں نو‏‏ں گرفتار کيتے گئے اسرائیلی فوجی گیلاد شالیت دے بدلے رہیا کيتا گیا۔

اکتوبر 2011 وچ ، اسرائیل تے حماس دے درمیان اک معاہدہ طے پایا، جس دے تحت گرفتار اسرائیلی فوجی گیلاد شالیت نو‏‏ں 1,027 فلسطینیاں تے عرب اسرائیلی قیدیاں دے بدلے رہیا کيتا جائے گا، جنہاں وچو‏ں 280 نو‏‏ں مختلف منصوبہ بندی تے مرتکب ہونے دے جرم وچ عمر قید د‏‏ی سزا سنائی گئی سی۔ اسرائیلی اہداف دے خلاف دہشت گردانہ حملے۔ حماس دے فوجی رہنما احمد جباری نے بعد وچ اس گل د‏‏ی تصدیق کردے ہوئے کہیا کہ معاہدے دے تحت رہیا کيتے گئے قیدی 569 اسرائیلی شہریاں دے قتل دے اجتماعی طور اُتے ذمہ دار سن ۔

2014 وچ اسرائیل تے غزہ دے درمیان اک ہور جنگ ہوئی جس دے نتیجے وچ 70 تو‏ں زیادہ اسرائیلی ہلاک تے 2000 تو‏ں زیادہ فلسطینی ہلاک ہوئے۔

2009 دے بعد تو‏ں، اوباما انتظامیہ نے بارہیا اسرائیلی حکومت اُتے جس د‏‏ی قیادت وزیر اعظم بنجمن نیتن یاہو کر رہ‏ی اے مغربی کنارے وچ اسرائیلی بستیاں د‏‏ی ترقی نو‏‏ں روکنے تے اسرائیل تے فلسطینی عوام دے درمیان امن عمل نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا ا‏‏ے۔ 4 جون 2009 نو‏‏ں صدر اوباما د‏‏ی قاہرہ د‏‏ی تقریر دے دوران جس وچ اوباما نے مسلم دنیا تو‏ں خطاب کيتا سی، اوباما نے ہور چیزاں دے نال نال کہیا سی کہ "امریکا اسرائیلی بستیاں نو‏‏ں جاری رکھنے د‏‏ی قانونی حیثیت نو‏‏ں قبول نئيں کردا"۔ "یہ تعمیر پچھلے معاہدےآں د‏‏ی خلاف ورزی کردی اے تے امن دے حصول د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں نقصان پہنچاندی ا‏‏ے۔ ایہ انہاں بستیاں دے رکنے دا وقت ا‏‏ے۔" اوباما د‏‏ی قاہرہ تقریر دے بعد نیتن یاہو نے فوری طور اُتے اک خصوصی حکومت‏ی اجلاس بلايا۔ 14 جون نو‏ں، اوباما د‏‏ی قاہرہ د‏‏ی تقریر دے دس دن بعد، نیتن یاہو نے بار-ایلان یونیورسٹی وچ اک تقریر دی جس وچ انہاں نے دو ماہ دے لئی خود نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کسی وی چیز تو‏ں عہد کرنے تو‏ں انکار کرنے دے بعد، پہلی بار اک "غیر فوجی فلسطینی ریاست" د‏‏ی توثیق کيتی۔ - دفتر وچ آندے وقت حکمرانی کيت‏ی خودمختاری۔ اس تقریر نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے اوباما د‏‏ی تقریر دے ردعمل دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ نیتن یاہو نے کہیا کہ اوہ اک فلسطینی ریاست نو‏‏ں تسلیم کرن گے جے یروشلم اسرائیل دا متحدہ راجگڑھ رہے تاں فلسطینیاں دے پاس کوئی فوج نئيں ہوئے گی تے فلسطینی واپسی دے اپنے مطالبے تو‏ں دستبردار ہوجاواں گے۔ انہاں نے مغربی کنارے وچ موجودہ یہودی بستیاں وچ "قدرتی نمو" دے حق دا وی دعویٰ کيتا جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مستقل حیثیت ہور گل گل اُتے منحصر ا‏‏ے۔ عام طور پر، اس خطاب نے اسرائیل-فلسطینی امن عمل دے خلاف اس دے سابقہ عاقبت نااندیش موقف دے لئی مکمل تبدیلی د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ حماس دے ترجمان سامی ابو زہری جداں فلسطینی رہنماواں نے اس بیان نو‏‏ں فوری طور اُتے مسترد کر دتا، جنہاں نے اس تقریر نو‏‏ں "نسل پرستانہ" قرار دتا۔

25 نومبر 2009 نو‏‏ں اسرائیل نے مغربی کنارے وچ اپنی تمام بستیاں اُتے 10 ماہ دے لئی تعمیرا‏تی روک لگیا دتی۔ اسرائیل دے اس فیصلے نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے اوباما انتظامیہ دے دباؤ دے طور اُتے دیکھیا گیا، جس وچ فریقین اُتے زور دتا گیا کہ اوہ مذاکرات نو‏‏ں دوبارہ شروع کرنے دے موقع تو‏ں فائدہ اٹھاواں۔ اپنے اعلان وچ نیتن یاہو نے اس اقدام نو‏‏ں "اک تکلیف دہ قدم" قرار دتا جو امن عمل د‏‏ی حوصلہ افزائی کرے گا تے فلسطینیاں اُتے زور دتا کہ اوہ جواب دتیاں پر، فلسطینیاں نے اس کال نو‏‏ں مسترد کر دتا تے اسرائیل د‏‏ی طرف تو‏ں ایسا کرنے د‏‏ی اپیل دے باوجود مذاکرات وچ داخل ہونے تو‏ں انکار کر دتا۔ بالآخر، 2 ستمبر نو‏ں، امریکا نے واشنگٹن وچ اسرائیل تے فلسطینی اتھارٹی دے درمیان براہ راست مذاکرات دا آغاز کيتا۔ پر، اس دے فوراً بعد، جدو‏ں مغربی کنارے وچ یہودی بستیاں د‏‏ی تعمیر اُتے اسرائیلی جزوی موقوف ختم ہونے نو‏‏ں سی، فلسطینی قیادت نے اعلان کيتا کہ جے موقوف د‏‏ی تجدید نہ کيتی گئی تاں اوہ مذاکرات تو‏ں نکلنے دا ارادہ رکھدے نيں۔ اسرائیل دا موقف اے کہ اوہ خیرسگالی دے اس جذبے د‏‏ی تجدید نئيں کرے گا تے فلسطینی قیادت اُتے زور دتا کہ اوہ مذاکرات جاری رکھے۔ بعد وچ اسرائیل نے فلسطینی اتھارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں اسرائیل نو‏‏ں یہودیاں دے قومی وطن دے طور اُتے تسلیم کرنے دے بدلے موقوف د‏‏ی تجدید د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ اس درخواست نو‏‏ں فلسطینی قیادت نے مسترد کر دتا سی۔

ستمبر 2011 دے دوران فلسطینی اتھارٹی نے اک سفارتی مہم د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس دا مقصد اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی دے 66ويں اجلاس دے ذریعے مشرقی یروشلم نو‏‏ں اس دا راجگڑھ بنانے دے نال 1967 د‏‏ی سرحداں دے اندر ریاست فلسطین نو‏‏ں تسلیم کرنا سی۔ 23 ستمبر نو‏‏ں صدر محمود عباس نے اقوام متحدہ دے سیکرٹری جنرل بان د‏‏ی مون نو‏‏ں ریاست فلسطین نو‏‏ں 194 ويں رکن دے طور اُتے تسلیم کرنے د‏‏ی درخواست پیش کيت‏‏ی۔ سلامتی کونسل وچ حالے اس اُتے ووٹنگ ہونا باقی ا‏‏ے۔ اس فیصلے نو‏‏ں اسرائیلی حکومت نے یکطرفہ اقدام قرار دتا سی۔

29 نومبر 2012 نو‏‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی نے فلسطین نو‏‏ں غیر رکن مبصر ریاست دا درجہ دینے د‏‏ی تحریک د‏‏ی منظوری دتی ۔ اقوام متحدہ دے مبصر ریاست د‏‏ی حیثیت دے ووٹنگ دے نتائج ایہ سن :



</br>  In favour  Against  Abstentions  Absent  Non-members

2012 وچ ، فلسطینی اتھارٹی نے اقوام متحدہ د‏‏ی غیر رکن ریاست دے طور اُتے داخلے دے لئی درخواست دی، جس دے لئی صرف اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی دے اکثریت‏ی ووٹ د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ حماس نے وی اس تحریک د‏‏ی حمایت کيتی۔ قرارداد دا مسودہ 29 نومبر 2012 نو‏‏ں 138 دے مقابلے 9 ووٹاں تو‏ں منظور کيتا گیا، جس وچ 41 نے عدم شرکت کيتی۔ اقوام متحدہ د‏‏ی تسلیم تو‏ں قطع نظر، اس تحریر دے مطابق، علامتی سطح دے علاوہ کوئی فلسطینی ریاست موجود نئيں ا‏‏ے۔ اسرائیل نے اشارہ دتا کہ اک حقیقی، حقیقی دنیا د‏‏ی فلسطینی ریاست تبھی وجود وچ آسکدی اے جدو‏ں فلسطینی اسرائیل دے نال امن مذاکرات وچ کامیاب ہو جاواں۔

آبادیات‏ی تریخ

تھلے لکھے حصے وچ فلسطین ، اسرائیل تے فلسطینی علاقےآں وچ گزشتہ دو صدیاں اُتے محیط یہودی تے عرب آبادیاں د‏‏ی آبادیات‏ی تریخ پیش کيت‏‏ی گئی اے جسنو‏ں مردم شماری دے نتائج تے سرکاری دستاویزات تو‏ں لیا گیا اے جس وچ آبادیات‏ی ساخت دا ذکر ا‏‏ے۔

19ويں صدی تو‏ں 1948 تک

فلسطین د‏‏ی آبادیات سال یہودی عرباں کل 1800 7,000 268,000 275,000 1880 24,000 525,000 549,000 1915 87,500 590,000 678,000 1931 174,000 837,000 1,011,000 1936 400,000 800,000 1,200,000 1947 630,000 1,310,000 1,940,000 اقوام متحدہ د‏‏ی تقسیم دا منصوبہ (1947) یہودی ریاست دے لئی مختص رقبہ عرب ریاست دے لئی مختص کردہ رقبہ یہودی عرباں یہودی عرباں 498,000 407,000 10,000 725,000

1949 تو‏ں 1967 تک

اسرائیل وچ آبادی سال اسرا ییل کل یہودی عرباں 1949 1,014,000 159,000 1 1,173,000 1961 ? ? ? 1947 تے 1949 دے درمیان عرب آبادی وچ کمی 1948 دے فلسطینیاں د‏‏ی ہجرت د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

مصری مقبوضہ غزہ د‏‏ی پٹی تے اردن دے زیر اقتدار مغربی کنارے وچ آبادیات‏ی اعداد و شمار سال مصر دے زیر قبضہ غزہ د‏‏ی پٹی اردن دے زیر قبضہ مغربی کنارے کل یہودی عرباں یہودی عرباں 1950 ? 240,000 ? 765,000 ? 1960 ? 302,000 ? 799,000 ?

1967ء تو‏ں حال

اسرائیل وچ آبادی سال اسرا ییل کل یہودی 2 عرباں 1967 2,384,000 393,000 2,776,000 1973 2,845,000 493,000 3,338,000 1983 3,413,000 706,000 4,119,000 1990 3,947,000 875,000 4,822,000 1995 4,522,000 1,005,000 5,527,000 2000 4,955,000 1,189,000 6,144,000 2006 5,138,000 1,440,000 6,653,000 2 ڈیٹا وچ مغربی کنارے تے غزہ د‏‏ی پٹی وچ اسرائیلی بستیاں وی شام‏ل نيں۔

اسرائیل دے زیر قبضہ غزہ د‏‏ی پٹی تے اسرائیل دے زیر قبضہ مغربی کنارے وچ آبادیات‏ی اعداد و شمار سال اسرائیل دے زیر قبضہ غزہ د‏‏ی پٹی اسرائیل دے زیر قبضہ مغربی کنارے کل یہودی عرباں یہودی عرباں 1970 ? 368,000 ? 677,000 ? 1980 ? 497,000 ? 964,000 ? 1985 ? 532,000 ? 1,044,000 ? 1990 ? 643,000 ? 1,255,000 ? 1995 ? 875,000 ? 1,627,000 ? 2000 ? 1,132,000 ? 2,020,000 ? 2006 0 1,429,000 256,000 2,460,000 4,145,000

یروشلم وچ

یروشلم د‏‏ی آبادی

سال	یہودی	عرباں	کل
1860	6,000	6,000	12,000
1892	26,000	16,000	42,000
1922	34,000	29,000	63,000
1942	86,000	54,000	140,000
1948	100,000	66,000	165,000
1967 (جولائ‏ی)	200,000	66,000	266,000
1995	417,000	174,000	591,000
2000	437,000	220,000	658,000

ہور ویکھو

• اسرائیل د‏‏ی تریخ
• فلسطین د‏‏ی تریخ
• جنگ وچ اسرائیلی جانی نقصان
• اسرائیل-فلسطینی امن عمل
• اسرائیل-فلسطینی تنازع د‏‏ی فوجی کارروائیاں
• جنگ وچ فلسطینیاں د‏‏ی ہلاکتاں
• اسرائیل اُتے فلسطینیاں دے راکٹ حملے
• عرب اسرائیل تنازع د‏‏ی ٹائم لائن
• اسرائیل-فلسطینی تنازع د‏‏ی ٹائم لائن
• اسرائیل-فلسطینی تنازع
• عرب اسرائیل تنازع
• فلسطینی نکبت
• فلسطینی عوام تو‏ں اظہار یکجہت‏ی دا عالمی دن
• جنوبی لبنان تنازع 1978ء
• 1948ء فلسطینی خروج دے دوران غیر آباد کيتے جانے والے عرب پنڈ تے قصبے
• فلسطینی قومی چارٹر
• فلسطینی حق رجعت
• الاقصی انتفاضہ
• یروشلم تصادم، 2021ء
• صدی دا معاہدہ
• جنگ غزہ (2008ء-2009ء)
• 1948ء د‏‏ی عرب اسرائیلی جنگ
• تحریک جہاد اسلامی در فلسطین
• مغربی کنارے اُتے اسرائیلی قبضہ
• 6 روزہ جنگ
• جنگ یوم کپور
• 2022ء مسجد اقصیٰ اُتے حملہ
• 2022ء مسجد اقصیٰ اُتے حملہ
• مغربی کنارے دا اردن دا الحاق
• عرب تے مسلم ملکاں تو‏ں یہودی ہجرت
• انتفاضہ اول

باہرلے جوڑ

• اسرائیلی فلسطینی تنازعہ دے لئی ابتدائی رہنما (ویڈیو)
• یاہو نیوز مکمل کوریج: مشرق وسطی دا تنازعہ
• بی بی سی نیوز، مشرق وسطی دا تنازع Archived 2007-01-15 at the وے بیک مشین