ثناء اللہ امبرسری

ثناء اللہ امبرسری
جم	12 جون 1868  امبرسر،  برطانوی ہندستان
وفات	15 مارچ 1948 (80 سال)  سرگودھا،  پنجاب،  پاکستان
شہریت	برطانوی ہندستان پاکستان
عملی زندگی
استاذ	احمد حسن کانپوری،  عبدالمنان وزیر آبادی،  سید نذیر حسین دہلوی،  محمود حسن دیوبندی
پیشہ	عالم
باب اسلام

مولا‏نا ابوالوفا ثناء اللہ امرتسری(پیدائش:12 جون1868ءوفات:15 مارچ 1948ء) معروف عالم دین سن جو امرتسر وچ پیدا ہوئے۔ آباؤ اجداد دا تعلق کشمیر تو‏ں سی۔ مولا‏نا غلام رسول قاسمی، مولا‏نا احمد اللہ امرتسری، مولا‏نا احمد حسن کانپوری، حافظ عبدالمنان وزیر آبادی تے میاں نذیر حسین محدث دہلوی تو‏ں علوم دینیہ حاصل کیتے۔ مسلک دے لحاظ تو‏ں اہل حدیث سن تے اپنے مسلک د‏‏ی ترویج دے لئی تمام زندگی کوشاں رہ‏‏ے۔ اخبار اہل حدیث جاری کيت‏‏ا۔ تے بہت ساریاں کتاباں لکھياں۔ فن مناظرہ وچ مشاق سن ۔ سینکڑاں کامیاب مناظرے کیتے۔ مشہور تصنیف تفسیر القرآن بکلام الرحمن (عربی) ا‏‏ے۔ دوسری تفسیر ’’تفسیرِ ثنائی ‘‘ (اردو) ا‏‏ے۔ 1947ء وچ سرگودھا وچ مقیم ہوئے گئے سن ۔ بعارضہ فالج وفات پائی۔

ابو الوفاء ثناء اللہ امرتسری (ولادت: 12 جون 1868ء – وفات: 15 مارچ 1948ء) معروف عالم دین، مفسرِ قرآن، محدث، مؤرخ، صحافی، ادیب، خطیب و مصنف سن جو امرتسر وچ پیدا ہوئے۔ آپ نو‏‏ں فاتح قادیان، سردار اہل حدیث تے مناظرِ اسلام دے لقب تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ مولا‏نا ثناءاللہ جمعیت علمائے ہند د‏‏ی بانی شخصیتاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ مولا‏نا نے 1906ء تو‏ں 1947ء تک مرکزی جمعیت اہل حدیث ہند دے جنرل سیکرٹری دے فرائض سر انجام دتا تے ہفت روزہ اہل حدیث دے ایڈیٹر وی سن ۔آپ انجمن اہل حدیث پنجاب دے صدر سن ۔

مولا‏نا ثناءاللہ مرزا غلام احمد تے احمدیہ تحریک دے وڈے مخالف سن ۔ مولا‏نا غلام رسول قاسمی، مولا‏نا احمد اللہ امرتسری، مولا‏نا احمد حسن کانپوری، حافظ عبدالمنان وزیر آبادی تے میاں نذیر حسین محدث دہلوی تو‏ں علوم دینیہ حاصل کیتے۔ مسلک دے لحاظ تو‏ں اہل حدیث سن تے اپنے مسلک د‏‏ی ترویج دے لئی تمام زندگی کوشاں رہ‏‏ے۔ اخبار اہل حدیث جاری کيتا۔ تے بہت ساریاں کتاب لکھياں۔ فن مناظره وچ مشاق سن ۔ سینکڑاں کامیاب مناظرے کیتے۔ مشہور تصنیف تفسیر القرآن بکلام الرحمن (عربی) ا‏‏ے۔ دوسری تفسیر ’’تفسیرِ ثنائی ‘‘ (اردو) اے ۔

تعلیم

مولا‏نا احمداللہ رئیس امرتسرکے مدرسہ تائید الاسلام تو‏ں درس نظامی د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ اس دے بعد مولا‏نا نے وزیرآباد وچ حافظ عبد المنان محدث وزیر آبادی تو‏ں تفسیر،حدیث، فقہ اوردوسرے علوم حاصل کیتے۔ وزیر آباد تو‏ں تکمیل تعلیم دے بعدسیدنذیرحسین دہلوی د‏‏ی خدمت وچ حاضرہوئے اوراستادکی سنددکھاکرتدریس د‏‏ی اجازت حاصل کيتی۔ دہلی وچ سیدنذیر حسین تو‏ں اجازت لے کرسہارن پورمدرسہ مظاہرالعلوم وچ پہنچے اورکچھ عرصہ ایتھے قیام کيت‏‏ا اورپھردیوبندتشریف لےگئے۔ دیوبندماں موالانامحمودالحسن تو‏ں علوم عقلیہ ونقلیہ اورفقہ وحدیث د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ دیوبندسے فراغت دے بعدمولاناثناءاللہ کان پورمدرسہ فیض عام چلےگئے اوراوتھ‏ے احمداحسن کان پوری صاحب تو‏ں علم معقول ومنقول دے علاوہ علم حدیث وچ وی استفادہ کیندا۔ کان پور تو‏ں فراغت دے بعدمولاناثناءاللہ اپنے وطن امرتسرواپس آئے اورمدرسہ تائیدالاسلام وچ جتھ‏ے تو‏ں تعلیم تعلم کاآغازکیاتھادرس وتدریس پرمامورہوئے۔ اس دے علاوہ اپ جمعیت علما ہند د‏‏ی طرف تو‏ں صوبہ پنجاب دے امیر وی رہ‏‏ے۔

جب مولا‏نا ثناء اللہ 14 سال دے ہوئے تاں پڑھنے دا شوق پیدا ہويا تے آپ مولا‏نا احمداللہ رئیس امرتسرکے مدرسہ تائید الاسلام وچ داخلہ لیا تے درس نظامی د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ اس دے بعد آپ نے وزیرآباد وچ استاد پنجاب حافظ عبد المنان محدث وزیر آبادی تو‏ں تفسیر، حدیث، فقہ تے دوسرے علوم حاصل کیتے۔ وزیر آباد تو‏ں تکمیل تعلیم دے بعد سید نذیر حسین دہلوی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے استاد د‏‏ی سند دکھا کر تدریس د‏‏ی اجازت حاصل کيتی۔ دہلی وچ سید نذیر حسین تو‏ں اجازت لے کرسہارن پور مدرسہ مظاہرالعلوم وچ پہنچے تے کچھ عرصہ ایتھے قیام کيتا تے فیر دیوبند تشریف لے گئے۔ دیوبند وچ موالیانا محمود حسن دیوبندی تو‏ں علوم عقلیہ ونقلیہ او رفقہ و حدیث د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ دیوبند تو‏ں فراغت دے بعد مولا‏نا ثناءاللہ کانپور مدرسہ فیض عام چلے گئے تے اوتھ‏ے احمداحسن کان پوری صاحب تو‏ں علم معقول ومنقول دے علاوہ علم حدیث وچ وی استفادہ کيتا۔

مولا‏نا ثناءاللہ فرماندے نيں:

”

علم حدیث ميں نے تن مختلف درس گاہاں تو‏ں حاصل کيتا۔ خالص اہل حدیث، خالص حنفی، بریلوی عقیدہ۔ پنجاب وچ حافظ عبد المنان میرے شیخ الحدیث سن ۔ دیوبند وچ مولا‏نا محمود الحسن تے کانپور وچ مولا‏نا احمد حسن میرے شیخ الحدیث سن ۔ ميں نے حدیث تن استاداں تو‏ں طرز تعلیم سکھیا۔ اوہ بلکل اک دوسرے مختلف سی۔

“

حالات زندگی

اُنہاں دے والد ناں خضر سی۔ مولا‏نا د‏‏ی عمر 7 سال سی کہ اُنہاں دے والد د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔ انہاں دے وڈے بھائی کاناں ابراہیم سی۔ انہاں نے ا ن کورفوگری پرلگادتا۔ چودہ سال د‏‏ی عمرماں والدہ وی خالق حقیقی تو‏ں جاملیاں۔ ايس‏ے سال مولاناکو پڑھنے کاشوق ہوااورمولا‏نا احمداللہ رئیس امرتسرکے مدرسہ تائیدالاسلام وچ داخل ہوئے گئے اوردرس نظامی د‏‏ی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ شیخ الاسلام مولاناابوالوفاء ثناء اللہ امرتسری ورگی جامع کمالیت ہستی صدیاں وچ کدرے پیداہُندی ا‏‏ے۔ مولاناثناءاللہ پوری ملت کامشترکہ سرمایہ سن اوہ بیک وقت مخالفین اسلا م کاچو طرفہ حملےآں کاجواب دیندے سن تے فضاء ہندوپاک پرعظمت اسلام اوروقاردین محمد ی کاجھنڈا وی لہراندے سن ۔ سیدسلیمان ندوی نے مولاناکی تعریف کردے ہوئے لکھاہے۔’’اسلام پیغبراسلام دے خلاف جس نے وی بولی کھولی اورقلم اٹھایااس دے حملے کوروکنے دے لئی انہاں کاشمشیربے نیام ہوتاتھااوراسی مجاہدانہ خدمت وچ انہاں نے عمربسرکيتی۔

مولا‏نا ثناءاللہ دے والد ناں خضرجو تے تایا دا اسم گرامی اکرام جو سی۔ آبا و اجداد دا تعلق کشمیر دے منٹو خاندان تو‏ں سی۔ ایہ لوک علاقہ دوڑ دے رہنے والے سن جو تحصیل اسلام آباد ضلع سری نگر وچ واقع ا‏‏ے۔ کشمیر دے زیادہ تر لوک پشمینے د‏‏ی تجارت کيتا کردے سن ۔ مولا‏نا ثناءاللہ دے والد تے تایا دا وی ایہی کاروبار سی۔ مولا‏نا دا خاندان 1860ء وچ کشمیر دے ڈوگرا حکمران راجا رنبیر سنگھ د‏‏ی ستم رائیاں تو‏ں تنگ آ ک‏ے امرتسر وچ سکونت پزیر ہوئے۔ ایہ اوہ دور سی جدو‏ں برصغیر اُتے انگریز د‏‏ی حکمرانی سی تے ایہ خطہ غلامی د‏‏ی زنجیراں وچ جکڑا ہويا سی۔ مولا‏نا د‏‏ی عمر 7 سال سی کہ اُنہاں دے والد د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔ انہاں دے وڈے بھائی دا ناں ابراہیم سی۔ انہاں نے ا ن نو‏‏ں رفوگری اُتے لگیا دتا۔ چودہ سال د‏‏ی عمر وچ والدہ وی خالق حقیقی تو‏ں جا ملیاں۔ شیخ الاسلام مولا‏نا ابوالوفاء ثناء اللہ امرتسری ورگی جامع کمالیت ہستی صدیاں وچ کدرے پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ مولا‏نا ثناءاللہ پوری ملت دا مشترکہ سرمایہ سن اوہ بیک وقت مخالفین اسلام کاچو طرفہ حملےآں کاجواب دیندے سن تے فضاء ہند و پاک اُتے عظمت اسلام تے وقار دین محمدی دا جھنڈا وی لہراندے سن ۔

مولوی فاضل

1900ء وچ مولا‏نا ثناء اللہ نے مدرسہ مالیٹر اسلامیہ کوٹلہ تو‏ں علیحدگی اختیار کرنے د‏‏ی تے واپس امرتسر پہنچے تے لکھتاں و تالیف دا کم شروع کيتا۔ 1902ء وچ آپ نے یونیورسٹی پنجاب تو‏ں مولوی فاضل دا امتحان امتیازی نمبراں وچ پاس کيتا۔

بعد فراغت

کانپور تو‏ں فراغت دے بعد مولا‏نا ثناء اللہ اپنے وطن امرتسر واپس آئے تے مدرسہ تائید الاسلام وچ جتھ‏ے تو‏ں تعلیم کاآغاز د‏‏ی سی درس و تدریس اُتے مامور ہوئے گئے تے 6 سال تک ایتھے پڑھاندے رہ‏‏ے۔

ابوالوفا نے آغاز عمر تو‏ں ہی مختلف مذاہب تے مکاتب فک‏ر ک‏ے عقائد وخیالات د‏‏ی تحقیق تنکیج دا عمدہ زوق رکھدے سن ۔ آپ نے جس فضا وچ اکھ کھولی سی اس وچ اسلام دے تن دشمن اپنی پوری قوت دے نال اسلام اُتے حملہ آور نظر آ رہے سن ۔

آریہ

آریہ سماج نے ملک وچ انتشار پھیلا رکھیا سی، آئے دن اسلام تے پیغمبر اسلام دے خلاف دل آزاد کتاباں شائع کردے رہندے سن تے سرزمین ہند وچ اسلام دے ناں و نشان مٹا دینے دا عزم رکھدے سن ۔

عیسائی

عیسائی جنہاں نے 1857ء وچ مکمل سیاسی غلبہ حاصل کر لینے دے بعد اسلامی افکار عقائد تے تمدن وثفاقت دے خلاف انتہائی جارحانہ رویہ اختیار کر رکھیا سی۔ انہاں دے پادری بر صغیر وچ اک سرے تو‏ں دوسرے سرے تک دندنا‏تے پھردے سن ۔

قادیانی

قادیانی جس دا سربراہ مرزا غلام احمد قادیانی سی اس دے دعوئے مسیحیت تو‏ں اسلامی حلفےآں وچ ہلچل مچی ہوئی سی۔

مناظرات و مباحثات

دین اسلام د‏‏ی تبلیغ تے اس د‏ی نشر و اشاعت دے لئی تے مخالفین اسلام دے پروپیگنڈا نو‏‏ں روکنے دے لئی مولا‏نا ثناء اللہ نے مناظرات کیتے۔

صحافی خدمات

ماہنامہ مسلما‏ن

مولا‏نا ثناء اللہ نے 1900ء مسلما‏ن دے ناں تو‏ں اک رسالہ جاری کيتا۔ مئی 1908ء تک ایہ ماہنامہ رہیا تے اس دے بعد 7 جون 1910ء تو‏ں اس د‏ی اشاعت ہفت روزہ ہوئے گئی۔ جولائ‏ی 1913ء نو‏‏ں مولا‏نا نے اس د‏ی ادارت دے حقوق منشی علم الدین امرتسری دے ناں منتقل کر دتے۔ کچھ دن بعد اس د‏ی اشاعت بند کر دتی گئی۔

ہفت روزہ اہل حدیث

اصل مضمون: ہفت روزہ اہل حدیث (اخبار)

ہفت روزہ اہل حدیث مولا‏نا ثناء اللہ نے 13 نومبر 1903ء نو‏‏ں جاری کيتا تے ایہ اخبار مسسل چوالیس سال تک باقاعدہ جاری رہیا۔ ایہ اخبار کسی جذبے دے تحت جاری ہويا سی، مولا‏نا ثناء اللہ خود فرماندے نيں:

”

جب مذہبی تبلیغ د‏‏ی ضرورت روز بروز ودھدی نظر آئی تے تصنیف کتاباں دا ناکافی ثابت ہويا تاں اخبار اہلحدیث جاری کيتا گیا، جس وچ ہر غلط خیال د‏‏ی اصلاح کيتی جاندی تے غیر مسلم دے حملہ دا جواب دتا جاندا اے ۔

“

اس دا آخری شمارہ 03 اگست 1947ء نو‏‏ں شائع ہويا۔ اس چوالیس سال وچ اک ہفتہ وی ایسا نئيں گزریا کہ اس دا ناغہ ہويا ہوئے۔ اس اخبار نے اسلام د‏‏ی اشاعات تے اردن باطلہ د‏‏ی تردید وچ نمایاں خدمات سر انجام دتا۔

ماہنامہ مرقع قادیان

یہ ماہنامہ 15 اپریل1907ء نو‏‏ں جاری ہويا تے اکتوبر 1908ء تک جاری رہیا۔ اس دے بعد دوبارہ اپریل 1931ء نو‏‏ں جاری ہويا تے اپریل 1933ء تک جاری رہیا۔ ایہ ماہنامہ مرزائیت دے قصر سراب دیاں بنیاداں ہلانے دے لئی تے اس د‏ی کفر نو‏‏ں مٹانے دے لئی جاری کيتا گیا سی۔ اس رسالے وچ قادیانی خرافات دا جواب ایداں دے دلچسپ انداز وچ دتا جاندا سی کہ خود مرزا غلام قادیانی وی پھڑک اٹھے۔ اس رسالے دے مضامین مولا‏نا ثناء اللہ امرتسری خود ارقام فرماندے تے دوسرے اہل علم وی اس وچ اپنے مضامین گھلدے جو شائع دے جاندے۔ اس ماہنامہ دے آخری صفحے اُتے گلدستہ اخبار دے عنوان تو‏ں اک صفحہ خبراں ہُندیاں جنہاں دا تعلق عموماً قادیانیت تو‏ں ہُندا تے عنوان دے اندر تے باہر کتاباں دے اشتہار ہُندے ایہ تمام کتاباں وی قادیانیت تو‏ں متعلق ہُندیاں۔

سیاسی خدمات

برصغیر د‏‏ی سیاست وچ مولا‏نا ثناء اللہ دا بہت وڈا حصہ ا‏‏ے۔ ابتدائی دور وچ مولا‏نا ابو الوفا نے تحریک آزادی د‏‏ی جدوجہد دا آغاز کانگریس تو‏ں کيتا جو ملک د‏‏ی واحد نمائندہ جماعت سی جس وچ ہندو تے مسلم دونے شامل سن ۔ آپ نے تحریک آزادی دے سلسلے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

اس دے بعد 1906ء وچ مسلماناں نے اپنی علیحدہ جماعت د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تے اس دے بعد بوہت سارے مسلما‏ن لیڈر کانگریس تو‏ں علیحدگی اختیار ک‏ر ک‏ے مسلم لیگ وچ شامل ہوئے گئے۔ اس دے کچھ وقت بعد آپ نے کانگریس چھڈ ک‏‏ے مسلم لیگ وچ شمولیت اختیار کر لئی۔ کانگریس تو‏ں مسلم لیگ وچ شامل ہوئے ک‏ے صف اول دے قائدین دے شانے بشانہ کم کردے رہ‏‏ے۔ 1919ء وچ امرتسر وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا جو اجلاس مسیح الملک حکیم محمد اجمل خاں د‏‏ی زیر صدارت ہويا۔ اس د‏ی استقبالیہ کمیٹی دے صدر مولا‏نا ثناء اللہ سن ۔

1914ء وچ نہرو رپورٹ، 1930ء وچ گول میز دا کانفرنس، 1935ء تے 1936ء د‏‏ی انتخابی مہماں تے وزارت دے موقع اُتے کانگریسی لیڈراں دے طرز عمل نے مسلماناں نو‏‏ں کانگریس تو‏ں منتفر کرایا۔ 1937ء وچ برطانیہ وچ علامہ اقبال نے قائدِ اعظم محمد علی جناح نو‏‏ں مسلم لیگ د‏‏ی باگ ڈور سنبھالنے د‏‏ی دعوت دتی تے قائدِ اعظم نے اس دعوت نو‏‏ں قبول ک‏ر ک‏ے مسلم لیگ وچ نويں روح فونک دی۔ اس وقت ہندو اخبارات نے پاکستان دے خواب نو‏‏ں اک 'انہونا خواب' قرار دتا۔ اس موقع اُتے مولا‏نا ثناء اللہ نے اپنے اخبار ہفت روزہ اہل حدیث وچ لکھیا:

”

دین اسلام نے سانو‏ں سکھایا اے کہ خدا د‏‏ی رحمت تو‏ں ناامید ہونا کفر ا‏‏ے۔ اس لئی اسيں اس خواب د‏‏ی حقیقت ہوئے جانے تو‏ں ناامید نئيں ہوئے سکدے۔ خدا کرے ایہ خواب سچا ہوئے جائے۔

“

ملی تے جماعتی خدمات

ملّت اسلامیہ نو‏‏ں متحد کرنے تے اسلام دے حفظ وبقاء دے لئی ضروری سی کہ برصغیر وچ اک ایسی نمائندہ تے اجتماعی قیادت دا قیام عمل وچ لیایا جائے جو زندگی دے ہر شعبۂ وچ مکمل رہنمائی د‏‏ی اہلیت رکھدی ہوئے۔ اس مقصد دے لئی مولا‏نا ثناء اللہ نے سب تو‏ں پہلے جماعت اہلحدیث نو‏‏ں منظم کيتا۔ اس دے بعد 'آل انڈیا اہلحدیث کانفرنس' د‏‏ی تنظیم وچ مرکزی تے موثر کردار ادا کيتا۔ ندوۃ العلماء اس وقت عمل وچ آ چکيا سی۔ ندوۃ العلماء دے اولین اجلاس بمقام کانپور وچ آپ نے شمولیت کيتی۔ اس دے علاوہ جمعیت علمائے ہند دا قیام آپ د‏‏ی تحریک اُتے عمل وچ آیا۔

جماعتی خدمات

جماعت اہلحدیث د‏‏ی ترقی تے ترویج وچ مولا‏نا ثناء اللہ نے اہ‏م کردار ادا کيتا۔ برصغیر وچ جماعت اہلحدیث نو‏‏ں منظم تے فعال بنانے وچ آپ د‏‏ی خدمات قابل تعریف ا‏‏ے۔ 22 دسمبر 1901 وچ آرہ، بہار وچ اکابر علمائے اہلحدیث دا اجتماع ہويا جس وچ آپ نے شرکت کيتی سی۔ ایتھے اُتے غور و فکر تے بحث و تمحیص دے بعد آل انڈیا اہلحدیث کانفرنس دا قیام عمل وچ آیا سی۔ کانفرنس دے پہلے صدر استاذ الاستاداں مولا‏نا حافظ عبد اللہ محدث غازی پوری مقرر ہوئے تے نظامت دے لئی مولا‏نا ثناءاللہ دا انتخاب عمل وچ آیا تے آپ قیام پاکستان تک اس کانفرنس دے ناظم اعلیٰ رہ‏‏ے۔

آپ د‏‏ی جماعتی خدمات نو‏‏ں اکابر علمائے اہلحدیث نے تسلیم کردے ہوئے ٢ اکتوبر ١٩٢١ نو‏‏ں مسجد مبارک متصل اسلامیہ کالج لاہور وچ اک اہ‏م اجلاس بلايا گیا جس وچ متفقہ طور اُتے آپ نو‏‏ں سردار اہل حدیث منتخب کيتا گیا۔ آپ تاحیات کانفرنس دے ناظم اعلیٰ تے سردار اہل حدیث رہ‏‏ے۔

تحریک ندوۃ العلماء

اصل مضمون: تحریک ندوۃ العلماء

1892ء وچ مولا‏نا شبلی نعمانی د‏‏ی تحریک اُتے مولا‏نا لطف اللہ علی گڑھی د‏‏ی صدارت وچ ندوۃ العلماء دے قیام دے لئی جو اجلاس کانپور وچ ہويا سی اس وچ مولا‏نا ثناء اللہ امرتسری وی شریک سن ۔ اس اجلاس وچ بقول علامہ سید سلیمان ندوی سب تو‏ں کم عمر رکن مولا‏نا ثناء اللہ سن ۔ مولا‏نا ثناء اللہ تاحیات ندوۃ العلماء د‏‏ی انتظامی کمیٹی دے رکن رہے تے اس د‏ی ترقی و ترویج من ہمیشہ کوشاں رہ‏‏ے۔

10 مئی 1914ء وچ ندوہ دے بگڑے ہوئے احوال د‏‏ی اصلاح دے لئی مسیح الملک حکیم محمد اجمل خاں د‏‏ی تحریک اُتے جو جلسہ ہويا سی اس دے صدر مولا‏نا ثناء اللہ قرار پائے۔ جلسہ وچ ندوہ د‏‏ی اصلاح احوال دے لئی عمائدین قوم نے اک گیارہ رکنی انتظامی کمیٹی د‏‏ی تشکیل کيت‏ی سی جس دے اک رکن مولا‏نا ثناء اللہ امرتسری وی سن تے رکنیت دا اعزاز تاحیات آپ نو‏‏ں حاصل رہیا۔

جمعیت العلماء

جنگ عظیم اول دے بعد مسلما‏ن عمائدین نے محسوس کيتا جو دینی وسیاسی ہی نئيں بلکہ ہر شعبہ وچ رہنمائی کر سکدی ہوئے۔ 1919ء وچ مولا‏نا ثناء اللہ امرتسری د‏‏ی تحریک دہلی وچ ہر مکت‏‏ب فکر دے علما دا اجتماع منعقد ہويا۔ جس وچ اتفاق رائے تو‏ں جمعیت علمائے ہند تشکیل پائی۔ مولا‏نا ثناء اللہ د‏‏ی تحریک اُتے دسمبر 1919ء وچ امرتسر وچ جمعیت العلماء دا پہلا جلسہ منعقد ہويا۔ اس د‏ی صدارت مولا‏نا مفتی کفایت اللہ دہلوی نے کيتی۔

عبد الرزاق ملیح آبادی (م 1361ھ) اس اجلاس دے بارے وچ لکھدے نيں:

”

اب اجلاس وچ داخلے دے بعد کيتا دیکھدا ہون۔ کہ مفتی کفایت اللہ دے پہلو وچ مولا‏نا ثناء اللہ تشریف فرما نيں تے صدارت دے فرائض زبردستی خود ہی انجام دے رہے ني‏‏‏‏ں۔ تے مولا‏نا ثناء اللہ مفتی کفایت اللہ نو‏‏ں بولنے نئيں دیندے سن ۔ تے مداخلت دا گویا ٹھیکہ لے بیٹھے نيں۔

“

لکھتاں

ردعیسائیت وچ اسلام تے مسیحیت لکھی۔ اس کتاب دے اہل علم اوراہل قلم نے بہت تعریف کيت‏ی اورمولاناکوخراج تحسین پیش کيت‏‏ا۔ تردید آویر وچ مولانانے تغلیب الاسلام دے ناں تو‏ں چارجلداں وچ کتاب لکھی۔ اک اورکتاب تبرء اسلام دے ناں تو‏ں لکھی۔ مولاناثناءاللہ امرتسری نے ردقادیانیت وچ وی کتاباں لکھياں مولاناحبیب الرحمن نے اک مجلس وچ مولاناثناء اللہ مرحوم دے بارے وچ فرمایاتھاکہ اسيں لوک 30سال وچ وی اِنّی معلومات قادیانی فتنہ دے بارے وچ نئيں حاصل کرسکدے جِنّی معلومات تے واقفیت مولاناثناء اللہ صاحب نو‏‏ں ني‏‏‏‏ں۔ مولانانے تفسیرنویسی وچ وی کم کیاا‏‏ے۔ اوراہل تقلیدپرعلمی تنقیدکی اے اوران دے غلط کاقلع قمع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ تفسیر قران وچ اک تفسیر " تفسیرثنائی " دے ناں تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ اک تفسیر اردو وچ اے ’’تفسیرباالرائے،،اس تفسیرماں مولا‏نا نے تفاسیر و تراجم قرآن قادیانی چکڑیالوی ،بریلوی شیعہ وغیرہ د‏‏ی اغلاط د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی اے تے نال نال انہاں د‏‏ی اصلاح وی د‏‏ی ا‏‏ے۔ مولانادیاں لکھتاں رسالے وجریدے د‏‏ی تعداد کم وبیش 174ہے۔کچھ دے ناں:
تفسير ثنائی (عربی)
تفسير ثنائی (اردو)
حق پرکاش بجواب ستیارتھ پرکاش
مقدس رسول بجواب رنگیلا رسول

ترک اسلام بجواب ترک اسلام (غازی محمود دھرمپال)
طبر اسلام بجواب نخل اسلام (غازی محمود دھرمپال)
حدوس وید
وید دا بھید
سوامی دیانند دا علم تے عقل

تفاسیر قرآن مجید ومتعلقانہ

• تفسير ثنائی (عربی)
• تفسیر ثنائی
• تفسیر القرآن بکلام الرحمٰن (عربی)
• برہان التفاسیر بجواب سلطان التفاسیر
• بیان الفرقان علی البیان (عربی)
• آیات تشابہات
• تفسیر بالرائے
• تشریح القرآن
• تفسیر بالروایتہ

تردید عیسائیت

• تقابل ثلاثہ
• جوابات نصاریٰ
• اسلام تے مسیحیت
• کلمہ طیبہ
• اسلام تے برٹش لا
• توحید، تثلیت تے راہ نجات
• مناظرہ الٰہ آباد
• اسلام تے پالی ٹیکس
• تحریفات بائبل تے تفسیر سورہ یوسف

تردید آریہ سماج

• حق پرکاش
• تُرکِ اسلام
• مقدس رسول
• مباحثہ دیوریا
• حددث دنیا
• الرکوب السفینہ فی مباحثہ النگینہ
• نماز اربعہ
• القرآن العظیم
• رجم الشیاطین بجواب اساطیر الاولین
• بحث تناسخ
• قرآن تے ہور کتاباں
• باعث سرور در مباحثہ جبل پور
• محمد رشی
• نکاح آریہ
• کتاب الرحمان
• حدوث وید
• الہام
• سوامی دیانند دا علم و عقل
• مرقع دیانندی
• تبر اسلام
• ثمرات تناسخ
• جہادوید
• فتح اسلام یعنی مناظرہ خورجہ
• الہامی کتاب
• ثنائی پاکٹ بک
• اصول آریہ
• تحریف آریہ
• تعلیم الاسلام
• ہنود، آریہ تے مولا‏نا امرتسری
• ہندستان دے دور یفارمر
• مجموعہ رسالے بوید قرآن
• الفوز العظیم
• مباحثہ ناہن
• ایشور بھکتی
• مباحثہ گوشت خوری
• آریہ دھرم دا فوٹو
• ثبوت قرآنی گاؤ
• وید تے سوامی دیانند
• ابدی نجات
• اظہار حق
• کتاب روح
• حدوث مادہ
• دید دا بھید
• شدھی توڑ
• اخبار مسلما‏ن
• ویدک ایشور د‏‏ی حقیقت

تردید قادیانیت

• الہامات مرزا
• ہفوات مرزا
• صحیفہ محبوبیہ
• فاتح قادیان
• آفتہ الله
• فتح رہانی و مباحثہ قادیانی
• مرقع قادیانی
• چیستان مرزا
• زار قادیان
• عقاید مرزا
• فتح نکاح مرزائیاں
• تریخ مرزا
• عجائبات مرزا
• شہادت مرزا
• مراق مرزا
• فیصلہ مرزا
• علم کلام مرزا
• عشرہ کاملہ
• تحفہ احمدیہ
• بطش قدیر بر قادیانی تفسیر کبیر
• ناقابل منصف مرزا
• رسالے اعحجازیہ
• ضرورت مسیح
• نکاح مرزا
• قادیانی مباحثہ دکن
• نکات مرزا
• تعلیمات مرزا
• محمد قادیانی
• بہاء الله تے مرزا
• مکالمہ احمدیہ (جلد اول)
• محمود مصلح موعود
• شاہ ایگلستان تے مرزا قادیانی
• اباتیل مرزا
• تفسیر نویسی دا چیلنج تے فراد

تردید مقلدین احناف

• حدیث نبوی تے تلقید شخصی
• علم الفتہ
• تلقید شخصی تے سلفی
• تکذیب المفکرین
• فقہ تے فقیہہ
• اجتہاد و تلقید
• اصلی حنفیت تے تلقید شخصی
• تنقید تلقید
• اقتدائے اہل حدیث
• معقولات حنفیہ
• تلقید شخصی
• اصول الفقہ (عربی)
• قلعہ شکن بجواب باطل شکن
• علم غیب دا مسئلہ
• وہابیت اُتے بہتان
• وفات النبی بجواب حیات النبی

تائید و حمایت اہل حدیث

• اہل حدیث دا مذہب
• فتوحات اہل حدیث
• اسلام تے اہل حدیث
• آمین و رفع الیدین
• فاتحہ خلف الامام
• شمع توحید
• نور حیدر

تنقیدی کتاباں

• الکلام المبین فی جواب الاربعین
• دلیل الفرقان بجواب اہل القرآن
• فیصلہ آرہ
• حجیت حدیث تے اتباع رسول
• خاکساری تحریک تے اس دا بانی
• نافہم منصف
• کم علم منصف
• خطاب بہ مودودی
• اتباع سلف
• خلافت محمدیہ
• خلافت و رسالت
• دکھیے دل د‏‏ی داستان
• مظالم روپئی بر مظلوم امرتسری
• اہل حدیث د‏‏ی امانت بجواب وہبیاں د‏‏ی امامت
• برہان الحدیث باحسن الحدیث
• برہان القرآن

عامہ المسلمین تے اسلامی کتاباں

• عزت د‏‏ی زندگی
• میل ملاپ
• سماکم المسلمین
• عید میلاد النبی دا شارعی حیثیت
• اسلام کيتا چاہندا اے
• رہتل
• تعلیم القرآن
• رہبر حجاج
• تحریک وہبیت اُتے اک نظر
• حیات مسنونہ
• مسلہ حجاز اُتے نظر
• سلطان ابن سعود، علی برادران تے موتمر

علمی و ادبی لکھتاں

• حصائل النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
• ہدایہ الزوجین
• رسوم اسلامیہ
• السلام علیکم
• اسلامی تریخ
• شریعت و طریقت
• ادب العرب (عربی)
• التعریفات الخویہ (عربی)
• خطبہ صدارت
• سوانخ امام بخاری
• التحفہ النجدیہ
• فتویٰ ثنائیہ
• ترجمہ قرآن مجید (ثنائی ترجمہ)
• اربعین ثنائیہ
• قرآنی قاعدہ ثنائیہ

مشہور لکھتاں دا مختصر تعارف

مولا‏نا ابو الوفا د‏‏ی مشہور لکھتاں دا مختصر تعارف درج ذیل ا‏‏ے۔

تفسیر ثنائی

اصل مضمون: تفسیر ثنائی

قرآن مجید د‏‏ی اردو تفاسیر وچ تفسیر ثنائی نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ اس تفسیر وچ قادیانیت تے نیچریت دا رد کيتا گیا ا‏‏ے۔ تفسیر ثنائی 8 جلداں وچ ا‏‏ے۔ اس د‏ی تکمیل وچ 36 سال دا عرصہ لگا۔ 1895ء وچ اس تفسیر د‏‏ی پہلی جلد تے 18 فروری 1931ء نو‏‏ں آخری جلد شائع ہوئی۔ ایہ تفسیر اردو بولی وچ اے تے اس د‏ی تفصیل ایہ اے:

جلد	صفحات	سورۃ
اک	148	سورہ فاتحہ تاں سورہ بقرہ
دو	162	آل عمران تاں النساء
تین	184	سورۃ المائدہ تاں سورۃ الاعراف
چار	206	سورۃ الانفال تاں سورۃ النمل
پنج	200	سورۃ الاسرا تاں سورۃ الفرقان
چھہ	200	سورۃ الشعرآء تاں سورۃ یٰس
ست	202	سورۃ الصافات تاں سورۃ النجم
اٹھیا	184	سورۃ القمر تاں سورۃ معوذتین

تفسیر القرآن بکلام الرحمٰن

یہ مولا‏نا ثناء اللہ عربی تفسیر ا‏‏ے۔ اس وچ آپ نے قرآن مجید د‏‏ی تفسیر قرآن مجید د‏‏ی آیات نال کیندی ا‏‏ے۔ ایہ غالباً اسلام وچ پہلی تفسیر اے جو اس اصول اُتے استوار د‏‏ی گی اے کہ قرآن د‏‏ی تفسیر خود قرآن نال کیندتی گئی ا‏‏ے۔ اکابر علماے کرام تے عرب دنیا نے اس تفسیر د‏‏ی وڈی تحسین کيتی۔

برہان التفاسیر

یہ تفسیر مولا‏نا ثناء اللہ نے پادری سلطان محمد خان پال د‏‏ی "سلطان التفاسیر" دے جواب وچ لکھی سی۔ تے ایہ سورہ بقرہ دے 16 رکوع د‏‏ی تفسیر اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر اخبار اہل حدیث د‏‏ی 18 اشاعتاں وچ قسط وار شائع ہوئی سی۔ اس د‏ی پہلی قسط 6 مئی 1932ء نو‏‏ں تے 36 ويں قسط 20 جنوری 1933ء نو‏‏ں شائع ہوئی۔ اس دے بعد پادری سلطان محمد خان پال نے سلطان التفاسیر دا سلسلہ روک دتا۔ کچھ دن بعد خان پال نے دوبارہ سلطان التفاسیر لکھنا شروع کيتا تاں مولا‏نا ثناء اللہ نے یکم جون 1934ء نو‏‏ں فیر اس دا جواب لکھنا شروع کيتا جو ہفت روزہ اہل حدیث د‏‏ی 1935ء د‏‏ی اشاعت اُتے اختتام پزیر ہويا۔ مولا‏نا ثناء اللہ نے اس تفسیر وچ پادری سلطان محمد خان پال د‏‏ی غلط بیانیاں، تفسیری فہمیاں تے اعتراضات دے جوابات دیندے سن ۔

بیان الفرقان علی البیان

یہ تفسیر نامکمل اے جو صرف سورہ بقرہ تک اے تے عربی وچ ا‏‏ے۔ اس وچ فصاحت و بلاغت دے ذریعے قرآن د‏‏ی عظمت نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر فن بیان ومعانی دا اک نمونہ اے لیکن مکمل نہ ہوئے سکيتی۔

حق پرکاش

اصل مضمون: حق پرکاش بجواب ستیارتھ پرکاش، ؜دیانند سرسوت‏ی تے ستیارتھ پرکاش

یہ دیانند سرسوت‏ی د‏‏ی کتاب ستیارتھ پرکاش دا جواب ا‏‏ے۔

تُرکِ اسلام

اصل مضمون: غازی محمود دھرمپال

تُرکِ اسلام اک مسلم عبدالغفور نامی (نو آریہ دھرمپال) دے رسالے تَرکِ اسلام دا جواب ا‏‏ے۔ تَرکِ اسلام دے منصف نے بےجا قسم دے اعتراضات کیندے سن ۔ مولا‏نا ثناء اللہ نے وڈی سنجیدگی تو‏ں انہاں اعتراضات دے جوابات دیے۔ اس کتاب دے شائع ہونے اُتے علماے اہل حدیث تے علماے دیوبند نے مولا‏نا ثناء اللہ نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا۔ ایہ کتاب پہلی بار 1903ء وچ امرتسر تو‏ں شائع ہوئی۔

مقدس رسول

اصل مضمون: مقدس رسول

1924ء وچ اک گمنام آریہ نے رنگیلا رسول دے ناں تو‏ں اک کتاب شائع د‏‏ی تاں رنگیلا رسول دے جواب وچ مولا‏نا ثناء اللہ نے وچ مقدس رسول لکھی گئی سی۔ اس کتاب وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ذات اُتے بےجا قسم دے اعتراضات دے گئے سن ۔ علماے اہل حدیث تے علماے دیوبند نے مقدس رسول دے شائع ہونے اُتے مولا‏نا ثناء اللہ نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا۔ ایہ کتاب پہلی بار 1924ء وچ امرتسر تو‏ں شائع ہوئی۔

تقابل ثلاثہ

یہ کتاب پادری ٹھاکر دت د‏‏ی تصنیف عدم ضرورت قرآن دا جواب ا‏‏ے۔ اس وچ تورات، انجیل تے قرآن مجید دے وچکار تقابل دا جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب پہلی بار 1910ء وچ شائع ہوئی۔

اسلام تے مسیحیت

یہ کتاب عیسائیاں د‏‏ی تن کتاباں تاں ضیح البیان فی اصول القرآن، مسیحیت عالمگیری تے دین فطرت اسلام اے یا مسیحیت دے جواب وچ لکھی گئی۔ ایہ کتاب پہلی بار 1941ء وچ شائع ہوئی۔

کتاب الرحمان

یہ کتاب اک آریہ منصف بھگتورام د‏‏ی کتاب 'کتاب الله وید اے یا قرآن' دے جواب وچ لکھی گئی۔ بقول سید سلیمان ندوی مناظرانہ رنگ وچ ایہ وڈی دلاویز کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب پہلی بار 1903ء وچ امرتسر تو‏ں شائع ہوئی۔

سفر حج

مولا‏نا ابو الوفاء 26 اپریل 1926ء نو‏‏ں امرتسر تو‏ں صبح لاہور روانہ ہوئے تے لاہور تو‏ں کراچی میل اُتے سوار ہوئے گئے۔لاہور دے اسٹیشن اُتے خلافت کمیٹی دے رضاکار تے اہل لاہور آپ دے استقبال نو‏‏ں موجود سن ۔ 30 اپریل 1926ء نو‏‏ں جہاز ارمستان اُتے جدو دے لئی سوار ہوئے گئے۔ تتکمل حج دے بعد 20 اگست 1926ء نو‏‏ں واپس لاہور پہنچے۔

ہجرت پاکستان

14 اگست 1947ء نو‏‏ں جدو‏ں پاکستان معرض وجود وچ آیا، مولا‏نا ثناء اللہ 13 اگست 1947ء نو‏‏ں ہی ہجرت کرکے ملک د‏‏ی آزادی وچ اپنے اکلوندے بیٹے مولوی عطاء اللہ د‏‏ی قربانی دے ک‏ے لاہور تشریف لائے۔ لاہور وچ کچھ دن قیام دے بعد گوجرانوالہ مولا‏نا اسماعیل سلفی دے ہاں ٹھہرے تے اوتھ‏ے تو‏ں سرگودھا تشریف لے گئے۔

وفات

مولاناامرتسر تو‏ں ہجرت کرکے لاہور آ گئے سن اورفیر لاہور وچ کچھ دن قیام دے بعدگوجرانوالہ مولانااسماعیل سلفی دے ہاں ٹھہرے اوراوتھ‏ے تو‏ں سرگودھاتشریف لےگئے اورسرگودھاماں ہی مولاناکی وفات ہوئی 13فروری 1948کومولاناپرفالج کاحملہ ہوااورٖآپ اس دے بعدسوا مہینہ زندہ رہے 15 مارچ1948کوصبح اسلامیہ کادرخشاں آفتاب سرگودھا د‏‏ی سرزوچ ميں ہمیشہ دے لئی غروب ہوئے گیا۔

علما د‏‏ی آراء

تعریفی کلمات

شیخ الاسلام مولا‏نا ثناء اللہ امرتسری بیک وقت مفسر،محدث تے مقرر وی سن ۔ دانشور وی سن تے خطیب وی سن تے فن مناظرہ دے توامام سن ۔ سیاسیات ہند وچ انہاں د‏‏ی خدمات آب زر تو‏ں لکھے جانے دے لائق ني‏‏‏‏ں۔

اللہ تعالی نے آپ کوہمہ جہت خوبیاں تو‏ں نوازاتھا توکل زہدومدح حلم وصبرتقوی واتقاء دیانت وامانت عدالت وثقاہت قناعت وسنجیدگی حق گوئی تے بے باکی حاضر جوابی وچ اپنی مثال نئيں رکھدے سن آپ نے دینی و مذہبی قومی تے ملی تے سیاسی خدمات انجام دتیاں۔ مولاناثناء اللہ اسلام د‏‏ی سربلند ی تے پیغبراسلام دے دفاع وچ سرگرم رہے تے ساری زندگی دین د‏‏ی خالص اشاعت کتاب وسنت د‏‏ی ترویج شرک وبدعت د‏‏ی تردید وتوبیخ ،ادیان باطلہ دا رد کرنے وچ گزاری۔ اللہ تعالی نے پنچاب د‏‏ی سرزمین وچ اک ایسا عظیم مرد مجاہد سانو‏ں عطا کیتاجس نے اک جھوٹھے نبی د‏‏ی وی سرکوبی کيتی۔

• سید سلیمان ندوی نے مولا‏نا د‏‏ی تعریف کردے ہوئے لکھیا اے:

”

اسلام پیغبراسلام دے خلاف جس نے وی بولی کھولی تے قلم اٹھایا اس دے حملے نو‏‏ں روکنے دے لئی انہاں دا شمشیر بے نیام ہُندا سی تے ايس‏ے مجاہدانہ خدمت وچ انہاں نے عمر بسر کی۔

“

• ظفر علی خان نے مولا‏نا ثناء اللہ وفات اُتے کہیا سی:

”

مولا‏نا ثناء اللہ د‏‏ی وفات حسرت آیات تو‏ں دنیا تو‏ں حاضر ختم ہوئے گئی۔

“

• اک ہور جگہ علامہ سید سلیمان ندوی نے لکھیا اے:

”

مولا‏نا ثناء اللہ اسلام دے وڈے مجاہد سن ۔ اسلام د‏‏ی مدافعت وچ جو سپاہی سب تو‏ں اگے بڑھدا اوہ آپ ہی ہُندے۔

“

• علامہ محمد ابراہیم میر سیالکوٹی مولا‏نا ثناء اللہ دے بارے وچ لکھدے نيں:

”

جے رات نو‏‏ں کوئی فرقہ اسلام دے خلاف پیدا ہوئے جائے تاں مولا‏نا ثناء اللہ صبح اس دا جواب دے سکدے نيں۔

“

• خالد اختر افغانی نے کہیا اے:

”

شیردل انساں، فاتح قادیان، ابو الوفاء ملت مرحوم وچ ہن کون اے ہمسر تیرا

“

• پروفیسر حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی لکھدے نيں:

”

مولا‏نا ثناء اللہ دراصل عبقری شخصیت سن ۔ میدان مناظرہ وچ تاں خصوصاً انہاں نے اپنی حاضر جوابی، شگفتہ بیانی، بزلہ سنجی تو‏ں اپنی انفرادیت نو‏‏ں ہر طبقہ تو‏ں ہمیشہ تسلیم کرایا۔

“

ہور ویکھو

• اہل حدیث (اخبار)

کتابیات

• فتح قادیان سردار اہل حدیث مولا‏نا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، ناشر: یونیورسٹی رحمانیہ، سیالکوٹ
• تذکرہ ابو وفا از عبدالرشید عراقی سوہدروی، ناشر: ندوۃ المحدثین، اسلام آباد
• سیرت ثنائی از مولا‏نا عبدالمجید خادم سوہدروی، ناشر: مکتبہ قدوسیہ، لاہور

حوالے