ثناء اللہ امبرسری
ثناء اللہ امبرسری | |
---|---|
جم | 12 جون 1868 |
وفات | 15 مارچ 1948 (80 سال) |
شہریت | برطانوی ہندستان |
عملی زندگی | |
استاذ | احمد حسن کانپوری ، عبدالمنان وزیر آبادی ، سید نذیر حسین دہلوی ، محمود حسن دیوبندی |
پیشہ | عالم [۱] |
باب اسلام | |
ترمیم |
مولانا ابوالوفا ثناء اللہ امرتسری(پیدائش:12 جون1868ءوفات:15 مارچ 1948ء) معروف عالم دین سن جو امرتسر وچ پیدا ہوئے۔ آباؤ اجداد دا تعلق کشمیر توں سی۔ مولانا غلام رسول قاسمی، مولانا احمد اللہ امرتسری، مولانا احمد حسن کانپوری، حافظ عبدالمنان وزیر آبادی تے میاں نذیر حسین محدث دہلوی توں علوم دینیہ حاصل کیتے۔ مسلک دے لحاظ توں اہل حدیث سن تے اپنے مسلک دی ترویج دے لئی تمام زندگی کوشاں رہے۔ اخبار اہل حدیث جاری کيتا۔ تے بہت ساریاں کتاباں لکھياں۔ فن مناظرہ وچ مشاق سن ۔ سینکڑاں کامیاب مناظرے کیتے۔ مشہور تصنیف تفسیر القرآن بکلام الرحمن (عربی) اے۔ دوسری تفسیر ’’تفسیرِ ثنائی ‘‘ (اردو) اے۔ 1947ء وچ سرگودھا وچ مقیم ہوئے گئے سن ۔ بعارضہ فالج وفات پائی۔
ابو الوفاء ثناء اللہ امرتسری[۲][۳][۴][۵][۶] (ولادت: 12 جون 1868ء – وفات: 15 مارچ 1948ء) معروف عالم دین، مفسرِ قرآن، محدث، مؤرخ، صحافی، ادیب، خطیب و مصنف سن جو امرتسر وچ پیدا ہوئے۔[۳][۲] آپ نوں فاتح قادیان، سردار اہل حدیث تے مناظرِ اسلام دے لقب توں وی جانیا جاندا اے۔[۷][۸][۹][۳][۱۰] مولانا ثناءاللہ جمعیت علمائے ہند دی بانی شخصیتاں وچوں نيں۔[۱۱] مولانا نے 1906ء توں 1947ء تک مرکزی جمعیت اہل حدیث ہند دے جنرل سیکرٹری دے فرائض سر انجام دتا[۲][۱۲] تے ہفت روزہ اہل حدیث دے ایڈیٹر وی سن ۔آپ انجمن اہل حدیث پنجاب دے صدر سن ۔[۱۳]
مولانا ثناءاللہ مرزا غلام احمد تے احمدیہ تحریک دے وڈے مخالف سن ۔ مولانا غلام رسول قاسمی، مولانا احمد اللہ امرتسری، مولانا احمد حسن کانپوری، حافظ عبدالمنان وزیر آبادی تے میاں نذیر حسین محدث دہلوی توں علوم دینیہ حاصل کیتے۔ مسلک دے لحاظ توں اہل حدیث سن تے اپنے مسلک دی ترویج دے لئی تمام زندگی کوشاں رہے۔ اخبار اہل حدیث جاری کيتا۔ تے بہت ساریاں کتاب لکھياں۔ فن مناظره وچ مشاق سن ۔ سینکڑاں کامیاب مناظرے کیتے۔ مشہور تصنیف تفسیر القرآن بکلام الرحمن (عربی) اے۔ دوسری تفسیر ’’تفسیرِ ثنائی ‘‘ (اردو) اے ۔
تعلیم
[سودھو]مولانا احمداللہ رئیس امرتسرکے مدرسہ تائید الاسلام توں درس نظامی دی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ اس دے بعد مولانا نے وزیرآباد وچ حافظ عبد المنان محدث وزیر آبادی توں تفسیر،حدیث، فقہ اوردوسرے علوم حاصل کیتے۔ وزیر آباد توں تکمیل تعلیم دے بعدسیدنذیرحسین دہلوی دی خدمت وچ حاضرہوئے اوراستادکی سنددکھاکرتدریس دی اجازت حاصل کيتی۔ دہلی وچ سیدنذیر حسین توں اجازت لے کرسہارن پورمدرسہ مظاہرالعلوم وچ پہنچے اورکچھ عرصہ ایتھے قیام کيتا اورپھردیوبندتشریف لےگئے۔ دیوبندماں موالانامحمودالحسن توں علوم عقلیہ ونقلیہ اورفقہ وحدیث دی تعلیم حاصل کيتی۔ دیوبندسے فراغت دے بعدمولاناثناءاللہ کان پورمدرسہ فیض عام چلےگئے اوراوتھے احمداحسن کان پوری صاحب توں علم معقول ومنقول دے علاوہ علم حدیث وچ وی استفادہ کیندا۔ کان پور توں فراغت دے بعدمولاناثناءاللہ اپنے وطن امرتسرواپس آئے اورمدرسہ تائیدالاسلام وچ جتھے توں تعلیم تعلم کاآغازکیاتھادرس وتدریس پرمامورہوئے۔ اس دے علاوہ اپ جمعیت علما ہند دی طرف توں صوبہ پنجاب دے امیر وی رہے۔
جب مولانا ثناء اللہ 14 سال دے ہوئے تاں پڑھنے دا شوق پیدا ہويا تے آپ مولانا احمداللہ رئیس امرتسرکے مدرسہ تائید الاسلام وچ داخلہ لیا تے درس نظامی دی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔[۲] اس دے بعد آپ نے وزیرآباد وچ استاد پنجاب حافظ عبد المنان محدث وزیر آبادی توں تفسیر، حدیث، فقہ تے دوسرے علوم حاصل کیتے۔ وزیر آباد توں تکمیل تعلیم دے بعد سید نذیر حسین دہلوی دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے استاد دی سند دکھا کر تدریس دی اجازت حاصل کيتی۔[۱۴] دہلی وچ سید نذیر حسین توں اجازت لے کرسہارن پور مدرسہ مظاہرالعلوم وچ پہنچے تے کچھ عرصہ ایتھے قیام کيتا تے فیر دیوبند تشریف لے گئے۔ دیوبند وچ موالیانا محمود حسن دیوبندی توں علوم عقلیہ ونقلیہ او رفقہ و حدیث دی تعلیم حاصل کيتی۔[۴] دیوبند توں فراغت دے بعد مولانا ثناءاللہ کانپور مدرسہ فیض عام چلے گئے تے اوتھے احمداحسن کان پوری صاحب توں علم معقول ومنقول دے علاوہ علم حدیث وچ وی استفادہ کيتا۔
مولانا ثناءاللہ فرماندے نيں:[۱۵][۲]
” | علم حدیث ميں نے تن مختلف درس گاہاں توں حاصل کيتا۔ خالص اہل حدیث، خالص حنفی، بریلوی عقیدہ۔ پنجاب وچ حافظ عبد المنان میرے شیخ الحدیث سن ۔
دیوبند وچ مولانا محمود الحسن تے کانپور وچ مولانا احمد حسن میرے شیخ الحدیث سن ۔ ميں نے حدیث تن استاداں توں طرز تعلیم سکھیا۔ اوہ بلکل اک دوسرے مختلف سی۔ |
“ |
حالات زندگی
[سودھو]اُنہاں دے والد ناں خضر سی۔ مولانا دی عمر 7 سال سی کہ اُنہاں دے والد دی وفات ہوئے گئی۔ انہاں دے وڈے بھائی کاناں ابراہیم سی۔ انہاں نے ا ن کورفوگری پرلگادتا۔ چودہ سال دی عمرماں والدہ وی خالق حقیقی توں جاملیاں۔ ايسے سال مولاناکو پڑھنے کاشوق ہوااورمولانا احمداللہ رئیس امرتسرکے مدرسہ تائیدالاسلام وچ داخل ہوئے گئے اوردرس نظامی دی ابتدائی کتاباں پڑھیاں۔ شیخ الاسلام مولاناابوالوفاء ثناء اللہ امرتسری ورگی جامع کمالیت ہستی صدیاں وچ کدرے پیداہُندی اے۔ مولاناثناءاللہ پوری ملت کامشترکہ سرمایہ سن اوہ بیک وقت مخالفین اسلا م کاچو طرفہ حملےآں کاجواب دیندے سن تے فضاء ہندوپاک پرعظمت اسلام اوروقاردین محمد ی کاجھنڈا وی لہراندے سن ۔ سیدسلیمان ندوی نے مولاناکی تعریف کردے ہوئے لکھاہے۔’’اسلام پیغبراسلام دے خلاف جس نے وی بولی کھولی اورقلم اٹھایااس دے حملے کوروکنے دے لئی انہاں کاشمشیربے نیام ہوتاتھااوراسی مجاہدانہ خدمت وچ انہاں نے عمربسرکيتی۔
مولانا ثناءاللہ دے والد ناں خضرجو تے تایا دا اسم گرامی اکرام جو سی۔ آبا و اجداد دا تعلق کشمیر دے منٹو خاندان توں سی۔ ایہ لوک علاقہ دوڑ دے رہنے والے سن جو تحصیل اسلام آباد ضلع سری نگر وچ واقع اے۔ کشمیر دے زیادہ تر لوک پشمینے دی تجارت کيتا کردے سن ۔ مولانا ثناءاللہ دے والد تے تایا دا وی ایہی کاروبار سی۔ مولانا دا خاندان 1860ء وچ کشمیر دے ڈوگرا حکمران راجا رنبیر سنگھ دی ستم رائیاں توں تنگ آ کے امرتسر وچ سکونت پزیر ہوئے۔ ایہ اوہ دور سی جدوں برصغیر اُتے انگریز دی حکمرانی سی تے ایہ خطہ غلامی دی زنجیراں وچ جکڑا ہويا سی۔[۱۶] مولانا دی عمر 7 سال سی کہ اُنہاں دے والد دی وفات ہوئے گئی۔ انہاں دے وڈے بھائی دا ناں ابراہیم سی۔ انہاں نے ا ن نوں رفوگری اُتے لگیا دتا۔ چودہ سال دی عمر وچ والدہ وی خالق حقیقی توں جا ملیاں۔[۴][۱۷][۱۶][۲] شیخ الاسلام مولانا ابوالوفاء ثناء اللہ امرتسری ورگی جامع کمالیت ہستی صدیاں وچ کدرے پیدا ہُندی اے۔ مولانا ثناءاللہ پوری ملت دا مشترکہ سرمایہ سن اوہ بیک وقت مخالفین اسلام کاچو طرفہ حملےآں کاجواب دیندے سن تے فضاء ہند و پاک اُتے عظمت اسلام تے وقار دین محمدی دا جھنڈا وی لہراندے سن ۔
مولوی فاضل
[سودھو]1900ء وچ مولانا ثناء اللہ نے مدرسہ مالیٹر اسلامیہ کوٹلہ توں علیحدگی اختیار کرنے دی تے واپس امرتسر پہنچے تے لکھتاں و تالیف دا کم شروع کيتا۔ 1902ء وچ آپ نے یونیورسٹی پنجاب توں مولوی فاضل دا امتحان امتیازی نمبراں وچ پاس کيتا۔[۱۸][۱۹]
بعد فراغت
[سودھو]کانپور توں فراغت دے بعد مولانا ثناء اللہ اپنے وطن امرتسر واپس آئے تے مدرسہ تائید الاسلام وچ جتھے توں تعلیم کاآغاز دی سی درس و تدریس اُتے مامور ہوئے گئے تے 6 سال تک ایتھے پڑھاندے رہے۔[۲]
ابوالوفا نے آغاز عمر توں ہی مختلف مذاہب تے مکاتب فکر کے عقائد وخیالات دی تحقیق تنکیج دا عمدہ زوق رکھدے سن ۔ آپ نے جس فضا وچ اکھ کھولی سی اس وچ اسلام دے تن دشمن اپنی پوری قوت دے نال اسلام اُتے حملہ آور نظر آ رہے سن ۔[۲۰][۲۱]
آریہ
[سودھو]آریہ سماج نے ملک وچ انتشار پھیلا رکھیا سی، آئے دن اسلام تے پیغمبر اسلام دے خلاف دل آزاد کتاباں شائع کردے رہندے سن تے سرزمین ہند وچ اسلام دے ناں و نشان مٹا دینے دا عزم رکھدے سن ۔[۲۰][۲۱][۵]
عیسائی
[سودھو]عیسائی جنہاں نے 1857ء وچ مکمل سیاسی غلبہ حاصل کر لینے دے بعد اسلامی افکار عقائد تے تمدن وثفاقت دے خلاف انتہائی جارحانہ رویہ اختیار کر رکھیا سی۔ انہاں دے پادری بر صغیر وچ اک سرے توں دوسرے سرے تک دندناتے پھردے سن ۔[۲۰][۲۱][۲۲]
قادیانی
[سودھو]قادیانی جس دا سربراہ مرزا غلام احمد قادیانی سی اس دے دعوئے مسیحیت توں اسلامی حلفےآں وچ ہلچل مچی ہوئی سی۔[۲۰][۲۱][۲۳]
مناظرات و مباحثات
[سودھو]دین اسلام دی تبلیغ تے اس دی نشر و اشاعت دے لئی تے مخالفین اسلام دے پروپیگنڈا نوں روکنے دے لئی مولانا ثناء اللہ نے مناظرات کیتے۔
صحافی خدمات
[سودھو]ماہنامہ مسلمان
[سودھو]مولانا ثناء اللہ نے 1900ء مسلمان دے ناں توں اک رسالہ جاری کيتا۔ مئی 1908ء تک ایہ ماہنامہ رہیا تے اس دے بعد 7 جون 1910ء توں اس دی اشاعت ہفت روزہ ہوئے گئی۔ جولائی 1913ء نوں مولانا نے اس دی ادارت دے حقوق منشی علم الدین امرتسری دے ناں منتقل کر دتے۔ کچھ دن بعد اس دی اشاعت بند کر دتی گئی۔[۶]
ہفت روزہ اہل حدیث
[سودھو]” | جب مذہبی تبلیغ دی ضرورت روز بروز ودھدی نظر آئی تے تصنیف کتاباں دا ناکافی ثابت ہويا تاں اخبار اہلحدیث جاری کيتا گیا،
جس وچ ہر غلط خیال دی اصلاح کيتی جاندی تے غیر مسلم دے حملہ دا جواب دتا جاندا اے ۔ |
“ |
اس دا آخری شمارہ 03 اگست 1947ء نوں شائع ہويا۔ اس چوالیس سال وچ اک ہفتہ وی ایسا نئيں گزریا کہ اس دا ناغہ ہويا ہوئے۔ اس اخبار نے اسلام دی اشاعات تے اردن باطلہ دی تردید وچ نمایاں خدمات سر انجام دتا۔[۶][۱۱][۴][۲]
ماہنامہ مرقع قادیان
[سودھو]یہ ماہنامہ 15 اپریل1907ء نوں جاری ہويا تے اکتوبر 1908ء تک جاری رہیا۔ اس دے بعد دوبارہ اپریل 1931ء نوں جاری ہويا تے اپریل 1933ء تک جاری رہیا۔ ایہ ماہنامہ مرزائیت دے قصر سراب دیاں بنیاداں ہلانے دے لئی تے اس دی کفر نوں مٹانے دے لئی جاری کيتا گیا سی۔ اس رسالے وچ قادیانی خرافات دا جواب ایداں دے دلچسپ انداز وچ دتا جاندا سی کہ خود مرزا غلام قادیانی وی پھڑک اٹھے۔[۶] اس رسالے دے مضامین مولانا ثناء اللہ امرتسری خود ارقام فرماندے تے دوسرے اہل علم وی اس وچ اپنے مضامین گھلدے جو شائع دے جاندے۔ اس ماہنامہ دے آخری صفحے اُتے گلدستہ اخبار دے عنوان توں اک صفحہ خبراں ہُندیاں جنہاں دا تعلق عموماً قادیانیت توں ہُندا تے عنوان دے اندر تے باہر کتاباں دے اشتہار ہُندے ایہ تمام کتاباں وی قادیانیت توں متعلق ہُندیاں۔[۲۴]
سیاسی خدمات
[سودھو]برصغیر دی سیاست وچ مولانا ثناء اللہ دا بہت وڈا حصہ اے۔ ابتدائی دور وچ مولانا ابو الوفا نے تحریک آزادی دی جدوجہد دا آغاز کانگریس توں کيتا جو ملک دی واحد نمائندہ جماعت سی جس وچ ہندو تے مسلم دونے شامل سن ۔ آپ نے تحریک آزادی دے سلسلے وچ اہم کردار ادا کيتا۔[۲۵][۲۶]
اس دے بعد 1906ء وچ مسلماناں نے اپنی علیحدہ جماعت دی تشکیل دی تے اس دے بعد بوہت سارے مسلمان لیڈر کانگریس توں علیحدگی اختیار کر کے مسلم لیگ وچ شامل ہوئے گئے۔ اس دے کچھ وقت بعد آپ نے کانگریس چھڈ کے مسلم لیگ وچ شمولیت اختیار کر لئی۔ کانگریس توں مسلم لیگ وچ شامل ہوئے کے صف اول دے قائدین دے شانے بشانہ کم کردے رہے۔ 1919ء وچ امرتسر وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا جو اجلاس مسیح الملک حکیم محمد اجمل خاں دی زیر صدارت ہويا۔ اس دی استقبالیہ کمیٹی دے صدر مولانا ثناء اللہ سن ۔[۲۵][۲۶]
1914ء وچ نہرو رپورٹ، 1930ء وچ گول میز دا کانفرنس، 1935ء تے 1936ء دی انتخابی مہماں تے وزارت دے موقع اُتے کانگریسی لیڈراں دے طرز عمل نے مسلماناں نوں کانگریس توں منتفر کرایا۔ 1937ء وچ برطانیہ وچ علامہ اقبال نے قائدِ اعظم محمد علی جناح نوں مسلم لیگ دی باگ ڈور سنبھالنے دی دعوت دتی تے قائدِ اعظم نے اس دعوت نوں قبول کر کے مسلم لیگ وچ نويں روح فونک دی۔ اس وقت ہندو اخبارات نے پاکستان دے خواب نوں اک 'انہونا خواب' قرار دتا۔[۲۶] اس موقع اُتے مولانا ثناء اللہ نے اپنے اخبار ہفت روزہ اہل حدیث وچ لکھیا:[۲۶][۲۷]
” | دین اسلام نے سانوں سکھایا اے کہ خدا دی رحمت توں ناامید ہونا کفر اے۔ اس لئی اسيں اس خواب دی حقیقت ہوئے جانے توں ناامید نئيں ہوئے سکدے۔ خدا کرے ایہ خواب سچا ہوئے جائے۔ | “ |
ملی تے جماعتی خدمات
[سودھو]ملّت اسلامیہ نوں متحد کرنے تے اسلام دے حفظ وبقاء دے لئی ضروری سی کہ برصغیر وچ اک ایسی نمائندہ تے اجتماعی قیادت دا قیام عمل وچ لیایا جائے جو زندگی دے ہر شعبۂ وچ مکمل رہنمائی دی اہلیت رکھدی ہوئے۔ اس مقصد دے لئی مولانا ثناء اللہ نے سب توں پہلے جماعت اہلحدیث نوں منظم کيتا۔ اس دے بعد 'آل انڈیا اہلحدیث کانفرنس' دی تنظیم وچ مرکزی تے موثر کردار ادا کيتا۔ ندوۃ العلماء اس وقت عمل وچ آ چکيا سی۔ ندوۃ العلماء دے اولین اجلاس بمقام کانپور وچ آپ نے شمولیت کيتی۔ اس دے علاوہ جمعیت علمائے ہند دا قیام آپ دی تحریک اُتے عمل وچ آیا۔[۲۸]
جماعتی خدمات
[سودھو]جماعت اہلحدیث دی ترقی تے ترویج وچ مولانا ثناء اللہ نے اہم کردار ادا کيتا۔ برصغیر وچ جماعت اہلحدیث نوں منظم تے فعال بنانے وچ آپ دی خدمات قابل تعریف اے۔ 22 دسمبر 1901 وچ آرہ، بہار وچ اکابر علمائے اہلحدیث دا اجتماع ہويا جس وچ آپ نے شرکت کيتی سی۔ ایتھے اُتے غور و فکر تے بحث و تمحیص دے بعد آل انڈیا اہلحدیث کانفرنس دا قیام عمل وچ آیا سی۔ کانفرنس دے پہلے صدر استاذ الاستاداں مولانا حافظ عبد اللہ محدث غازی پوری مقرر ہوئے تے نظامت دے لئی مولانا ثناءاللہ دا انتخاب عمل وچ آیا تے آپ قیام پاکستان تک اس کانفرنس دے ناظم اعلیٰ رہے۔[۱۰]
آپ دی جماعتی خدمات نوں اکابر علمائے اہلحدیث نے تسلیم کردے ہوئے ٢ اکتوبر ١٩٢١ نوں مسجد مبارک متصل اسلامیہ کالج لاہور وچ اک اہم اجلاس بلايا گیا جس وچ متفقہ طور اُتے آپ نوں سردار اہل حدیث منتخب کيتا گیا۔[۸] آپ تاحیات کانفرنس دے ناظم اعلیٰ تے سردار اہل حدیث رہے۔[۱۰]
تحریک ندوۃ العلماء
[سودھو]10 مئی 1914ء وچ ندوہ دے بگڑے ہوئے احوال دی اصلاح دے لئی مسیح الملک حکیم محمد اجمل خاں دی تحریک اُتے جو جلسہ ہويا سی اس دے صدر مولانا ثناء اللہ قرار پائے۔ جلسہ وچ ندوہ دی اصلاح احوال دے لئی عمائدین قوم نے اک گیارہ رکنی انتظامی کمیٹی دی تشکیل کيتی سی جس دے اک رکن مولانا ثناء اللہ امرتسری وی سن تے رکنیت دا اعزاز تاحیات آپ نوں حاصل رہیا۔[۲۵][۳۰][۲۹]
جمعیت العلماء
[سودھو]جنگ عظیم اول دے بعد مسلمان عمائدین نے محسوس کيتا جو دینی وسیاسی ہی نئيں بلکہ ہر شعبہ وچ رہنمائی کر سکدی ہوئے۔ 1919ء وچ مولانا ثناء اللہ امرتسری دی تحریک دہلی وچ ہر مکتب فکر دے علما دا اجتماع منعقد ہويا۔ جس وچ اتفاق رائے توں جمعیت علمائے ہند تشکیل پائی۔ مولانا ثناء اللہ دی تحریک اُتے دسمبر 1919ء وچ امرتسر وچ جمعیت العلماء دا پہلا جلسہ منعقد ہويا۔ اس دی صدارت مولانا مفتی کفایت اللہ دہلوی نے کيتی۔[۲۵][۲۹]
عبد الرزاق ملیح آبادی (م 1361ھ) اس اجلاس دے بارے وچ لکھدے نيں:[۳۱][۳۲]
” | اب اجلاس وچ داخلے دے بعد کيتا دیکھدا ہون۔ کہ مفتی کفایت اللہ دے پہلو وچ مولانا ثناء اللہ تشریف فرما نيں تے صدارت دے فرائض زبردستی خود ہی انجام دے رہے نيں۔ تے مولانا ثناء اللہ مفتی کفایت اللہ نوں بولنے نئيں دیندے سن ۔ تے مداخلت دا گویا ٹھیکہ لے بیٹھے نيں۔ | “ |
لکھتاں
[سودھو]ردعیسائیت وچ اسلام تے مسیحیت لکھی۔ اس کتاب دے اہل علم اوراہل قلم نے بہت تعریف کيتی اورمولاناکوخراج تحسین پیش کيتا۔ تردید آویر وچ مولانانے تغلیب الاسلام دے ناں توں چارجلداں وچ کتاب لکھی۔ اک اورکتاب تبرء اسلام دے ناں توں لکھی۔ مولاناثناءاللہ امرتسری نے ردقادیانیت وچ وی کتاباں لکھياں مولاناحبیب الرحمن نے اک مجلس وچ مولاناثناء اللہ مرحوم دے بارے وچ فرمایاتھاکہ اسيں لوک 30سال وچ وی اِنّی معلومات قادیانی فتنہ دے بارے وچ نئيں حاصل کرسکدے جِنّی معلومات تے واقفیت مولاناثناء اللہ صاحب نوں نيں۔
مولانانے تفسیرنویسی وچ وی کم کیااے۔ اوراہل تقلیدپرعلمی تنقیدکی اے اوران دے غلط کاقلع قمع کيتا اے۔ تفسیر قران وچ اک تفسیر " تفسیرثنائی " دے ناں توں لکھی اے۔ اک تفسیر اردو وچ اے ’’تفسیرباالرائے،،اس تفسیرماں مولانا نے تفاسیر و تراجم قرآن قادیانی چکڑیالوی ،بریلوی شیعہ وغیرہ دی اغلاط دی نشان دہی دی اے تے نال نال انہاں دی اصلاح وی دی اے۔
مولانادیاں لکھتاں رسالے وجریدے دی تعداد کم وبیش 174ہے۔کچھ دے ناں:
تفسير ثنائی (عربی)
تفسير ثنائی (اردو)[۳۳]
حق پرکاش بجواب ستیارتھ پرکاش[۳۴]
مقدس رسول بجواب رنگیلا رسول[۳۵]
ترک اسلام بجواب ترک اسلام (غازی محمود دھرمپال)[۳۶]
طبر اسلام بجواب نخل اسلام[۳۷] (غازی محمود دھرمپال)
حدوس وید[۳۸]
وید دا بھید[۳۹]
سوامی دیانند دا علم تے عقل[۴۰]
تفاسیر قرآن مجید ومتعلقانہ
[سودھو]- تفسير ثنائی (عربی)
- تفسیر ثنائی
- تفسیر القرآن بکلام الرحمٰن (عربی)
- برہان التفاسیر بجواب سلطان التفاسیر
- بیان الفرقان علی البیان (عربی)
- آیات تشابہات
- تفسیر بالرائے
- تشریح القرآن
- تفسیر بالروایتہ
تردید عیسائیت
[سودھو]- تقابل ثلاثہ
- جوابات نصاریٰ
- اسلام تے مسیحیت
- کلمہ طیبہ
- اسلام تے برٹش لا
- توحید، تثلیت تے راہ نجات
- مناظرہ الٰہ آباد
- اسلام تے پالی ٹیکس
- تحریفات بائبل تے تفسیر سورہ یوسف
تردید آریہ سماج
[سودھو]- حق پرکاش
- تُرکِ اسلام
- مقدس رسول
- مباحثہ دیوریا
- حددث دنیا
- الرکوب السفینہ فی مباحثہ النگینہ
- نماز اربعہ
- القرآن العظیم
- رجم الشیاطین بجواب اساطیر الاولین
- بحث تناسخ
- قرآن تے ہور کتاباں
- باعث سرور در مباحثہ جبل پور
- محمد رشی
- نکاح آریہ
- کتاب الرحمان
- حدوث وید
- الہام
- سوامی دیانند دا علم و عقل
- مرقع دیانندی
- تبر اسلام
- ثمرات تناسخ
- جہادوید
- فتح اسلام یعنی مناظرہ خورجہ
- الہامی کتاب
- ثنائی پاکٹ بک
- اصول آریہ
- تحریف آریہ
- تعلیم الاسلام
- ہنود، آریہ تے مولانا امرتسری
- ہندستان دے دور یفارمر
- مجموعہ رسالے بوید قرآن
- الفوز العظیم
- مباحثہ ناہن
- ایشور بھکتی
- مباحثہ گوشت خوری
- آریہ دھرم دا فوٹو
- ثبوت قرآنی گاؤ
- وید تے سوامی دیانند
- ابدی نجات
- اظہار حق
- کتاب روح
- حدوث مادہ
- دید دا بھید
- شدھی توڑ
- اخبار مسلمان
- ویدک ایشور دی حقیقت
تردید قادیانیت
[سودھو]- الہامات مرزا
- ہفوات مرزا
- صحیفہ محبوبیہ
- فاتح قادیان
- آفتہ الله
- فتح رہانی و مباحثہ قادیانی
- مرقع قادیانی
- چیستان مرزا
- زار قادیان
- عقاید مرزا
- فتح نکاح مرزائیاں
- تریخ مرزا
- عجائبات مرزا
- شہادت مرزا
- مراق مرزا
- فیصلہ مرزا
- علم کلام مرزا
- عشرہ کاملہ
- تحفہ احمدیہ
- بطش قدیر بر قادیانی تفسیر کبیر
- ناقابل منصف مرزا
- رسالے اعحجازیہ
- ضرورت مسیح
- نکاح مرزا
- قادیانی مباحثہ دکن
- نکات مرزا
- تعلیمات مرزا
- محمد قادیانی
- بہاء الله تے مرزا
- مکالمہ احمدیہ (جلد اول)
- محمود مصلح موعود
- شاہ ایگلستان تے مرزا قادیانی
- اباتیل مرزا
- تفسیر نویسی دا چیلنج تے فراد
تردید مقلدین احناف
[سودھو]- حدیث نبوی تے تلقید شخصی
- علم الفتہ
- تلقید شخصی تے سلفی
- تکذیب المفکرین
- فقہ تے فقیہہ
- اجتہاد و تلقید
- اصلی حنفیت تے تلقید شخصی
- تنقید تلقید
- اقتدائے اہل حدیث
- معقولات حنفیہ
- تلقید شخصی
- اصول الفقہ (عربی)
- قلعہ شکن بجواب باطل شکن
- علم غیب دا مسئلہ
- وہابیت اُتے بہتان
- وفات النبی بجواب حیات النبی
تائید و حمایت اہل حدیث
[سودھو]- اہل حدیث دا مذہب
- فتوحات اہل حدیث
- اسلام تے اہل حدیث
- آمین و رفع الیدین
- فاتحہ خلف الامام
- شمع توحید
- نور حیدر
تنقیدی کتاباں
[سودھو]- الکلام المبین فی جواب الاربعین
- دلیل الفرقان بجواب اہل القرآن
- فیصلہ آرہ
- حجیت حدیث تے اتباع رسول
- خاکساری تحریک تے اس دا بانی
- نافہم منصف
- کم علم منصف
- خطاب بہ مودودی
- اتباع سلف
- خلافت محمدیہ
- خلافت و رسالت
- دکھیے دل دی داستان
- مظالم روپئی بر مظلوم امرتسری
- اہل حدیث دی امانت بجواب وہبیاں دی امامت
- برہان الحدیث باحسن الحدیث
- برہان القرآن
عامہ المسلمین تے اسلامی کتاباں
[سودھو]- عزت دی زندگی
- میل ملاپ
- سماکم المسلمین
- عید میلاد النبی دا شارعی حیثیت
- اسلام کيتا چاہندا اے
- رہتل
- تعلیم القرآن
- رہبر حجاج
- تحریک وہبیت اُتے اک نظر
- حیات مسنونہ
- مسلہ حجاز اُتے نظر
- سلطان ابن سعود، علی برادران تے موتمر
علمی و ادبی لکھتاں
[سودھو]- حصائل النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم
- ہدایہ الزوجین
- رسوم اسلامیہ
- السلام علیکم
- اسلامی تریخ
- شریعت و طریقت
- ادب العرب (عربی)
- التعریفات الخویہ (عربی)
- خطبہ صدارت
- سوانخ امام بخاری
- التحفہ النجدیہ
- فتویٰ ثنائیہ
- ترجمہ قرآن مجید (ثنائی ترجمہ)
- اربعین ثنائیہ
- قرآنی قاعدہ ثنائیہ
مشہور لکھتاں دا مختصر تعارف
[سودھو]مولانا ابو الوفا دی مشہور لکھتاں دا مختصر تعارف درج ذیل اے۔
تفسیر ثنائی
[سودھو]جلد | صفحات | سورۃ |
---|---|---|
اک | 148 | سورہ فاتحہ تاں سورہ بقرہ |
دو | 162 | آل عمران تاں النساء |
تین | 184 | سورۃ المائدہ تاں سورۃ الاعراف |
چار | 206 | سورۃ الانفال تاں سورۃ النمل |
پنج | 200 | سورۃ الاسرا تاں سورۃ الفرقان |
چھہ | 200 | سورۃ الشعرآء تاں سورۃ یٰس |
ست | 202 | سورۃ الصافات تاں سورۃ النجم |
اٹھیا | 184 | سورۃ القمر تاں سورۃ معوذتین |
تفسیر القرآن بکلام الرحمٰن
[سودھو]یہ مولانا ثناء اللہ عربی تفسیر اے۔ اس وچ آپ نے قرآن مجید دی تفسیر قرآن مجید دی آیات نال کیندی اے۔ ایہ غالباً اسلام وچ پہلی تفسیر اے جو اس اصول اُتے استوار دی گی اے کہ قرآن دی تفسیر خود قرآن نال کیندتی گئی اے۔ اکابر علماے کرام تے عرب دنیا نے اس تفسیر دی وڈی تحسین کيتی۔
برہان التفاسیر
[سودھو]یہ تفسیر مولانا ثناء اللہ نے پادری سلطان محمد خان پال دی "سلطان التفاسیر" دے جواب وچ لکھی سی۔ تے ایہ سورہ بقرہ دے 16 رکوع دی تفسیر اُتے مشتمل اے۔ ایہ تفسیر اخبار اہل حدیث دی 18 اشاعتاں وچ قسط وار شائع ہوئی سی۔ اس دی پہلی قسط 6 مئی 1932ء نوں تے 36 ويں قسط 20 جنوری 1933ء نوں شائع ہوئی۔ اس دے بعد پادری سلطان محمد خان پال نے سلطان التفاسیر دا سلسلہ روک دتا۔ کچھ دن بعد خان پال نے دوبارہ سلطان التفاسیر لکھنا شروع کيتا تاں مولانا ثناء اللہ نے یکم جون 1934ء نوں فیر اس دا جواب لکھنا شروع کيتا جو ہفت روزہ اہل حدیث دی 1935ء دی اشاعت اُتے اختتام پزیر ہويا۔ مولانا ثناء اللہ نے اس تفسیر وچ پادری سلطان محمد خان پال دی غلط بیانیاں، تفسیری فہمیاں تے اعتراضات دے جوابات دیندے سن ۔[۴۱]
بیان الفرقان علی البیان
[سودھو]یہ تفسیر نامکمل اے جو صرف سورہ بقرہ تک اے تے عربی وچ اے۔ اس وچ فصاحت و بلاغت دے ذریعے قرآن دی عظمت نوں بیان کيتا گیا اے۔ ایہ تفسیر فن بیان ومعانی دا اک نمونہ اے لیکن مکمل نہ ہوئے سکيتی۔
حق پرکاش
[سودھو]تُرکِ اسلام
[سودھو]مقدس رسول
[سودھو]تقابل ثلاثہ
[سودھو]یہ کتاب پادری ٹھاکر دت دی تصنیف عدم ضرورت قرآن دا جواب اے۔ اس وچ تورات، انجیل تے قرآن مجید دے وچکار تقابل دا جائزہ لیا گیا اے۔ ایہ کتاب پہلی بار 1910ء وچ شائع ہوئی۔
اسلام تے مسیحیت
[سودھو]یہ کتاب عیسائیاں دی تن کتاباں تاں ضیح البیان فی اصول القرآن، مسیحیت عالمگیری تے دین فطرت اسلام اے یا مسیحیت دے جواب وچ لکھی گئی۔ ایہ کتاب پہلی بار 1941ء وچ شائع ہوئی۔
کتاب الرحمان
[سودھو]یہ کتاب اک آریہ منصف بھگتورام دی کتاب 'کتاب الله وید اے یا قرآن' دے جواب وچ لکھی گئی۔ بقول سید سلیمان ندوی مناظرانہ رنگ وچ ایہ وڈی دلاویز کتاب اے۔ ایہ کتاب پہلی بار 1903ء وچ امرتسر توں شائع ہوئی۔
سفر حج
[سودھو]مولانا ابو الوفاء 26 اپریل 1926ء نوں امرتسر توں صبح لاہور روانہ ہوئے تے لاہور توں کراچی میل اُتے سوار ہوئے گئے۔لاہور دے اسٹیشن اُتے خلافت کمیٹی دے رضاکار تے اہل لاہور آپ دے استقبال نوں موجود سن ۔ 30 اپریل 1926ء نوں جہاز ارمستان اُتے جدو دے لئی سوار ہوئے گئے۔ تتکمل حج دے بعد 20 اگست 1926ء نوں واپس لاہور پہنچے۔[۱۷]
ہجرت پاکستان
[سودھو]14 اگست 1947ء نوں جدوں پاکستان معرض وجود وچ آیا، مولانا ثناء اللہ 13 اگست 1947ء نوں ہی ہجرت کرکے ملک دی آزادی وچ اپنے اکلوندے بیٹے مولوی عطاء اللہ دی قربانی دے کے لاہور تشریف لائے۔ لاہور وچ کچھ دن قیام دے بعد گوجرانوالہ مولانا اسماعیل سلفی دے ہاں ٹھہرے تے اوتھے توں سرگودھا تشریف لے گئے۔[۴][۴۲][۲]
وفات
[سودھو]مولاناامرتسر توں ہجرت کرکے لاہور آ گئے سن اورفیر لاہور وچ کچھ دن قیام دے بعدگوجرانوالہ مولانااسماعیل سلفی دے ہاں ٹھہرے اوراوتھے توں سرگودھاتشریف لےگئے اورسرگودھاماں ہی مولاناکی وفات ہوئی 13فروری 1948کومولاناپرفالج کاحملہ ہوااورٖآپ اس دے بعدسوا مہینہ زندہ رہے 15 مارچ1948کوصبح اسلامیہ کادرخشاں آفتاب سرگودھا دی سرزوچ ميں ہمیشہ دے لئی غروب ہوئے گیا۔
علما دی آراء
[سودھو]تعریفی کلمات
[سودھو]شیخ الاسلام مولانا ثناء اللہ امرتسری بیک وقت مفسر،محدث تے مقرر وی سن ۔ دانشور وی سن تے خطیب وی سن تے فن مناظرہ دے توامام سن ۔ سیاسیات ہند وچ انہاں دی خدمات آب زر توں لکھے جانے دے لائق نيں۔
اللہ تعالی نے آپ کوہمہ جہت خوبیاں توں نوازاتھا توکل زہدومدح حلم وصبرتقوی واتقاء دیانت وامانت عدالت وثقاہت قناعت وسنجیدگی حق گوئی تے بے باکی حاضر جوابی وچ اپنی مثال نئيں رکھدے سن آپ نے دینی و مذہبی قومی تے ملی تے سیاسی خدمات انجام دتیاں۔ مولاناثناء اللہ اسلام دی سربلند ی تے پیغبراسلام دے دفاع وچ سرگرم رہے تے ساری زندگی دین دی خالص اشاعت کتاب وسنت دی ترویج شرک وبدعت دی تردید وتوبیخ ،ادیان باطلہ دا رد کرنے وچ گزاری۔ اللہ تعالی نے پنچاب دی سرزمین وچ اک ایسا عظیم مرد مجاہد سانوں عطا کیتاجس نے اک جھوٹھے نبی دی وی سرکوبی کيتی۔
- سید سلیمان ندوی نے مولانا دی تعریف کردے ہوئے لکھیا اے:[۲۱][۴۳]
” اسلام پیغبراسلام دے خلاف جس نے وی بولی کھولی تے قلم اٹھایا اس دے حملے نوں روکنے دے لئی انہاں دا شمشیر بے نیام ہُندا سی تے ايسے مجاہدانہ خدمت وچ انہاں نے عمر بسر کی۔ “
- ظفر علی خان نے مولانا ثناء اللہ وفات اُتے کہیا سی:[۴۳]
” | مولانا ثناء اللہ دی وفات حسرت آیات توں دنیا توں حاضر ختم ہوئے گئی۔ | “ |
- اک ہور جگہ علامہ سید سلیمان ندوی نے لکھیا اے:[۴۳]
” مولانا ثناء اللہ اسلام دے وڈے مجاہد سن ۔ اسلام دی مدافعت وچ جو سپاہی سب توں اگے بڑھدا اوہ آپ ہی ہُندے۔ “
- علامہ محمد ابراہیم میر سیالکوٹی مولانا ثناء اللہ دے بارے وچ لکھدے نيں:[۴۳]
” | جے رات نوں کوئی فرقہ اسلام دے خلاف پیدا ہوئے جائے تاں مولانا ثناء اللہ صبح اس دا جواب دے سکدے نيں۔ | “ |
- خالد اختر افغانی نے کہیا اے:
” | شیردل انساں، فاتح قادیان، ابو الوفاء
ملت مرحوم وچ ہن کون اے ہمسر تیرا |
“ |
- پروفیسر حکیم عنایت اللہ نسیم سوہدروی لکھدے نيں:
” | مولانا ثناء اللہ دراصل عبقری شخصیت سن ۔ میدان مناظرہ وچ تاں خصوصاً انہاں نے اپنی حاضر جوابی، شگفتہ بیانی، بزلہ سنجی توں اپنی انفرادیت نوں ہر طبقہ توں ہمیشہ تسلیم کرایا۔ | “ |
ہور ویکھو
[سودھو]کتابیات
[سودھو]- فتح قادیان سردار اہل حدیث مولانا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، ناشر: یونیورسٹی رحمانیہ، سیالکوٹ
- تذکرہ ابو وفا از عبدالرشید عراقی سوہدروی، ناشر: ندوۃ المحدثین، اسلام آباد
- سیرت ثنائی از مولانا عبدالمجید خادم سوہدروی، ناشر: مکتبہ قدوسیہ، لاہور
حوالے
[سودھو]- ↑ سرو ویاپک ادھکار شناختی: https://d-nb.info/gnd/130248517 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۷ جولائی ۲۰۲۱
- ↑ ۲.۰۰ ۲.۰۱ ۲.۰۲ ۲.۰۳ ۲.۰۴ ۲.۰۵ ۲.۰۶ ۲.۰۷ ۲.۰۸ ۲.۰۹ شیخ الاسلام مولانا ثناء اللہ امرتسری دا سفرنامہ حجاز، از مولانا سعید احمد چنیوٹی، ص 10 تاں 20
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ ۴.۲ ۴.۳ ۴.۴ ۴.۵ شیخ الاسلام مولانا ثناء اللہ امرتسری، اربعین ثنائی، صفحہ 11-18
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ فاتح قادیان سردار اہل حدیث مولانا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، صفحہ 25
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ ۶.۳ ۶.۴ تذکرہ ابو وفا، از عبدالرشید عراقی سوہدروی ص 41 تاں 45
- ↑ عبد الرزاق ملیح آبادی، ذکر آزاد ص 108 طبع لاہور
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ اخبار اہل حدیث امرتسر، 27 فروری 1931
- ↑ اشرف, مولانا حکیم عبد الرحیم. قادیانی غیر مسلم کیوں. طارق اکیڈمی، فیصل آباد, 28.
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ ۱۰.۲ تذکرہ ابو وفا ص 25 تاں 26
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ ۱۱.۲ "مولانا ابوالوفا ثناء اللہ امرتسری", تریخ دار العلوم دیوبند (جلد 2), 1981 (in English), ادرہ احتمام، دار العلوم دیوبند.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ "مولوی ثناءاللہ", تحریک ریشم خط. دار العلوم دیوبند: شیخ الہند اکیڈمی. Retrieved on 11 مئی 2020.
- ↑ خان (2015). تصوف توں احمدیہ تک: جنوبی ایشیاء وچ اک مسلم اقليتی تحریک (انگریزی زبان). انڈیانا یونیورسٹی پریس, 31. ISBN 978-0-253-01529-7.
- ↑ اخبار اہل حدیث امرتسر، 23 جنوری 1942
- ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ سیرت ثنائی صفحہ 90
- ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ فتح قادیان سردار اہل حدیث مولانا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، صفحہ 15
- ↑ نور توحید ص 44
- ↑ تذکرہ ابو وفا، از عبدالرشید عراقی سوہدروی ص 20
- ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ ۲۰.۲ ۲۰.۳ تذکرہ ابو وفا، از عبدالرشید عراقی سوہدروی ص 21
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ ۲۱.۲ ۲۱.۳ ۲۱.۴ شیخ الاسلام مولانا ثناء اللہ امرتسری، اربعین ثنائی، صفحہ 11-18
- ↑ فتح قادیان سردار اہل حدیث مولانا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، صفحہ 23
- ↑ فتح قادیان سردار اہل حدیث مولانا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، صفحہ 26
- ↑ تذکرہ ابو وفا، از عبدالرشید عراقی سوہدروی ص 45
- ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ ۲۵.۲ ۲۵.۳ شیخ الاسلام مولانا ثناء اللہ امرتسری دا سفرنامہ حجاز، از مولانا سعید احمد چنیوٹی، ص 11
- ↑ ۲۶.۰ ۲۶.۱ ۲۶.۲ ۲۶.۳ تذکرہ ابو وفا، از عبدالرشید عراقی سوہدروی ص 23 تاں 24
- ↑ اخبار اہل حدیث امرتسر، 09 ستمبر 1938
- ↑ تذکرہ ابو وفا ص 25
- ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ ۲۹.۲ تذکرہ ابو وفا ص 26
- ↑ اخبار اہل حدیث امرتسر، 22 مئی 1914
- ↑ عبد الرزاق ملیح آبادی، ذکر آزاد ص 176-77 طبع دہلی
- ↑ تذکرہ ابو وفا ص 27
- ↑ تفسير ثنائی (اردو)
https://www.australianislamiclibrary.org/tafseer-sanai-molana-sana-ullah-amritsary.html Archived 2019-04-23 at the وے بیک مشین - ↑ حق پرکاش بجواب ستیارتھ پرکاش https://archive.org/details/HaqPrakashBajawabSatyarthPrakashurdu
- ↑ مقدس رسول بجواب رنگیلا رسول https://muqaddasrasool.blogspot.com/2019/02/muqaddas-rasool-book-hindi-urdu.html
- ↑ ترک اسلام بجواب ترک اسلام (غازی محمود دھرمپال) https://www.scribd.com/document/41806300/Turk-e-Islam-Sanaullah-Amratsari
- ↑ طبر اسلام بجواب نخل اسلام (غازی محمود دھرمپال) https://www.scribd.com/document/41845917/Tabrra-e-Islam-Sanaullah-Amratsari
- ↑ حدوس وید https://archive.org/stream/HudoosEVed/hudoos-e-ved#mode/2up
- ↑ وید دا بھید https://www.scribd.com/document/58882179/ved-ka-bhed-urdu-scholer-reseach
- ↑ سوامی دیانند دا علم تے عقل https://www.scribd.com/document/58880349/swami-dayanad-ka-ilm-aqal-maulana-sanaullah
- ↑ فاتح قادیان مولانا ثناء اللہ امرتسری: حیات- خدمات- آثار از محمد رمضان یوسف سلفی، صفحہ 22
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ ۴۳.۰ ۴۳.۱ ۴۳.۲ ۴۳.۳ سیرت ثنائی صفحہ 3 تاں 5