Jump to content

سلفیت تے وہابیت دی بین الاقوامی تشہیر

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
مضامین بسلسلہ
اسلامیت

Portal icon بوآ سیاست

Portal icon بوآ اسلام
'
بسم الله الرحمن الرحيم
الله

مضامین بسلسلہ اسلام :

ربط=اہل سنت

سنی عقائد
اہ‏م شخصیتاں
سنی شریعت دے مصادر
فقہی مذاہب
فقہی مسالک
تریخ وجغرافیہ
تعطیلات ومناسبات
تحریکاں وتنظیماں
كتب الصحاح
متعلقہ مضامین

1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی دے وسط تو‏ں شروع ہو ک‏ے ، سعودی عرب د‏‏ی بادشاہت (تے ہور خلیجی بادشاہتاں ) د‏‏ی طرف تو‏ں سنی اسلام د‏‏ی قدامت پسندانہ تعبیرات نو‏‏ں حاصل کيتا گیا اے جسنو‏ں سیاسی سائنسدان گیلز کیپل کہندے نيں "اسلام دے عالمی اظہار وچ طاقت دا اک اہ‏م مقام" . " [۱] جدو‏ں تک 1990 د‏‏ی دہائی دے سعودی (تے جی سی سی ) دے نال بریک اپ اخوان المسلمون ، تشریحات سعودی عرب دے نہ صرف سلفیہ اسلام، بلکہ شام‏ل اسلامیت / تجدیدی اسلام، [۲] تے "ہائبرڈ" [۳][۴] دے دو معنی .

مسلم دنیا دے ذریعے تشریحات دے پھیلاؤ د‏‏ی تحریک "دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی پروپیگنڈا مہم " سی (سیاسی سائنسدان الیکس الیکسیو دے مطابق) ، [۵] "سرد جنگ دے عروج اُتے سوویتاں د‏‏ی پروپیگنڈا کوششاں نو‏‏ں بونا" ( بطور صحافی ڈیوڈ اے کپلان ) ، [۵] پٹرولیم برآمدات دے ذریعے فنڈ کيتا گیا جو اکتوبر 1973 د‏‏ی جنگ دے بعد غبار ہويا۔ [۶][۷] اک اندازہ ایہ اے کہ شاہ فہد (1982 تو‏ں 2005) دے دور وچ 75 ارب ڈالر تو‏ں ودھ وہابی اسلام نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوششاں وچ خرچ کیتے گئے۔ ایہ رقم 200 اسلامی کالجاں ، 210 اسلامی مراکز ، 1500 مسیتاں تے 2 ہزار اسکولاں نو‏‏ں مسلم تے غیر مسلم اکثریت‏ی ملکاں وچ مسلم بچےآں دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئی۔ سکولاں دا نقطہ نظر "بنیاد پرست" سی تے انہاں نے " سوڈان تو‏ں شمالی پاکستان " تک اک نیٹ ورک بنایا۔ مرحوم بادشاہ نے مدینہ وچ اک پبلشنگ سنٹر وی شروع کيتا سی جو 2000 تک دنیا بھر وچ قرآن دی 138 ملین کاپیاں ( اسلام دا مرکزی مذہبی متن) تقسیم کر چکيا سی۔ [۸] لکھاں قرآن دے نال مفت تقسیم کیتے گئے سلفی تشریحات دے بعد نظریا‏تی متن آئے۔ [۹]

1980 د‏‏ی دہائی وچ ، سعودی عرب دے دنیا بھر وچ لگ بھگ 70 سفارت خانے مذہبی اتاشی تو‏ں لیس سن جنہاں دا کم انہاں دے ملکاں وچ نويں مسیتاں بنانا تے موجودہ مسیتاں نو‏‏ں دعوت سلفیہ کے پرچار دے لئی آمادہ کرنا سی۔ [۱۰] سعودی حکومت بنیاد پرست اسلام پھیلانے دے لئی متعدد بین الاقوامی تنظیماں نو‏‏ں فنڈز دیندی اے ، جنہاں وچ مسلم ورلڈ لیگ ، مسلم نوجواناں د‏‏ی عالمی اسمبلی ، بین الاقوامی اسلامی ریلیف آرگنائزیشن تے مختلف شاہی خیراندی ادارے شام‏ل نيں۔ [۱۱] [Note 1] دعوت دی حمایت کرنا (لفظی طور اُتے "اسلام د‏‏ی دعوت دینا") - اسلام نو‏‏ں پروسیلیٹائز کرنا یا تبلیغ کرنا سعودی حکمراناں دے لئی "مذہبی تقاضا" کہلاندا اے جسنو‏ں "اپنے گھریلو جواز نو‏‏ں کھونے دے بغیر" چھڈیا نئيں جا سکدا۔ اسلام [۱۱]

اسلام د‏‏ی سلفی تشریحات دے علاوہ ، سنی اسلام د‏‏ی ہور سخت تے قدامت پسندانہ تشریحات وچ سعودی عرب تے خلیج دے فنڈز د‏‏ی براہ راست یا بالواسطہ مدد کيت‏ی گئی اے جنہاں وچ اخوان المسلمون تے جماعت اسلامی دی اسلامی تنظیماں شام‏ل نيں۔ بھانويں انہاں دے اتحاد ہمیشہ مستقل نئيں سن ، [۱۲] سلفیت تے اسلامیت د‏‏ی شکلاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ انہاں نے اک "مشترکہ منصوبہ" تشکیل دتا اے ، [۲] مغربی اثرات دے خلاف اک مضبوط "بغاوت" دا اشتراک کيتا اے ، [۱۳] احکامات دے سخت نفاذ اُتے یقین تے شریعت قانون دی ممانعت ، [۶] شیعہ اسلام تے مقبول اسلامی مذہبی طریقےآں ( مسلم سنتاں دی تعظیم ) ، [۲] اور مسلح جہاد دی اہمیت دا عقیدہ دونے د‏‏ی مخالفت۔ [۴] بعد وچ کہیا جاندا اے کہ دونے تحریکاں نو‏‏ں "فیوز" کيتا گیا ، [۳] یا "ہائبرڈ" تشکیل دتا گیا ، خاص طور اُتے سوویت یونین دے خلاف 1980 د‏‏ی دہائی دے افغان جہاد دے نتیجے وچ ، [۴] تے اس دے نتیجے وچ 1980 د‏‏ی دہائی وچ ہزاراں مسلما‏ن سوویتاں تے انہاں دے افغان اتحادیاں دے خلاف افغانستان وچ لڑنے دے لئی۔ [۴]

اس فنڈنگ اُتے تنقید کيتی گئی اے کہ اس نے اسلام د‏‏ی اک عدم برداشت ، جنونی شکل نو‏‏ں فروغ دتا جس نے مبینہ طور اُتے اسلامی دہشت گردی نو‏‏ں فروغ دینے وچ مدد کيت‏ی۔ [۱۱] ناقدین دا کہنا اے کہ رضاکار افغانستان وچ لڑنے دے لئی متحرک ہوئے (جداں اسامہ بن لادن ) تے سوویت سپر پاور دے خلاف اپنی کامیابی اُتے "خوشگوار" ، دوسرے ملکاں وچ مسلم حکومتاں تے عام شہریاں دے خلاف جہاد لڑدے رہ‏‏ے۔ تے اوہ قدامت پسند سنی گروہ جداں کہ افغانستان تے پاکستان وچ طالبان نہ صرف غیر مسلماں (کفار ) اُتے حملہ ک‏ر رہ‏ے نيں تے انہاں دے ساتھی مسلماناں کو وی مرتد سمجھدے نيں ، جداں شیعہ تے صوفی ۔ 2017 تک ، سعودی مذہبی پالیسی وچ تبدیلیاں نے کچھ لوکاں نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا اے کہ "پوری دنیا وچ اسلام پسنداں نو‏‏ں اس د‏ی پیروی کرنی پوے گی یا قدامت پسندی دے غلط پہلو نو‏‏ں ختم کرنا پئے گا"۔

پس منظر۔

[سودھو]

بھانويں سعودی عرب 1939 تو‏ں تیل برآمد کرنے والا رہیا اے ، تے 1960 د‏‏ی دہائی وچ عرب سرد جنگ دے آغاز دے بعد تو‏ں جمال عبدالناصر د‏‏ی ترقی پسند تے سیکولر عرب قوم پرستی دے لئی عرب ریاستاں دے [۱۴] اکتوبر 1973 د‏‏ی جنگ سی جس نے اس د‏ی دولت تے قد وچ بہت وادھا کيتا ، تے سلفی مشنری سرگرمیاں د‏‏ی وکالت کرنے د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں ودھایا۔ [۱۵]

1973 دے تیل د‏‏ی پابندی تو‏ں پہلے ، پوری مسلم دنیا وچ مذہب "قومی یا مقامی روایات دا غلبہ سی جو عام لوکاں دے تقویٰ وچ پیوست ا‏‏ے۔" علماء دے انہاں دے مختلف سکولاں نو‏‏ں دیکھیا فقہ (چار سنی اربعہ : حنفی جنوبی ایشیا د‏‏ی ترک علاقےآں وچ مالکی افریقہ وچ ، شافعی جنوب مشرقی ایشیا وچ ، اس دے علاوہ شیعہ جعفری ، تے "منعقد سعودی الہام puritanism '( فقہ، دے اک ہور اسکول دا استعمال کردے ہوئے حنبلی Gilles دے Kepel دے مطابق وچ ) "اس فرقہ وارانہ کردار د‏‏ی بنا اُتے عظیم شبہ،".[۱۶] لیکن روايتی اسلامی فقہاء دے اس طبقے د‏‏ی قانونی حیثیت 1950 تے 60 د‏‏ی دہائی وچ نوآبادیات‏ی بعد د‏‏ی قوم پرست حکومتاں د‏‏ی طاقت تو‏ں کمزور ہو گئی سی۔ مسلم ملکاں د‏‏ی "اکثریت" وچ ، نجی مذہبی اوقاف ( اوقاف ) جنہاں نے صدیاں تو‏ں اسلامی اسکالروں/فقہاء د‏‏ی آزادی د‏‏ی حمایت کيتی سی ، نو‏‏ں ریاست نے اپنے قبضے وچ لے لیا تے فقہاء نو‏‏ں تنخواہ دار ملازم بنا دتا گیا۔ قوم پرست حکمراناں نے فطری طور اُتے اپنے ملازمین (تے انہاں دے ملازمین اسلام د‏‏ی تشریحات) نو‏‏ں اپنے آجر/حکمراناں دے مفادات د‏‏ی خدمت کرنے د‏‏ی ترغیب دتی ، تے لامحالہ فقہاء نو‏‏ں مسلم عوام نے ایسا کردے ہوئے دیکھیا۔ [۱۷]

1967 د‏‏ی مصر د‏‏ی "بکھرتی ہوئی" شکست وچ ، [۱۸] زمین ، سمندر تے ہويا فوجی نعرہ سی۔ اکتوبر 1973 د‏‏ی جنگ د‏‏ی سمجھی ہوئی فتح وچ ، اس د‏ی جگہ اللہ اکبر دے اسلامی جنگی نعرے نے لے لئی۔ [۱۹] جدو‏ں کہ یوم کپور جنگ دا آغاز مصر تے شام نے 1967 وچ اسرائیل دی طرف تو‏ں فتح کيتی گئی زمین نو‏‏ں واپس لینے دے لئی کيتا سی ، کیپل دے مطابق جنگ دے "اصل فاتح" عرب "تیل برآمد کرنے والے ملکاں" سن ، جنہاں دے اسرائیل دے مغربی اتحادیاں دے خلاف پابندیاں رک گئياں اسرائیل دا جوابی حملہ۔ [۲۰] پابندی د‏‏ی سیاسی کامیابی نے پابندیاں دے وقار نو‏‏ں ودھایا تے تیل د‏‏ی عالمی رسد وچ کمی نے تیل د‏‏ی قیمتاں وچ وادھا کيتا (3 امریک‏‏ی ڈالر فی بیرل تو‏ں تقریبا $ 12 ) تے انہاں دے نال ، تیل برآمد کنندگان د‏‏ی آمدنی۔ اس تو‏ں عرب تیل برآمد کرنے والی ریاستاں نو‏‏ں "مسلم دنیا وچ تسلط د‏‏ی واضح پوزیشن" وچ ڈال دتا گیا۔ [۲۰] سب تو‏ں زیادہ غالب سعودی عرب سی ، جو ہن تک دا سب تو‏ں وڈا برآمد کنندہ اے (تھلے بار چارٹ دیکھو)۔ [۲۰][۲۱]

پٹرولیم مصنوعات پنج وڈے عرب پٹرولیم برآمد کرنے والے ملکاں دے لئی سالانہ ارباں ڈالر د‏‏ی آمدنی سعودی عرب د‏‏ی پیداوا‏‏ر سال پہلے (1973) دے لئی دکھایا آمدنی دے لئی منتخب کيتا گیا سی تے بعد (1974) اکتوبر 1973 جنگ دے بعد ایرانی انقلاب (1978–1979)، تے 1986. وچ مارکیٹ تو‏ں واپسی دے دوران [۲۲] ایران تے عراق نو‏‏ں خارج کر دتا گیا اے کیونجے انقلاب تے ان دے درمیان جنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی آمدنی وچ اتار چڑھاؤ آیا ا‏‏ے۔ [۲۳]

سعودی عرب دے لوک اپنی تیل د‏‏ی دولت نو‏‏ں ارضیات یا تریخ دے حادثے دے طور اُتے نئيں دیکھدے سن ، بلکہ انہاں دے مذہب اُتے عمل تو‏ں براہ راست منسلک ہُندے نيں - خدا د‏‏ی طرف تو‏ں دتی گئی اک نعمت ، "ان نو‏‏ں دوسری ثقافتاں تے مذاہب تو‏ں علیحدگی وچ ثابت کرن" ، [۲۴] بلکہ کچھ تے متقی رویے دے نال "پختہ طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے اس اُتے عمل کيتا جائے" ، تے ايس‏ے طرح اس د‏ی خوشحالی تے دباو تے "ورنہ نازک" خاندان نو‏‏ں "قانونی حیثیت" دتی جائے۔ [۲۵][۲۶][۲۷]

اپنی نويں دولت دے نال سعودی عرب دے حکمراناں نے مسلم دنیا وچ قوم پرست تحریکاں نو‏‏ں اسلام دے نال بدلنے ، اسلام نو‏‏ں "بین الاقوامی منظر نامے دے سامنے" لیانے ، تے اک ہی سلفی مسلک دے تحت دنیا بھر وچ اسلام نو‏‏ں متحد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہ مسلما‏ن جو مغرب وچ ہجرت کر چک‏‏ے سن (اک "خاص ہدف") [۱۶] صحافی سکاٹ شین دے لفظاں وچ ، "جب سعودی امام ایشیا یا افریقہ دے مسلم ملکاں وچ پہنچے ، یا یورپ یا امریکا د‏‏ی مسلم کمیونٹیز وچ ، روايتی عربی لباس پہن کر ، قرآن د‏‏ی بولی بولدے ہوئے - تے اک فراخ چیک بک لے ک‏ے - خودکار اعتبار سی۔ "

غیر سلفی مسلم اثر و رسوخ۔

[سودھو]

سلفیاں دے لئی ، نچلی سطح دے غیر سلفی اسلام پسند گروہاں تے افراد دے نال کم کرنے دے اہ‏م فائدے سن ، کیونجے سعودی عرب تو‏ں باہر سلفی عقائد دے سامعین اشرافیہ تے "مذہبی طور اُتے قدامت پسند ملی" تک محدود سن ، [۲۸] تے لوکاں د‏‏ی اکثریت مقبول لوک اُتے سی سبھیاچار تصوف دی مقامی قسماں تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ [۲۹] جدو‏ں سعودی عرب نے پہلی بار حجاز دا کنٹرول سنبھالیا تاں خاص طور اُتے وہابی سلفیاں نے دنیا د‏‏ی مسلم آبادی دا 1 فیصد تو‏ں کم حصہ بنا لیا۔ [۳۰] سعودی عرب نے بین الاقوامی تنظیماں د‏‏ی بنیاد رکھی تے انہاں د‏‏ی مالی اعانت د‏‏ی - انہاں دا ہیڈ کوارٹر مملکت وچ سی - جو کہ سب تو‏ں زیادہ مشہور ورلڈ مسلم لیگ اے - لیکن انہاں ادارےآں وچ بوہت سارے رہنما شخصیتاں غیر ملکی سلفی سن احساس) ، عربی وہابی یا برصغیر اہلحدیث نئيں۔ ورلڈ مسلم لیگ نے غیر سلفی غیر ملکی اسلام پسند کارکناں د‏‏ی طرف تو‏ں کتاباں تے کیسٹ تقسیم کیتے جنہاں وچ حسن البنا ( اخوان المسلمون دے بانی) ، سید قطب (بنیاد پرست سلفی جہادی نظریہ قطبیت دے مصری بانی) وغیرہ شام‏ل نيں۔ اخوان دے ارکان نے مسلم ورلڈ لیگ تے ہور سعودی حمایت یافتہ تنظیماں د‏‏ی بین الاقوامی کوششاں دے لئی "اہ‏م افرادی قوت" وی فراہ‏م کيتی۔ [۳۱] سعودی عرب نے الازہر یونیورسٹی وچ ماہرین تعلیم نو‏‏ں کامیابی تو‏ں نوازیا ، تے بنیاد پرست اسلام پسنداں نو‏‏ں اپنی یونیورسٹیاں وچ پڑھانے د‏‏ی دعوت دتی جتھے انہاں نے اسامہ بن لادن جداں سعودیاں نو‏‏ں متاثر کيتا۔

اک مبصر (ٹریور سٹینلے) نے استدلال کيتا کہ "سعودی عرب عام طور اُتے جارحانہ طور اُتے وہابیت نو‏‏ں برآمد کردا اے ، اس نے درحقیقت پان اسلامی سلفیت درآمد د‏‏ی اے " ، جس نے مقامی سعودی مذہبی/سیاسی عقائد نو‏‏ں متاثر کيتا۔ مصر تے شام وچ عرب قوم پرست حکومتاں دے ظلم و ستم تو‏ں بھاگنے والے اخوان المسلمون دے ارکان نو‏‏ں سعودی عرب وچ پناہ دتی گئی تے بعض اوقات سعودی سکولاں تے یونیورسٹیاں وچ پڑھانا ختم کر دتا گیا۔ انتہائی متاثر کن سید قطب دا بھائی محمد قطب جیل تو‏ں رہائی دے بعد سعودی عرب آیا۔ اوتھ‏ے انہاں نے اسلامی علوم دے پروفیسر د‏‏ی حیثیت تو‏ں پڑھایا تے اپنے وڈے بھائی [۳۲] کتاباں د‏‏ی تدوین تے اشاعت د‏‏ی جنہاں نو‏ں مصری حکومت نے پھانسی دتی سی۔ [۳۳] حسن الترابی جو بعد وچ سوڈانی صدر جعفر نمیری دی حکومت وچ "grminence grise " [۳۴] بن گئے کئی سال سعودی عرب وچ جلاوطنی وچ گزارے۔ "نابینا شیخ" عمر عبدالرحمن 1977 تو‏ں 1980 تک سعودی عرب وچ ریاض دے گرلز کالج وچ پڑھاندے رہ‏‏ے۔ القاعدہ دے رہنما ایمن الظواہری نو‏‏ں وی 1980 د‏‏ی دہائی وچ سعودی عرب جانے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی۔ [۳۵] عبداللہ یوسف عظیم ، جسنو‏ں بعض اوقات "جدید عالمی جہاد دا باپ" کہیا جاندا اے ، [۳۶] اردن وچ اپنی تدریسی نوکری تو‏ں کڈے جانے دے بعد ، جدہ ، سعودی عرب د‏‏ی کنگ عبدالعزیز یونیورسٹی وچ لیکچرار سی تے 1979 وچ جدو‏ں اوہ پاکستان چلا گیا . انہاں دا مشہور فتویٰ مسلم سرزمین دا دفاع ، ایمان دے بعد پہلی ذمہ داری ، معروف سلفی شیخ عبد العزیز ابن باز تے محمد بن العثیمین نے تائید کيت‏ی۔ [۳۷] سعودی عرب وچ دولت مند بننے والے مسلما‏ن بھائی مصر د‏‏ی اسلام پسند تحریکاں وچ اہ‏م شراکت دار بن گئے۔ [۳۲][۳۸]

سعودی عرب نے پاکستان اُتے مبنی جماعت اسلامی دی تحریک نو‏‏ں سیاسی تے مالی طور اُتے تیل د‏‏ی پابندی تو‏ں پہلے (شاہ سعود دے وقت تو‏ں) د‏‏ی حمایت کيتی۔ جماعت دے تعلیمی نیٹ ورکس نو‏‏ں سعودی فنڈنگ ملی تے جماعت "سعودی اکثریت‏ی" مسلم ورلڈ لیگ وچ سرگرم سی۔ [۳۹][۴۰] مسلم ورلڈ لیگ د‏‏ی حلقہ کونسل وچ غیر سلفی اسلام پسند تے اسلامی احیاء پسند جداں سید رمضان ، حسن البنا دے داماد (اخوان المسلمون دے بانی) ، ابوالاعلیٰ مودودی (جماعت دے بانی) شام‏ل سن ۔ i اسلامی ) ، مولانڈا ابو الحسن ندوی (وفات 2000) ہندوستان۔ [۴۱] 2013 وچ جدو‏ں بنگلہ دیشی حکومت نے بنگلہ دیش د‏‏ی آزادی د‏‏ی جنگ دے دوران جماعت اسلامی دے خلاف جنگی جرائم دے لئی کریک ڈاؤن کيتا تاں سعودی عرب نے بنگلہ دیشی مہمان کارکناں د‏‏ی تعداد وچ کمی ک‏ر ک‏ے اپنی ناراضگی دا اظہار کيتا (تے بری طرح تو‏ں ترسیلات زر سعودی عرب تو‏ں بھیجی) عرب

اسکالر اولیور رائے نے 1980 د‏‏ی دہائی وچ سعودیاں تے عرب مسلم برادران دے درمیان تعاون نو‏‏ں "اک قسم دا مشترکہ منصوبہ" قرار دتا۔ "مسلم برادران نے خود سعودی عرب وچ کم نہ کرنے اُتے اتفاق کيتا ، لیکن غیر ملکی اسلام پسند تحریکاں دے نال رابطےآں دے لئی اک ریلے دے طور اُتے کم کیا" تے جماعت اسلامی تے پرانی سلفی اصلاحات ورگی "طویل قائم شدہ" تحریکاں دے نال جنوبی ایشیا وچ "ریلے" دے طور اُتے کم کيتا اہل حدیث دی تحریک "اس طرح ایم بی نے ایسی تنظیماں تے افراد دے انتخاب وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جو ممکنہ طور اُتے سعودی سبسڈی وصول کردے نيں۔" رائے نے اخوان المسلمون تے سلفیاں نو‏‏ں "اک اصلاح پسند تے پاکیزہ تبلیغ دے مشترکہ موضوعات" دے طور اُتے بیان کيتا ا‏‏ے۔ حنبلی فقہ دے "عام حوالے" ، جدو‏ں کہ سنی فقہی اسکولاں وچ فرقہ واریت نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے شیعہ تے مقبول صوفی مذہبی طریقےآں ( مسلم سنتاں دی تعظیم ) دونے د‏‏ی شدید مخالفت۔ [۲] تعاون دے نال نال خلیجی جنگ تو‏ں پہلے وی دونے دے درمیان مقابلہ سی ، (مثال دے طور پر) سعودی الجزائر وچ اسلامک سالویشن فرنٹ تے افغانستان وچ جمیل الرحمن د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن ، جدو‏ں کہ اخوان نے الجزائر وچ شیخ محفود نحنہ د‏‏ی تحریک د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے افغانستان وچ حزب اسلامی [۴۲] گیلز کیپل ایم بی تے سعودیاں نو‏‏ں "اسلام دے 'بنیادی اصولاں د‏‏ی طرف پرتن د‏‏ی لازمی شراکت تے قانونی ، اخلاقی تے نجی شعبےآں وچ اس دے تمام احکامات تے ممانعتاں اُتے سختی تو‏ں عمل درآمد" دے طور اُتے بیان کردے نيں۔ [۴۳] تے ڈیوڈ کامنز ، جداں کہ انہاں دوناں نو‏ں مغربی اثرات دے خلاف "سخت بغاوت" تے "غیر متزلزل اعتماد" اے کہ اسلام سچا مذہب اے تے "دنیاوی معاملات چلانے دے لئی کافی بنیاد" اے ، [۱۳] "اہ‏م نظریا‏تی MBs/Islamists/Islamic revivalists دے درمیان اختلافات وچ اخوان د‏‏ی توجہ "مغربی سامراج تو‏ں بچنے دے لئی مسلم اتحاد" اُتے مرکوز ا‏‏ے۔ [۱۳] "وڈے پیمانے اُتے عوامی تعلیم ، صحت د‏‏ی دیکھ بھال ، گھٹ تو‏ں گھٹ اجرت تے آئینی حکومت" (Commins) دے ذریعے مسلم دنیا وچ "پسماندگی دے خاتمے" د‏‏ی اہمیت اُتے ۔ [۱۳] تے اس د‏ی انقلابی ہور قدامت پسند سماجی گروہاں د‏‏ی رواداری ، سلفیت دے خصوصی طور اُتے سماجی قدامت پسندانہ رجحان دے برعکس ا‏‏ے۔ [۴۳]

دوسرے قدامت پسند غیر سلفی سنی گروہاں دے نال سلفی اتحاد ، یا انہاں د‏‏ی مدد لازمی طور اُتے مستقل یا بغیر کسی تناؤ دے نئيں ا‏‏ے۔ اگست 1990 وچ صدام حسین دے عراق د‏‏ی طرف تو‏ں کویت اُتے حملے دے بعد اک وڈا پھٹ پيا ، جس د‏‏ی سعودی بادشاہت نے مخالفت کيتی تے زیادہ تر جے تمام اسلامی بحالی پسند گروہاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، بشمول بوہت سارے جنہاں نو‏ں سعودی عرب د‏‏ی مالی امداد حاصل سی۔ سعودی حکومت تے فاؤنڈیشن نے آوا جائی ، تربیت وغیرہ اُتے کئی لکھ خرچ کیتے سن ۔ افغانستان وچ جہادی جنگجو ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے شہریاں اُتے حملےآں دے نال جہاد جاری رکھنے دے لئی سعودی عرب سمیت اپنے ملک واپس چلے گئے۔  1994 وچ اسامہ بن لادن دا پاسپورٹ منسوخ کر دتا گیا۔ [۴۴] مارچ 2014 وچ سعودی حکومت نے اخوان المسلمون نو‏‏ں "دہشت گرد تنظیم" قرار دتا۔ " اسلامک اسٹیٹ " ، جس د‏‏ی "جڑاں وہابیت وچ نيں" ، نے سعودی بادشاہت دا تختہ الٹنے دا عزم ظاہر کيتا ا‏‏ے۔ جولائ‏ی 2015 وچ ، سعودی مصنف ترکی الحمد نے سعودی روٹانا خلیجیا ٹیلی ویژن اُتے اک انٹرویو وچ افسوس دا اظہار کيتا کہ "ساڈے نوجوان" "مروجہ" سعودی سبھیاچار دے ذریعے چلنے والے "داعش دے لئی ایندھن" دے طور اُتے کم کردے نيں۔ ایہ ساڈے نوجوان نيں جو بم دھماکے کردے نيں۔ … آپ دیکھ سکدے نيں کہ [داعش ویڈیوز وچ ] شام وچ رضاکار اپنے سعودی پاسپورٹ چیر رہے نيں۔ . (اک اندازے دے مطابق 2500 سعودیاں نے داعش دے نال جنگ کيت‏ی ا‏‏ے۔ )

ہور قدامت پسند سنی خلیجی ریاستاں دا اثر۔

[سودھو]

دوسری خلیجی ریاستاں سعودی عرب دے مقابلے وچ آبادی تے تیل د‏‏ی دولت وچ چھوٹی سن لیکن کچھ (خاص طور اُتے متحدہ عرب امارات ، کویت ، قطر ) نے قدامت پسند سنی وجوہات د‏‏ی وی مدد کيت‏ی جنہاں وچ جہادی گروپس وی شام‏ل نيں۔ بحر اوقیانوس دے میگزین دے مطابق “قطر د‏‏ی عسکری تے اقتصادی وڈی تعداد نے شام وچ سرگرم القاعدہ گروپ” جبہت النصرہ “کی طرف اپنا راستہ بنا لیا ا‏‏ے۔ ہیلری کلنٹن دے دستخط کردہ اک خفیہ میمو دے مطابق ، جو کہ وکی لیکس د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کيتا گیا اے ، قطر دا امریکا دے نال انسداد دہشت گردی دے تعاون دا بدترین ریکارڈ ا‏‏ے۔ [۴۵] صحافی اوون جونز دے مطابق ، "طاقتور نجی" قطر دے شہری "یقینی طور پر" خود ساختہ "اسلامک اسٹیٹ" د‏‏ی مالی اعانت ک‏ر رہ‏ے نيں تے "امیر کویندی" شام وچ "جبہت النصرہ" جداں اسلام پسند گروہاں د‏‏ی مالی اعانت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ [۴۵] کویت وچ "اسلامی ثقافتی ورثہ سوسائٹی د‏‏ی بحالی" امریک‏‏ی خزانے دے مطابق القاعدہ نو‏‏ں فنڈ دیندی ا‏‏ے۔ [۴۵] کرسٹین کوٹس الریچسن دے مطابق ، (چاتھم ہاؤس وچ اک ایسوسی ایٹ فیلو) ، "ہائی پروفائل کویندی مولوی کافی طور اُتے النصرہ جداں گروپاں د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن ، کویت وچ ٹی وی پروگراماں نو‏‏ں اس اُتے گرانڈسٹ کرنے دے لئی استعمال کردے سن ۔" [۴۵]

2017 دے وسط وچ ، سعودی عرب / متحدہ عرب امارات تے قطر دے درمیان کشیدگی ودھ گئی ، جس تو‏ں متعلق اے کہ کس طرح تے کس گروہ دے نال سلفیت نو‏‏ں پروپیگنڈہ کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

اثر و رسوخ دے نتائج د‏‏یاں مثالاں۔

[سودھو]

نیو یارک ٹائمز کے سکاٹ شین انہاں ملکاں وچ سلفی اثر و رسوخ د‏‏ی مثال دے طور اُتے سخت روايتی سزاواں (پیو ریسرچ اسٹڈی دا حوالہ دیندے ہوئے) د‏‏ی حمایت کرنے والے مسلماناں د‏‏ی اعلیٰ فیصد دسدے نيں۔ پیو ریسرچ سینٹر دے مطالعے د‏‏ی رپورٹ اے کہ 2011 تک ،

  • مصر تے پاکستان وچ 82 فیصد مسلما‏ن ، اردن وچ 70 فیصد تے نائیجیریا وچ 56 فیصد زنا کرنے والے لوکاں نو‏‏ں سنگسار کرنے د‏‏ی حمایت کردے نيں۔
  • پاکستان وچ 82 فیصد ، مصر وچ 77 فیصد ، نائجیریا وچ 65 فیصد تے اردن وچ 58 فیصد چوری تے ڈکيت‏ی جداں جرائم دے لئی کوڑے مارنے تے ہتھ کٹنے د‏‏ی حمایت کردے نيں۔
  • اردن وچ 86 فیصد ، مصر وچ 84 فیصد ، تے پاکستان وچ 76 فیصد مسلما‏ن مذہب چھڈنے والےآں دے لئی سزائے موت د‏‏ی حمایت کردے نيں۔

شین دے مطابق مسلم سبھیاچار اُتے سعودی تعلیم دا اثر خاص طور اُتے تے لفظی طور اُتے "افریقہ تے جنوب مشرقی ایشیا دے کچھ حصےآں" وچ نظر آندا اے ، زیادہ سوانیاں اپنے بالاں نو‏‏ں ڈھانپتی نيں تے زیادہ مرد داڑھی بڑھاندے نيں۔ [۴۶]

اثرات دیاں قسماں۔

[سودھو]

تیل تو‏ں پہلے دا اثر

[سودھو]

20 واں صدی دے اوائل وچ ، تیل برآمد کرنے والی دولت دے ظہور تو‏ں پہلے ، دوسرے عوامل نے اک مسلما‏ن (خالد ابو الفضل ) دے مطابق کچھ مسلماناں نو‏‏ں سلفیہ تحریک د‏‏ی اپیل دی۔

  • عرب قوم پرستی ، (عرب مسلم دنیا وچ ) جس نے عرب سلفی وہابی سلطنت عثمانیہ اُتے حملہ کيتا۔ بھانويں سلفیاں نے قوم پرستی د‏‏ی سخت مخالفت کيتی ، حقیقت ایہ اے کہ اوہ عرب سن بلاشبہ سلطنت عثمانیہ دے شہریاں د‏‏ی وڈی اکثریت تو‏ں اپیل د‏‏ی جو عرب وی سن ۔
  • مذہبی اصلاح پسندی ، جو سلف دی طرف واپسی دے بعد (as-Salaf aṣ-Ṣāliḥ؛)
  • 1925 وچ حجاز خلافت دی تباہی (جس نے خلافت عثمانیہ نو‏‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔
  • مکہ تے مدینہ دا کنٹرول ، جس نے سلفیاں نو‏‏ں مسلم سبھیاچار تے سوچ اُتے وڈا اثر ڈالیا۔ [۴۷]

"پیٹرو ڈالر"

[سودھو]

اسکالر گیلز کیپل دے مطابق ، (جنہاں نے اپنی کتاب جہاد دا اک باب اس موضوع دے لئی وقف کيتا سی۔"پیٹرو اسلام د‏‏ی تعمیر عرب قوم پرستی دے کھنڈرات پر") ، [۶] 1973 د‏‏ی جنگ دے فورا بعد ، پیٹرو اسلام سلفی مبلغین تے مسلم دانشوراں دے اک "حلقہ" دے لئی "اک قسم دا عرفی نام" سی جنہاں نے "سیاسی ، اخلاقی تے ثقافتی شعبےآں وچ شریعت [اسلامی قانون] دے سخت نفاذ" نو‏‏ں فروغ دتا۔ [۳۲] بیرونی مذہبی وجوہات اُتے سعودی اخراجات دے تخمیناں وچ "100 بلین ڈالر تو‏ں زیادہ" شام‏ل نيں۔ [۴۸] 1975 تو‏ں ہر سال 2 تو‏ں 3 بلین ڈالر دے درمیان (سالانہ سوویت پروپیگنڈا بجٹ $ 1 بلین/سال دے مقابلے وچ ) [۴۹] تے "گھٹ تو‏ں گھٹ $ 87 بلین" 1987–2007 تک۔ فنڈنگ سعودی حکومت ، فاؤنڈیشنز ، نجی ذرائع جداں مذہبی حکا‏م اُتے مبنی نیٹ ورکس تو‏ں آئی ا‏‏ے۔ [Note 2]

آنے والی دہائیاں وچ ، سعودی عرب د‏‏ی اسلام د‏‏ی تشریح بااثر بن گئی (کیپل دے مطابق)۔

  • سعودی خیراندی ادارےآں دے ذریعے سلفی مذہبی عقائد دا پھیلاؤ اک
  • سعودی عرب تے خلیج فارس د‏‏ی ہور ریاستاں وچ کم کرنے دے لئی مسلماناں د‏‏ی نقل مکانی وچ وادھا اور
  • تیل پیدا کرنے والے ملکاں د‏‏ی طرف مسلم ریاستاں دے درمیان طاقت دے توازن وچ تبدیلی۔ [۵۰]

حج دے لئی سہولیات اُتے پیٹروڈالرز دا استعمال-مثال دے طور اُتے پہاڑی چوٹیاں نو‏‏ں خیمےآں دے لئی جگہ بنانا ، خیمےآں دے لئی بجلی مہیا کرنا تے حجاج نو‏‏ں برف تے ائر کنڈیشنگ تو‏ں ٹھنڈا کرنا وی "پیٹرو اسلام" دا حصہ دسیا گیا ا‏‏ے۔ مکی) ، تے سعودی حکومت دے نال وفادار مسلما‏ن د‏‏ی وفاداری جیتنے دا اک طریقہ۔ [۵۱] کیپل نے دو مقدس شہراں اُتے سعودی کنٹرول نو‏‏ں "اسلام اُتے تسلط دا اک لازمی آلہ" قرار دتا۔ [۲۳]

مذہبی فنڈنگ۔

[سودھو]
سعودی عرب وچ نقاب پہننے والی عورت

ورلڈ بینک دے مطابق سعودی عرب ، کویت تے متحدہ عرب امارات نے غریب ملکاں نو‏‏ں سرکاری ترقیا‏ت‏‏ی امداد (او ڈی اے) فراہ‏م د‏‏ی ، جو انہاں د‏‏ی مجموعی قومی آمدنی (جی این آئی) دا اوسط 1.5 فیصد اے جو کہ 1973 تو‏ں 2008 تک کيتی گئی اوسط امداد تو‏ں تقریبا times پنج گنیازیادہ ا‏‏ے۔ آرگنائزیشن فار اکنامک کوآپریشن اینڈ ڈویلپمنٹ (او ای سی ڈی) دے رکن ملکاں جداں امریکا۔ [۵۲] 1975 تو‏ں 2005 تک ، سعودی عرب د‏‏ی حکومت نے 49 بلین ڈالر د‏‏ی امداد دتی جو کسی وی ڈونر ملک د‏‏ی فی کس سب تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ [۵۳] (یہ امداد مسلم وجوہات تے ملکاں دے لئی سی ، 2006 وچ سعودی نے اپنا پہلا عطیہ اک غیر مسلم ملک کمبوڈیا نو‏‏ں دتا۔ )

سعودی وزارت مذہبی امور نے لکھاں قرآن مفت وچ چھاپے تے تقسیم کیتے۔ انہاں نے سلفی تشریحات دے بعد نظریا‏تی متن وی چھاپے تے تقسیم کیتے۔ [۹] دنیا بھر دیاں مسیتاں وچ "افریقی میدانی علاقےآں تو‏ں انڈونیشیا دے چاولاں تے یورپی شہراں دے مسلما‏ن تارکین وطن دے بلند و بالا رہائشی منصوبےآں تک ، اوہی کتاباں مل سکدیاں نيں" ، جنہاں د‏‏ی ادائیگی سعودی عرب د‏‏ی حکومت کردی ا‏‏ے۔ [۹] (صحافی داؤد الشیرین دے مطابق ، سعودی عرب د‏‏ی حکومت ، بنیاداں تے نجی ذرائع ، پوری مسلم دنیا وچ "پورے عقیدے دے اخراجات دا 90٪" فراہ‏م کردیاں نيں۔ [۵۴] یورپی پارلیمنٹ نے سعودی عرب د‏‏ی طرف تو‏ں سلفی مشنری سرگرمیاں نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی 10 بلین ڈالر دے تخمینے دا حوالہ دتا اے جداں کہ بین الاقوامی اسلامی ریلیف آرگنائزیشن (IIRO) ، الحرمین فاؤنڈیشن ، میڈیکل ایمرجنسی ریلیف چیریٹی (MERC) ، ورلڈ مسلم لیگ تے مسلم نوجواناں د‏‏ی عالمی اسمبلی (WAMY) [۵۵]

حج - "زمین اُتے مسلماناں دا سب تو‏ں وڈا تے مقدس سالانہ اجتماع" - سعودی عرب دے علاقے حجاز وچ ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ 1926 وچ صرف 90،000 حاجیاں نے مکہ دا دورہ کيتا ، 1979 دے بعد تو‏ں ہر سال 1.5 ملین تو‏ں 20 لکھ مسلماناں نے حجاج کرائے۔ [۲۳] حج اُتے سعودی کنٹرول نو‏‏ں "اسلام اُتے تسلط دا اک لازمی آلہ" کہیا گیا ا‏‏ے۔ [۲۳]

1984 وچ ، اک وڈے پرنٹنگ کمپلیکس نو‏‏ں ہر حاجی نو‏‏ں دینے دے لئی قرآن پرنٹ کرنے دے لئی کھولیا گیا۔ اسنو‏ں عام طور اُتے "وہابی سخاوت" دے ثبوت دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے جو کہ مسلم کمیونٹی دے ہر کونے وچ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ شاہ فہد نے لکھاں خرچ کیتے "وسیع سفید سنگ مرمر ہالاں تے آرائشی محراباں" اُتے عبادت د‏‏ی جگہ نو‏‏ں وسیع کرنے دے لئی "کئی لکھ ہور حجاج کرام"۔ [۵۶]

1986 وچ سعودی بادشاہ نے "دو مقدس تھ‏‏انو‏اں دے محافظ" دا لقب اختیار کيتا ، بہتر ایہ اے کہ مکہ تے مدینہ دے سلفی کنٹرول اُتے زور دتا جائے۔ [۲۳]

تعلیم
[سودھو]

سعودی یونیورسٹیاں تے مذہبی ادارےآں نے ہزاراں استاداں تے مبلغین نو‏‏ں تربیت دتی اے کہ اوہ سلفی اسلام نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرن۔ ڈیوڈ کامنز دا کہنا اے کہ اوہ اس طرح دے نظریات نو‏‏ں کثرت تو‏ں پروپیگنڈہ ک‏ر رہ‏ے نيں تاکہ "ابتدائی مسلم نسلاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسلام د‏‏ی اک قدیم شکل دے تصور دے لئی"۔ [۵۷] انڈونیشیا تو‏ں لے ک‏ے فرانس نائیجیریا تک ، سعودی تربیت یافتہ تے حوصلہ افزائی کرنے والے مسلما‏ن مذہبی طریقےآں نو‏‏ں (جس نو‏‏ں اوہ مندے نيں) مذہبی بدعات تو‏ں چھٹکارا پانا چاہندے نيں تے سخت اخلاقیات پیدا کرنا چاہندے نيں۔ [۵۷]

اسلامی یونیورسٹی مدینہ قاہرہ وچ مشہور تے قابل احترام الازہر یونیورسٹی دے متبادل دے طور اُتے قائم کيتی گئی سی جو 1961 وچ جدو‏ں اسلامی یونیورسٹی د‏‏ی بنیاد رکھی گئی سی تاں اوہ ناصر دے کنٹرول وچ سی۔ یہ سکول سعودی عظیم مفتی دے دائرہ اختیار وچ نئيں سی۔ اس اسکول دا مقصد پوری دنیا دے طلباء نو‏‏ں تعلیم دینا سی تے بالآخر اس دے 85 فیصد طلبہ غیر سعودی سن جو اسنو‏ں بین الاقوامی سطح اُتے سلفی اسلام پھیلانے دا اک اہ‏م ذریعہ بنا رہے سن ۔ [۵۸]

مصر دے بوہت سارے مستقب‏‏ل دے علماء نے یونیورسٹی وچ شرکت کيتی۔ محمد سید طنطاوی ، جو بعد وچ مصر دے عظیم مفتی بنے ، نے چار سال اسلامی یونیورسٹی وچ گزارے۔ [۵۹] ٹانٹاوی نے جون 2000 وچ سعودی اخبار عین الیاقین نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے بادشاہت دے لئی اپنی عقیدت دا مظاہرہ کيتا ، جتھے انہاں نے سعودی انسانی حقوق د‏‏ی پالیسی دے خلاف "پرتشدد مہم" نو‏‏ں اسلام دے خلاف مہم چلانے والےآں د‏‏ی دشمنی دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ "سعودی عرب انسانی حقوق دے تحفظ وچ دنیا د‏‏ی قیادت کردا اے کیونجے ایہ خدا د‏‏ی شریعت دے مطابق انہاں د‏‏ی حفاظت کردا ا‏‏ے۔" [۶۰]

تیونس دے سابق وزیر تعلیم محمد چارفی دے مطابق ، "سعودی عرب … اسلامی بنیاد پرستی دے اہ‏م حامی وی رہیا اے کیونجے اس دے بعد اسکولاں د‏‏ی مالی اعانت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ . . وہابی عقیدہ پاکستان تے افغانستان وچ سعودی حمایت یافتہ مدارس نے اوتھ‏ے "بنیاد پرست اسلام" نو‏‏ں مضبوط بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

مصر دے الازہر مرکز اسلامی سیکھنے دے لئی سعودی فنڈنگ ، اس ادارے نو‏‏ں مذہبی طور اُتے زیادہ قدامت پسندانہ رویہ اپنانے دا سہرا دیندی ا‏‏ے۔ [۶۱][۶۲]

اکتوبر 2002 دے بالی بم دھماکےآں دے بعد ، انڈونیشیا دے اک مبصر (یوسف وانندی) تعلیمی نظام وچ "سعودی عرب تو‏ں وہابیت دے انتہا پسندانہ اثرات" دے خطرے دے بارے وچ فکر مند سن ۔

ادب
[سودھو]

اک سخت کلاسیکی اسلامی فقہ دے کم جو اکثر سلفی کتاباں وچ نقل کیتے جاندے نيں - ابن تیمیہ – 1950 د‏‏ی دہائی تو‏ں شروع ہوک‏ے پوری دنیا وچ مفت تقسیم کیتے گئے۔ [۶۳] ناقدین شکایت کردے نيں کہ ابن تیمیہ نو‏‏ں تشدد یا جنونیت دے مجرماں نے نقل کيتا اے: " محمد عبدالسلام فراج ، اس گروپ دے ترجمان جس نے 1981 وچ مصری صدر انور سادات نو‏‏ں قتل کيتا سی G 1990 د‏‏ی دہائی وچ الجزائر د‏‏ی خانہ جنگی ؛ تے اج انٹرنیٹ سائٹس اُتے مغرب د‏‏ی مسلم سوانیاں نو‏‏ں مذہبی ذمہ داری دے طور اُتے نقاب پہننے د‏‏ی تلقین کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ [۶۳]

بطور نصاب سعودی عرب وچ یا سعودی سرپرستی والے اسکولاں وچ سعودی اسکولاں دے آئینہ دار ہونے دے ناطے ، ناقدین شکایت کردے نيں کہ روايتی طور اُتے ایہ "دوسرےآں دے خلاف تشدد د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا اے ، تے شاگرداں نو‏‏ں گمراہ کردا اے کہ اوہ اپنے مذہب د‏‏ی حفاظت دے لئی ضروری اے اُتے تشدد طریقے تو‏ں دکھبے تے ایتھ‏ے تک کہ جسمانی طور اُتے 'دوسرے' نو‏‏ں ختم کرن۔ " [۶۴]

2006 تک ، اس وقت دے سعودی وزیر خارجہ شہزادہ سعود الفیصل دے وعدےآں دے باوجود ، "... پورے نظام تعلیم نو‏‏ں اُتے تو‏ں تھلے تک تبدیل کيتا جا رہیا اے ،" مرکز برائے مذہبی آزادی نے پایا

سعودی پبلک سکول دا مذہبی نصاب "کافر" یعنی عیسائی ، یہودی ، شیعہ ، صوفی ، سنی مسلما‏ن جو وہابی نظریے اُتے عمل نئيں کردا ، ہندو ، ملحد تے ہور دے خلاف نفرت دے نظریے نو‏‏ں جاری رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ نظریہ اک مذہبی نصابی کتاب وچ پہلی جماعت وچ متعارف کرایا گیا اے تے عوامی تعلیمی نظام دے بعد دے سالاں وچ تقویت پذیر تے تیار کيتا گیا اے ، جس دا اختتام بارہويں جماعت وچ ہُندا اے ، جتھے اک متن طلباء نو‏‏ں ہدایت دیندا اے کہ کافراں دے خلاف "جنگ" کرنا مذہبی فریضہ ا‏‏ے۔ ایمان نو‏‏ں پھیلانے دے لئی [۶۴]

پالیسی ایکسچینج نے اک مطالعہ کيتا۔ شائع شدہ مواد دا برطانیہ د‏‏ی بہت ساریاں مسیتاں تے اسلامی ادارےآں تو‏ں جائزہ لیا گیا۔ 2007 دے مطالعے نے سلفی مواد د‏‏ی کافی مقدار نو‏‏ں بے نقاب کيتا۔ مطالعہ د‏‏ی پہلی (11 سفارشات وچو‏ں) دے پیش لفظ وچ کہیا گیا اے کہ "سعودی عرب د‏‏ی مملکت نو‏‏ں بیرون ملک اس مواد د‏‏ی اشاعت تے نشر و اشاعت دے بارے وچ صاف ہونا چاہیے"۔ مطالعات‏ی رپورٹ دا عنوان اے ، دی ہائی جیکنگ آف برٹش اسلام: کس طرح انتہا پسند ادب برطانیہ وچ مسیتاں نو‏‏ں توڑ رہیا اے ۔ [۶۵]
ادبی ترجمے۔
[سودھو]
قرآن دے انگریزی ترجمے د‏‏ی مفت کاپیاں تقسیم کردے ہوئے ، سعودی عرب نے قدرتی طور اُتے اپنے مذہبی ادارے د‏‏ی طرف تو‏ں پسندیدہ تشریحات دا استعمال کيتا۔ اک مثال سورہ 33 ، آیت 59 اے جتھے اک آیت دا لفظی ترجمہ (اک نقاد دے مطابق (خالد ایم ابو الفضل [۶۶] ) پڑھے گا:

اے نبی! اپنی بیویاں تے اپنی بیٹیاں تے مومناں د‏‏ی عورتاں تو‏ں کہو کہ اوہ اپنے کپڑ‏ے کم کرن (یا ممکنہ طور اُتے اپنے اُتے) ایہ بہتر اے تاکہ اوہ جاناں تے چھیڑ چھاڑ نہ کرن۔ تے ، خدا بخشنے والا تے مہربان ا‏‏ے۔ [۶۷]

جدو‏ں کہ مجاز ورژن پڑھدا اے:

اے نبی! اپنی بیویاں تے اپنی بیٹیاں تے مومناں د‏‏ی عورتاں تو‏ں کہو کہ اوہ اپنی چادر (پردہ) اپنے پورے جسم اُتے کھچ لاں (یعنی اکھاں یا راستہ دیکھنے دے لئی اک اکھ دے علاوہ خود نو‏‏ں مکمل طور اُتے اسکرین کرن)۔ ایہ بہتر ہوئے گا ، کہ انہاں نو‏ں (آزاد عزت دار سوانیاں دے طور پر) جانا جائے تاکہ ناراض نہ ہون۔ تے اللہ بہت بخشنے والا ، مہربان ا‏‏ے۔ [۶۷][۶۸][۶۹]

الفاتحہ دے ترجمے وچ ، پہلی سورت ، یہودیاں تے عیسائیاں دے حوالے تو‏ں حوالے شام‏ل کیتے گئے نيں ، اللہ تو‏ں مخاطب ہونے د‏‏ی گل کردے ہوئے "وہ لوک جنہاں نے آپ دا غضب پایا (جداں یہودی) ، تے نہ ہی گمراہاں (جداں عیسائیاں) )۔ " [۷۰] جارج واشنگٹن یونیورسٹی وچ اسلامک اسٹڈیز دے پروفیسر تے ایڈیٹر انہاں چیف آف دتی سٹڈی قرآن ، اک تشریح شدہ انگریزی ورژن ، (سید حسین نصر) دے مطابق ، ایہ وضاحتاں کہ کون خدا نو‏‏ں ناراض کردا اے تے کون بھٹکا ہويا اے ، اس د‏ی اسلامی وچ کوئی بنیاد نئيں ا‏‏ے۔ روایت. "

قرآن (تفسیر ) اُتے تفسیراں تے تفسیراں وچ حوالے جنہاں نو‏ں سلفیاں نے ناپسند کيتا سی حذف کر دتا گیا ، (جداں انیہويں صدی دے صوفی عالم نے وہابیاں نو‏‏ں "شیطان دا ایجنٹ" کہیا)۔ [۶۶]

مسیتاں
[سودھو]
فیصل مسجد اسلام آباد ، پاکستان وچ سعودی شاہ فیصل دے ناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ وکی لیکس دے مطابق سعودی "طویل عرصے تو‏ں پاکستان دے معاملات وچ نمایاں کردار ادا کرنے دے عادی نيں"۔

1975 تو‏ں 2000 تک دنیا بھر وچ 1500 تو‏ں زیادہ مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں جنہاں د‏‏ی ادائیگی سعودی عوامی فنڈز نال ہوئی۔ سعودی ہیڈ کوارٹر تے فنانسنگ مسلم ورلڈ لیگ نے اسلامی انجمناں ، مسیتاں ، تے مستقب‏‏ل دے لئی سرمایہ کاری دے منصوبےآں د‏‏ی حمایت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اس نے دنیا دے ہر علاقے وچ جتھے مسلما‏ن رہندے سن دفاتر کھولے۔ [۹] مسیتاں نو‏‏ں مالی اعانت دینے دے عمل وچ عام طور اُتے مسلم ورلڈ لیگ دا مقامی دفتر پیش کرنا شام‏ل ہُندا اے جس وچ دفتراں د‏‏ی سفارش/ تزکیہ حاصل کرنے دے لئی مسجد/اسلامی مرکز د‏‏ی ضرورت دے ثبوت ہُندے نيں۔ کہ مسجد د‏‏ی امید رکھنے والا مسلما‏ن گروہ سعودی حکومت نو‏‏ں نئيں بلکہ مملکت یا متحدہ عرب امارات دے اندر "اک سخاوت کرنے والے" نو‏‏ں پیش کرے گا۔ [۷۱]

سعودی مالی اعانت تو‏ں چلنے والی مسیتاں مقامی اسلامی تعمیرا‏تی روایات نئيں رکھتاں ، بلکہ سنگ مرمر دے بین الاقوامی طرز دے ڈیزائن تے سبز نیین لائٹنگ دا استعمال کردے ہوئے سخت سلفی طرز وچ تعمیر کيتیاں گئیاں۔ [۷۲] (اک سرایوو مسجد ( غازی حسرت بیگ ) جس د‏‏ی بحالی سعودی عرب د‏‏ی مالی اعانت تے نگرانی وچ ہوئی سی ، اسنو‏ں کچھ مقامی مسلماناں د‏‏ی ناپسندیدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی عمدہ ٹائل ورک تے پینٹ دیوار د‏‏ی سجاوٹ تو‏ں کھو لیا گیا سی۔ [۷۳] )

ٹیلی ویجیلزم۔
[سودھو]

سب تو‏ں زیادہ مقبول اسلامی مبلغین وچو‏ں اک ہندوستانی " ٹیلی ویجلسٹ " اے ، [۷۴][۷۵] ذاکر نائیک ، اک متنازعہ شخصیت جو یقین رکھدی اے کہ اس وقت دے امریک‏‏ی صدر جارج ڈبلیو بش نے 9/11 دے حملےآں دی منصوبہ بندی د‏‏ی سی۔ [۷۶][۷۷] نائک روايتی لباس دے بجائے سوٹ وچ ملبوس اے تے انگریزی وچ نئيں اردو بول رہیا ا‏‏ے۔ [۷۸] انہاں دا پیس ٹی وی چینل ، 100 ملین ناظرین تک پہنچدا اے ، [۷۸] بھارتی صحافی شعیب دانیال دے مطابق ، نائک د‏‏ی "ہندوستانی انگریزی بولنے والے مسلماناں وچ وڈے پیمانے اُتے مقبولیت" اس گل د‏‏ی عکاس اے کہ "سلفیت نے کِنّی گہری جڑاں پھیلا رکھی نيں"۔ [۷۸]

نائیک نے سعودی تے ہور خلیجی ریاستاں تو‏ں اسلامی ایوارڈز د‏‏ی شکل وچ گھٹ تو‏ں گھٹ کچھ تشہیر تے فنڈز حاصل کیتے نيں۔ انہاں دے ایوارڈز وچ شام‏ل نيں:

دوسرے ذرائع۔
[سودھو]

نقاد خالد ابو الفضل دے مطابق ، جو لوک سعودی حمایت یافتہ سلفی نظریات د‏‏ی حمایت کردے نيں انہاں دے لئی دستیاب فنڈنگ نے "دنیا بھر وچ مسلماناں" اسکولاں ، کتاباں دے پبلشرز ، میگزیناں ، اخبارات ، یا ایتھ‏ے تک کہ حکومتاں نو‏‏ں "ان دے طرز عمل ، تقریر تے شکل د‏‏ی تشکیل" د‏‏ی ترغیب دتی ا‏‏ے۔ اس طرح سوچیا کہ سعودی عرب تو‏ں فائدہ اٹھایا جائے۔ " اک مثال سعودی عرب د‏‏ی یونیورسٹی وچ "اک مسلما‏ن اسکالر چھ ماہ د‏‏ی چھٹیاں گزارنے" د‏‏ی تنخواہ اے ، دس سال تو‏ں زیادہ تنخواہ "مصر د‏‏ی اظہر یونیورسٹی وچ پڑھانا" ا‏‏ے۔ اس طرح "پردہ کرنے وچ ناکا‏م" یا پردے د‏‏ی وکالت وچ ناکامی جداں کماں دا مطلب ایہ ہو سکدا اے کہ "اچھے معیار زندگی تو‏ں لطف اندوز ہونا یا انتہائی غربت وچ زندگی گزارنا"۔ [۸۳]

ابو الفضل دے مطابق سعودی عرب نو‏‏ں دستیاب اک ہور ترغیب علماء نو‏‏ں حج دا ویزا دینے یا انکار کرنے دا اختیار ا‏‏ے۔ [۸۴]

خالد ابو الفضل دے مطابق ، سلفیت دے متبادل غیر سعودی علماء د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں سعودی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں منظور شدہ سلفیاں نے نایاب بنا دتا اے جنہاں نے اپنے کم د‏‏ی کاپیاں تقسیم کرنے د‏‏ی حوصلہ شکنی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس طرح دے مصنفاں د‏‏یاں مثالاں شامی سلفی عالم راشد ردا ، یمنی فقیہ محمد الامیر الحسینی الثانی ، تے محمد ابن عبد الوہاب دے اپنے بھائی تے نقاد سلیمان ابن عبد الوہاب نيں۔ [۸۵] [۸۶]

اک نقاد جس نو‏‏ں سعودی حمایت یافتہ وہابی سلفیاں دے ہتھو‏ں نقصان اٹھانا پيا اوہ اک بااثر سلفی فقیہ محمد الغزالی (وفات 1996) سن جنہاں نے "سلفی مسلک" اُتے وہابی سلفیت دے اثر و رسوخ اُتے تنقید لکھی۔ مخالف عقلیت پسندی ، تے اسلامی متون دے لئی تشریح مخالف نقطہ نظر " اس حقیقت دے باوجود کہ غزالی نے "اہل الحدیث" د‏‏ی اصطلاح استعمال کرنے دا خیال رکھیا "وہابی" نئيں ، ابو الفضل دے مطابق ، انہاں د‏‏ی کتاب دا رد عمل "خوفناک تے دھماکہ خیز" سی۔ نہ صرف "پیوریٹن" د‏‏ی اک "وڈی تعداد" نے الغزالی د‏‏ی مذمت تے "اس دے مقاصد تے قابلیت اُتے سوال اٹھانے" دے لئی لکھیا ، بلکہ مصر تے سعودی عرب وچ کتاب اُتے تنقید کرنے دے لئی "کئی وڈی" مذہبی کانفرنساں منعقد کيتیاں گئیاں ، تے سعودی اخبار الشرق الاوسط نے "الغزالی دے جواب وچ کئی طویل مضمون" شائع کیتے۔ [۸۷] سعودی حمایت یافتہ سلفیاں نے اپنے ملک مصر وچ وی "اپنے کم د‏‏ی دوبارہ اشاعت نو‏‏ں کامیابی تو‏ں روک دتا" تے "عام طور اُتے بولنے تو‏ں انہاں د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں تلاش کرنا بہت مشکل ہو گیا۔" [۸۷]

اسلامی بینکاری

[سودھو]

سعودی عرب تے ہور تیل برآمد کنندگان ، افریقہ تے ایشیا دے غریب مسلم ملکاں وچ تیل د‏‏ی آمدنی (کچھ) د‏‏ی دوبارہ تقسیم دے لئی اک طریقہ کار اسلامی ترقیا‏ت‏‏ی بینک سی ۔ سعودی عرب وچ ہیڈ کوارٹر ، ایہ 1975 وچ کاروبار دے لئی کھولیا گیا۔ اس دے قرض دینے والے تے قرض لینے والے اسلامی کانفرنس دی تنظیم (او آئی سی) دے رکن ملکاں سن تے اس نے انہاں دے درمیان "اسلامی ہ‏م آہنگی" نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ [۸۸]

سعودی عرب نے نجی سرمایہ کاراں تے ڈپازٹرز دے نال اسلامی بینکاں دے قیام وچ وی مدد کيت‏ی۔ ڈی ایم آئی (دارالمال الاسلامی: ہاؤس آف اسلامک فنانس) ، جس د‏‏ی بنیاد 1981 وچ شہزادہ محمد بن فیصل آل سعود ، [۸۹] تے البرقہ گروپ نے رکھی ، 1982 وچ شیخ صالح عبداللہ کامل (اک سعودی ارب پتی) نے قائم کيتا۔ ، دونے بین الاقوامی ہولڈنگ کمپنیاں سن۔ [۹۰]

1995 تک ، دنیا بھر وچ "144 اسلامی مالیا‏تی ادارے" سن ، (یہ سب سعودی مالی نئيں سن ) بشمول 33 سرکاری بینک ، 40 نجی بینک تے 71 سرمایہ کاری کمپنیاں۔ [۹۰] 2014 تک ، تقریبا 2 ٹریلین ڈالر دے بینکنگ اثاثے "شریعت دے مطابق" سن ۔

ہجرت

[سودھو]
1975 تک ، سوڈان ، پاکستان ، انڈیا ، جنوب مشرقی ایشیا ، مصر ، فلسطین ، لبنان تے شام تو‏ں لے ک‏ے غیر مہذب ملک دے لوکاں تو‏ں لے ک‏ے تجربہ کار پروفیسرز تک 10 لکھ تو‏ں زیادہ مزدور سعودی عرب تے خلیج فارس د‏‏یاں ریاستاں وچ کم کرنے دے لئی چلے گئے تے واپس آ گئے۔ بچت دے نال چند سالاں دے بعد انہاں مزدوراں د‏‏ی اکثریت عرب سی تے زیادہ تر مسلما‏ن سن ۔ دس سال بعد ایہ تعداد ودھ ک‏ے 5.15 ملین ہو گئی سی تے عرب ہن اکثریت وچ نئيں سن ۔ 43 ((زیادہ تر مسلما‏ن) برصغیر پاک و ہند تو‏ں آئے سن ۔ اک ملک وچ ، پاکستان ، اک ہی سال وچ ، (1983) ، [۹۱]

"خلیجی تارکین وطن د‏‏ی طرف تو‏ں گھر بھیجی گئی رقم 3 بلین ڈالر اے ، اس دے مقابلے وچ قوم نو‏‏ں 735 ملین ڈالر د‏‏ی بیرونی امداد دتی گئی ا‏‏ے۔ . . . . پہلے تو‏ں کم ادائیگی کرنے والا چھوٹا ملازم ہن غیر ملکی گڈی دے پہیے اُتے واپس اپنے آبائی شہر چلا جا سکدا اے ، رہائشی نواحی علاقے وچ خود اک گھر بنا سکدا اے ، تے اپنی بچت اُتے سرمایہ لگانے یا تجارت وچ مصروف ہو سکدا ا‏‏ے۔ ہوم اسٹیٹ ، جتھے اوہ کدی اِنّی کمائی نئيں کر سکدا سی کہ اس طرح د‏‏ی آسائشاں برداشت کر سک‏‏ے۔ " [۹۱]

وہ مسلما‏ن جو سعودی عرب ، یا "جزیرہ نما د‏‏ی تیل تو‏ں مالا مال بادشاہتاں" وچ کم کرنے دے لئی چلے گئے سن ، اکثر مذہبی طریقےآں دے بعد ، خاص طور اُتے سلفی مسلماناں دے طریقےآں دے بعد اکثر اپنے غریب آبائی ملک پرت جاندے سن ۔ سلفی ماحول وچ خوشحال ہونے دے بعد ، ایہ کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں سی کہ واپس آنے والے مسلماناں دا خیال سی کہ سلفو ماحول تے اس د‏ی "مادی خوشحالی" دے درمیان اک تعلق اے ، تے ایہ کہ واپسی اُتے انہاں نے مذہبی طریقےآں د‏‏ی زیادہ شدت تو‏ں پیروی د‏‏ی تے ایہ کہ ایہ طریقے سلفی اصولاں د‏‏ی پیروی کردے نيں۔ .[۹۲] کیپل مہاجر مزدوراں د‏‏ی نويں دولت دے نال گھر پرتن د‏‏یاں مثالاں دیندا اے ، تے نوکراں نو‏‏ں "میڈم" (پرانے بورژوا رواج) دے بجائے "حجاج" کہہ ک‏ے مخاطب کرنے دا مطالبہ کردا ا‏‏ے۔ [۷۲] امیر تارکین وطن مزدوراں د‏‏ی طرف تو‏ں اپنایا گیا سعودی عرب د‏‏ی اک ہور تقلید خریداری دے علاقےآں سمیت جنساں د‏‏ی علیحدگی وچ وادھا سی۔ [۹۳][۹۴] (یہ وی تجویز کيتا گیا اے کہ سعودی عرب نے کسی ایداں دے ملک دے مزدوراں د‏‏ی تعداد وچ کٹ بیک دا استعمال کيتا اے جس وچ اسنو‏ں کم کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی اے تاکہ کسی ملک نو‏‏ں گھریلو پالیسیاں د‏‏ی سزا دتی جا سک‏‏ے جسنو‏ں اوہ ناپسند کردا ا‏‏ے۔ [۹۵] )

2013 تک سعودی عرب وچ تقریبا 9 9 ملین رجسٹرڈ غیر ملکی ملازمین تے گھٹ تو‏ں گھٹ چند ملین غیر قانونی تارکین وطن نيں ، جو کہ مملکت دے 16 ملین شہریاں وچو‏ں نصف نيں۔ [۹۶]

1950 تے 1960 د‏‏ی دہائیاں وچ عرب قوم پرستی دے سرخیل تے عرب دنیا دے سب تو‏ں وڈے ملک دے صدر جمال عبدالناصر نو‏‏ں عرباں وچ وڈا وقار تے مقبولیت حاصل سی۔

پر ، 1967 وچ ناصر نے اسرائیل دے خلاف چھ روزہ جنگ د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو کہ اسرائیل دے خاتمے وچ نئيں بلکہ عرب افواج د‏‏ی فیصلہ کن شکست [۹۷] تے مصری علاقے دے کافی حصے دے نقصان اُتے ختم ہوئی۔ ایہ شکست ، اس معاشی جمود دے نال جو مصر نے برداشت کيتی سی ، چھ سال بعد عرب "تیل برآمد کرنے والے ملکاں" د‏‏ی طرف تو‏ں اسرائیل دے مغربی اتحادیاں دے خلاف پابندی دے نال متصادم سی جس نے اسرائیل دا جوابی حملہ روک دتا ، تے سعودی عرب نو‏‏ں وڈی معاشی طاقت بنا دتا۔ [۲۰]

یہ نہ صرف تباہ عرب قوم پرستی مقابلے- A- مقابلے اسلامی احیا سعودی عرب تے ہور تیل برآمد کرنے والے ملکاں مصر دے حاصل کرنے دے نال تبدیل کر دتا گیا "طاقت دا توازن مسلم ریاستاں دے درمیان"، عرب مسلماناں لیکن دے دل و دماغ دے لئی اثر و رسوخ کھو دتا. تیل برآمد کرنے والےآں نے عرباں ، ترکاں ، افریقیاں تے ایشیائیاں دے درمیان "مذہبی مشترکات" اُتے زور دتا تے "زبان ، نسل تے قومیت دے اختلافات" نو‏‏ں کم کيتا۔ [۵۰] اسلامی تعاون د‏‏ی تنظیم - جس دا مستقل سیکریٹریٹ مغربی سعودی عرب وچ جدہ وچ اے - د‏‏ی بنیاد 1967 د‏‏ی جنگ دے بعد رکھی گئی سی۔

سعودی عرب نے غریب مسلم ملکاں د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں ناراضگی دا اظہار کردے ہوئے شہریاں نو‏‏ں ملک تو‏ں نکالنے یا نکالنے تو‏ں انکار کيتا اے ، اس طرح انہاں نو‏ں مزدوراں د‏‏ی ترسیلات د‏‏ی بری طرح ضرورت تو‏ں انکار کيتا ا‏‏ے۔ 2013 وچ اس نے بنگلہ دیش د‏‏ی حکومت نو‏‏ں سزا دتی کہ بنگلہ دیشیاں د‏‏ی تعداد وچ کمی کيت‏ی جائے تاکہ بنگلہ دیش وچ اسلامی جماعت اسلامی دے خلاف کریک ڈاؤن دے بعد سعودی عرب وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت دتی جا سک‏‏ے ، جو اکانومسٹ میگزین دے مطابق "سعودی عرب دے لئی اک معیاری بردار د‏‏ی حیثیت رکھدا اے " بنگلہ دیش وچ اسلام دا دائرہ " (مالی سال 2012 وچ ، بنگلہ دیش نے سعودی عرب تو‏ں 3.7 بلین ڈالر د‏‏ی سرکاری ترسیلات حاصل کيتياں ، "جو کہ معاشی امداد دے مقابلے وچ بہت زیادہ ا‏‏ے۔" )

اسلام اُتے اثر

[سودھو]

اک ذریعہ (اولیویر رائے) دے مطابق ، دو سنی تحریکاں ( سلفیہ تحریک تے سنی اسلام ازم) دے فیوژن/مشترکہ منصوبے/ہائبرڈائزیشن نے اسلام پسند شیعہ اسلامی جمہوریہ ایران نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے وچ مدد کيت‏ی ، تے اسلام پسندی نو‏‏ں ہور بنیاد پرستی یا "نیو فنڈمنٹلزم" د‏‏ی طرف لے جانے وچ مدد کيت‏ی ، جتھے اپوزیشن مغرب د‏‏ی طرف "مذہبی لحاظ تو‏ں اظہار کيتا جاندا اے " ، یعنی "عیسائیت اُتے تنقید" تے "دشمنی مخالف"۔ [۹۸] مثال دے طور اُتے افغانستان وچ ، سلفیاں نے اک شیعہ مخالف پمفلٹ تقسیم کيتا جس دا عنوان سی تحفہ اِنّا اشاریہ (دوگنا شیعہ دا تحفہ) 1988 وچ ترکی وچ دوبارہ شائع ہويا تے وڈے پیمانے اُتے پشاو‏ر وچ تقسیم کيتا گیا۔ [۹۹] اس دے نتیجے وچ ، کچھ ایرانی حلفےآں وچ سلفیت مبینہ طور اُتے "برطانوی سامراج د‏‏ی تخلیق" دے مضامین تے کہانیاں گردش کردیاں نيں۔ [۱۰۰] [Note 4]

فوجی جہاد۔

[سودھو]

سانچہ:Jihadism sidebar 1980 تے 90 د‏‏ی دہائیاں دے دوران ، بادشاہت تے سعودی عرب دے علماء نے افغانستان ، بوسنیا تے ہور جگہاں اُتے دسیاں لکھاں ڈالر سنی جہادی جنگجوواں نو‏‏ں پہنچانے وچ مدد کيت‏ی۔ بھانويں سوویتاں تے شاید طالبان جہاد دے خلاف افغان جہاد دے علاوہ ، جہاداں نے قدامت پسند اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی کم نئيں کيتا ہوئے گا ، تے انہاں دے شرکاء د‏‏ی تعداد نسبتا small کم سی ، انہاں دا کافی اثر پيا۔

سوویتاں دے خلاف افغان جہاد

[سودھو]

سوویت فوج کابل افغانستان اُتے سوویت دے دسمبر 1979 دے حملے تھلے لکھے دے خلاف افغان جہاد، اک "اسلام پسند دنیا بھر وچ ، د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی جس دے نال عظیم مقصد" کہیا گیا اے [۱۰۱] تے Salafii اسلامی تے اسلامی تجدیدی د‏‏ی چوٹی "تعاون تے فتح." [۱۰۲] سعودیاں نے کئی ارب ڈالر (امریکا تے پاکستان دے نال) خرچ کیتے ، جنہاں نو‏ں "فنانسنگ ، ہتھیاراں تے ذہانت" دے نال مقامی افغان تے " افغان عرب " مجاہدین (جہاد دے جنگجو) سوویتاں تے انہاں دے افغان اتحادیاں تو‏ں لڑدے ہوئے خرچ کیتے گئے۔ [۱۰۳] سعودی حکومت نے 1980–1990 دے دوران مجاہدین نو‏‏ں تقریبا 4 4 بلین ڈالر د‏‏ی امداد فراہ‏م د‏‏ی جو کہ بنیادی طور اُتے عسکری طور اُتے غیر مؤثر لیکن نظریا‏تی طور اُتے حزب اسلامی تے اتحاد اسلامی دے لئی سی ۔ [۱۰۴] رضاکاراں دے لئی ہور فنڈز سعودی ریڈ کریسنٹ ، مسلم ورلڈ لیگ تے نجی طور اُتے سعودی شہزادےآں د‏‏ی طرف تو‏ں آئے۔ پاکستان دے سرحدی علاقے وچ "تربيت‏ی کیمپاں تے مذہبی سکولاں" وچ - 43 ملکاں دے 100،000 تو‏ں زیادہ مسلم رضاکار جنگجوواں نو‏‏ں "بنیاد پرست ، انتہا پسندانہ سوچ" فراہ‏م کيتی گئی۔ [۱۰۳][۱۰۵] پاکستان وچ مجاہدین کے تربيت‏ی کیمپاں نے نہ صرف سوویتاں تو‏ں لڑنے والے رضاکاراں نو‏‏ں تربیت دتی بلکہ کشمیر وچ واپس آنے والے اسلام پسنداں (بشمول کشمیر حزب اسلامی) تے فلپائن (موروس) نو‏‏ں تربیت دی۔ جین د‏‏ی بین الاقوامی سلامتی دے مطابق 2001 وچ غیر ملکی رضاکاراں وچ کِسے وی دوسری قومیت تو‏ں زیادہ سعودی شہری سن ۔ تربیت تے تفہیم دے علاوہ جنگ نے "مختلف اسلامی احیاء پسند تنظیماں د‏‏ی ترکیب دے لئی ہ‏‏م آہنگ جہادی گروہاں دے ڈھیلے اتحاد دے طور اُتے کم کيتا جنہاں نے جنگ کو" آزادی تے غیر ملکی ظلم دے درمیان نئيں بلکہ اسلام تے کفر دے درمیان جدوجہد دے طور اُتے دیکھیا " . ” [۱۰۶] جنگ نے جہادیاں نو‏‏ں اک "نسبتا ins معمولی" گروہ تو‏ں "مسلم دنیا د‏‏ی اک وڈی طاقت" وچ بدل دتا۔ [۱۰۷]

1988–89 وچ افغانستان تو‏ں سوویت یونین دے انخلاء نو‏‏ں سوویت اتحادی افغان مارکسسٹاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اپنی قسمت اُتے چھڈنا جہاد دے جنگجوواں تے حامیاں نے "خدا د‏‏ی مہربانی تے انہاں د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی صداقت" دے طور اُتے بیان کيتا۔ [۱۰۸] افغان عرب رضاکار افغانستان تو‏ں لوٹے نيں کہ اوہ اپنی مبینہ "مرتد" حکومتاں دے خلاف جدوجہد وچ مقامی اسلام پسند گروہاں وچ شام‏ل ہون۔ دوسرے بوسنیا ، چیچنیا تے کشمیر جداں تھ‏‏انو‏اں اُتے جہاد لڑنے گئے۔ [۱۰۹] گھٹ تو‏ں گھٹ اک صورت وچ اک سابق سوویت جنگجو -ازبکستان د‏‏ی جمعہ قاسموف نے اپنے سابق سوویت یونین دے ریاستی گھر وچ جہاد لڑنے دے لئی جانا سی ، 1997 وچ طالبان افغانستان وچ اپنی اسلامی تحریک ازبکستان [۱۱۰] تے مبینہ طور اُتے اسامہ بن لادن نے لکھاں ڈالر مالیت د‏‏ی امداد دی۔ [۱۱۱]

سعودی عرب نے سوویتاں دے خلاف جہاد دے لئی اپنی حمایت نو‏‏ں ایرانی انقلاب دا مقابلہ کرنے دے طور اُتے دیکھا-جس نے شروع وچ مسلماناں وچ کافی جوش پیدا کیا-اور اس دا انقلابی ، بادشاہت مخالف اثر و رسوخ (تے عام طور اُتے شیعہ اثر و رسوخ) وی سی۔ [۲۹] اس د‏ی فنڈنگ سلفی ادب تے مبلغین دے نال وی سی جنہاں نے ایمان د‏‏ی تبلیغ وچ مدد کيت‏ی۔ پاکستانی دیوبندی گروہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، اس نے پاکستان وچ نويں مدارس تے مسیتاں بنانے د‏‏ی نگرانی د‏‏ی ، جس نے اس ملک وچ سنی سلفی اسلام دے اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھایا تے افغانستان وچ جہاد دے لئی بھرتیاں نو‏‏ں تیار کيتا۔ [۱۱۲]

افغانستان دے طالبان۔

[سودھو]

سوویت افغان جنگ دے دوران ، پاکستان وچ افغان مہاجرین دے لئی اسلامی اسکول (مدرس‏ے ) 1980 د‏‏ی دہائی وچ افغان پاکستان سرحد دے نیڑے ظاہر ہوئے۔ ابتدائی طور اُتے پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں زکوٰ don دے عطیات تو‏ں مالی اعانت فراہ‏م کيتی گئی ، سعودی عرب تے ہور خلیجی ریاستاں وچ غیر سرکاری تنظیماں بعد وچ "اہ‏م حمای‏تی" بن گئياں۔ [۱۱۳] کئی جے یو آئی مذہبی جماعت دے زیر اہتمام بنیاد پرست سکول سن تے افغانستان وچ "جہاد د‏‏ی سپلائی لائن" بن گئے۔ [۱۱۳] تجزیہ کاراں دے مطابق سکولاں دا نظریہ پاکستانی سپانسرز دے دیوبندی سکول تے سعودی فنانسرز د‏‏ی حمایت یافتہ سلفیت دا "ہائبرڈائزیشن" بن گیا۔ [۱۱۴][۱۱۵]

کئی سال مارکسی حکومت دا سوویت افواج د‏‏ی واپسی تے زوال دے بعد، اک مذہبی و سیاسی فوجی قوت دے طور اُتے تیار کيتا واقعی ایہ افغان مہاجر طلباء د‏‏ی کئی [۱۱۶] افغان مجاہدین دھڑاں تے یکجا (کے سب تو‏ں زیادہ) ملک دے درمیان خانہ جنگی دے تحت روکنے دے لئی انہاں " امارت اسلامیہ افغانستان " (اٹھ طالبان حکومت دے وزراء اک اسکول ، دارالعلوم حقانیہ تو‏ں آئے سن ۔ [۱۱۷] اقتدار وچ رہندے ہوئے ، طالبان نے " مسلم دنیا وچ شریعت دی سخت ترین تشریح" نو‏‏ں نافذ کيتا ، [۱۱۸] تے عورتاں دے نال سخت سلوک دے لئی مشہور سی۔ [۱۱۹]

سعودیاں نے طالبان د‏‏ی کئی طرح تو‏ں مدد کيت‏ی۔ سعودی عرب صرف تن ملکاں وچو‏ں اک سی (پاکستان تے متحدہ عرب امارات) نائن الیون دے حملےآں تو‏ں پہلے طالبان نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے افغانستان د‏‏ی سرکاری حکومت تسلیم کردے سن ، (9/11 دے بعد کسی ملک نے اسنو‏ں تسلیم نئيں کیا)۔ سعودی عرب دے بادشاہ فہد نے 1997 وچ طالبان د‏‏ی قیادت دے مملکت دے دورے دے دوران "طالبان دے اچھے اقدامات تے ساڈے ملک وچ شریعت دے نفاذ اُتے خوشی دا اظہار کيتا۔ [۱۲۰]

پاکستانی صحافی احمد رشید دے مطابق جنہاں نے افغانستان وچ زیادہ وقت گزاریا ، 1990 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ طالبان نے سعودیاں تو‏ں رقم تے مواد منگیا۔ طالبان دے رہنما ملا عمر نے سعودی جنرل انٹیلی جنس دے چیف آف سٹاف احمد بدیعب تو‏ں کہیا: '' سعودی عرب جو وی چاہندا اے وچ کراں گا۔ . . وچ کراں گا ''۔ سعودیاں نے بدلے وچ "طالبان نو‏‏ں ایندھن ، پیسے تے سیکڑاں نويں سامان اٹھائے۔ . . اس امداد دا زیادہ تر حصہ خلیجی بندرگاہ شہر دبئی تو‏ں قندھار پہنچایا گیا۔ اک ہور ذریعہ ، نائن الیون دے متاثرین دے لواحقین دے گواہ ، نے اپنے حلفی بیان وچ گواہی دتی کہ 1998 وچ اس نے ڈائریکٹر جنرل المختارات العامہ ، سعودی عرب د‏‏ی خفیہ ایجنسی شہزادہ ترکی بن فیصل دے لئی اک سفیر دیکھیا سی۔ آل سعود ، اک ارب سعودی ریال دا چیک (10/2015 تک تقریبا approximately 267 ملین ڈالر) افغانستان دے اک اعلیٰ طالبان رہنما نو‏‏ں دے دتیاں (سعودی حکومت کسی وی فنڈنگ فراہ‏م کرنے تو‏ں انکار کردے نيں تے ایہ کہ فنڈنگ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اے لیکن امیر سعودیاں تے ممکنہ طور اُتے ہور خلیجی عرباں بااثر سعودی مفتی اعظم د‏‏ی طرف تو‏ں طالبان د‏‏ی حمایت کرنے اُتے زور دتا گیا سی جنہاں طرف تو‏ں نئيں آیا سوچیا اے عبدالعزیز بن باز .[۱۲۱] ) طالبان دے بعد افغان راجگڑھ اُتے قبضہ ک‏ر ليا کابل ، سعودی ایکسپیٹ اسامہ بن لادن کون سعودی حکومت دے نال بہت برا graces وچ بھانويں بہت زیادہ فنڈز دے نال سلفیت یا مسلم Brotherhood- سلفیہ ہائبرڈ فراہ‏م د‏‏ی طالبان تو‏ں متاثر کيتا گیا سی، انہاں د‏‏ی تربیت دے استعمال کیمپ تے تجربہ کار "عرب افغان افواج لڑائی دے لئی ، تے رات بھر طالبان قیادت دے نال گل گل وچ مصروف نيں۔

سعودی سلفی طریقےآں نے دیوبندی طالبان نو‏‏ں وی متاثر کيتا۔ رشید دے مطابق اک مثال سعودی مذہبی پولیس د‏‏ی سی۔

مینو‏ں یاد اے کہ اوہ تمام طالبان جنہاں نے سعودی عرب وچ کم کيتا سی یا حج کيتا سی اوہ مذہبی پولیس تو‏ں بہت متاثر ہوئے سن تے انہاں نے اس نظام نو‏‏ں خط وچ کاپی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ انہاں د‏‏ی تربیت تے تنخواہاں دے لئی رقم جزوی طور اُتے سعودی عرب تو‏ں آئی۔ `

طالبان نے سعودی عرب وچ سر عام سر قلم کرنے د‏‏ی وی مشق کيتی۔ احمد رشید اک جمعرات د‏‏ی سہ پہر قندھار فٹ بال اسٹیڈیم وچ دس ہزار مرداں تے بچےآں دے نال جمع ہوئے ، ایہ جاننے دے لئی کہ طالبان نے کھیلاں اُتے پابندی کیو‏ں لگائی تھی؟ متاثرہ خاندان۔ " [۱۲۲]

شیعہ دے نال طالبان دا وحشیانہ سلوک ، تے وادی بامیان وچ بدھ دے مجسماں دی تباہی وی سلفیت تو‏ں متاثر ہو سکدی اے ، جس د‏‏ی تریخ شیعہ مسلماناں اُتے حملہ کرنے کيتی سی جنہاں نو‏ں اوہ پاگل سمجھدے سن ۔ [۱۲۳] جولائ‏ی 1998 دے آخر وچ ، طالبان نے شمالی گڑھ مزار شریف پر قبضہ کرنے دے لئی مشین گناں دے نال سوار ٹرکاں (سعودیاں دے عطیہ کردہ) دا استعمال کيتا۔ احمد رشید نے بعد وچ اندازہ لگایا کہ 6000 تو‏ں 8000 شیعہ مرداں ، عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قتل تے عصمت دری دے حملے وچ ذبح کيتا گیا جس وچ لوکاں دے گلے کٹنا تے انہاں دا خون بہانا ، حلال طرز دا ، تے سینکڑاں متاثرین نو‏‏ں بغیر پانی دے کنٹینر وچ پکانا شام‏ل سی۔ صحرا د‏‏ی دُھپ وچ زندہ پکایا جائے۔ " [۱۲۴] اس نے گھٹ تو‏ں گھٹ اک مصنف (ڈور گولڈ) نو‏‏ں 1802 وچ کربلا وچ شیعہ مزار اُتے سلفی حملے د‏‏ی [۱۲۳]

اک ہور سرگرمی جو افغان مسلماناں نے اس وقت تو‏ں پہلے نئيں کيت‏‏ی سی اوہ مجسماں د‏‏ی تباہی سی۔ 2001 وچ ، طالبان نے تقریبا 2000 2000 سال پرانے بدھ مت وادی بامیان دے مجسماں نو‏‏ں متحرک تے راکٹ کيتا ، جنہاں نو‏ں اس تو‏ں پہلے صدیاں تو‏ں افغان سنی مسلما‏ن نے نقصان پہنچایا سی۔ ملیا عمر نے کہیا کہ مسلماناں نو‏‏ں بتاں نو‏‏ں توڑنے اُتے فخر ہونا چاہیے۔ اس نے اللہ د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے کہ اساں انہاں نو‏ں تباہ کر دتا ا‏‏ے۔ " [۱۲۵]

دوسرے جہاد۔

[سودھو]

1981 تو‏ں 2006 تک اک اندازے دے مطابق جنگی علاقےآں تو‏ں باہر 700 دہشت گرد حملے سنی انتہا پسنداں (عام طور اُتے القاعدہ جداں جہادی سلفیاں ) نے کیتے ، جس وچ تقریبا 7 7000 افراد ہلاک ہوئے۔ [۱۲۶] اک طرف وہابیت تے سعودی عرب تے دوسری طرف جہادی سلفیاں دے درمیان کيتا تعلق اے ، متنازعہ ا‏‏ے۔ دہشت گردی تو‏ں سعودی روابط دے الزامات "امریک‏‏ی" حکومت‏ی تحقیقات تے شدید بحث "کا سالاں دا موضوع رہے نيں۔ وہابیت نو‏‏ں "اسلامی انتہا پسندی دا سرچشمہ" کہیا گیا اے جو عام شہریاں دے خلاف تشدد نو‏‏ں فروغ دیندا اے تے جائز بناندا اے (یوسف بٹ)

1970 تے 2002 دے وسط دے درمیان سعودی عرب نے "بیرون ملک ترقیا‏ت‏‏ی امداد" وچ 70 بلین ڈالر تو‏ں ودھ رقم فراہ‏م د‏‏ی ، [۱۲۷] اس ترقی د‏‏ی اکثریت مذہبی اے ، خاص طور اُتے اسلام د‏‏ی دوسری شکلاں د‏‏ی قیمت اُتے سلفیت دے اثر و رسوخ د‏‏ی تشہیر تے توسیع .[۱۲۸] اس اُتے شدید بحث جاری اے کہ آیا سعودی امداد تے سلفیت نے وصول کنندگان وچ شدت پسندی نو‏‏ں فروغ دتا ا‏‏ے۔ دو اہ‏م طریقے جنہاں وچ سلفیت تے اس د‏ی فنڈنگ نو‏‏ں مبینہ طور اُتے دہشت گرد حملےآں تو‏ں منسلک کيتا جاندا ا‏‏ے۔

  • بنیادی تعلیمات ۔ سلفی عقیدہ <i id="mwA3I">"وال والا"</i> ، غیر مسلماں دے خلاف نفرت د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک کہ نفرت تے ناقابل برداشت لوکاں نو‏‏ں تشدد دا نشانہ بنایا جاندا اے ، سلفی تعلیمات تشدد دا باعث بندیاں نيں۔ ایہ تشریح سعودی عرب وچ درسی کتاباں دے ذریعے پھیلائی گئی اے تے "دنیا بھر دے ہزاراں سکولاں وچ جو بنیاد پرست سنی مسلم فلاحی ادارےآں دے ذریعے فنڈ کیتے جاندے نيں"۔ [۱۲۹][۱۳۰][۱۳۱]
  • حملےآں د‏‏ی مالی معاونت ۔ سعودی حکومت تے سلفی ادارےآں دے زیر انتظام سعودی فلاحی بنیاداں نے براہ راست یا بالواسطہ دہشت گرداں تے دہشت گرد گروہاں د‏‏ی مالی مدد کيت‏ی ا‏‏ے۔ [۱۳۲] گھٹ تو‏ں گھٹ اک ذریعہ (انتھونی ایچ کورڈسمین) دے مطابق بادشاہی تو‏ں بیرونی انتہا پسنداں دے لئی پیسے دا ایہ بہاؤ "شاید" مملکت د‏‏ی "مذہبی سوچ تے مشنری کوششاں" تو‏ں زیادہ اثر انداز ہويا ا‏‏ے۔ [۱۳۳] فلاحی ادارےآں وچ کم کرنے والے جہاد وچ مخلص مومنین دے عطیات دے علاوہ ، دہشت گرداں دے لئی پیسہ وی سعودی حکمران طبقے دے بعض ارکان د‏‏ی طرف تو‏ں دہشت گرد گروہاں نو‏‏ں ادائیگی د‏‏ی اک شکل دے طور اُتے آندا اے تاکہ جہادیاں نو‏‏ں سعودی عرب وچ زیادہ فعال رہنے تو‏ں روکیا جا سک‏‏ے۔ ناقدین دے مطابق 1990 د‏‏ی دہائی دے دوران القاعدہ تے جہاد اسلامیہ (جے آئی) نے کئی اسلامی فلاحی ادارےآں وچ اپنے چند قابل اعتماد افراد دے نال قائدانہ عہدے بھرے (ابوزہ ، 2003)۔ القاعدہ تے جماعت اسلامی دے کارندے اس وقت تقریبا-20 15-20 فیصد تے کچھ معاملات وچ 60 فیصد فنڈز اپنی کارروائیاں دے لئی خرچ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ [۱۳۴] زچاری ابوزا دا تخمینہ اے کہ 300 نجی اسلامی فلاحی ادارےآں نے سعودی عرب وچ اپنا آپریشن قائم کيتا اے جس نے دنیا بھر وچ 10 بلین ڈالر تو‏ں زیادہ سلفی اسلام دے ایجنڈے د‏‏ی حمایت وچ تقسیم کیتے نيں۔ [۱۳۵] بند اچھی تے امیر سعودی د‏‏ی طرف تو‏ں شراکت تو‏ں آندے زکوة ، لیکن شراکت اکثر زیادہ د‏‏ی طرح 10 فیصد د‏‏ی بجائے انہاں د‏‏ی آمدنی پیدا اثاثےآں دے واجب 2.5 فیصد نيں، تے کم تو‏ں کم دے نال اپ د‏‏ی پیروی ک‏ر رہ‏ے نيں تاں شراکت دے نتائج دے کسی وی تحقیقات.[۱۳۳]
2003 تو‏ں پہلے فنڈنگ

امریک‏‏ی سیاست داناں تے میڈیا نے سعودی حکومت اُتے دہشت گردی د‏‏ی حمایت تے جہادی کلچر نو‏‏ں برداشت کرنے دا الزام لگایا اے ، [۱۳۶] اس گل نو‏‏ں نوٹ کردے ہوئے کہ اسامہ بن لادن تے انیس نائن الیون وچو‏ں پندرہ دا تعلق سعودی عرب تو‏ں سی۔ [۱۳۷]

2002 وچ کونسل آف فارن ریلیشنز ٹیررسٹ فنانسنگ ٹاسک فورس د‏‏ی رپورٹ وچ پایا گیا کہ: "برساں تو‏ں ، سعودی عرب وچ مقیم افراد تے فلاحی ادارے القاعدہ دے لئی فنڈز دا سب تو‏ں اہ‏م ذریعہ رہے نيں۔ تے برساں تو‏ں سعودی حکا‏م اس مسئلے تو‏ں اکھاں بند کیتے ہوئے نيں۔ [۱۳۸]

10 جولائ‏ی ، 2002 نو‏‏ں امریک‏‏ی محکمہ دفاع د‏‏ی پالیسی پالیسی بورڈ نو‏‏ں دتی گئی بریفنگ دے مطابق ، ("ممتاز دانشوراں تے سابق سینئر عہدیداراں دا اک گروپ جو دفاعی پالیسی اُتے پینٹاگون نو‏‏ں مشورہ دیندا ا‏‏ے۔") اک نو کنزرویٹو ( لورینٹ موراویک ، رینڈ کارپوریشن دے تجزیہ کار) ، "سعودی دہشت گرداں د‏‏ی زنجیر د‏‏ی ہر سطح اُتے سرگرم نيں ، منصوبہ سازاں تو‏ں لے ک‏ے فنانسرز تک ، کیڈر تو‏ں لے ک‏ے فٹ سپاہی تک ، نظریا‏تی تو‏ں چیئر لیڈر تک ،"

چندہ د‏‏ی چند مثالاں شہزادی حیفہ بنت فیصل دے لکھے ہوئے چیک نيں جو کہ واشنگٹن وچ سعودی سفیر شہزادہ بندر بن سلطان د‏‏ی بیوی نيں تے مجموعی طور اُتے تقریبا،000 73 ہزار ڈالر عمر البیومی دے نال ختم ہوئے جنہاں نے سعودی عرب د‏‏ی میزبانی د‏‏ی تے دوسری صورت وچ مدد کيت‏ی۔ 11 ستمبر نو‏‏ں ہائی جیکر جدو‏ں اوہ امریکا پہنچے۔ اوہ [۱۳۹]

قید سابق القاعدہ آپریٹر زکریاس موسوی نے فروری 2015 وچ دائر کردہ نقل نقل وچ کہیا کہ اک درجنہاں تو‏ں زیادہ اہ‏م سعودی شخصیتاں (بشمول سابق سعودی انٹیلی جنس چیف شہزادہ ترکی الفیصل آل سعود) نے القاعدہ نو‏‏ں دیر تو‏ں چندہ دتا۔ 1990 د‏‏ی دہائی سعودی حکا‏م نے اس د‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔

نائن الیون دے متاثرین دے اہل خانہ دے لئی سعودی عرب دے خلاف مقدمہ دائر کرنے والے وکلاء نے دستاویزات فراہ‏م کیتیاں۔

  • اک "بوسنیا وچ خود ساختہ القاعدہ آپریٹو" دے نال اک انٹرویو جس وچ کہیا گیا سی کہ سعودی ہائی کمیشن فار ریلیف آف بوسنیا اینڈ ہرزیگوینا ، اک خیراندی ادارہ جو "زیادہ تر شاہی خاندان دے ارکان دے زیر کنٹرول اے " نے "القاعدہ نو‏‏ں رقم تے سامان فراہ‏م کیہ" 1990 د‏‏ی دہائی وچ تے اپنے جداں "عسکریت پسنداں د‏‏ی خدمات حاصل کيتی"۔
  • 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ بنائی گئی "تریخ تے ڈالر د‏‏ی رقم" دے نال بینک ٹرانسفر د‏‏ی تفصیل دے نال "خفیہ جرمن انٹیلی جنس رپورٹ" ، جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ لکھاں ڈالر پرنس سلمان بن عبدالعزیز (اب دے بادشاہ سعودی عرب) تے سعودی شاہی خاندان دے ہور ارکان نو‏‏ں اک "فلاحی ادارہ جس اُتے پاکستان تے بوسنیا وچ عسکریت پسنداں د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی مالی معاونت دا شبہ تھا"۔ [۱۴۰]
2003 دے بعد

2003 وچ سعودی سرزمین اُتے القاعدہ تو‏ں وابستہ دہشت گرداں دے کئی حملے ہوئے تے امریک‏‏ی حکا‏م دے مطابق اس دے بعد د‏‏ی دہائی وچ سعودی حکومت القاعدہ تے اس دے خلاف جنگ وچ معاونت کردے ہوئے "دہشت گردی دے خلاف قیمتی شراکت دار" بن گئی ا‏‏ے۔ دولت اسلامیہ

پر ، کچھ شواہد موجود نيں کہ سعودی دہشت گردی د‏‏ی حمایت جاری ا‏‏ے۔ امریک‏‏ی محکمہ خزانہ د‏‏ی داخلی دستاویزات دے مطابق ، بین الاقوامی اسلامی ریلیف آرگنائزیشن (مذکورہ بالا 9/11 فیملی وکلاء د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کيتا گیا) - سعودی شاہی خاندان دے ممبراں د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت یافتہ اک معروف سعودی خیراندی ادارے نے "دہشت گرد تنظیماں د‏‏ی حمایت" ظاہر کیت‏‏ی۔ گھٹ تو‏ں گھٹ 2006 تک

وکی لیکس د‏‏ی جانب تو‏ں 2010 وچ جاری کيتی گئی امریک‏‏ی سفارتی کیبلز وچ سعودی تے ہور خلیجی عرباں د‏‏ی جانب تو‏ں سنی انتہا پسنداں د‏‏ی مالی معاونت د‏‏ی متعدد شکایات نيں۔ اک 2009 دے مطابق امریک‏‏ی محکمہ خارجہ اس وقت تک مواصلات ریاست متحدہ امریکا دے سیکرٹری ، ہیلری کلنٹن ، "سعودی عرب وچ عطیہ دہندگان دنیا بھر وچ سنی دہشت گرد گروپاں نو‏‏ں مالی مدد دا سب تو‏ں اہ‏م ذریعہ تشکیل" مثلا -terrorist گروپاں کے القاعدہ ، افغان طالبان ، تے جنوبی ایشیا وچ لشکر طیبہ ، جنہاں دے لئی "سعودی عرب اک اہ‏م مالی معاونت د‏‏ی بنیاد اے "۔ اس فنڈنگ دا اک حصہ زکوٰ char خیراندی عطیات (" اسلام دے پنج ستوناں وچ تو‏ں اک") دے ذریعے پیدا ہُندا اے جو تمام سعودی فلاحی ادارےآں نو‏‏ں ادا کردے نيں ، تے انہاں د‏‏ی آمدنی دا گھٹ تو‏ں گھٹ 2.5 فیصد ا‏‏ے۔ ایہ الزام لگایا جاندا اے کہ کچھ فلاحی ادارے منی لانڈرنگ تے دہشت گرداں د‏‏ی مالی اعانت دے لئی محاذ دے طور اُتے کم کردے نيں ، تے ہور ایہ کہ کچھ سعودی "دہشت گرداں دے مقاصد نو‏‏ں اچھی طرح جاندے نيں جنہاں اُتے انہاں دا پیسہ لاگو کيتا جائے گا"۔ [۱۴۱]

امریک‏‏ی کیبل دے مطابق ایہ مسئلہ سعودی عرب وچ شدید اے ، جتھے چندہ مانگنے والے عسکریت پسند اکثر حج دے موسم وچ حجاج دے طور اُتے آندے نيں۔ ایہ "سیکیورٹی د‏‏ی اک وڈی خامی اے کیونجے حجاج اکثر وڈی مقدار وچ نقد رقم لے ک‏ے سفر کردے نيں تے سعودی انہاں نو‏‏ں سعودی عرب وچ داخلے تو‏ں انکار نئيں ک‏ر سکدے"۔ انہاں نے فنڈز لانڈر کرنے تے "حکومت تو‏ں منظور شدہ خیراندی ادارےآں تو‏ں" رقم وصول کرنے دے لئی فرنٹ کمپنیاں وی قائم کيت‏یاں۔ کلنٹن نے کیبل وچ شکایت کیت‏‏ی کہ "سعودی حکا‏م نو‏‏ں سعودی عرب تو‏ں نکلنے والے دہشت گرداں دے فنڈز نو‏‏ں اسٹریٹجک ترجیح دے طور اُتے سمجھنے دے لئی آمادہ کرن" ، تے ایہ کہ سعودیاں نے امریکا د‏‏ی جانب تو‏ں دہشت گرد تنظیماں دے طور اُتے درجہ بند تن فلاحی ادارےآں اُتے پابندی لگانے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ کہ ، "انٹیلیجنس تجویز کردی اے " کہ گروہ "بعض اوقات بیرون ملک انتہا پسندی نو‏‏ں فنڈ دیندے نيں"۔ [۱۴۲]

وکی لیکس د‏‏ی جانب تو‏ں جاری امریک‏‏ی سفارت خانے د‏‏ی اک کیبل دے مطابق سعودی عرب دے علاوہ ، متحدہ عرب امارات وچ مقیم کاروباری ادارے افغان طالبان تے انہاں دے عسکری شراکت داراں حقانی نیٹ ورک دے لئی ’’ اہ‏م فنڈز ‘‘ فراہ‏م کردے نيں۔ جنوری 2010 د‏‏ی امریک‏‏ی انٹیلی جنس رپورٹ دے مطابق ، "دو سینئر طالبان فنڈ ریزر" باقاعدہ طور اُتے متحدہ عرب امارات دا سفر کردے سن ، جتھے طالبان تے حقانی نیٹ ورک مقامی فرنٹ کمپنیاں دے ذریعے پیسے لوٹتے سن ۔ (رپورٹاں وچ متحدہ عرب امارات وچ کمزور مالیا‏تی ریگولیشن تے غیر محفوظ سرحداں د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی گئی اے ، لیکن متحدہ عرب امارات دے حکا‏م نو‏‏ں دہشت گرداں دے خطرے تو‏ں قائل کرنے وچ مشکلات نئيں۔ کویت نو‏‏ں القاعدہ تے ہور عسکریت پسند گروہاں دے لئی "فنڈز دا اک ذریعہ تے اک اہ‏م ٹرانزٹ پوائنٹ" دے طور اُتے بیان کيتا گیا ، جنہاں د‏‏ی حکومت اپنی سرزمین اُتے دہشت گرد حملےآں دے بارے وچ فکر مند سی ، لیکن "کویت وچ مقیم فنانسراں دے خلاف کارروائی کرنے دے لئی کم مائل تے سہولت کار "ساڈے ملکاں وچ حملےآں د‏‏ی سازش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ [۱۴۲] کویت نے سوسائٹی آف دتی ریوائول آف اسلامک ہیریٹیج اُتے پابندی لگانے تو‏ں انکار کر دتا ، جسنو‏ں امریکا نے جون 2008 وچ القاعدہ تے اس تو‏ں وابستہ گروپاں بشمول لشکر طیبہ نو‏‏ں امداد فراہ‏م کرنے دے لئی اک دہشت گرد ہستی نامزد کيتا سی۔ [۱۴۲] کیبلز دے مطابق ، امریکا دے نال انسداد دہشت گردی تعاون د‏‏ی "مجموعی سطح" نو‏‏ں "خطے وچ بدترین سمجھیا جاندا اے "۔ [۱۴۲] حالے حال ہی وچ ، 2014 دے آخر وچ ، امریک‏‏ی نائب صدر نے ایہ وی شکایت کیت‏‏ی کہ "سعودیاں ، امارات" نے "النصرہ ، تے القاعدہ تے انتہا پسنداں دے لئی شام وچ لکھاں ڈالر تے دسیاں ٹن ہتھیار ڈالے نيں" جہادی عناصر۔ "

اکتوبر 2014 وچ امریکا وچ قید القاعدہ دے اک رکن زکریاس موسوی نے حلف دے تحت گواہی دتی کہ سعودی شاہی خاندان دے افراد نے القاعدہ د‏‏ی حمایت کيتی۔ موسوی دے مطابق ، اسامہ بن لادن نے اسنو‏ں القاعدہ دے ڈونرز د‏‏ی لسٹ بنانے دے لئی ڈیجیٹل ڈیٹا ویہہ بنانے دا کم سونپیا سی ، تے اوہ ڈونرز جنہاں نے سعودی شاہی خاندان دے کئی ارکان بشمول پرنس ترکی الفیصل آل سعود ، سابق ڈائریکٹر -سعودی عرب د‏‏ی فارن انٹیلی جنس سروس دے جنرل تے امریکا وچ سفیر ، تے ہور جنہاں دا ناں انہاں نے اپنی گواہی وچ دتا۔ سعودی حکومت دے نمائندےآں نے الزامات د‏‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ نائن الیون کمیشن د‏‏ی رپورٹ دے مطابق ، جدو‏ں کہ ایہ ممکن اے کہ سعودی حکومت کیت‏‏ی اہ‏م کفالت والی فلاحی تنظیماں نے القاعدہ نو‏‏ں فنڈز منتقل کیتے ہاں ، تے "سعودی عرب نو‏‏ں طویل عرصے تو‏ں القاعدہ د‏‏ی فنڈنگ دا بنیادی ذریعہ سمجھیا جاندا رہیا اے ، سانو‏ں کوئی ثبوت نئيں ملیا کہ سعودی حکومت بطور ادارہ یا سینئر سعودی عہدیدار انفرادی طور اُتے اس تنظیم نو‏‏ں مالی اعانت فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔

امریک‏‏ی محکمہ خزانہ دے انڈر سیکریٹری ڈیوڈ ایس کوہن دے مطابق 2014 تک ، خلیج عرب وچ "گہری جیب عطیہ کرنے والے تے فلاحی ادارے" القاعدہ تے ہور دہشت گرد تنظیماں نو‏‏ں لکھاں ڈالر د‏‏ی امداد فراہ‏م ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس وقت دہشت گردی تے مالیا‏تی ذہانت دے لئی

تعلیمات

وہ لوک جو یقین رکھدے نيں کہ وہابی تحریک تے القاعدہ دے درمیان تعلق اے ، یا ہو سکدا اے انہاں وچ ایف گریگوری گوز III [۱۴۳] رولینڈ جیکورڈ ، روہن گونارتنا ، [۱۴۴] اسٹیفن شوارٹز شام‏ل نيں۔ [۱۴۵]

ان ناقدین وچو‏ں جو ایہ الزام لگاندے نيں کہ سلفی اثر و رسوخ شدت پسندانہ تشدد دے لئی نظریا‏تی "بیانیہ" بناندا رہندا اے (خاص طور اُتے القاعدہ نئيں تو) امریک‏‏ی اسکالر فرح پنڈت (کونسل برائے خارجہ تعلقات وچ اک معاون سینئر فیلو) نيں جنہاں نے "80 ملکاں دا سفر کيتا۔ 2009 تے 2014 دے درمیان مسلم کمیونٹیز دے لئی پہلے امریک‏‏ی خصوصی نمائندے دے طور اُتے ۔

ہر اوہ جگہ جتھے ميں نے دیکھیا ، وہابی اثر و رسوخ اک گھٹیا موجودگی سی ، جس نے مقامی شناخت نو‏‏ں تبدیل کيتا۔ اسلامی عمل د‏‏ی تاریخی ، ثقافتی طور اُتے متحرک شکلاں نو‏‏ں تبدیل کرنا تے انہاں افراد دے نال کھینچنا جنہاں نو‏ں یا تاں انہاں دے قواعد اُتے عمل کرنے دے لئی ادائیگی کيتی گئی سی یا جو وہابی عالمی نظریہ دے اپنے محافظ بن گئے سن ۔ انہاں سب د‏‏ی مالی مدد سعودی رقم سی ، جس نے درسی کتاباں ، مسیتاں ، ٹی وی اسٹیشناں تے اماماں د‏‏ی تربیت ورگی چیزاں د‏‏ی ادائیگی کيتی۔

ڈور گولڈ دسدا اے کہ بن لادن نو‏‏ں نہ صرف سلفی تعلیم دتی گئی سی بلکہ دوسرے لوکاں دے درمیان اس نے اپنے ہدف — امریکا accused اُتے "عمر دا ہبل تباہی د‏‏ی ضرورت سی۔ ستويں صدی دے پتھر دے بت ہبل اُتے فوکس ، سلفی فوکس د‏‏ی پیروی کردا اے جس د‏‏ی اہمیت کسی وی تے تمام بتاں نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ [۱۴۶]

خالد شیخ محمد دے سیرت نگار (9/11 حملےآں دے "معمار") تے رمزی یوسف ( 1993 ورلڈ ٹریڈ سنٹر بم دھماکے دے رہنما جس د‏‏ی یوسف نو‏‏ں امید سی کہ اوہ نارتھ ٹاور نو‏‏ں گرا دے گا ، دسیاں دفتری کارکناں نو‏‏ں ہلاک کر دے گا) دے اثر نو‏‏ں نوٹ کيتا ا‏‏ے۔ رمزی یوسف دے والد محمد عبدالکریم دے ذریعے سلفیت جو 1980 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ کویت وچ کم کردے ہوئے سلفیت تو‏ں متعارف ہوئی سی۔ [۱۴۷][۱۴۸]

دوسرے گروپ نو‏‏ں سید قطب تے سیاسی اسلام تو‏ں جوڑدے نيں۔ جارج ٹاؤن یونیورسٹی وچ پرنس الولید سنٹر فار مسلم-کرسچین انڈرسٹینڈنگ دے سینئر ریسرچ اسسٹنٹ ناتانا جے ڈیلونگ باس دا کہنا اے کہ بھانويں بن لادن "اپنی زندگی دے بعد دے سالاں وچ وہابی اسلام د‏‏ی تعریف کرنے آئے سن ، لیکن انہاں دا عسکریت پسند اسلام " سی۔ وہابی اسلام دا نمائندہ نئيں جداں کہ ایہ معاصر سعودی عرب وچ رائج اے " [۱۴۹] کیرن آرمسٹرانگ دا کہنا اے کہ اسامہ بن لادن ، زیادہ تر اسلامی شدت پسنداں د‏‏ی طرح ، سید قطب دے نظریے د‏‏ی پیروی کردا سی ،" وہابیت "نئيں۔ [۱۵۰]

نوح فیلڈمین جسنو‏ں اوہ "گہرے قدامت پسند وہابی" کہندے نيں تے جسنو‏ں "1980 تے 1990 د‏‏ی دہائی وچ سیاسی اسلام دے پیروکار" کہندے نيں ، جداں مصری اسلامی جہاد تے بعد وچ القاعدہ دے رہنما ایمن الظواہری دے درمیان فرق کردا اے ۔ بھانويں اس وقت سعودی وہابی " اخوان المسلمون دے مقامی ابواب تے دوسرے سخت گیر اسلام پسنداں دے سب تو‏ں وڈے فنڈر سن " ، اس دوران انہاں نے مسلم حکومتاں دے خلاف جہادی مزاحمت تے مسلم رہنماواں دے قتل د‏‏ی مخالفت کيتی کیونجے انہاں دے اس یقین د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ "جہاد کرنے دا فیصلہ اس دے نال سی حکمران ، انفرادی مومن نئيں۔ " [۱۵۱][۱۵۲]

حال ہی وچ ابوبکر البغدادی د‏‏ی سربراہی وچ عراق تے شام وچ خود ساختہ "اسلامک اسٹیٹ " نو‏‏ں القاعدہ تو‏ں زیادہ پرتشدد تے وہابیت دے نال زیادہ نیڑے تو‏ں منسلک قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

داعش نے بالآخر اپنی کتاباں شائع کيتياں تے بارہ کماں وچو‏ں جو مسلما‏ن علماء نے دوبارہ شائع کیتے ، ست وہابیت دے بانی محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی سن۔ مکہ د‏‏ی جامع مسجد دے سابق امام شیخ عادل الکلبانی نے جنوری 2016 وچ اک ٹیلی ویژن انٹرویو لینے والے نو‏‏ں دسیا سی کہ اسلامک اسٹیٹ دے رہنما "ساڈی اپنی کتاباں ، ساڈے اپنے اصولاں تو‏ں لکھے گئے خیالات تو‏ں اپنے خیالات کڈدے نيں۔"

اسکالر برنارڈ ہائکل دا کہنا اے کہ وہابیت اسلامک اسٹیٹ دا ’’ نیڑے ترین مذہبی علمبردار ‘‘ اے تے ایہ کہ ’’ القاعدہ دے لئی تشدد ختم کرنے دا ذریعہ اے ، داعش دے لئی ایہ اپنے آپ وچ اک خاتمہ اے ‘‘۔ اک گمنام عالم جس دا "سعودی عرب وچ طویل تجربہ" اے ، اسکاٹ شین دے حوالے تو‏ں دسیا گیا اے کہ سعودی تبلیغ بعض اوقات نوجواناں دے لئی "کشش ثقل دے مذہبی مرکز د‏‏ی بحالی" دا باعث بندی اے ، جس تو‏ں "ان دے لئی نگلنا یا سمجھنا آسان ہوجاندا اے " داعش د‏‏ی مذہبی داستان جدو‏ں پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ ایہ اِنّا غیر ملکی نئيں لگدا جِنّا کہ ہوسکدا اے ، جے سعودی مذہبی اثر و رسوخ نہ ہُندا۔

سابق برطانوی انٹیلی جنس آفیسر الیسٹر کروک دے مطابق ، آئی ایس آئی ایس "گہری وہابیت پسند" اے ، بلکہ "عصری وہابیت د‏‏ی اصلاحی تحریک" وی ا‏‏ے۔ خود سعودی عرب وچ ،

حکمران طبقہ تقسیم ا‏‏ے۔ کچھ تعریف کردے نيں کہ داعش ایرانی شیعہ "اگ" تو‏ں سنی "اگ" تو‏ں لڑ رہی ا‏‏ے۔ کہ اک نويں سنی ریاست اپنے دل وچ شکل اختیار کر رہ‏ی اے جسنو‏ں اوہ تاریخی سنی ملکیت سمجھدے نيں۔ تے اوہ داعش دے سخت سلفی نظریے د‏‏ی طرف راغب نيں۔

سی آئی اے دے سابق ڈائریکٹر جیمز وولسی نے سعودی نو‏‏ں "وہ سرزمین قرار دتا جس وچ القاعدہ تے اس د‏ی بہن دہشت گرد تنظیماں پھل پھُل رہیاں نيں۔" [۱۴۱] اُتے ، سعودی حکومت انہاں دعوواں د‏‏ی سختی تو‏ں تردید کردی اے یا ایہ کہ اوہ مذہبی یا ثقافتی انتہا پسندی نو‏‏ں برآمد کردی ا‏‏ے۔ [۱۵۳]
انفرادی سعودی شہری۔

سعودی انٹیلی جنس ذرائع دا اندازہ اے کہ 1979 تو‏ں 2001 تک 25،000 سعودی باشندےآں نے افغانستان تے بیرون ملک ہور تھ‏‏انو‏اں اُتے فوجی تربیت حاصل کيتی ، تے بوہت سارے لوکاں نے مملکت تو‏ں باہر جہاد وچ مدد کيت‏ی۔

سعودی تجزیہ کار علی الاحمد دے مطابق ، "11 ستمبر دے حملےآں دے بعد" 6000 تو‏ں زیادہ سعودی شہری "عراق ، پاکستان ، شام تے یمن وچ القاعدہ د‏‏ی فوجاں وچ بھرتی ہوئے نيں۔ عراق وچ اک اندازے دے مطابق 3،000 سعودی شہری ، "غیر ملکی جنگجوواں د‏‏ی اکثریت" ، عراق وچ القاعدہ دے شانہ بشانہ لڑ رہے سن ۔

ہور ویکھو

[سودھو]

نوٹس

[سودھو]

 

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  3. ↑ ۳.۰ ۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  4. ↑ ۴.۰ ۴.۱ ۴.۲ ۴.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ Waging the 'War of Ideas' at www.centerforsecuritypolicy.org Error: unknown archive URL (archived December 8, 2003)
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  7. ↑ STATEMENT OF ZUHDI JASSER, M.D., PRESIDENT, AMERICAN ISLAMIC FORUM FOR DEMOCRACY. 2013 ANTI–SEMITISM: A GROWING THREAT TO ALL FAITHS. HEARING BEFORE THE SUBCOMMITTEE ON AFRICA, GLOBAL HEALTH, GLOBAL HUMAN RIGHTS, AND INTERNATIONAL ORGANIZATIONS OF THE COMMITTEE ON FOREIGN AFFAIRS HOUSE OF REPRESENTATIVES at docs.house.gov Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  8. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  9. ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ ۹.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  10. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  11. ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ ۱۱.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  12. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  13. ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ ۱۳.۲ ۱۳.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  14. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  15. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  16. ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  17. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  18. ↑ Murphy, Caryle, Passion for Islam: Shaping the Modern Middle East: the Egyptian Experience, (Simon and Schuster, 2002, p.31)
  19. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  20. ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ ۲۰.۲ ۲۰.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  21. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  22. ↑ source: Ian Skeet, OPEC: Twenty-Five Years of Prices and Politics (Cambridge: University Press, 1988)
  23. ↑ ۲۳.۰ ۲۳.۱ ۲۳.۲ ۲۳.۳ ۲۳.۴ Kepel, Jihad, 2002: p.75
  24. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  25. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  26. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  27. ↑ Gilles Kepel and Nazih N. Ayubi both use the term Petro-Islam, but others subscribe to this view as well, example: Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  28. ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.69
  29. ↑ ۲۹.۰ ۲۹.۱ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.116
  30. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  31. ↑ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.126
  32. ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ ۳۲.۲ Kepel, Jihad, 2002: p.51
  33. ↑ Kepel, War for Muslim Minds, (2004) p.174-5
  34. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  35. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  36. ↑ The 9/11 Attacks' Spiritual Father at www.brookings.edu Error: unknown archive URL (archived September 11, 2011)
  37. ↑ DEFENSE OF THE MUSLIM LANDS at the وے بیک مشین (archived c. 1993)
  38. ↑ David Sagiv, Fundamentalism and Intellectuals in Egypt, 1973–1999, (London: Frank Cass, 1995), p.47
  39. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  40. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  41. ↑ Algar, Hamid (2002). Wahhabism: A Critical Essay. Oneonta, NY: Islamic Publications International. pp. 49, 50
  42. ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.119
  43. ↑ ۴۳.۰ ۴۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  44. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  45. ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ ۴۵.۲ ۴۵.۳ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے OBJ-31-8-2014 لئی۔
  46. ↑ Shane, Scott (2016-08-25). "Saudis and Extremism: 'Both the Arsonists and the Firefighters'" (in en-US). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2016/08/26/world/middleeast/saudi-arabia-islam.html. 
  47. ↑ Abou El Fadl, Khaled, The Great Theft: Wrestling Islam from the Extremists, Harper San Francisco, 2005, p.70-72.
  48. ↑ documentary The Qur'an aired in the UK, The Qur'an review in The Independent
  49. ↑ Yahya Birt, an academic who is director of The City Circle, a networking body of young British Muslim professionals, quoted in Wahhabism: A deadly scripture| Paul Vallely 01 November 2007
  50. ↑ ۵۰.۰ ۵۰.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  51. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  52. ↑ Regulation of Foreign Aid: Saudi Arabia at the Library of Congress (archived [Date missing])
  53. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Barton-26-3-2006 لئی۔
  54. ↑ Dawood al-Shirian, 'What Is Saudi Arabia Going to Do?' Al-Hayat, May 19, 2003
  55. ↑ THE INVOLVEMENT OF SALAFISM/WAHHABISM IN THE SUPPORT AND SUPPLY OF ARMS TO REBEL GROUPS AROUND THE WORLD at www.europarl.europa.eu Error: unknown archive URL (archived June 2013)
  56. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  57. ↑ ۵۷.۰ ۵۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  58. ↑ Al-Jazira, September 7, 2001
  59. ↑ Judith Miller, God has Ninety-Nine Names: Reporting from a Militant Middle East, (New York: Touchstone Books, 1996), p.79
  60. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  61. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  62. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  63. ↑ ۶۳.۰ ۶۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  64. ↑ ۶۴.۰ ۶۴.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  65. ↑ The hijacking of British Islam: How extremist literature is subverting mosques in the UK at www.euro-islam.info Error: unknown archive URL (archived 2007)
  66. ↑ ۶۶.۰ ۶۶.۱ Abou El Fadl, Khaled M. Conference of the Books: The Search for Beauty in Islam, (Lanham, MD, 2001), pp.290-293
  67. ↑ ۶۷.۰ ۶۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  68. ↑ According to scholar David Commins, The Arabic term rendered `cloak` or veil` in the Wahhabi translation actually means a dress or robe that one might use to cover one's legs or torso. Muslim commentators on the verse disagree on its exact implication. Some suggest that the verse orders women to cover everything but the `face, hands and feet.` A less common position maintains that it means women must also conceal their faces. [148. source:Abou El Fadl, Khaled M. Conference of the Books: The Search for Beauty in Islam, (Lanham, MD, 2001), pp.290-293. …
  69. ↑ For two more examples of the slant in the Wahhabi translation see Abou El Fadl, Khaled M. Conference of the Books: The Search for Beauty in Islam, (Lanham, MD, 2001), ppl 294-301.
  70. ↑ The greatest recitation of Surat al-Fatihah at blog.markdurie.com Error: unknown archive URL (archived 3 December 2009)
  71. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  72. ↑ ۷۲.۰ ۷۲.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  73. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  74. ↑ Hope, Christopher. "Home secretary Theresa May bans radical preacher Zakir Naik from entering UK". روزنامہ ٹیلی گراف. 18 June 2010. Retrieved 7 August 2011. 7 August 2011.
  75. ↑ Shukla, Ashutosh. "Muslim group welcomes ban on preacher". زی نیوز. 22 June 2010. Retrieved 16 April 2011. 7 August 2011.
  76. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے AFP-1-3-15 لئی۔
  77. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  78. ↑ ۷۸.۰ ۷۸.۱ ۷۸.۲ Why a Saudi award for televangelist Zakir Naik is bad news for India's Muslims at scroll.in Error: unknown archive URL (archived 10 March 2015)
  79. ↑ Zakir Naik named Islamic Personality of the Year at gulfnews.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  80. ↑ Zakir Naik named Dubai's Islamic Personality of the Year at tribune.com.pk Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  81. ↑ Islamic personality award to be given to Zakir Naik at www.khaleejtimes.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  82. ↑ SHARJAH AWARD at www.irf.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  83. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  84. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  85. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  86. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  87. ↑ ۸۷.۰ ۸۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  88. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  89. ↑ son of the assassinated King Faisal
  90. ↑ ۹۰.۰ ۹۰.۱ Kepel, Jihad, 2002: p.79
  91. ↑ ۹۱.۰ ۹۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  92. ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.71
  93. ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.72
  94. ↑ examples include residential areas built to "house members of the devoutly Islamic business class who have returned from the Gulf", in نصر شہر district of Cairo; and Al Salam Shopping Centers Li-l Mouhaggabat that specialized in "providing shopping facilities for veiled women." (Kepel, Jihad, 2002, 385)
  95. ↑ Revenge of the migrants' employer? at www.economist.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  96. ↑ Revenge of the migrants' employer? at www.economist.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  97. ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.63
  98. ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.120
  99. ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.123
  100. ↑ Roy, Failure of Political Islam, 1994: p.124
  101. ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.8
  102. ↑ Commins, David, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, 4.
  103. ↑ ۱۰۳.۰ ۱۰۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  104. ↑ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.127
  105. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  106. ↑ Commins, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, 174.
  107. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  108. ↑ DeLong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, p.267.
  109. ↑ Commins, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, 175-176.
  110. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  111. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  112. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  113. ↑ ۱۱۳.۰ ۱۱۳.۱ Jessica Stern, "Pakistan's Jihad Culture" Foreign Affairs, November–December 2000
  114. ↑ Kepel, Jihad, 2002: p.223
  115. ↑ Ahmed Rahid, Taliban, p.90
  116. ↑ Matinuddin, Kamal, The Taliban Phenomenon, Afghanistan 1994–1997, اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس, (1999), pp. 25–6
  117. ↑ Ahmed Rashid, Taliban, p.90
  118. ↑ Rashid,Taliban, (2000), p.29
  119. ↑ Dupree Hatch, Nancy. "Afghan Women under the Taliban" in Maley, William. Fundamentalism Reborn? Afghanistan and the Taliban. London: Hurst and Company, 2001, pp. 145-166.
  120. ↑ Algar, Hamid, Wahhabism: A Critical Essay, p.57.
  121. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  122. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  123. ↑ ۱۲۳.۰ ۱۲۳.۱ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.133
  124. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  125. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  126. ↑ Sunni and Shi'a Terrorism Differences that Matter at gsmcneal.com Error: unknown archive URL (archived 29 December 2008)
  127. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  128. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  129. ↑ Sunni and Shi'a Terrorism Differences that Matter at gsmcneal.com Error: unknown archive URL (archived 29 December 2008)
  130. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  131. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  132. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  133. ↑ ۱۳۳.۰ ۱۳۳.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  134. ↑ EU, INVOLVEMENT OF SALAFISM/WAHHABISM, 2013: p.120
  135. ↑ Zachary Abuza, “Funding Terrorism in Southeast Asia: The Financial Network of Al Qaeda and Jemaah Islamiyah” | The National Bureau of Asian Research 14, no. 5 (December 2003): 22.
  136. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  137. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  138. ↑ Task Force Report Terrorist Financing at www.cfr.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  139. ↑ Michael Iskioff and Evan Thomas, "The Saudi Money Trail," Newsweek, December 2, 2002
  140. ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے LICHTBLAU لئی۔
  141. ↑ ۱۴۱.۰ ۱۴۱.۱ Fueling Terror at www.iags.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  142. ↑ ۱۴۲.۰ ۱۴۲.۱ ۱۴۲.۲ ۱۴۲.۳ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Guardian-WikiLeaks لئی۔
  143. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  144. ↑ Interview with Rohan Gunaratna at dr.ntu.edu.sg Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  145. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  146. ↑ Gold, Hatred's Kingdom, 2003: p.12
  147. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  148. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  149. ↑ Natana J. Delong-Bas, "Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad", (Oxford University Press: 2004), p. 279
  150. ↑ Armstrong, Karen. The label of Catholic terror was never used about the IRA. guardian.co.uk
  151. ↑ After Jihad: American and the Struggle for Islamic Democracy by Noah Feldman, New York: Farrar, Straus and Giroux, 2003, p.47
  152. ↑ see also: Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  153. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).

ہور پڑھو

[سودھو]
  • Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  • Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  • Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  • Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  • THE INVOLVEMENT OF SALAFISM/WAHHABISM IN THE SUPPORT AND SUPPLY OF ARMS TO REBEL GROUPS AROUND THE WORLD at www.europarl.europa.eu Error: unknown archive URL (archived June 2013)
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=سلفیت_تے_وہابیت_دی_بین_الاقوامی_تشہیر&oldid=646223" توں لیا