غزوہ فتح مکہ

غزوه فتح مکہ
سلسلۃ المحارب: رسول خدا(ص) دے غزوات
فائل:پیامبر قبل از فتح مکه- کتاب سیره النبی- قرن یازدهم.jpg کتاب سیرت النبی وچ سپاہ اسلامی دی فتح مکہ تو‏ں پہلی دی تصویر جو 11واں صدی ہجری وچ عثمانی تیسرا حاکم سلطان مراد دے حکم تو‏ں سید سلیمان کسی پاشا نے تیار کيتی
تاریخ: ذی القعدہ سنہ 8 ہجری۔ جنوری 630ء مقام: مکہ مختصات: طریق ہجرت تو‏ں 420 کلومیٹر تے طریق قدیم تو‏ں 460 کلومیٹر نتیجہ: مسلماناں دی فیصلہ کن فتح قلمرو: حجاز
فریقین:
مسلمین	مشرکین قریش تے بنو بکر
سپہ سالار:
حضرت محمد(ص)	ابو سفیان
سپاہیوں کی تعداد:
10000 افراد اُتے مشتمل سپاہ اسلام	قریش تے بنو بکر
نقصان:
2 افراد شہید	25 مشرکین مارے گئے تے مکہ اُتے شرک دی بادشاہت دا خاتمہ ہويا

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوہ فتح مکہ، جس نو‏‏ں فتح اعظم تے فتح مکہ وی کہیا گیا ا‏‏ے۔ 20 رمضان سنہ 8 ہجری (10 جنوری سنہ 630 ء) نو‏‏ں انجام پایا۔ مسلماناں نے اس مہم دے نتیجے وچ مکہ نو‏‏ں فتح کردے اسلامی حکومت دے قلمرو وچ شامل کیتا۔ اس غزوے دا سبب ایہ سی کہ قبیلۂ قریش نے اس جنگ بندی دی خلاف ورزی دی جو صلح حدیبیہ دے تحت مشرکین تے مسلماناں دے درمیان قائم سی۔ اوہ ایويں کہ قریشیاں نے اپنے حلیف قبیلے بنو الدئل بن بکر بن عبد منات بن کنانہ (بالخصوص اوہدی ذیلی شاخ بنو نفاثہ) دی مدد کردے ہوئے مسلماناں دے حلیف قبیلے خزاعہ اُتے حملہ کیتا تے انہاں دے متعدد افراد نو‏‏ں جنہاں وچ خواتین، بچے تے کمزور افراد شامل سن، قتل کیتا؛ تے ایويں قریش نے اس اقدام دے ذریعے مسلماناں دے نال اپنے معاہدے نو‏‏ں توڑ دتا جس نو‏‏ں میثاق حدیبیہ کہیا جاندا سی ۔

قریش دی اس گستاخی دے جواب وچ پیغمبر اسلام (ص) نے 10000 افراد اُتے مشتمل سپاہ نو‏‏ں مسلح کیتا۔ سپاہ اسلام نے مدینہ تو‏ں مکہ دی جانب عزیمت کی، مکہ پہنچی تے پرامن انداز تو‏ں شہر وچ داخل ہوئی؛ گو کہ خالد بن ولید نو‏‏ں عکرمہ بن جہل دی سرکردگی وچ کچھ قریشی افراد دی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اس جھڑپ وچ 25 مشرکین ہلاک تے باقی فرار ہوئے جدو‏ں کہ 2 مسلما‏ن شہید ہوئے۔

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکہ وچ اترے تے لوگ مطمئن ہوئے تو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کعبہ پہنچے، طواف کیتا؛ تے اپنی کمان تو‏ں اوتھ‏ے موجود بتاں نو‏‏ں نشانہ بنانے لگے تے آیات کریمہ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا(ترجمہ: کہئے کہ حق آگیا تے جو خود غلط اے، اوہ نہ پہلے پہل پیدا کر سکدا اے تے نہ دوسری دفعہ پلٹا سکدا ا‏‏ے۔)، تے کعبہ وچ بتاں تے مجسماں نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں دے توڑنے دا حکم دتا۔

بنی ہاشم تے خزاعہ دا معاہدہ

عبد المطلب بن ہاشم نے طلوع اسلام تو‏ں قبل قبیلہ خزاعہ دے نال بنو ہاشم دا پرانا معاہدہ مستحکم کیتا سی جس دا متن الواقدی نے نقل کیتا اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وی اسی متن دی تائید فرمائی تے اسی نو‏‏ں خزاعہ دے نال اپنے معاہدے دی بنیاد قرار دتا۔ اسی بنا اُتے خزاعہ دے افراد ہمیشہ مکہ دے اطراف وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اکھاں تے کاناں دا کردار ادا کردے سن ۔

دوسری طرف تو‏ں خزاعہ تے بنو بکر بن عبد منات دے درمیان دشمنی سی تے قبل از اسلام انہاں دے درمیان تنازعات گذرے سن ۔ ظہور اسلام دے بعد اوہ اپنے جھگڑے بھول گئے ایتھ‏ے تک کہ میثاق حدیبیہ دا زمانہ آیا۔ معاہدے دی اک شق ایہ سی کہ "قبائل نو‏‏ں مکمل آزادی حاصل اے کہ اوہ قریش دے نال معاہدے منعقد کراں یا مسلماناں دے نال"، چنانچہ خزاعہ ـ جو عشراں تو‏ں بنو ہاشم دے حلیف سن ـ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال اپنے پرانے معاہدے دی توسیع دا اہتمام کیتا تے بنو بکر نے وی قریش دے نال اک معاہدہ منعقد کیتا۔

صلح حدیبیہ دا واضح مفہوم ایہ سی کہ جے قریش یا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حلیف آپس وچ لڑ پڑاں تو فریقین نو‏‏ں اپنے حلیفاں نو‏‏ں کمک دینے دا حق حاصل نئيں ہوئے گا کیونکہ جے صلح دا اک فریق دوسرے فریق دے حلیف دے خلاف لڑائی وچ حصہ لے تو اس دا مفہوم ایہ ہوئے گا کہ اوہ دوسرے فریق دے خلاف حالت جنگ وچ ا‏‏ے۔ ادھر دوران جاہلیت قبائل دے درمیان جنگاں دی رسم ایہ سی کہ حلیف قبائل اک صف وچ قرار پاندے سن ۔ فطری امر سی کہ جے قریش یا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم بنو بکر دے نال خزاعہ دی جنگ وچ مداخلت کردے تو ایہ مداخلت صلح حدیبیہ دی خلاف ورزی سمجھی جاندت‏ی۔

غزوہ فتح مکہ دا سبب

فائل:ورود مسلمانان بہ مکه.jpg

فلم "الرسالۃ" (The Message)ماں فتح مکہ دا منظر

صلح حدیبیہ دے 22 مہینے بعد قریش نے معاہدے دی خلاف ورزی دی چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مکہ اُتے شرک دی حاکمیت دے خاتمے دا فیصلہ کیتا۔

قریش دی عہد شکنی

حالات پرسکون ہوئے تو بنو بکر دے بعض خانداناں خزاعہ دے اک گروہ اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کیتا تے بعض قریشیاں نے بنو بکر نو‏‏ں ہتھیار دیئے تے بعض نقاب پوش قریشی افراد نے خفیہ طور اُتے رات دے وقت جنگ وچ شرکت کيتی۔۔ ایہ وی روایت اے کہ فتنہ ظاہر ہونے دا سبب ایہ سی کہ بنو بکر دے اک شخص "اَنَس بن زُنَيم" نے شعر دی بولی وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی ہجو گوئی دی تو خزاعہ دے اک نو عمر لڑدے نے اعتراض کیتا تے انس نے اس دا سر پھوڑ دتا۔ انس دی ہجو گوئی دی خبر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں پہنچی تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اسنو‏ں واجب القتل قرار دتا؛ انس خفیہ طور اُتے مدینہ آیا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی مدح وچ اشعار کہ‏ے تے اپنی ہجوگوئی دی خبر دی تردید کيتی۔

خزاعہ دے افراد اُتے بنو بکر نے حملہ کیتا تو خزاعہ نو‏‏ں اوہدی خبر نئيں سی۔ خزاعہ دے افراد نے حملے دے بعد حرم دا رخ کیتا لیکن بنو بکر نے حرم دی حرمت دا پاس نئيں رکھیا تے انہاں دا تعاقب کیتا۔ خزاعہ شہر مکہ تک بھاگے تے بدیل بن ورقا‏ء خزا‏عی ہور اپنے قبیلے دے اک حلیف "رافع" دے گھراں وچ داخل ہوئے۔۔ اس جنگ وچ خزاعہ دے 23 افراد قتل ہوئے۔

عمرو بن خزاعہ مدینہ وچ

ابو سفیان دے مدینہ جانے تو‏ں قبل عمرو بن سالم خزاعی خزاعہ دے 40 رکنی وفد دے ہمراہ مدینہ پہنچے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حضور قریش دی جارحیت دی شکایت کيتی۔ عمرو مسجد وچ مسلماناں دے درمیان اٹھ کھڑے ہوئے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی اجازت تو‏ں اشعار پڑھے جنہاں دا مضمون پرانے حلیف تو‏ں استغاثے تے طلب امداد تے قریش اُتے بنو بکر دے شبخون تو‏ں عبارت سی :

إنّ قريشاً اخلفوك مَوْعدا
ونقضوا ميثاقك المؤكّدا
هم بيتونا بالوتير هجدا
وقتلونا ركعاً وسجدا۔

ترجمہ:

قریش نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال کيتے ہوئے وعدے دی خلاف ورزی کی

تے آپ دے نال دی ہوئی میثاق مؤکد نو‏‏ں توڑ دتا

انھاں نے پانی دے کنارے اسيں اُتے حملہ کیتا

تے سانو‏ں رکوع تے سجود دی حالت وچ قتل کردتا۔۔۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے غضب دی حالت وچ فرمایا کہ جے وچ بنو کعب (جو خزاعی سن ) تے خزاعہ دی مدد نہ کراں تو خدا میری مدد نہ کرے۔۔ بعد ازاں بدیل بن ورقاء وی بعض خزاعیاں دے نال رسول اللہ(ص) دی خدمت وچ حاضر ہويا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اسنو‏ں وی خزاعہ دی مدد دا وعدہ دتا۔ ایويں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قریش دے نال آخری جنگ دا فیصلہ کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قریش دی عہد شکنی نو‏‏ں اللہ دی مشیت تو‏ں تعبیر کیتا جو خدا نے اسی امر عظیم دے لئے مقدر فرمایا سی جو اوہ خود چاہندا سی تے اللہ دی مشیت فتح مکہ دے سوا کچھ نہ سی۔

قریش دی ندامت

اس واقعے دے نتائج دا ادراک قریش دے سفیہاں تے ناداناں دے لئے ممکن نہ سی لیکن ابو سفیان نے بھانپ لیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس واقعے نو‏‏ں نظر انداز نئيں کرن گے۔ دوسری طرف تو‏ں یقینی امر سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلموی موقع تلاش کررہے سن تے معاہدے دے تقریبا دو سال گذرنے دے بعد ـ جدو‏ں کہ کثیر تعداد وچ عرب مسلما‏ن ہوچدے سن تے قریش دے اہ‏م افراد خالد بن ولید تے عمرو بن عاص وی اسلام قبول کرچدے سن، غزوہ خیبر دے بعد یہودی وی اپنی قوت کھو چدے سن ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکہ نو‏‏ں بآسانی فتح کرسکدے سن ۔

قریش دا خیال سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خزاعہ دے مقتولین دی خون بہاء وصول کرنے یا قریش بنو بکر دے ذیلی قبیلے بنو نفاثہ دی حمایت ترک کيتے جانے دا مطالبہ کرن گے! (تے ایويں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم بنو نفاثہ دے خلاف جنگ دا انتظام کرن گے)۔ ایہ وی اک خیال سی کہ قریش یکطرفہ طور اُتے صلح حدیبیہ دی منسوخی دا اعلان کیتا۔ انہاں دے درمیان اس موضوع اُتے مباحثہ ہويا تے ہر کسی نے تجویز دتی اُتے ابو سفیان دا منصوبہ ایہ سی کہ بنوبکر دے نال قریش دے تعاون دا مکمل طور اُتے انکار کردے تے میثاق حدیبیہ دی تجدید دا اہتمام کرے۔

ابو سفیان مدینہ وچ

ابو سفیان نے خزاعہ دے عمائدین دے مدینہ پہنچنے تو‏ں پہلے مدینہ جانے دا فیصلہ کیتا تاکہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال معاہدے دی توسیع کرے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں مکہ دی طرف عزیمت کرنے تو‏ں باز رکھے۔

ابو سفیان بن حرب اپنے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دی غرض تو‏ں مدینہ دی جانب روانہ ہويا۔ اس نے عسفان دے علاقے وچ بعض خزاعیاں نو‏‏ں دیکھیا تے سمجھ گیا کہ قریش دی عہدشکنی دی خبر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں مل چک‏ی ا‏‏ے۔ بہرحال اوہ [[مدینہ آیا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں ملاقات دی تے کہیا: وچ صلح حدیبیہ وچ موجود نہ سی لہذا صلح دے عہدنامے دی توسیع تے تحکیم دے لئے آیا ہون۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے پُچھیا: کیتا کوئی واقعہ پیش آیا اے ؟ ابو سفیان نے کسی واقعے تو‏ں لاعلمی دا اظہار کیتا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: اسيں اپنے عہد اُتے قائم نيں تے اس وچ کوئی تغیر تے تبدیلی نئيں چاہندے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم درحقیقت معاہدے دی توسیع و تجدید دے لئے تیار نئيں ہوئے۔

دلچسپ امر ایہ سی کہ ابو سفیان اپنی بیٹی زوجۂ رسول(ص) ام حبیبہ دے گھر پہنچیا تو انھاں نے ـ ایہ کہہ کر کہ تساں مشرک تے نجس ہو ـ اپنے باپ نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بچھونے اُتے بیٹھنے دی اجازت نئيں دت‏ی۔ بعد ازاں ام حبیبہ نے ابو سفیان اُتے بت پرستی دی وجہ تو‏ں ملامت دی تے ابو سفیان حالے اوہی پرانی دلیل پیش کررہیا سی کہ "کِداں ہوسکدا اے کہ وچ اپنے باپ دادا دا دین ترک کرداں تے دین محمد(ص) نو‏‏ں قبول کراں؟!۔۔

ابو سفیان کئی صحابیاں دے پاس گیا تے انہاں تو‏ں وساطت دی درخواست کيتی لیکن کسی نے مثبت اشارہ نئيں دتا ایتھ‏ے تک کہ علی(ع) دے پاس پہنچیا جدو‏ں کہ فاطمہ(س) تو‏ں وی موجود سن۔ اس نے سیدہ(س) تو‏ں درخواست کہ اسنو‏ں پناہ داں تو بی بی نے فرمایا: اس دا اختیار صرف رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ ابو سفیان نے کہیا: اپنے اک بچے تو‏ں کہہ داں کہ مینو‏ں اپنی پناہ وچ لاں۔ سیدہ(س) نے فرمایا ایہ حالے بچے نيں تے ایہ کم نئيں کرسکدے۔ بعد ازاں ابو سفیان نے علی(ع) تو‏ں درخواست کيتی تے کہیا "آپ نسب دے لحاظ تو‏ں اس قوم میرے قریب ترین نيں؛ میری حمایت کراں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں کہہ داں کہ معاہدے دی مدت وچ توسیع کراں۔ علی(ع) نے فرمایا: جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کوئی فیصلہ کردے نيں کوئی وی اس دے بارے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں گل نئيں کرسکدا۔ تواڈے لئے چارہ کار ایہ اے کہ لوگاں دے اجتماع وچ اٹھ کر حمایت دی درخواست کرو تے پھر مکہ پلٹ جاؤ؛ اگرچہ وچ جاندا ہاں کہ ایہ کم وی زیادہ مفید واقع نئيں ہوسک‏ے گا۔

ابو سفیان لوگاں دے درمیان اٹھا تے کہیا: وچ حمایت دی درخواست کررہیا ہاں تے وچ تصور نئيں کردا کہ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مینو‏ں ذلیل کرن گے۔ لیکن اوتھ‏ے تو‏ں وی اسنو‏ں خالی ہتھ نکلنا پيا۔ اوہ بعدازاں سعد بن عبادہ دے پاس گیا تے انہاں دے نال قبل از اسلام دے تعلقات دی یادآوری کرائی تے کہیا: تساں مدینہ دے عوام دے نمائندے دی حیثیت تو‏ں معاہدے وچ توسیع کرو۔ سعد نے کہیا: رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہُندے ہوئے کوئی وی تواڈی حمایت دے لئے تیار نئيں ہوئے گا۔۔ ابو سفیان خالی ہتھ مکہ واپس چلا گیا تے قریش ـ جو کسی قسم دا فیصلہ کرنے تو‏ں قاصر سن ـ "سپاہ اسلام دے حملے" دے سوا کسی وی نويں خبر دے انتظار وچ بیٹھ گئے۔

فرمان عزیمت

رسول خدا (ص) نے ابوذر غفاری ۔ یا ابن ام مکتوم نو‏‏ں مدینہ وچ بطور جانشین مقرر کیتا تے لوگاں نو‏‏ں عزیمت دا حکم دتا اُتے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے منزل مقصود نو‏‏ں واضح نئيں کیتا۔ بظاہر کئی اہداف اس عزیمت دے لئے تصور کيتے جا سکدے سن : شام، طائف، ہوازن یا مکہ دی جانب عزیمت۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مکہ تو‏ں نکلنے والے رستےآں دی نگرانی دا حکم وی دتا تاکہ مشکوک افراد مکہ تو‏ں نہ نکل سکن۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اک سریہ بطن إضَم دی طرف روانہ کیتا تاکہ لوگ تصور کراں کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکہ دے سوا کدرے تے جا رہے نيں۔

حاطب بن بلتعہ دا خط

حاطب بن بلتعہ جو اتفاق تو‏ں اصحاب بدر وچو‏ں وی سی، نے خط لکھ کر اک عورت دے ہتھو‏ں قریش دے لئے بھجوایا جو سپاہ اسلام دی عزیمت دی خبر اُتے مشتمل سی ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی(ع)، عمار مقداد بن اسود تے بقول ابن ہشام علی(ع) تے زبیر نو‏‏ں اس عورت دے تعاقب وچ روانہ کیتا۔ عورت دی تلاشی لی گئی خط نہ ملیا تے ساتھیاں نے واپسی دا ارادہ ظاہر کیتا لیکن علی(ع) نے فرمایا: خدا دی قسم! رسول اللہ (ص) نے کدی جھوٹ نئيں بولا تے اپنی تلوار نیام تو‏ں کڈ لی تے کہیا: ابن بلتعہ دا خط کڈ کر دے دو۔ عورت نے اس سنجیدگی دا مشاہدہ کیتا تو خط علی(ع) دے سپرد کیتا۔ عورت دا نام سارہ سی تے غربت و افلاوہدی وجہ تو‏ں مکہ چھڈ دے مدینہ آئی سی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اوہدی زندگی دی ضروریات پوری کرنے دا حکم دتا سی ۔

خط دا متن ایہ سی : "رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مسلماناں دے لئے جنگی تیاری دا اعلان کیتا اے ؛ وچ نئيں سمجھدا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا نشانہ تواڈے سوا کوئی تے ہو سکدا ا‏‏ے۔ وچ چاہندا ہاں کہ اس خط دا اجر میرے لئے محفوظ رکھو؛

بہرحال خط مسلماناں دے ہتھ لگیا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حاطب تو‏ں پُچھیا کہ اس نے کیو‏ں ایسا کیتا اے تو اس نے جواب دتا: وچ حالے تک اپنے ایمان اُتے باقی ہاں تے ميں نے ایہ کم ارتداد دی رو تو‏ں انجام نئيں دتا؛ سوا اس دے کہ میرا کنبہ مکہ وچ اے تے میرا خیال سی کہ اس کم دے ذریعے اپنے اہل خاندان دے لئے کچھ کراں۔

عمر اس قسم دے مواقع وچ اپنے معمول دے مطابق رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی کہ "اجازت داں وچ حاطب دا سر قلم کرداں"، لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے قبول نہ کیتا۔ مروی اے کہ خداوند متعال نے سورہ ممتحنہ دی پہلی تن تے بقول ابن ہشام پہلی چار آیات کریمہ نو‏‏ں اس واقعے دے سلسلے وچ نازل فرمایا ا‏‏ے۔۔۔

اے ایمان لانے والو! میرے تے اپنے دشمن نو‏‏ں اپنے حوالی موالی دی حیثیت نہ دو، تساں انہاں دے نال محبت دی پینگ بڑھاندے ہو، حالانکہ انہاں نے کفر اختیار کیتا اس دے نال جو تواڈے پاس حق آیا تے انہاں دا عالم ایہ اے کہ اوہ گھراں تو‏ں نکلنے اُتے مجبور کردے نيں پیغمبر نو‏‏ں تے تمنيں اس جرم وچ کہ تساں ایمان لاندے ہو اللہ اُتے جو تواڈا پروردگار اے جے تساں نکلے سن میری راہ وچ جدوجہد دے لئے تے میری خوشنودی حاصل کرنے دے لئے، تساں خفیہ طور اُتے انہاں تو‏ں محبت دی پینگ بڑھاندے ہو تے وچ خوب جاندا ہاں اسنو‏ں جو تساں چھپاندے ہو تے جو تساں ظاہر کردے ہو تے جو تساں وچو‏ں ایسا کرے گا اس نے سیدھے راستے نو‏‏ں گم کر دتا (1) جے اوہ تمنيں پا جان تو تواڈے دشمن ہی ثابت ہون گے، اپنے ہتھو‏ں تے اپنی زباناں نو‏‏ں تواڈی طرف دراز کرن گے برائی دے نال تے انہاں دی خواہش ایہ ہوئے گی کہ کاش تساں وی کافر ہو جاؤ (2)۔ شاید اگلی آیت حاطب تے اس دے اہل و عیال دی توجیہ دے لئے نازل ہوئی اے: تمنيں تواڈے قرابت دار تے نہ تواڈی اولاد کم دے گی قیامت دے دن اوہ تساں تو‏ں انہاں نو‏‏ں دور کر دے گا تے اللہ جو کچھ تساں کردے ہو، اس دا دیکھنے والا اے (3)۔

سپاہ اسلام دا امتزاج

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بادیہ نشیناں نو‏‏ں پیغام بھجوایا کہ جو جے کوئی خدا تے روز قیامت اُتے ایمان رکھدا اے اوہ رمضان دے مہینے وچ شہر مدینہ وچ حاضر ہو؛ بعد از آں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنے نمائندے مختلف قبائل دی طرف روانہ کيتے تا کہ انہاں نو‏ں جنگ وچ حصہ لینے دے لئے آمادہ کراں۔ الواقدی نے انہاں افراد دی فہرست اپنی کتاب وچ درج دی ا‏‏ے۔

سپاہ اسلام وچ 700 مہاجرین، 4000 انصار، مُزَينہ دے 1000 افراد، هزار نفر، جُہَينہ اے 800 افراد، بنو کعب بن عمرو دے 500 افراد ہور بعض ہور افراد شامل سن تے سپاہ وچ شامل افراد دی کل تعداد 10000 تک پہنچدی سی۔ بنو سلیم دے 900 افراد قُديد دے مقام اُتے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں جا ملے۔

کسی وقت قریش 10000 افراد جنگ احزاب دے لئے مدینہ لے ک‏ے آئے سن تے پیغمبر خدا(ص) نے علی(ع) دے ہتھو‏ں عمرو بن عبدود دے مارے جانے دے بعد، یا مشرکین دی ہزیمت دے دو یا تن دن دے بعد، فرمایا سی : الآن نغزوهم ولا يغزونا؛ یعنی اج دے بعد اسيں انہاں تو‏ں لڑاں گے تے اوہ ساڈے نال لڑاں گے؛ تے ایسا ہی ہويا ایتھ‏ے تک کہ خداوند متعال نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہتھو‏ں فتح مکہ دے اسباب فراہ‏م کردیئے۔۔۔۔ فتح مکہ وچ سپاہ اسلام دی تعداد اِنّی ہی سی سوا اس دے کہ (مدینہ نے مزاحمت دی تے احزاب دے 10000 سپاہیاں نو‏‏ں ہزیمت اٹھانا پئی جدو‏ں کہ) مکہ وچ کسی قسم دی مزاحمت دی قوت نئيں سی۔ سپاہ اسلام مکہ تو‏ں دساں کلومیٹر واقع "مر الظہران" تک پہنچی جدو‏ں کہ کسی نو‏‏ں معلوم نہ سی کہ منزل مقصود کتھے اے تے نشانہ کون اے ؛ ہوازن، ثقیف یا قریش! کعب بن مالک نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ اشعار کہ‏ے تے کہیا: اسيں نے اپنی تلوار دے ذریعے تہامہ تے خیبر تو‏ں تمام شکوک و شبہات دور کردیئے تے اس دے بعد تلواراں نو‏‏ں آسودہ چھڈ دے رکھ دتا تے اس وقت تیار نيں کہ ثقیف دے خیماں تے چھتاں نو‏‏ں بنیاداں تو‏ں اکھاڑ پھینک‏‏يتی‏‏اں ۔ کعب چاہندے سن کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی بولی مبارک تو‏ں کچھ سن لاں مگر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے تبسم فرمایا تے کعب کچھ حاصل کرنے وچ ناکم رہ‏‏ے۔

غطفان دے عمائدین وچو‏ں عُيَيْنہ بن حصن فزاری،(رجوع کراں: غزوہ ذی قرد) ـ جو کئی بار رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مد مقابل آیا سی ـ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی عزیمت دی خبر سن کر مدینہ پہنچیا لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جاچدے سن چنانچہ اوہ راستے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں ملیا تے پُچھیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کتھے دا ارادہ رکھدے نيں؟ مگر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے کوئی جواب نئيں دتا۔ عیینہ بدو عرباں وچو‏ں سی اس نے غزوہ فتح مکہ وچ اجازت دے بغیر شرکت کيتی؛ نہایت گستاخ تے بےادب شخص سی ؛ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی رحلت دے بعد مرتد ہويا تے دوبارہ مسلما‏ن ہويا۔ مکہ تو‏ں 120 کلومیٹر دور قدید دے علاقے تک سپاہ اسلام دے پاس کوئی پرچم نہ سی تے بنیادی طور سپاہ دی ظاہری شکل و صورت اک فوج دی سی نئيں سی۔ قدید دے بعد پرچم لہرائے گئے تے مہاجرین دے تن پرچم سن جنہاں وچو‏ں اک علی بن ابی طالب(ع)، دوسرا زبیر بن عوام تے تیسرا سعد بن ابی وقاص دے سپرد کیتا گیا سی ۔ منزل مقصود دے تعین وچ ابہام دے بموجب، ہوازن تے ثقیف نے دفاعی تیاریاں دی سن انہاں دے درمیان باہمی رابطہ قائم سی ۔ ایہ گل ثقیف دے جاسوس نے ـ جس نو‏‏ں مسلماناں نے گرفتار کیتا سی ـ بتائی سی۔

اس زمانے وچ حجاز وچ قریش، ہوازن تے ثقیف مشرکین دے تن گروہ سن جنہاں وچ قریش دی جماعت سب تو‏ں زیادہ کمزور سی۔ ایہ جماعت بدر وچ ہی نابود ہوچک‏ی سی تے احد وچ کامیابی دے باوجود وی اپنی کمر نو‏‏ں سیدھا نئيں کرسکی سی۔ مشرکین دی اس جماعت دے عمائدین رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال طویل المدت دشمنی دے بعد ہن نہ مزاحمت دا شوق رکھدے سن تے نہ ہی انہاں وچ اوہدی قوت سی۔

ابو سفیان بن حارث تے عباس بن عبدالمطلب

ابو سفیان بن حارث بن عبدالمطلب ـ جو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا چچا زاد سی ـ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے چچا ابو لہب دے نال مل کر طویل عرصے تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دے نال دشمنی کر چکيا سی تے اسلام تے مسلماناں دی ہجو گوئی کردا رہیا سی ۔ ابو سفیان دی دشمنی اس حد تک پہنچی سی کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اسنو‏ں واجب القتل قرار دتا سی ۔ ہن جدو‏ں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم سپاہ اسلام دی قیادت کردے ہوئے مکہ دے قریب پہنچ رہے سن، ابو سفیان آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا؛ تے اس دے باوجود کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اسنو‏ں لائق اعتنا نئيں سمجھیا سی، غزوہ حنین تک ایہی حالت برداشت کرنے اُتے مجبور ہويا تے آخر کار آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس تو‏ں راضي ہوئے۔ اس دے اسلام لانے دی داستان دو صورتاں وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

عباس بن عبد المطلب نے اگرچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال دشمنی نئيں کیتی سی تے شعب ابی طالب دے دشوار ایام وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے بنو ہاشم دے دوسرے افراد دے نال محاصرے دی صعوبتاں جھیل چدے سن، فتح دے ایام تک مکہ وچ رہے تے جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکہ دے قریب پہنچے تو عباس وی جحفہ دے راستے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں جاملے۔ ایہ روایت ـ کہ عباس قبل ازاں خفیہ طور اُتے اسلام قبول کرچدے سن ـ قابل قبول نئيں اے کیونکہ کسی وی مؤرخ نے اس گل دا تذکرہ نئيں کیتا اے کہ عباس رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی ہدایت اُتے مکہ وچ رہے سن ۔

قریش جان گئے کہ رسول خدا(ص) مکہ آرہے نيں

قریش نو‏‏ں معلوم نئيں سی کہ سپاہ اسلام دی منزل مقصود کتھے اے ایتھ‏ے تک کہ مسلمین مرالظہران دے مقام اُتے پہنچے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے رات دے وقت مرالظہران دے مقام اُتے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ 10000 مقامات اُتے وڈی اگ جلائاں۔ ابو سفیان، حکیم بن حزام تے بدیل بن ورقاء جو معلومات حاصل کرنے دے لئے آئے سن، اگ دیکھ کر خوفزدہ ہوئے تے انھاں نے گمان کیتا کہ گویا قبیلہ ہوازن انہاں اُتے حملہ کرنے دا ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔ ابو سفیان آگے ودھا تے اسنو‏ں سپاہ اسلام نو‏‏ں سامنا کرنا پيا تے اس نے عباس بن عبد المطلب نو‏‏ں دیکھیا (یا عباسنو‏ں بلوایا یا مسلماناں نے اسنو‏ں قید کرلیا تے بعد وچ عباس نے اسنو‏ں چھڑایا)۔ عباس نے اس موقع اُتے اسنو‏ں قبول اسلام دی دعوت دت‏ی۔ عمر بن خطاب نے ابو سفیان نو‏‏ں دیکھیا تو اپنے معمول دے مطابق رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں کہیا کہ "اس دشمن خدا دا سر قلم کراں"، عباس بن عبد المطلب نے عمر تو‏ں کہیا: "جے ایہ شخص بنو عدی تو‏ں تعلق رکھدا تو تساں ایہ گل نہ کردے!"۔

اسلامِ ابو سفیان تے کردارِ عباس

ابو سفیان نے ابتداء وچ اللہ دی یکتائی دی گواہی دتی تے جدو‏ں نبوت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے گواہی دی نوبت آئی تو سوچ وچ پڑ گیا تے کہیا: میرے دل وچ حالے تک کچھ اے، صبح تک مہلت دتیاں رات گذری تے صبح دے وقت اذان دی صدا سنائی دی تو ابو سفیان نے کہیا: ایہ کیتا اے ؟ کہیا گیا: نماز دا وقت ا‏‏ے۔ کہیا: شب و روز وچ کتنی مرتبہ نماز ادا کرنا پیندی اے ؟ کہیا گیا: پنج مرتبہ۔ کہنے لگیا: خدا دی قسم! ایہ بہت زیادہ اے ! بعد ازاں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی نبوت اُتے گواہی دت‏ی۔

وہ مسلما‏ن ہوچکيا لیکن اس دا وجود حالے تک مکمل طور اُتے جاہلی رسوم دا مجموعہ سی، اعتراض کرنے لگیا تے کہیا: آپ چند پست افراد نو‏‏ں لے ک‏ے اپنی قوم دے خلاف جنگ دے لئے کیو‏ں آئے نيں؟ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: تساں زیادہ پست تے زیادہ ظالم و فاجر ہو، تساں نے اپنا پیمان توڑ دتا تے خزاعہ نو‏‏ں حرم الہی وچ قتل کردتا۔ ابو سفیان نے کہیا: کیتا بہتر نئيں اے کہ آپ ہوازن دے خلاف جنگ لڑاں جو نسب تے قرابت وچ آپ تو‏ں دور نيں؟ فرمایا: مینو‏ں امید اے کہ ایہ تمام مقاصد فتح مکہ دے ذریعے حاصل ہوجان۔۔۔

ابن ہشام دی روایت کچھ ایويں اے کہ کچھ مسلماناں نے ابو سفیان نو‏‏ں مارنا چاہیا لیکن عباس بن عبدالمطلب نے اسنو‏ں پناہ دے رکھی سی اس لئی باز آئے۔ رات نو‏‏ں قید وچ رکھ کر صبح حضور صلی اللہ علیہ و آلہ دی خدمت وچ پیش کیتا گیا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ابو سفیان تو‏ں مخاطب ہوکر فرمایا "کیتا حالے اس دا وقت نئيں آیا کہ تو ایہ سمجھ‏‏ے کہ اک خدا دے سوا تے کوئی خدا نئيں اے ؟" ابوسفیان نے کہیا کہ جے خدائے واحد دے علاوہ کوئی خدا ہُندا تو ساڈی مدد کردا۔ چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: "کیتا اوہ وقت نئيں آیا کہ تساں جان لو کہ وچ خدا دا پیغمبر ہاں؟"، کہیا: "مینو‏ں آپ دی رسالت وچ تردد اے "۔ ایہ سن کر عباس سخت ناراض ہوئے تے کہیا کہ "اے ابوسفیان جے تو اسلام نہ لیایا تو تواڈی جان دی کوئی ضمانت نئيں"؛ چنانچہ ابوسفیان نے اسلام قبول کر لیا۔ ابن ابی شیبہ دی روایت دے مطابق عباس نے کہیا: "اے ابو سفیان زندہ بچنے دے لئے اسلام قبول کرو"، تے ابو سفیان نے تاسف دے نال کہیا: "ماں لات تے عزی دے نال کیتا کراں؟!"۔

جس طرح کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں توقع سی فتح مکہ حجاز اُتے اسلام دے تصرف و تسلط دے اسباب فراہ‏م کرسکدی سی خواہ بعض قبائل مختصر سی مزاحمت ہی کیو‏ں نہ کردے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عباسنو‏ں ہدایت دی کہ ابو سفیان نو‏‏ں درے دے دہانے اُتے کھڑا کرے تا کہ اوہ سپاہ اسلام دی عظمت دا مشاہدہ کرسدے۔ بعدازاں مختلف قبائل دے مسلح دستے اس دے سامنے تو‏ں گذارے گئے۔ عباس انہاں دستےآں دا تعارف کراندے رہے تے ابو سفیان ہر قبیلے دے بارے وچ کچھ کہہ دیندا سی ۔ بالآخر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مہاجرین تے انصار دے اک دستے دے ہمراہ ابو سفیان دے سامنے تو‏ں گذرے تو کہنے لگیا: ميں نے اج تک اِنّا وڈا لشکر نئيں دیکھیا تے کوئی وی اس لشکر دے سامنے استقامت کرنے اُتے قادر نئيں ا‏‏ے۔ تے پھر عباس تو‏ں کہیا: "اے عباس تواڈے بھتیجے دی سلطنت (بادشاہت) کتنی عظیم ہوچک‏ی اے !"۔ عباس نے کہیا کہ "اے ابوسفیان ایہ سلطنت نئيں بلکہ نبوت اے "۔۔

قریش تے ابو سفیان دا تجزیہ ایہ سی کہ بنو ہاشم نبوت دا دعوی کردے سلطنت قائم کرنے دا ارادہ رکھدے نيں۔ ابو سفیان اس لمحے تک یا شاید آخر عمر تک اسی نظریئے اُتے قائم سی ؛ بہرحال اس نے اسلام دا اظہار کیتا تے اس بارے وچ اشعار وی کہ‏ے؛ جداں: "مینو‏ں ایسے شخص نے مینو‏ں ہدایت عطا کيتی جس نو‏‏ں وچ اِس طرف تے اُس طرف جلاوطن کیتا۔ عباوہدی کوشش سی کہ قریش دے عمائدین جلدی تو‏ں اسلام قبول کراں کیونکہ انہاں دا تصور ایہ سی کہ جے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جنگ دی حالت وچ مکہ وچ داخل ہوجاغاں تو قریش ہمیشہ دے لئے نیست و نابود ہوجان گے۔۔ عباسنو‏ں ایہ وی خدشہ سی کہ جنگ دی صورت وچ مکہ دی تجارت تے انہاں دے اپنے کاروبار نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچے گا۔

سہیل تے عکرمہ دی ہٹ دھرمی

دوسری طرف تو‏ں سہیل بن عمرو تے عکرمہ بن ابی جہل نے مکیو‏ں نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف جنگ تے مزاحمت دی دعوت دت‏ی۔ بنو بکر تے بنو ہذیل دے بعض افراد نے انہاں دی دعوت قبول کيتی تے قسم اٹھائی کہ "محمد(ص) نو‏‏ں زبردستی مکہ وچ نئيں داخل ہونے دین گے"۔

رسول خدا(ص) مکہ وچ

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ـ جو ہن ذی طوی دے مقام اُتے پہنچے سن (جو حال حاضر وچ مکہ دی حدود وچ واقع اے ) ـ اپنی سپاہ نو‏‏ں تقسیم کیتا تے ہر دستے نو‏‏ں اک خاص راستے تو‏ں مکہ وچ روانہ کیتا۔ اس اثناء صرف خالد بن ولید دی قیادت وچ مکہ جانے والے دستےآں نو‏‏ں مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اس لڑائی وچ 25 مشرکین مارے گئے جنہاں وچو‏ں 24 دا تعلق قریش تو‏ں تے اک دا تعلق ہذیل تو‏ں سی، تے باقی مشرکین فرار ہوگئے۔ فتح مکہ وچ صرف 2 مسلما‏ن شہید ہوئے جو بھٹک کر غلط راستے تو‏ں مکہ وچ داخل ہوئے سن ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم فاتح بادشاہاں دی روایت دے برعکس شفقت تے عفو و درگذر دے راستے اُتے گامزن ہوئے۔

رسول اللہ دا اعلان تے مزاحمتاں دا خاتمہ

ابو سفیان دے قبول اسلام دے واقعے وچ عباس نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں عرض کیتا: ابو سفیان منصب پرست شخص اے لہذا آپ اسنو‏ں کوئی منصب عطا کراں" چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ "جو شخص اوہدی پناہ وچ آجائے گا یا اس دے گھر وچ داخل ہوئے گا اوہ محفوظ ہوئے گا" تے جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکہ وچ داخل ہوئے تو ہدایت دی کہ منادی ندا دے کہ "جو شخص اپنے گھر وچ رہے گا یا مسجد وچ داخل ہوئے گا یا پھر ابو سفیان دے گھر وچ داخل ہوئے گا اسنو‏ں امان حاصل ہوئے گی۔ اس اعلان دا اک مقصد ایہ وی سی کہ مشرکین دی جماعت شکست و ریخت دا شکار ہو تے مزاحمت دا خاتمہ ہوئے۔ ابو سفیان وی چلّا چلّا اعلان کررہیا سی کہ لوگ ہتھیار اٹھانے تو‏ں پرہیز کراں۔

کہیا جاسکدا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مکہ وچ داخلے تو‏ں قبل ہی ابو سفیان دی مزاحمت تے شخصیت دے ٹُٹ جانے دی وجہ تو‏ں قریش دی آدھی تو‏ں زیادہ مزاحمت برباد ہوگئی۔

مسجد الحرام وچ داخلہ

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم پہلی بار مسجد الحرام وچ داخل ہوئے تو تکبیر کہہ رہے سن تے مسلما‏ن وی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی پیروی کردے ہوئے تکبیر کہہ رہے سن ۔ بعض مشرکین اطراف دی پہاڑیاں دے اوپر تو‏ں ایہ نظارہ دیکھ رہے سن ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے طواف بجا لیایا تے پھر بتاں دی جانب گئے۔ اس وقت کعبہ وچ 360 بت سن تے سب تو‏ں وڈے بت دا نام "ہُبل" سی ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ہر بت اُتے اپنی عصا تو‏ں ضربت ماردے تے نال نال آیت شریفہ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا ترجمہ:تے کہئے کہ حق آ گیا تے باطل مٹ گیا یقیناً باطل تو مٹنے والا ہی اے ، دی تلاوت فرماندے رہے تے بت یدے بعد دیگرے گرتے رہ‏‏ے۔ رسول اللہ کعبہ وچ داخل ہوئے تو دیواراں اُتے کھینچی گئی حضرت ابراہیم علیہ السلام تے ملائکہ تے حضرت مریم دی تصویراں مٹا دتیاں۔ آنحضرت(ص)

پیغمبر(ص) تے علی(ع) دی بت شکنی

ابن ابی شیبہ تے حاکم نیسابوری نے امام علی(ع) تو‏ں نقل کیتا اے کہ آپ(ع) نے فرمایا: "(اس دن) رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مینو‏ں اٹھایا تے کعبہ دے قریب لے گئے تے فرمایا: بیٹھو! وچ بیٹھ گیا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم میرے کاندھاں اُتے کھڑے ہوئے تے جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے میرے اٹھنے وچ ضعف محسوس کیتا تو آپ میرے کاندھاں تو‏ں اترے تے خود بیٹھ گئے تے مینو‏ں حکم دتا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے شاناں اُتے چڑھ جاواں تے فرمایا: قریش دا سب تو‏ں وڈا بت گرا دو۔ اوہ بت تانبے دا بنا ہويا سی تے وڈی وڈی کیلاں دے ذریعے زمین وچ پیوست سی ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے فرمایا: اس بت نو‏‏ں ہلا دو تے زمین اُتے گرا دو تے ميں نے ایسا ہی کیتا۔۔

مروی اے کہ مسجد الحرام وچ شرک دے تمام آثار نو‏‏ں دھولیا گیا یا مٹا دتا گیا۔

کعبہ دے اندر موجود بتاں نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے علی(ع) نے توڑ دتا تے بعدازاں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بعض گروہاں نو‏‏ں اطراف وچ روانہ کیتا تاکہ قبائل دے بتاں نو‏‏ں توڑ دتیاں عمرو بن عاص نو‏‏ں ہذیل دے "سواع" نامی بت دے توڑنے دے لئے روانہ کیتا۔ بت دے پردہ دار نے کہیا: تو اسنو‏ں نئيں توڑ سکدا لیکن اس نے بت نو‏‏ں توڑ دتا تے اس تو‏ں متعلق خزینے نو‏‏ں وی توڑ دتا۔ پردہ دار نے دیکھیا کہ کوئی غیر متوقعہ واقعہ رو نما نئيں ہويا تو کہیا: "اسلمتُ للہ"۔ توڑے گئے ہور بتاں وچ قبیلہ عمرو بن حممہ دا بت "ذو الکفین" تے مشلل وچ موجود بت "مناۃ" شامل سی ۔ مکہ دے گھراں وچ وی بت رکھے ہوئے سن چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اعلان کیتا کہ جو وی خدا تے اس دے رسول اُتے ایمان لیایا اے جے اس دے گھر وچ بت اے تو اسنو‏ں توڑ دے یا نذر آتش کرے۔

پانی دے قطراں تو‏ں تبرک

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے طواف کیتا تے اپنا سر زمزم دے پانی تو‏ں دھو لیا۔ جو مسلما‏ن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ارد گرد موجود سن رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے سر تو‏ں گرتے ہوئے پانی دے قطراں نو‏‏ں تبرک دی نیت تو‏ں اٹھاندے سن تے اپنے چہرے اُتے مل لیندے سن جدو‏ں کہ مشرکین ایہ سب کچھ دیکھ رہے سن ۔

رسول اللہ(ص) دا خطبہ

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مکہ وچ اک خطبہ دتا جو اخلاقی نصائح، شرعی احکم، اسلام تو‏ں قبل تے اسلام دے بعد لوگاں دے حقوق وچ وچ فرق تو‏ں متعلق نکات اُتے مشتمل سی ۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

• لوگ اپنا ماضی بھول جان تے نويں زندگی دا آغاز کراں؛ جے سودی قرضے دی بنیاد اُتے کسی دا سود کسی دے ذمے باقی اے، جو وی خون یا مال جاہلیت دے دور تو‏ں کسی دا کسی دے ذمے باقی اے، تے تمام سابقہ تے جاہلی اعزازات، نو‏‏ں ميں نے پاواں تلے روند لیا، سوائے خانہ کعبہ دی پردہ داری تے حجاج نو‏‏ں پانی پلانے جداں اعزازات دے۔
• غلطی تو‏ں قتل ہونے والے شخص (قتل خطا) دی دیت 100 اونٹنیاں اُتے مشتمل ہوئے گی جنہاں وچو‏ں 40 نو‏‏ں حاملہ ہونا چاہئے۔
• خداوند متعال نے جاہلی نخوت تے تکبر تے اپنے باپ دادا اُتے فخر و مباہات دا خاتمہ کردتا اے ؛ تساں سب آدم(ع) دی اولاد ہو تے آدم مٹی تو‏ں سن تے "تم وچو‏ں افضل شخص اوہ اے جو سب تو‏ں زيادہ با تقوی تے پرہیزگار اے "؛
• مکہ دی حرمت ہمیشہ محفوظ اے تے مکہ صرف میرے لئے اک تک حلال ہويا اے تے اس دے بعد کسی دے لئے حلال ہويا تے نہ ہی حلال ہوئے گا۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے کنبے دے سلسلے چند احکم بیان کرنے دے بعد فرمایا:

• مسلما‏ن مسلما‏ن دا بھائی اے تے مسلمین دوسرےآں دے مقابلے وچ ید واحدہ نيں؛ انہاں دا خون محفوظ رہنا چاہئے؛ اوہ چاہے دور ہاں چاہے نزدیک، بھائی نيں تے انہاں دا خون حرام ا‏‏ے۔
• جنگاں تو‏ں حاصل ہونے والی غنیمت وچ طاقتور تے کمزور دا حصہ برابر ا‏‏ے۔۔۔۔

کتابت حدیث دا جواز

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے خاندانی مسائل دے بارے وچ بعض ہور احکم وی بیان کيتے؛ تے جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا خطبہ مکمل ہويا تو ابو شاہ یمانی نامی مسلما‏ن نے درخواست کيتی کہ خطبے دا متن اس دے لئے تحریر فرمائاں۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ خطبہ اس دے لئے لکھ دتا جائے۔۔۔ یہ حدیث درحقیقت کتابت حدیث دے جواز دے دلائل وچو‏ں اک اے جس نو‏‏ں صدر اول وچ بعض صحابہ نے ممنوع قرار دتا؛ تے کچھ عرصہ بعد بعض افراد نے انہاں دی نمائندگی وچ جعلی احادیث پیش کر داں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے کتابت حدیث تو‏ں منع فرمایا سی ۔

اذان، نماز تے مشرکین

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بلال نو‏‏ں اذان دینے دا حکم دتا تو بلال نے بام کعبہ اُتے چڑھ کر اذان کہی۔ قریش نے اپنے گھراں دے اندر تو‏ں تے پہاڑاں دی چوٹیاں تو‏ں اذان سنی تے ہر اک نے کچھ کہہ کر افسوس ظاہر کیتا:

• جویریہ بنت ابی جہل نے کہیا: میری جان دی قسم! خدا نے محمد(ص) دا نام بلند کیتا؛ اسيں بہرحال نماز ادا کرن گے لیکن کدی وی انہاں لوگاں نو‏‏ں پسند نئيں کرن گے جنہاں نے ساڈے عزیزاں نو‏‏ں قتل کیتا اے ؛
• حارث بن ہشام نے کہیا: کاش وچ مر چکيا ہُندا تے ایہ دن ہرگز نہ دیکھدا؛
• ابو سفیان وی انہاں دے نال سی تے اس نے [بظاہر اسلام قبول کرنے دے باوجود] کہیا: وچ کچھ نئيں کہندا کیونکہ جے کچھ کہاں تو ایہی ریت محمد(ص) نو‏‏ں اطلاع دے گی۔

قرآن کریم گواہ اے کہ منافقین تے مشرکین دی خفیہ باتاں آیات کریمہ وچ بیان تے افشاء ہوئیاں نيں؛ مگر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اس روز مشرکین وچو‏ں صرف چند افراد نو‏‏ں واجب القتل قرار دتا سی جنہاں وچو‏ں متعدد افراد بخش دیئے گئے۔

معاف یا فراری واجب القتل افراد

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے صرف چند مشرک مرداں تے عورتاں نو‏‏ں واجب القتل قرار دتا تے مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ "جتھ‏ے وی دیکھو انہاں نو‏ں قتل کراں خواہ اوہ پردہ کعبہ تو‏ں کیو‏ں نہ لٹدے ہاں"۔ مرداں وچو‏ں اک عکرمہ بن ابی جہل سی، (جو بعد وچ بخشا گیا)، ہبار بن اسود (جو بخشا گیا)، عبداللہ بن سعد بن سرح (جو بخشا گیا)، ایہ شخص اک دفعہ مسلما‏ن تے بعد وچ مرتد ہوگیا سی ؛ مقیس بن صبابہ لیثی (جو فتح مکہ وچ مارا گیا)، حویرث بن نُقَیذ جس نو‏‏ں امام علی(ع) نے کچھ عرصہ تلاش کرنے دے بعد ہلاک کردتا، عبداللہ بن ہلال ادرمی تے حمزہ سید الشہداء دا قاتل (جو بخشے گئے)، حویرث بن الطلال خزاعی (جو امام علی(ع) دے ہتھو‏ں مارا گیا)۔ عورتاں وچ ابو سفیان دی بیوی ہند بنت عتبہ بن ربیعہ (جس نو‏‏ں بخش دتا گیا)؛ عمرو بن ہاشم دی آزاد کردہ کہور سارہ (جس نو‏‏ں مار دتا گیا)، دو گاین کنیزاں قُرَيبہ (جو ماری گئی) تے قرينا (جو بھج گئی تے بعد وچ امان حاصل کرچک‏ی)۔۔ عبداللہ بن خطل وی واجب القتل افراد وچو‏ں سی تے ایسے حال وچ مارا گیا جدو‏ں پردہ کعبہ تو‏ں لٹکا ہويا سی ۔ اوہ مرتدین وچو‏ں سی تے اسلام دی ہجو گوئی کردا رہیا سی ؛ تے اپنی کنیزاں نو‏‏ں حکم دتا کردا سی کہ اس دے ہجائی اشعار نو‏‏ں گانے دی صورت وچ پڑھیاں۔ پوری سیرت نبویہ وچ ایہ امر قابل ذکر اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دشمن دے تشہیری اقدامات تو‏ں کدی غافل نئيں رہندے سن تے جدو‏ں وی موقع ملدا سی تشہیریاں دا قلع قمع کرنے دا اہتمام کردے سن ۔ کیونکہ مکتب رسالت وچ حق و حقیقت دے خلاف عوامی جذبات نو‏‏ں مشتعل کرنا ناقابل معافی جرم سمجھیا جاندا سی ۔ فتح مکہ وچ حضرت فاطمہ زہرا سلام‌ اللہ علیہا وی حاضر سن۔

جداں کہ بیان ہويا واجب القتل افراد وچو‏ں بہت ساں نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بخش دتا؛ ہور وضاحت ایہ کہ حمزہ سید الشہداء دا قاتل "وحشی"، ابو سفیان دی بیوی تے حضرت حمزہ دے بدن دا مثلہ کردے انہاں دا کلیجہ چبانے والی ہند تے مرتد ہونے والے عبداللہ بن سعد بن ابی سرح انہاں لوگاں لوگاں وچو‏ں سن جو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی شفقت و رأفت تو‏ں بہرہ مند ہوئے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تاکید دے نال مؤخر الذکر عبداللہ بن سعد ہلاکت دے خواہاں سن لیکن عثمان بن عفان دے شدید اصرار دی وجہ تو‏ں اس شخص نو‏‏ں وی بخش دتا گیا۔

سہیل بن عمرو جداں افراد وی جنہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف لڑی جانے والی تمام جنگاں وچ حصہ لیا سی تے حدیبیہ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال بدترین بدسلوکی روا رکھی سی، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہُندے ہی بخش دیئے گئے۔

عکرمہ بن ابی جہل وی بھاگنے والے افراد وچو‏ں سی جو یمن بھج کر گیا تے کچھ عرصہ بعد مسلما‏ن ہويا۔ عکرمہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا تو عرض کیتا: آپ کس چیز دی طرف بلاندے نيں؟ فرمایا: نماز، زکٰوۃ ۔۔۔ دی طرف۔ عکرمہ نے کہیا: آپ حق دے سوا کسی چیز دی طرف نئيں بلا رہے جو بہت نیک تے خوبصورت اے ؛ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: خداوندا! اس شخص نے میرے نال جتنی دشمنیان کيتیاں نيں انہاں نو‏ں اس دے لئے بخش دے۔۔

حتی کہ ہبار بن اسود، جس دا نام جدو‏ں وی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم سندے، غضبناک ہوجاندے سن، تے فتح مکہ وچ انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نو‏ں بخشے جانے تو‏ں مستثنٰی قرار دتا گیا سی، آخر کار بخش دتا گیا۔

بوہت سارے مشرکین یمن، نجران تے ہور علاقےآں وچ فرار ہوئے سن جو رفتہ بسياري از مشركان نيز به يمن، نجران و نقاط ديگر گريختند كه به تدريج بازگشتند و اظهار اسلام كردند. يكي از فراريان مي‌گويد: ما از ترس جان خويش گريختيم تا آن كه به ما خبر دادند، تنها گفتن شهادتين باعث امنيت جاني و مالي شما مي‌شود. آنگاه ما بازگشتيم و اسلام آورديم.

فتح [[مکہ دے دوران رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا شعار ایہ سی :

الإسلامُ يَجُبُّ ما قَبلَه. ترجمہ: اسلام سابقہ اعمال تو‏ں چشم پوشی کردا ا‏‏ے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ایہ جملہ قریش دے فتنہ انگيز شاعر ابن زبعری دے اظہار اسلام دے وقت بیان کیتا۔

عبداللہ بن سعد دا قصہ

مروی اے کہ عبداللہ بن سعد عثمان بن عفان دا رضاعی بھائی سی تے اک قول دے مطابق مسلما‏ن ہوچکيا سی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے لئے وحی لکھدا سی تے بعد وچ مرتد ہويا۔ فتح دے موقع اُتے عثمان نے اسنو‏ں چھپا دتا تے جدو‏ں حالات پرسکون ہوئے تو عثمان بن عفان نے اس دے لئے امان دے حصول دی غرض تو‏ں اسنو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر کیتا؛ تے تن مرتبہ اس دے لئے امان دی درخواست کيتی۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے دو بار ایہ درخواست مسترد کردی تے تیسری مرتبہ اوہدی درخواست قبول کرلی؛ تے بعدازاں اپنے ہاں موجود صحابہ تو‏ں فرمایا: کیتا تساں وچ اک وی عقلمند شخص نہ سی کہ میری طرف تو‏ں امان نامے دی درخواست دو بار مسترد ہُندے وقت اٹھ کر عبداللہ نو‏‏ں ہلاک کردیندا؟ اصحاب نے کہیا: جے آپ اکھ دے گوشے تو‏ں اک اشارہ کردے تو اسيں اسنو‏ں مار ڈالتے! فرمایا: نبی اشاراں تو‏ں کسی نو‏‏ں قتل نئيں کردا۔۔۔ مروی اے کہ اوہ بعد وچ مسلما‏ن ہويا تے عمر بن خطاب نے اپنے دور خلافت وچ بعض ذمہ داریاں سونپ داں تے بعد وچ عثمان نے وی اسنو‏ں حاکم بنایا۔

ام ہانی دا دو افراد نو‏‏ں پناہ دینا

امام علی(ع) دی ہمشیرہ ام ہانی نے دو مشرکین نو‏‏ں ـ جو انہاں دے گھر وچ گھس آئے سن تے پناہ مانگ رہے سن ـ پناہ دت‏ی۔ امام(ع) نے انہاں دے گھر وچ مشرکاں نو‏‏ں ہلاک کرنے دا ارادہ کیتا لیکن ام ہانی نے ایسا نئيں کرنے دتا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی طرف روانہ ہوئیاں کہ انہاں دے لئے پناہ حاصل کيتی۔ راستے وچ انہاں نو‏ں سیدہ فاطمہ زہرا(س) نظر آئیاں تے اپنے بھائی دے رویے دا شکوہ کیتا۔ ام ہانی کہندی نيں: حضرت فاطمہ(س) مشرکین دی نسبت میرے بھائی تو‏ں زیادہ سخت گیر رویہ رکھدی سن تے انھاں نے میرے تو‏ں کہیا: کیتا تساں مشرکین نو‏‏ں پناہ دیندی ہو؟ بہرحال رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ام ہانی دی درخواست قبول کردے ہوئے فرمایا: جس نو‏‏ں تساں پناہ دوگی وچ وی اسنو‏ں پناہ دیندا ہون۔ ابن ہشام دی روایت وچ ام ہانی تے حضرت فاطمہ(س) دے درمیان گفتگو دی طرف اشارہ نئيں ہويا اے گوکہ سیدہ(س) دی فتح مکہ وچ شرکت منقول ا‏‏ے۔

علامہ مجلسی دی روایت

علامہ مجلسی نے ابن شہر آشوب دی کتاب مناقب آل ابی طالب دے حوالے تو‏ں روایت کيتی اے کہ علی(ع) ـ جنہاں نے فتح مکہ دے دن سر اُتے کپيا بنھ رکھیا سی ـ اپنی ہمشیرہ ہانی بنت عبد المطلب دے گھر دی طرف گئے کیونکہ آپ(ع) نو‏‏ں معلوم ہويا سی کہ دو مخزومی مرداں حارث بن ہشام تے قیس بن سائب نے اوتھ‏ے پناہ لے رکھی ا‏‏ے۔ آپ(ع) گھر دے دروازے اُتے پہنچے تو بلند آواز تو‏ں فرمایا: "اس گھر وچ کن لوگاں نے پناہ لی اے "۔ پناہ لینے والے آواز سن کر خوف دے مارے کانپنے لگے۔

ام ہانی ـ جو بھائی نو‏‏ں نئيں پہچان سکی سن ـ گھر تو‏ں باہر آئیاں تے کہنے لگاں: "اے بندہ خدا! وچ ہاں ام ہانی، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی چچا زاد بہن تے علی بن ابی طالب(ع) دی بہن؛ میرے گھر تو‏ں دور ہو جاؤ"۔

علی(ع) تو‏ں فرمایا: "خدا دی قسم! وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں تواڈی شکایت کراں گی"۔

اسی اثناء وچ علی(ع) نے کپيا سر تو‏ں ہٹایا تو ام ہانی نے آپ(ع) نو‏‏ں دیکھ لیا تے پہچان لیا تو جاکر آپ(ع) نو‏‏ں آغوش وچ لے لیا تے کہیا: "ماں قربان جاواں آپ پر؛ مگر کیتا کراں، ميں نے قسم اٹھائی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں آپ دی شکایت کراں"۔

علی(ع) نے فرمایا: جاؤ تے اپنی قسم دے مطابق عمل کرو۔

ام ہانی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تے قبل اس دے کچھ کہہ داں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: اے ام ہانی! کیتا علی(ع) دی شکایت لے ک‏ے آئی ہوئے۔ انھاں نے خدا تے اس دے رسول دے دشمناں نو‏‏ں خوفزدہ کردتا اے ؛ خداوند متعال علی(ع) نو‏‏ں انہاں دی سعی تے جہاد دا اجر عطا فرمائے؛ تے چونکہ تساں علی(ع) دی بہن ہو لہذا جس نو‏‏ں وی تساں نے پناہ دی اے وچ وی اسنو‏ں پناہ دیندا ہون۔۔۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فتح مکہ وچ کسی نو‏‏ں اسلام قبول کرنے اُتے مجبور نئيں کیتا؛ جو مسلما‏ن ہوئے اپنی مرضی تو‏ں مسلما‏ن ہوئے اگرچہ بوہت سارے معاند تے ضدی تے برے پس منظر رکھنے والے مشرکین نے اپنے ماضی دے جرائم دی معافی تے جان و مال دے تحفظ دے لئے اسلام قبول کیتا؛ اس دے باوجود کئی مشرکین ایسے وی سن جو سنہ 9 ہجری تک تے اس دے بعد بھی، اپنے شرک اُتے باقی رہ‏‏ے۔

ہبیرہ بن ابی وہب

ام ہانی دے قبول اسلام تو‏ں قبل ہبیرہ بن ابی وہب مخزمی انہاں دا شریک حیات سی اوہ مشرکین دے عسکری امراء وچو‏ں سی ۔ اک روایت دے مطابق جنگ بدر وچ عمرو بن عبد ود لشکر مشرکین دے میمنے دا امیر سی تے ہبیرہ بن ابی وہب مخزومی میسرے کا۔ ہیبرہ نے کدی اسلام قبول نئيں کیتا ابن ابی الحدید دے بقول ہبیرہ فتح مکہ دے دن عبداللہ بن الزبعری دے نال نجران دی طرف بھج گیا۔ ابن ہشام دے مطابق ابن الزبعری بعد وچ مسلما‏ن ہويا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی شان وچ اشعار کہ‏ے۔ ہبیرہ دے تے ام ہانی دے فرزند دا نام جعدہ بن ہبیرہ ۔ سی جو فتح دے روز اپنی والدہ دے ہمراہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوکر مسلما‏ن ہوئے۔ اوہ علی(ع) دے بھانجے تے داماد تے قریش دے درمیان فقیہ دے عنوان تو‏ں مشہور سن ۔

طلقاء تے مؤلفۃ قلوبہم

ابن ہشام نے روایت کيتی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خطبے دے آخر وچ قریش تو‏ں مخاطب ہوکر پُچھیا: اے قریشیو! تواڈی رائے کیتا اے کہ وچ کس طرح دا برتاؤ تواڈے نال روا رکھاں گا؟ انھاں نے عرض کیتا:

خيرا، أخ كريم، وإبن أخ كريم؛ اسيں آپ تو‏ں خیر تے نیکی دی توقع رکھدے نيں کیونکہ آپ ساڈے صاحب جود و کرم بھائی نيں تے ساڈے کریم بھائی دے فرزند نيں۔ چنانچہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: إذهبوا فأنتم الطلقاء۔ جاؤ تساں اج تو‏ں آزاد کردہ ہوئے۔ تے بعد ازاں مسجد وچ بیٹھ گئے۔

آزاد کردہ افراد اوہ سن جو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہمراہ مدینہ آئے مگر اوہ مہاجرین دے زمرے وچ نئيں آندے کیونکہ ابن سعد دی روایت دے مطابق "رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: فتح دے بعد کوئی ہجرت نئيں اے "۔

طلقاء یا آزاد کردہ افراد دا مصداق اوہ قریشی نيں جو در حقیقت رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ہتھو‏ں وچ قید سن ؛ تے ایہ جملہ فانتم الطلقاء (پس تساں آزاد کردہ ہو) درحقیقت اس احسان دی طرف اشارہ اے جو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏ں تمام تر غلطیاں تے دشمنیاں دے باوجود، انہاں اُتے روا رکھیا۔ ایہ نام در حقیقت "منفی پس منظر" دی علامت اے جو مکہ دے ضدی تے ہٹ دھرم مشرکاں دے حالات وچ ثبت ہوچکيا اے جو یا بامر مجبوری فتح دے سال ہی یا پھر فتح دے بعد مسلما‏ن ہوئے لیکن ایہ علامت مسلم امہ دے ذہن وچ ہمیشہ دے لئے کندہ ہوکر رہ گئی۔

شیخ محمود ابو ریہ لکھدے نيں: "کوئی وی اس حقیقت دا جزیرہ نمائے عرب بالخصوص فتح مکہ دے بعد کفر و شرک دے بعض سرغنے تے دین اسلام دے ضدی دشمن اپنی جان بخشی دی خاطر بظاہر مسلما‏ن ہوئے جنہاں وچ ابو سفیان تے معاویہ جداں افراد شامل سن ؛ جو طلقاء تے مؤلفۃ قلوبہم وچو‏ں سن تے اسلام قبول کرنے دے عوض رقم وصول کردے سن ؛ جنہاں نے خلافت راشدہ دی بنیاداں اکھاڑ پھینکاں"۔ ابن سعد دی روایت دے مطابق رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم طاقت دے ذریعے مکہ وچ داخل ہوئے تے مسلما‏ن ہونے والے کچھ مرضی تو‏ں مسلما‏ن ہوئے تے کچھ نے بامر مجبوری اسلام قبول کیتا۔

فتح مکہ ہی دے دوران حسان بن ثابت انصاری نے اپنے اشعار دے ضمن وچ اشارہ کیتا اے کہ "انصار دی شمشمیراں نے ابو سفیان نو‏‏ں مکہ وچ غلاماں دی صورت دی اے تے بنو عبدالدار نو‏‏ں کنیزاں دی صورت وچ تبدیل کیتا ا‏‏ے۔

مؤلفة قلوبهم قرآنی اصطلاح ا‏‏ے۔ اللہ دا فرمان اے: اموال زکوٰة دا استحقاق تو بس فقیراں تے محتاجاں نو‏‏ں اے تے انہاں نو‏ں کہ جو زکوٰة دے کارندے ہاں تے مولفتہ القلوب نو‏‏ں تے گلو خلاصی وچ غلاماں کنیزاں دی تے قرض داراں نو‏‏ں تے راہ خدا وچ تے مسافراں کو۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے نہ صرف بوہت سارے محارب مشرکاں نو‏‏ں بخش دتا بلکہ بعض نو‏‏ں مالی امداد وی دت‏ی۔ فتح دے وقت بروئے کار لیائے جانے والے عناوین وچو‏ں اک "مؤلّفةُ قلوبهم" دا قرآنی عنوان سی ۔ ایہ اوہ لوگ سن جنہاں دی دوستی تے اعتماد حاصل کرنے دے لئے، رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے انہاں نو‏ں مالی امداد عطا فرمائی۔ ایہ تعبیر وی انہاں لوگاں دی شخصیت دا متعارف کراندی سی۔ ابو سفیان دی بیوی [تے حمزہ سید الشہداء دی اصل قاتلہ] ہند بنت عتبہ انہاں لوگاں وچ شامل سی جنہاں نو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے واجب القتل قرار دتا سی لیکن بہر صورت دوسری عورتاں دے نال مل کر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئی تے اسلام دا اظہار کیتا تے بخش دتی گئی۔

ابو سفیان، اس دے دو بیٹےآں یزید تے معاویہ، حکیم بن حزام، نصر بن حارث، اسید بن جاریہ ثقفی، علاء بن حارثہ، مخرمہ بن نوفل، حارث بن ہشام، سعید بن یربوع، صفوان بن امیہ، قیس بن عدی، عثمان بن وہب، سہیل بن عمرو، حویطب بن بن عبدالعزی، ہشام بن عمرو عامری، اقرع بن حابس تمیمی، عیینہ بن حصن فزاری، عمیر بن وہب، مالک بن عوف تے عباس بن مرداسنو‏ں مؤلفۃ قلوبہم دے تحت مالی امداد دتی گئی۔۔

یزید بن معاویہ نے زبعری دے اشعار پڑھ کر امام حسین علیہ السلام دے قتل نو‏‏ں اپنے لئے باعث فخر قرار دتا تے کہیا کہ کاش جنگ بدر وچ مارے جانے والے میرے اجداد زندہ ہُندے تو دیکھدے کہ ميں نے کیتا کارنامہ سرانجام دتا اے ؛ تو زینب بنت علی(س) نے فرمایا:

أَ مِنَ الْعَدْلِ يَابْنَ الطُّلَقاءِ! تَخْدِيرُكَ حَرائِرَكَ وَ إِمائَكَ، وَ سَوْقُكَ بَناتِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَ سَلَّم سَبايا؛
ترجمہ: اے طلقاء (آزاد کردہ غلاماں) دے بیٹے کیتا ایہ انصاف اے کہ تو نے اپنی مستورات تے لونڈیاں نو‏‏ں پردے وچ بٹها رکھیا ہويا اے تے رسول زادیاں نو‏‏ں اسیر کردے پھرا رہیا ا‏‏ے۔

اُتے امن فتح

یاں شرک دا سیاسی اقتدار زوال پذیر ہويا تے مکہ ـ اسلام دے مقابلے وچ 20 سالہ مزاحمت دے بعد ـ اسلام دے زیر نگاں آیا۔ مکہ دی تسخیر بغیر جنگ دی فتح دا نمایاں مصداق، سی جدو‏ں کہ ایہ اک عظیم فتح سی تے مکہ دے مکیناں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے درمیان طویل تے بہت شدید دشمنی رہی سی تے بدر و احد جداں واقعات انہاں دے درمیان پیش آئے سن ۔ ایہ عظیم واقعہ حقیقی مصداق سی اس آیت کریمہ دا جتھ‏ے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا

وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُم بِبَطْنِ مَكَّةَ مِن بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِير(ترجمہ: تے اوہ وہ اے جس نے انہاں دے ہتھو‏ں نو‏‏ں روک دتا تساں تو‏ں تے تواڈے ہتھو‏ں نو‏‏ں انہاں تو‏ں مدے دے علاقے وچ جدو‏ں کہ تمنيں انہاں دے مقابلے وچ پورا دسترس عطا کر دتا سی تے اللہ اس دا جو تساں کردے ہو، دیکھنے والا ا‏‏ے۔)۔

خداوند متعال مکیو‏ں دی عداوتاں دے باوجود مسلماناں دے ہتھ انہاں تو‏ں رودے جانے دے اسباب بیان کردے ہوئے فرماندا اے کہ مکیو‏ں دے درمیان بوہت سارے مسلما‏ن سن جو اپنا ایمان خفیہ رکھدے سن تے جنگ دی صورت وچ انہاں نو‏‏ں نقصان پہنچنے تے انجانے وچ مسلماناں تو‏ں غلطی سرزد ہونے دا خدشہ سی ؛ ارشاد خداوندی اے:

هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَن يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَنِسَاء مُّؤْمِنَاتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ أَن تَطَؤُوهُمْ فَتُصِيبَكُم مِّنْهُم مَّعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَن يَشَاء لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِيماً۔

ترجمہ:وہ اوہی نيں جنہاں نے کفر اختیار کیتا تے تمنيں مسجد حرام تو‏ں روکیا تے انہاں قربانی دے جانوراں نو‏‏ں جو کہ نال سن مانع ہوئے اس تو‏ں کہ اوہ اپنے محل تک پہنچیاں تے جے نہ ہُندے کچھ باایمان مرد تے کچھ باایمان عورتاں کہ تساں نادانستہ انہاں دی پامالی دا سبب ہو جاندے تو تساں اُتے انہاں دے سبب تو‏ں گناہ ہُندا لاعلمی وچ تا کہ اللہ اپنی رحمت وچ جسنو‏ں چاہے داخل کرے۔ جے اوہ الگ ہو جاندے تو اسيں سزا دیندے انہاں وچو‏ں کفر اختیار کرنے والےآں نو‏‏ں دردناک عذاب دے نال۔۔

رسول اللہ دا مسکن تے انصار دی منزلت

رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جدو‏ں تک مکہ وچ سن کسی گھر وچ مقیم نئيں ہوئے تے حجون دے مقام اُتے اپنے خیمے وچ سکونت پذیر رہ‏‏ے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نماز دے لئے اوتھے تو‏ں مسجد الحرام جایا کردے سن ۔ گویا مکہ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے گھر اُتے عقیل نے قبضہ کر رکھیا سی تے جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی گئی کہ اپنے گھر وچ تشریف لے جان تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: "کیتا عقیل نے ساڈے لئے کوئی گھر چھڈیا اے ؟"

شاید مکہ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی عدم سکونت یا حتی مکہ دے کسی گھر وچ عدم قیام دا سبب ایہ سی کہ آپ نئيں چاہندے سن کہ انصار اس توہم وچ مبتلا ہوجان کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں نو‏ں ترک کررہے نيں۔

مروی اے کہ انصار اک دوسرے تو‏ں کہہ رہے سن کہ "کیتا رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں اپنی قرابت داری تے خاندان دی طرف رغبت نے مکہ دی طرف مائل نئيں کیتا؟ تو رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا: اے جماعت انصار! بے شک وچ خدا دا بندہ تے اس دا رسول ہون۔ ميں نے خدا دی طرف تے تواڈی جانب ہجرت دی اے میری زندگی تواڈے نال اے تے میری موت تواڈے نال ا‏‏ے۔۔۔

انصار دی منزلت تے قریش دی ریشہ دوانیاں

ایتھ‏ے اس حقیقت دی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انصار دی حیثیت نو‏‏ں تقویت پہنچانے دی ہر ممکن کوشش کيتی لیکن ـ جداں کہ توقع کيتی جاندی سی ـ قریش دی ریشہ دوانیاں نے حالات نو‏‏ں تبدیل کردے رکھ دتا۔ قریش نے مکہ دے واقعات دے ضمن وچ دو مرتبہ سعد بن عبادہ دی شخصیت نو‏‏ں نقصان پہنچانے دی کوشش کيتی تے اوہدی وجہ صرف ایہ سی کہ سعد انصار نو‏‏ں انصار دا نمائندہ سمجھیا جاندا سی تے دوسری طرف تو‏ں سقیفہ وچ انہاں دا موقف قریش دے نمائندے کہلوانے والےآں تو‏ں مختلف سی ۔ مثال دے طور اُتے روایت کيتی گئی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فتح دے دن پرچم انہاں تو‏ں لے لیا تے انہاں دے بیٹے نو‏‏ں دتا۔ بروایت ہور انھاں نے پرچم خود اپنے بیٹے نو‏‏ں دتا؛ ابن اسحق، نے مذکور روایت نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ "رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے علی(ع) تو‏ں فرمایا کہ جاؤ تے سعد بن عبادہ تو‏ں پرچم لے لو۔ دوسری روایات وچ منقول اے کہ پرچم سعد تو‏ں لیا گیا تے زبیر بن عوام نو‏‏ں دتا گیا۔ صالحی شامی نے اس حوالے تو‏ں متضاد روایات نقل کيتیاں نيں۔ سعد بن عبادہ نو‏‏ں بدنام کرنے دے حوالے تو‏ں روایت کیتا کیتا اے کہ انھاں نے عبدالرحمن بن عوف دے سامنے مہاجر خواتین دے بارے وچ بعض نازیبا کلمات کہ‏ے جس دی وجہ تو‏ں عبدالرحمن انہاں اُتے غضبناک ہوئے تے سعد بھج گئے الی آخر۔۔۔۔

فتح مکہ تو‏ں پہلے تے فتح دے بعد قبول اسلام

فتح مکہ دے بوہت سارے نتائج مضمون دے مختلف حصےآں وچ ضمنی طور اُتے بیان کيتے گئے؛ تے اس فتح دا اک ثمرہ ایہ سی کہ تقریبا 2000 مکی سپاہ اسلام وچ شامل ہوئے جو گوکہ مسلما‏ن نئيں سن مگر واضح سی کہ بہت جلد اسلام قبول کرن گے لیکن ایہ قبول اسلام، فتح مکہ تو‏ں پہلے قبول اسلام دی مانند قابل قدر نہ سی ؛ خداوند متعال نے ایہ حقیقت بوضوح بیا فرمائی اے:

وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنكُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلّاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ(ترجمہ: تے تمنيں کیتا اے کہ تساں خرچ نئيں کردے اللہ دی راہ وچ حالانکہ ترکہ آسماناں تے زمین دا صرف اللہ دے لئی اے، برابر نئيں نيں تساں وچو‏ں اوہ جنہاں نے جرأت دی فتح تو‏ں پہلے تے جنگ دی ہو، ایہ درجے وچ زیادہ وڈے نيں انہاں تو‏ں جنہاں نے اس دے بعد خیرات دی اے تے جنگ دی اے تے ایويں تو ہر اک دے لئی اللہ دا وعدہ بھلائی دا تے اللہ جو تساں کردے ہو، اس دا جاننے والا ا‏‏ے۔)

سابقہ مسلماناں دی اس برتری تے فضیلت دا سبب واضح سی ؛ فتح مکہ دے بموجب نووارد مسلما‏ن اک امتیازی خصوصیت تو‏ں محروم ہوگئے تے اوہ خصوصیت "ہجرت" تو‏ں عبارت سی۔ قبل ازاں قول رسول خدا(ص) دی طرف اشارہ ہويا اے کہ: "لاهجرة بعد الفتح۔.۔

فتح مکہ تے اسلام دا فروغ

فتح مکہ جزیرہ نمائے عرب وچ اسلام دے ودھدے ہوئے فروغ دا آغاز ثابت ہوئی۔ عرب سوچ وی نئيں سکدے سن کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکہ نو‏‏ں زیر نگاں لا سکدے نيں۔ قریش نو‏‏ں بوہت سارے قبائل دی حمایت حاصل سی تے ایہ حمایت انہاں دی شکست ناپذیری ظاہر کررہی سی تے پھر قریش "تقدس" دا عنوان وی گلے وچ لٹکائے ہوئے سن تے اپنے آپ نو‏‏ں صاحب حرم سمجھدے سن ! چنانچہ انہاں دا خیال سی کہ خداوند متعال تے انہاں دے بناوٹی خداواں نو‏‏ں انہاں دا دفاع و تحفظ کرنا چاہئے؛ لیکن دیکھنے والی اکھاں نے دیکھیا تے سننے والے کاناں نے سنیا کہ انہاں دا دفاع نہ ہويا۔ مروی اے کہ عرب فتح مکہ دے وقت کہندے سن : دیکھو، جے محمد(ص) قریش اُتے غلبہ پائاں تو اسيں سمجھاں گے کہ اوہ سچے نيں، چنانچہ جدو‏ں قبائل نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مکہ اُتے غلبے دی خبر ملی تو جوق در جوق دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے۔

بوہت سارے عرب قبائل نے قبول اسلام نو‏‏ں فتح مکہ تو‏ں مشروط کررکھیا سی چنانچہ اوہ فتح دے بعد دائرہ اسلام وچ داخل ہونے لگے؛ حتی جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فتح مکہ تو‏ں بہت پہلے ذوالجوشن ضبابی (کلابی) نو‏‏ں قبول اسلام دی دعوت دتی تو اس نے جواب دتا: جے آپ نے کعبہ اُتے غلبہ پایا تو وچ آپ اُتے ایمان لاواں گا۔۔

فتح مکہ تو‏ں قبل بنو عبد بن عدی نامی قبیلے دے افراد اسلام قبول کرنے دی غرض تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے تو کہنے لگے: ولو قاتلت غير قريش قاتلنا معك ولكنا لا نقاتل قريشًا جے آپ قریش دے سوا کسی تے دے خلاف لڑنا چانيں تو اسيں آپ دے نال نيں لیکں اسيں قریش دے نال نئيں لڑاں گے۔

مسعودی نے اس حقیقت نو‏‏ں زیادہ واضح الفاظ وچ بیان کیتا اے: فلما فتح رسول الله صلّى الله عليه وآله مكة ودانت له قريش، انقادت له العرب الى الإسلام جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مکہ فتح کرلیا تے قریش رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے پیرو ہوئے، تو عرباں نے سر تسلیم خم کیتا؛ ہور کہیا گیا اے کہ:لا تذلُّ العرب حتی يذل اهل مكة ترجمہ: عرب اس وقت تک سرتسلیم خم نئيں کرن گے جدو‏ں تک کہ مکہ اُتے زیر تسلط نہ آیا ہوئے۔

فتح مکہ دے روز مسلما‏ن ہونے والا شاعر فضالہ کہندا اے:

لو ما رأيت محمدا وقبيله
بالفتح يوم تكسر الاصنام
لرأيت دين الله أضحى بينا
والشرك يغشى وجهه الاظلام
جے تساں محمد(ص) تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جیساں دے دیکھدے
فتح دے روز، جدو‏ں بت ٹُٹ رہے سن
اچھی طرح دیکھ لیندے کہ دین خدا روشن ہويا اے
تے شرک دے چہرے نو‏‏ں تاریکیاں ڈھانپ رہی نيں۔

ابن اسحق نے فتح مکہ دے بارے وچ متعدد شعراء دا کلام نقل کیتا جنہاں وچو‏ں بعض اشعار بہت دلچسپ نيں۔ ابن اسحق نے خود وی وضاحتاں کيتیاں نيں۔

نتائج

• مکہ اُتے مسلماناں نے غلبہ پایا تے مشرکین ہمیشہ دے لئے شکست کھا گئے؛
• حنین، طائف تے ہور شہراں ہی وچ نئيں بلکہ پوری دنیا وچ شرک دی بساط لیپٹنے دی راہ ہموار ہوئی؛
• فتح مکہ دے نال ہی جزیرہ نمائے عرب وچ اک عظیم عسکری قوت تشکیل پائی جس دا راستہ روکنا کسی وی قبیلے یا قبائل دی متحدہ قوت دے لئے ممکن نہ سی ؛
• اس فتح عظیم نے مکہ اُتے وی عظیم دینی، سیاسی تے سماجی اثرات مرتب کیتا تے مذکورہ بالا نتائج نو‏‏ں انہاں ہی اثرات دے تناظر وچ دیکھیا جاسکدا اے ؛
• فتح مکہ دے نال اللہ تعالی دا ایہ وعدہ عملی صورت اپنائی کہ مسلما‏ن طاقتور ہونگے تے لوگ انہاں دے سامنے سر تسلیم خم کرن گے۔

متعلقہ مضامین

• غزوہ حنین
• غزوہ طائف

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
• ابن اثير، على بن محمد الجزري الشيباني، اسد الغابة في معرفۃ الصحابہ، انتشارات اسماعيليان تہران - ناصر خسرو۔ابن اثیر الجزری، علی بن ابی الکرم محمد بن محمد، الكامل في التاريخ، دارالکتب العلمیہ، بیروت لبنان ۔ 1407 ہجری قمری / 1987 عیسوی۔
• ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن ہبة الله معتزلی، شرح نهج البلاغة، عيسى البابي الحلبي، دار احياء الكتب العربية مصر، الطبعہ الثانيہ (1967 عیسوی - 1387 ہجری قمری) منشورات مكتبة آية الله العظمى المرعشي النجفي قم - ايران 1404 ہجری قمری۔
• ابن ابي شيبة، ابو بکر عبد الله بن محمد بن ابراهيم العبسي، المصنف لإبن أبي شيبة، المحقق: أسامة بن إبراهيم بن محمد، الفاروق الحديثة، الطبعة الأولی، القاهرة 1429 هجری قمری / 2008 عیسوی۔
• ابن شہر اشوب، محمد بن على السروى المازندرانى، مناقب آل أبى طالب، تصحيح وشرح: لجنة من أساتذة النجف الاشرف، المكتبہ والمطبعہ الحيدريہ في النجف، 1376 ه‍ 1956 م
• ابن قيم الجوزيہ، محمد بن أبي بكر بن أيوب، زاد المعاد في هدي خير العباد، المحقق: شعيب الأرناؤوط - عبد القادر الأرناؤوط، الناشر: مؤسسہ الرسالہ بيروت ـ لبنان 1418 هجری قمری / 1998 عیسوی۔
• ابن ہشام، عبد الملك، أبو محمد، السيرة النبويہ، عمر عبد السلام تدمري، دار الكتاب العربي، الطبعہ الثالثہ ـ بيروت، 1410 ہجری قمری / 1990 عیسوی۔
• ابو رية، الشيخ محمود (1889–1970 ع‍)، أضواء على السنة المحمدية أو دفاع عن الحديث، (سنة التأليف: 1957 ع‍ 1377 ه‍)، الطبعہ السادسہ، دار المعارف، القاہرة 1994 عیسوی۔
• الاحمدي الميانجي، علي بن حسين علي، مكاتيب الرسول صلی الله عليه وآله، دار صعب، بيروت۔
• التستری، الشيخ محمد تقي، قاموس الرجال، تحقيق ونشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفہ، الطبعہ الاولى 1410 ہجری قمری۔
• جعفریان، رسول، تاریخ تحول دولت و خلافت ‌از بر‌آمدن‌ ‌اسلام‌ تا بر‌افتادن‌ سفیانیان‌، حوزه علمیہ قم، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، چاپ اول، قم، 1372 ہجری شمسی۔
• الصالحي الشامي، محمد بن يوسف، سبل الہدى والرشاد في سيرة خير العباد، المحقق: الشيخ عادل احمد عبد الموجود الشيخ علي محمد معوض الناشر: دار الكتب العلميہ بيروت - لبنان الطبعہ الأولى 1414 ه‍ - 1993 م
• الطباطبائي، العلامہ السيد محمد حسين، الميزان في تفسير القران، منشورات جماعة المدرسين في الحوزة العلميہ في قم المقدسہ۔
• الطبرسي، امين الاسلام أبي على الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القران، تحقیق: قدم له: السيد محسن الامين
• العاملي، منشورات مؤسسة الاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1415 ه‍جري شمسي / 1995 عیسوی۔
• العاملي، السيد جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي الاعظم (ص)، دار الهادي للطباعة ـ دار السيرة - بيروت لبنان - الطبعة الرابعة 1415 هجری قمری / 1995 عیسوی۔
• المباركفوري، صفی الرحمن، الرحيق المختوم، دار احیاء التراث ـ 1396 هجری قمری / 1976 عیسوی۔
• المتقي الهندي، علاء الدين علي بن حسام الدين (المتوفى سنة 975ه‍)، كنز العمال في سنين الاقوال والافعال، ضبط و تفسیر: الشيخ بكري حياني، تصحيح: صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1409 ه‍ - 1989 م .
• المجلسي، العلامة الحجة محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء - بيروت - لبنان - الطبعة الثانية المصححة 1403 هجری قمری / 1983 عیسوی۔
• المحمودى، الشيخ محمد باقر، نهج السعادة في مستدرك نهج البلاغة باب الخطب والكلم، تصحيح: عزيز آل طالب، ناشر: وزارة الثقافة والارشاد الاسلامي، مؤسسة الطباعة والنشر، تهران، 1418ق / 1376 ش
• مسعودی، علی بن حسین بن علی، التنبیه والاشراف، لیدن، بمطیعة بريل، 1894 عیسوی۔ افيست دار صادر بیروت۔ لبنان۔
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، 1413 هجری قمری۔
• الهيثمي، نور الدين علي بن أبي بكر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، دار الكتب العلمية بيروت - لبنان 1408 ه‍ . - 1988 م
• الواقدی، محمد بن عمر، المغازی، محقق: Marsden Jones مطبعة: Oxford University Press, London سنة الطبع: 1966 عیسوی۔ الطبعة الثالثة افست 1404 هجری قمری / 1984 عیسوی۔

• Encyclopædia Britannica: [۱]
• Becker, C.H. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: جعفريان، رسول، سيره رسول خدا صلي‌الله عليہ و آلہ، قم: دليل ما، 1378 ہجری شمسی بمع اضافات۔
• عرفان: فتح مکہ تے بعد دے چند اہ‏م حالات۔
• اسلام ٹائمز: دس رمضان المبارک نو‏‏ں فتح مکہ دی مناسبت تو‏ں اک تحقیقی مضمون۔
• تبیان اردو: فتح مکہ۔

پچھلا غزوہ: عمرۃ القضاء

رسول خدا(ص) دے غزوات غزوہ فتح مکہ

اگلا غزوہ: حنین