کلام امامیہ

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

کلام امامیہ علم کلام دی ذیلی شاخ اے جس وچ اہل بیت تے اندے برجستہ شاگرداں دی روش دے مطابق دینی اعتقادات دی وضاحت، دفاع تے اثبات کیتا جاندا اے . اس علم دے مسائل اعتقادی وچ عقل تے نقل نو‏‏ں بروئے کار لانے دی زیادہ تاکید کيتی جاندی اے ۔ کلام امامیہ معتزلہ، اشاعره تے ماتریدیہ دے مقابلے وچ اے ۔اس دا دوسرے مکاتب فکر دے نال عمدہ تفاوت امامت تے اس تو‏ں متعلقہ مسائل وچ پایا جاندا اے ۔

کلام امامیہ تاریخی لحاظ تو‏ں کلامی مذاہب وچو‏ں پہلا مذہب شمار ہُندا اے چونکہ رسول اللہ دے وصال دے فورا بعد اسکی ابحاث شروع ہو گئياں جنہاں نے خلفا دے زمانے وچ وسعت حاصل کيتی۔آنے والی صدیاں وچ اسکی تدوین تے تبیین دا کم ہويا تے شیخ مفید دے دور وچ نہایت مضبوط صورت اختیار کيتی ۔ساتاں صدی وچ خواجہ نصیرالدین طوسی نے اس وچ اک جدید تحول ایجاد کیتا .اٹھويں صدی تو‏ں چودھواں صدی تک تلخیص و شرح دے اعتبار تو‏ں بیشتر آثار یکسوئی دا شکار رہے سید جمال اسدآبادی دے زمانے وچ اصلاحگری دے مرحلے وچ داخل ہويا ۔

آغاز

کلام امامیہ دا نقطۂ آغاز رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے فورا بعد دے ایام دی طرف لوٹتا اے کیونکہ سب تو‏ں پہلا کلامی نکتہ ـ جو اس زمانے وچ زیر بحث آیا ـ امامت تے خلافت دا مسئلہ سی تے اس سلسلے وچ دو کلی تے عام نظریات سامنے آئے: اک ایہ کہ خلیفۂ رسول(ص) تے امام مسلمین اک منصوص اے خدا دی طرف تو‏ں جس دا تعین پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے توسط تو‏ں ہويا اے ؛ تے دوسرا مسئلہ ایہ کہ امامت و خلافت اُتے کوئی نصّ وارد نئيں ہوئی اے تے اسنو‏ں مسلمین دے انتخاب اُتے چھڈ دتا گیا ا‏‏ے۔

امام علی(ع) تے مہاجرین و انصار دے بزرگاں دی اک جماعت اول الذکر نظریئے دی حمایت کردی سی جنہاں دے نام تے استدلالات تاریخ و حدیث دی کتب وچ ضبط و ثبت ہوئیاں نيں، شیخ صدوق نے اپنی کتاب خصال وچ 12 افراد دے نام بیان کيتے نيں، تے انہاں دے استدلالات و استنادات وی نقل کيتے نيں۔

مہاجرین:

خالد بن سعید بن العاص، مقداد بن اسود، ابی بن کعب، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبداللہ بن مسعود، بریدہ اسلمی۔

انصار:

خزیمہ بن ثابت، سہل بن حنیف، ابو ایوب انصاری، ابو ہیثم بن تیہان تے ہور۔

انھاں نے اپنے استدلال وچ دو باتاں تو‏ں استناد کیتا اے:

• پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں وارد ہونے والی نص تے
• امام علی علیہ السلام دی فضیلت تے برتری۔

البتہ اس مرحلے وچ حالے شیعہ کلامی مکتب تشکیل نئيں پایا سی، لیکن اہ‏م ترین کلیدی کلامی تے اعتقادی مسائل وچ اہل بیت(ع) دی طرف تو‏ں شیعیان آل رسول(ص) نو‏‏ں فراہ‏م دی جانے والی راہنمائیاں، اس مکتب دی تشکیل دا آغاز ثابت ہوئیاں؛ چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ علی بن ابی طالب(ع) دی امامت دے حامی اولین شیعہ متکلمین نيں۔ صحابہ وچ سلمان، ابوذر، مقداد، تے عمرو بن حمق خزاعی جداں افراد، تے تابعین وچو‏ں رشید ہجری، کمیل بن زیاد تے میثم تمار جداں افراد ہور ہور علوی، جو امویاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے؛ ایتھ‏ے تک کہ امام باقر تے امام صادق علیہما السلام دے زمانے وچ طاقتور ہوئے تے کتب و رسائل دی تالیف تے متعلقہ موضوعات اُتے بحث و تمحیص وچ مصروف ہوئے۔

اہ‏م کلامی مسائل وچ پیشرو

مسئلۂ امامت دے سوا ـ جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے فورا بعد زیر بحث آیا ـ قدیم ترین کلامی مسائل وچ ذیل دے موضوعات شامل سن :

• صفات خداوندی،
• قضا و قدر،
• جبر و استطاعت تے تفویض۔

اسلام دے صدر اول تو‏ں باقیماندہ مآخذ دے جائزے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ تمام تر کلامی مباحث وچ پیش آمدہ سوالات تے شبہات دے جوابات وی سب تو‏ں پہلے علی علیہ السلام نے دیئے نيں؛ تے بےشک آپ(ع) دے اصحاب تے حامی وی آپ(ع) دے کلامی نظریات و آراء دی پیروی کردے ہوئے ضرورت دے مواقع اُتے انہاں نو‏‏ں بیان کردے سن ۔ امام علی(ع) دے بعد امام حسن تے امام حسین علیہما السلام تے انہاں دے بعد امام سجاد علیہ السلام تے ہور ائمۂ شیعہ وچو‏ں ہر اک نے اپنے زمانۂ امامت وچ ، کلام دے معصوم معلمین، کلامی جہاد دے علمبرداراں تے اسلامی عقائد دے سچے مدافعین دے طور اُتے کردار ادا کیتا تے اس حوالے تو‏ں اصحاب تے شاگرداں دی تربیت دا اہتمام کیتا ا‏‏ے۔ چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ کلام دے اہ‏م مسائل سامنے لانے وچ مکتب امامیہ دوسرےآں اُتے مقدم ا‏‏ے۔

چنانچہ مذہب شیعہ تے شیعہ کلام تاریخی لحاظ تو‏ں تمام اسلامی کلامی مذاہب اُتے مقدم اے تے حتی قبل ازاں کہ "قدریہ" میدان وچ آئیاں تے حتی قبل اس دے کہ "معتزلہ" توحید تے عدل الہی دے عقیدے دے تحفظ دی غرض تو‏ں، مُشَبِّہہ تے جبریہ دے خلاف جدوجہد دے میدان وچ اتراں، کلام امامیہ دے پیشواواں نے ایہ راستہ طے کیتا سی تے اپنی محکم عقلی دلائل دے ذریعے توحید تے عدل دے عقیدے دی بنیاد نو‏‏ں استحکم بخش چدے سن ؛ اسی بنا اُتے عدل تے توحید نو‏‏ں دو علوی افکار دے عنوان تو‏ں متعارف کرایا گیا اے: "العدل والتوحید علویان"۔

کلامی قواعد و متون دی تدوین وچ امامیہ پیش پیش

گفتاری کلام تے اسلامی عقائد دے تحفظ تے کلامی شبہات و اعتراضات دی جوابدہی دے علاوہ، کلام امامیہ کلامی اصول و قواعد دی تاسیس ہور کلامی کتب و رسائل دی تدوین وچ وی مکتب معتزلہ تے اشاعرہ نو‏‏ں پیچھے چھڈ گیا سی ۔

بہر حال اصول و قواعد تے استدلال دی روش دے بارے وچ ، اس وچ کوئی شک نئيں کہ امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) اوہ پہلی شخصیت نيں جنہاں نے ـ قرآن کریم دے بعد ـ مسلماناں دے لئے تفکر و تعقل دے راستے کھول دیئے تے تے معارف و عقائد دے اصولاں نو‏‏ں تقویت پہنچائی؛ جداں کہ آپ(ع) نے توحید تے عدل دے باب وچ ـ جو کہ کلام دے اہ‏م ترین موضوعات نيں ـ فرمایا:

"التوحید الا تتوهمه، والعدل الا تتهمه"۔
توحید ایہ اے کہ اسنو‏ں وہم وچ مت لاؤ تے عدل ایہ اے کہ اس (خدا) اُتے ایسی چیز دا الزام مت لگاؤ جو اوہدی ذات دے لائق نئيں ا‏‏ے۔

علم کلام وچ تالیف و تصنیف دے لحاظ تو‏ں وی امامیہ معتزلہ تے دوسرے مکاتب تو‏ں متاخر نئيں نيں؛ کیونکہ ـ مسئلۂ قدر دے سلسلے وچ امام حسن مجتبی علیہ السلام دے رسالے سمیت ـ مختلف کلامی مسائل وچ ائمۂ شیعہ دے تحریر کردہ رسائل دے علاوہ، [[امامیہ متکلمین نے وی قدیم ترین ایام تو‏ں ہی کلامی موضوعات دے بارے وچ کتب تے رسائل لکھنے دا اہتمام کیتا ا‏‏ے۔

چنانچہ نجاشی نے لکھیا اے: "عیسی بن روضہ (تابعی) پہلے شخص نيں جنہاں نے امامت دے موضوع اُتے کتاب لکھی"؛ تے ابن ندیم نے لکھیا اے کہ "علی بن اسمعیل بن میثم تمار (متوفی 179 ہجری قمری) پہلے فرد نيں جنہاں نے امامت دے بارے وچ تکلم کیتا تے کتاب الامامہ تے الاستحقاق نامی کتب تالیف کاں؛ تے نجاشی دے بقول اوہ "نظام" تے "ابو ہذیل" دے اسيں عصر سن تے انہاں دے نال کلامی مناظرے کردے سن "۔

امام صادق تے امام کاظم علیہما السلام دے دور وچ ہشام بن حکم شیعہ متکلمین وچ ممتاز ترین سن جنہاں نے علم کلام وچ بوہت سارے رسالےآں تے کتب دی تالیف کيتی جنہاں وچو‏ں بعض کچھ ایويں نيں:

• کتاب الامامہ،
• کتاب الجبر والقدر،
• کتاب الاستطاعہ،
• الرد علی اصحاب الاثنین، وغیرہ۔

چنانچہ کلام امامیہ دو حوالےآں تو‏ں دوسرے اسلامی مکاتب اُتے متقدم نيں: (1) کلامی مباحث و موضوعات دے آغاز دے لحاظ تو‏ں (2) کلامی اصولاں تے مبادی دی تاسیس دے حوالے سے؛ تے کلام دے سلسلے وچ تالیف و تصنیف دے لحاظ تو‏ں وی جے اسيں نہ کدرے کہ امامیہ دوسرےآں اُتے متقدم نيں، گھٹ تو‏ں گھٹ کہہ سکدے نيں کہ اوہ دوسرےآں تو‏ں متاخر نئيں نيں۔

کلام امامیہ دا معتزلی تے اشعری کلام تو‏ں تعلق

اس وچ شک نئيں اے کہ عالم اسلام دے فکری مکاتب نال نال معرض وجود وچ آئے نيں تے ایہ مکاتب اک دوسرے تو‏ں ہوئے نيں تے اک دوسرے اُتے اثر انداز ہوئے نيں۔ کلام شیعہ وی اک خاص تے مستقل علمی نظام دے عنوان تو‏ں اس قاعدے تو‏ں مستثنی نئيں ا‏‏ے۔

عالم اسلام دے تیناں کلامی مکاتب ـ یعنی امامیہ، معتزلہ تے اشاعرہ، بعض مسائل وچ متفق القول نيں تے بعض دوسرے مسائل وچ دوسرے دو مکاتب تو‏ں مختلف نيں۔

شیعہ کلام وی دوسرے مکاتب اُتے اثر انداز ہويا اے ہور انہاں تو‏ں متاثر ہويا ا‏‏ے۔ لیکن اس گل دا مطلب ایہ نئيں اے کہ کلام امامیہ کسی تے رجحان دے دامن وچ پروان چڑھا اے یا ایہ کسی دوسرے فرقے دے سہارے قائم اے ؛ بلکہ کلام شیعہ نے اپنا مستقل تشخص نو‏‏ں محفوظ رکھیا ہويا اے تے اس دا عام نقطۂ نظر کسی وی دوسرے مکتب دے زیر اثر، تبدیل نئيں ہويا ا‏‏ے۔

شیعہ کلام تے معتزلی آراء

بعض مستشرقین ہور مسلم مؤلفین، نے گمان کیتا اے کہ شیعہ کلامی آراء وچ معتزلی مکتب تو‏ں متاثر سن تے شیعہ کلامی مکتب استقلال تو‏ں بہرہ ور نہ سی ۔

احمد امین دا کہیا اے: "شیعہ اصول دین تو‏ں متعلق بوہت سارے مسائل وچ معتزلہ دے نال ہمآہنگ نيں؛ جداں: صفات دی ذات دے نال عینیت، قرآن دا مخلوق ہونا، کلامی نفسی دا انکار، خداوند عالم دی بصری رؤیت دی نفی، عقلی حسن و قبح، انسان دی قدرت و اختیار، خداوند متعال تو‏ں قبائح دا عدم صدور، الہی افعال دا اغراض و غایات تو‏ں معلَّل ہونا..."۔

احمد امین مصری بعدازاں اس گل کيتی وضاحت کردے نيں کہ کس کلامی مکتب نے کس مکتب تو‏ں اثر قبول کیتا اے ؟ تے لکھیا اے: "بعض شیعہ علماء دی رائے ایہ اے کہ معتزلہ نے اپنے اصول عقائد انہاں تو‏ں اخذ کيتے نيں لیکن وچ اس گل نو‏‏ں ترجیح دیندا ہاں کہ شیعہ نے اپنے اصول عقائد معتزلہ تو‏ں اخذ کيتے نيں، جداں کہ مذہب معتزلہ دا مطالعہ وی اس گل کيتی تائید کردا اے، تے زیدیہ شیعاں دے پیشوا زید بن علی واصل بن عطا دے شاگرد نيں تے [شیعہ مذہب دے پیشوا جعفر صادق(ع) اپنے چچا زید دے نال رابطے وچ سن ... تے دوسری طرف تو‏ں بہت معتزلی مذہب شیعہ دی طرف رجحان رکھدے سن تے نتیجہ ایہ کہ انہاں افراد دے توسط تو‏ں معتزلی اصول عقائد مذہب شیعہ وچ منتقل ہوئے"۔

احمد امین دے دعوے دا تنقیدی جائزہ

اس دعوے نو‏‏ں مختلف دلائل دی بنا اُتے قبول نئيں کیتا جاسکدا کیونکہ:

• جداں کہ کہیا گیا شیعہ [اعتقادی نظام] بوہت سارے مسائل وچ معتزلہ تو‏ں قبل ہی تشکیل پا چکيا اے تے شیعہ علماء نے کلامی مسائل اُتے بحث و تمحیص دا آغاز کیتا ا‏‏ے۔ تے منطق دا تقاضا اے کہ جو مکتب متقدم اے اوہ اپنے بعد دے مشابہ مکتب اُتے اثّر انداز ہويا ا‏‏ے۔ چنانچہ کہنا چاہئے کہ مذہب اعتزال نے کلام امامیہ دی پیروی دی اے نہ کہ امامیہ نے معتزلہ کيتی۔
• عدل تے توحید دے سلسلے وچ شیعہ روایات تے دوسرے کلامی مباحث و موضوعات، ہور معتزلہ دے اکابرین دی اس تصریح و اعتراف نو‏‏ں مدنظر رکھیا جائے کہ انھاں نے اپنے مکتب دے اصول امام علی(ع) تو‏ں اخذ کيتے نيں، تو یقین دے نال کہیا جاسکدا اے کہ احمد امین دا نظریہ نص دے مقابلے وچ اجتہاد اے ؛ جس دا حقیقت پسندی دے نال کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔
• کلام امامیہ دی روش معتزلیاں تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ امامیہ نے اپنے زیادہ تر اصول اپنے ائمہ معصومین(ع) تو‏ں اخذ کيتے نيں۔ اس مضمون دی اگلی سطور وچ شیعہ کلامی روش بیان ہوئے گی۔
• شیعہ مکتب نے ـ جو اصول ائمہ(ع) تو‏ں اخذ کيتے نيں ـ اوہ برہانی عقل اُتے منطبق نيں تے فلاسفہ نے وی اس دے لئے برہان وی قائم کیتا ا‏‏ے۔ چنانچہ معتزلہ تے شیعہ دی آراء دے درمیان شباہت دے دلائل وچو‏ں اک ایہ اے کہ معتزلیاں نے اپنی آراء دے اثبات دے لئے فلسفے تو‏ں استفادہ کیتا اے ؛ نہ ایہ کہ امامیہ نے اپنے اصول معتزلہ تو‏ں اخذ کيتے نيں۔
• اس دعوے دے لئے کوئی ناقابل انکار دلیل نئيں اے کہ زید بن علی واصل بن عطا دے شاگرد سن، تے بعید از قیاس اے کہ علوی خاندان دے تربیت یافتہ فرد نے [اپنے والد] امام زین العابدین تے [اپنے بھائی] امام محمد باقر علیہما السلام جداں معلمین دے باوجود ایسے شخص تو‏ں اپنے عقائد اخذ کيتے ہاں جو عمر دے لحاظ تو‏ں انہاں دا اسيں عمر یا انہاں تو‏ں چھوٹا ہو! تے جے بالفرض ایہ دعوی درست ہو، تو اس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ زیدیہ اپنے عقائد وچ معتزلہ دے پیرو سن، چنانچہ امامیہ اثنا عشریہ انہاں دے پیروکار نہ سن جدو‏ں کہ متکلمین امامیہ دی اکثریت اثنا عشری سن ۔
• امامیہ تمام کلامی مسائل وچ معتزلہ دے نال مکمل ہمآہنگی نئيں رکھدے؛ معتزلہ دے نال امامیہ دے کلامی اختلافات اگلی سطور وچ بیان ہوئے نيں۔
• ایہ اک فرض تے اک تصور تو‏ں زیادہ کچھ نئيں اے کہ معتزلہ دی اکثریت تشیع دی طرف مائل اے، کیونکہ امامت تو‏ں متعلقہ مباحث وچ تشیع دے نال انہاں دی مخالفت دے لئے بیان کيتی ضرورت نئيں اے ؛ شیعہ تے معتزلہ دے درمیان متعدد مناظرات وی انہاں ہی اختلافات دا ثبوت نيں۔ سیاسی لحاظ تو‏ں وی صرف آل بویہ (چوتھ‏ی صدی ہجری) دے شیعہ حکمراناں دے زمانے وچ ـ جو معتزلہ دے نال روادارانہ سلوک روا رکھدے سن ـ معتزلی اہل تشیع دے قریب آئے حالانکہ قبل ازاں انہاں دے درمیان ایسا کوئی تعلق نہ سی ؛ ایہی نئيں بلکہ انہاں دے درمیان مسلسل کشمکش جاری رہندی سی۔

تے ہاں! جے معتزلیاں دے اہل تشیع دی طرف رجحان تو‏ں مقصود اہل بیت رسول(ص) دی محبت و مودت اے تو کہنا چاہئے کہ اشاعرہ تے حنابلہ وی اسی طرح دا رجحان رکھدے سن تے جے مقصود دوسرے خلفاء اُتے حضرت علی(ع) دی برتری دا عقیدہ اے تو صرف بغداد دے معتزلیاں دی اکثریت اس عقیدے اُتے سی کیونکہ اوہ خلفاء دی خلافت اُتے یقین دے نال نال، اس اعتقاد وچ راسخ سن کہ علی علیہ السلام انہاں اُتے برتری رکھدے نيں لیکن جے تشیّع تو‏ں مراد ایہ عقیدہ ہو کہ امام علی(ع) تے دوسرے ائمہ(ع) دی امامت منصوص من جانب اللہ اے، تو شیعہ اس سلسلے وچ منفرد تے اپنی مثال آپ نيں۔

امامیہ تے معتزلہ دے درمیان اختلافی کلامی مسائل

آیت اللہ سبحانی معتزلہ تے امامیہ دے درمیان اختلافی مسائل ـ جنہاں وچ امامیہ غالبا اشاعرہ دے نال اتفاق رائے رکھدے نيں ـ دی فہرست نو‏‏ں ایويں بیان کردے نيں:

1. شفاعت: تمام مسلما‏ن اصولی طور اُتے شفاعت دے بارے وچ اتفاق رائے رکھدے نيں؛ امامیہ تے اشاعرہ دا عقیدہ اے کہ گناہ کبیرہ دے مرتکب افراد رسول اللہ(ص) دی شفاعت تو‏ں، جہنم تو‏ں خارج ہونگے یا انہاں دے عذاب وچ تخفیف دی جائے گی؛ جدو‏ں کہ معتزلہ دا عقیدہ سی کہ شفاعت صرف انہاں افراد دے لئے مختص اے جو مطیع تے ثواب دے مستحق نيں تے شفاعت دے ذریعے انہاں دے درجات ہور بلند ہونگے۔
2. گناہ کبیرہ دا مرتکب: امامیہ تے اشاعرہ دی رائے دے مطابق گناہ کبیرہ دا مرتکب شخص مؤمنین دے زمرے وچ شمار ہُندا اے لیکن اوہ فاسق اے ؛ حالانکہ معتزلہ دا عقیدہ سی کہ ایسا شخص مؤمن اے نہ ہی کافر، بلکہ اوہ کفر تے ایمان دے بیچاں بیچ (منزلة بین المنزلتین) واقع ا‏‏ے۔
3. جنت تے جہنم: امامیہ تے اشاعرہ دا عقیدہ اے کہ جنت تے جہنم اسی وقت خلق شدہ نيں تے موجود نيں؛ جدو‏ں کہ معتزلیاں دی اکثریت دا عقیدہ اے کہ جنت تے جہنم دی خلقت نئيں ہوئی ا‏‏ے۔
4. امر بالمعروف تے نہی عن المنکر: امامیہ تے اشاعرہ دا عقیدہ اے کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نقلی طور اُتے موجود نيں جدو‏ں کہ معتزلی کہندے نيں کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر دا وجوب عقلی ا‏‏ے۔
5. احباط: امامیہ تے اشاعرہ نے احباط نو‏‏ں باطل سمجھیا اے تے شرک سمیت بعض خاص گناہاں دی صورت وچ اسنو‏ں صحیح سمجھدے نيں حالانکہ معتزلہ دا عقیدہ سی کہ متاخرہ گناہ متقدمہ ثواب نو‏‏ں نابود کردیندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے جے کوئی پوری عمر عبادت کرے تے آخر عمر وچ اک جھوٹ بولے تو گویا اس نے کدی وی کوئی عبادت نئيں دی ا‏‏ے۔
6. عقل و شرع: معتزلہ عقل دا سہارا لینے وچ زیادہ روی دے راستے اُتے گامزن ہوئے ایتھ‏ے تک کہ اوہ انہاں احادیث نو‏‏ں رد کردے سن جو انہاں دی عقل تو‏ں ناسازگار و نا اسيں آہنگ ہُندی سن۔
7. توبہ: معتزلیاں دا کہنا سی کہ توبہ عقلی طور اُتے عذاب نو‏‏ں ساقط کردیندی اے جدو‏ں کہ امامیہ تے اشاعرہ دا عقیدہ اے کہ توبہ دی قبولیت اللہ دا فضلت اے نہ ایہ کہ عقلا خداوند متعال اُتے واجب ہو کہ انسان دی توبہ قبول کرے۔
8. ملائکہ اُتے انبیاء دی برتری: امامیہ دی رائے دے مقابلے وچ انبیاء ملائکہ اُتے فوقیت رکھدے نيں حالانکہ معتزلیاں نے اس عقیدے دی مخالفت کيتی۔
9. تفویض: معتزلہ تفویض دے قائل سن جدو‏ں کہ شیعہ عقیدہ امر بین الامرین اُتے استوار ا‏‏ے۔
10. فرائض: شیعہ تے اشاعرہ دا عقیدہ اے کہ فرائض دے وجوب دی ابتدا دے لئے انبیاء دی ضرورت اے لیکن معتزلیاں دا کہنا سی کہ عقل نقل تو‏ں بالکل مستقل اس سلسلے وچ کردار ادا کرسکدی ا‏‏ے۔

کلام امامیہ و مکتب اشعری

البتہ امامیہ تے اشعریہ دے درمیان کلامی اختلافات پائے جاندے نيں۔

امامیہ تے اشاعره دے درمیان اختلافی مسائل

کلام امامیہ تے اشاعرہ دے درمیان وی متعدد موضوعات اُتے اختلافات پائے جاندے نيں تے انہاں دی فہرست کچھ ایويں اے:

1. ذات و صفات دی عینیت: شیعہ تے معتزلہ خداوند متعال دی ذات تے صفات ـ منجملہ علم و قدرت ـ دے بارے وچ اتفاق رائے رکھدے نيں کہ ایہ صفات عینِ ذات نيں؛ اُتے اشاعرہ دا خیال اے کہ اللہ دی ذا‏تی صفات وی قدیم نيں تے ایہ صفات اللہ دی ذات اُتے ودھ [تے عارض] نيں۔
2. صفات خبریہ: ایہ اوہ صفات نيں جو قرآن تے حدیث وچ وارد ہوئیاں نيں؛ جداں خدا دا ہتھ تے چہرہ ہونا۔ امامیہ اس طرح دی صفات دی تاویل کردے نيں کیونکہ خدا دے لئے ہتھ تے چہرے دے قائل ہونے تو‏ں تشبیہ تے تجسیم دا عقیدہ لازم آندا اے جدو‏ں کہ اشاعرہ انہاں آیات دے ظاہری معانی دے قائل ہوئے نيں۔
3. جبر و اختیار: کلام امامیہ وچ نظریۂ امر بین الامرین دے تحت انسان دے افعال حقیقتاً اسی دی جانب منسوب نيں؛ لیکن اشاعرہ دے نظریئے دے مطابق انسان دا اپنے افعال وچ کسی قسم دا کردار نئيں اے تے فعل اللہ دی مخلوق ا‏‏ے۔
4. استطاعت: اشاعرہ دے عقیدے دے مطابق، افعال دی انجام دہی دی انسانی استطاعت، ہمیشہ فعل دی انجام دہی دے موقع ہی اُتے اس دے اندر معرض وجود وچ آندی ا‏‏ے۔
5. خدا دی رؤیت: اشاعرہ دے مطابق خداوند متعال دی رؤیت قیامت دے دن اکھاں دے ذریعے ممکن اے ؛ جدو‏ں کہ امامیہ تے معتزلہ اسنو‏ں محال تے ناممکن سمجھدے نيں۔
6. کلام خدا: امامیہ اللہ دے کلام نو‏‏ں اس دا فعل تے نتیجتاً حادث سمجھدے نيں؛ لیکن اشاعرہ نفسی کلام دے قائل ہوئے نيں تے اس دے کلام نو‏‏ں ذا‏تی تے قدیم سمجھدے سن ۔
7. حسن و قبح عقلی: اشاعرہ، امامیہ تے معتزلہ دے برعکس، معتقد سن کہ عقل تنہائی وچ امور دی خوبی (=حسن) تے بدی (=قبح) دا ادراک نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔

کلام امامیہ وچ بحث کيتی روش

کلام امامیہ عقلی استدلال دی روش دی پیروی کردا اے تے عقلی تفکر دے لئے بہت زیادہ اہمیت دا قائل اے، لیکن کلام معتزلہ دے نال اس دا فرق اس لحاظ تو‏ں اے کہ اوہ صرف اک معمولی عقل تو‏ں استناد نئيں کردا تے اس نے عقلِ مافوق (یا عقل برتر یعنی کلام دے معصوم معلمین دی عقل) نو‏‏ں اپنی تکیہ گاہ تے سہارا قرار دتا اے ؛ تے اسی بنا اُتے دینی معارف دی تشریح تے بیان وچ ہر قسم دی لغزش تے انحراف تو‏ں محفوظ رہیا تے ہر جگہ تے ہر زمانے وچ اعتدال (= امر بین الامرین) دے راستے اُتے گامزن رہیا ا‏‏ے۔

جس طرح کہ استاد مطہری نے یادآوری کرائی اے شیعہ تفکر و تعقل نہ صرف ـ مذہبی عقائد وچ کلی طور اُتے استدلال دے مخالف ـ حنبلی تفکر، تے ـ عقل دی بنیادی حیثیت سلب کردے اسنو‏ں ظواہرِ الفاظ دے سامنے رکاوٹ قرار دینے والے ـ اشعری تفکر تو‏ں مخالفت تے مغایرت رکھدا اے بلکہ ـ عقل پسندی اُتے اس قدر تاکید کرنے والے ـ معتزلی تفکر دے نال مخالف اے، کیونکہ معتزلی تفکر اگرچہ عقلی اے لیکن جدلی اے تے برہانی نئيں اے ؛ چنانچہ اسی بنا اُتے فلاسفہ دی غالب اکثریت دا تعلق تشیع تو‏ں ا‏‏ے۔

اصولی طور اُتے اسلامی معارف وچ گہرے عقلی موضوعات اُتے پہلی بار علی(ع) نے اپنے خطبات، دعاؤں تے مذاکرات وچ بحث کيتی اے تے انہاں مباحث دا رنگ تے اوہدی روح معتزلی تے اشعری کلامی روشاں تو‏ں ہی نئيں بلکہ اپنے زمانے دے کلامی مکاتب تو‏ں متاثرہ بعض شیعہ علماء تو‏ں وی مغایرت رکھدی ا‏‏ے۔

شیعہ احادیث وچ کلامی مباحث اُتے تحقیق ـ دقیق ترین عقلی تے برہانی روش اُتے انجام پائی اے اسی بنا اُتے دینی معارف دے سلسلے وچ شیعہ احادیث، امامیہ فلاسفہ تے حکماء دا نہایت اہ‏م تے بنیادی منبع سمجھی جاندی نيں تے اسلامی کلام تے فلسفے دا کمال و استحکم انہاں ہی اعلیٰ تے برتر افکار تو‏ں بہرہ وری دا مرہون منت ا‏‏ے۔

شہید مطہری اسلامی فلسفے اُتے نہج البلاغہ دے اثرات دے بارے وچ کہندے نيں: "مشرقی فلسفے دی تاریخ وچ نہج البلاغہ دا بہت عظیم حصہ اے، صدر المتالہین ـ جنہاں نے الہی حکمت (= Theosophy) نو‏‏ں دیگرگاں کردتا ـ امیرالمؤمنین(ع) دے کلمات دے زیر اثر سن ۔ توحید دے مسائل وچ انہاں دے استدلال دی روش "ذات تو‏ں ذات پر" تے "ذات تو‏ں صفات تے افعال" اے تے ایہ سب واجب (= خدا) دے "صرف الوجود" ہونے اُتے مبنی اے، تے اوہ بعض ہور کلی اصولاں دی بنیاد اُتے ـ جو انہاں دے عام فلسفے وچ زیر بحث نيں ـ استوار اے ..."۔

علامہ طباطبائی شیعہ کلام دے نال معتزلی کلام دے تمایز تے فرق دے بارے وچ کہندے نيں: "بعض خطاب تو‏ں دوچار ہوئے نيں تے انھاں نے شیعہ کلام نو‏‏ں معتزلی کلام دے نال یکسان قرار دتا اے ؛ اس تصور دے غلط ہونے دا ثبوت ایہ اے کہ جو اصول ائمۂ اہل بیت علیہم السلام تو‏ں منقول نيں، تے امامیہ انہاں اُتے اعتماد تے یقین رکھدے نيں، معتزلہ دے ذائقے دے نال سازگار نئيں نيں"۔

محقق لاہیجی دا موقف

محقق لاہیجی نے کلام امامیہ دی خصوصیت ایويں بیان کيتی اے: "سابقہ کلمات تو‏ں ایہ گل سمجھ وچ آئی کہ چونکہ "کلام مشہور" ـ جس نے اشعریت تے اعتزال نو‏‏ں تقسیم کر دتا اے ـ چونکہ غیریقینیات اُتے استوار اے تے معتبر تے یقینی معارف تک پہنچنے دے لئے غیر یقینیات دا سہارا، صحیح نئيں اے "۔ اوہ اس دے بعد یقینی معارف دی تشریح و بیان دے سلسلے وچ حکماء تے انبیاء دے درمیان فرق نو‏‏ں واضح کردے ہوئے کہندے نيں: "جو مقدمات معصوم تو‏ں اخذ کيتے جان اوہ "برہانی قیاس" وچ اولیات دے مترادف ا‏‏ے۔ تے جے برہانی قیاس یقین تک پہنچیا دے تو اوہ دلیل جو معصوم تو‏ں ماخوذہ مقدمات تو‏ں تشکیل پائی اے، قطعی طور اُتے یقین تک پہنچیا دیندی اے ؛ اوہ ایويں کہ جو وی "قول معصوم" اے اوہ حق اے، پس ایہ مقدمہ حق ا‏‏ے۔ پس اس قسم دا کلام صواب تے درستی دے حصول دا سبب اے تے یقین تک پہنچانے دے لئے طریقۂ برہان وچ شریک ہوئے گا تے فرق ایہی اے کہ حکمت دی روش تفصیلی یقین تک پہنچیا دیندی اے تے ایہ طریقہ اجمالی یقین تک۔ تے ایہ ہشام بن حکم سمیت قدیم امامیہ متکلمین دی روش اے تے ائمۂ معصومین علیہم السلام دی احادیث وچ ثابت اے کہ "جو کلام تو‏ں اسيں تو‏ں ماخوذ اے، ممدوح اے تے جو غیر تو‏ں لیا جائے مذموم اے " تے مراد ایہی کلام اے جس دا تذکرہ ہويا"۔

اس گران قدر محقق دا نظریہ اس لحاظ تو‏ں مضبوط تے استوار اے کہ انہاں دی رائے اے کہ کلام امامیہ دی خصوصیت و نقطۂ امتیاز ایہ اے کہ ایہ معصومین(ع) تو‏ں بہرہ ور اے ؛ لیکن اس دے باوجود اس اُتے تنقید وارد اے کیونکہ اک شیعہ متکلم تمام موضوعات وچ اپنا مدعا معصومین(ع) دے کلام تو‏ں استناد کردے، ثابت تے مخالف نظریات نو‏‏ں رد نئيں کرسکدا۔ کیونکہ عین ممکن اے کہ مد مقابل شخص معصوم دے وجود دا اس انداز تو‏ں قائل نہ ہو جس طرح کہ امامیہ قائل نيں۔ علاوہ ازاں نبوت، اعجاز قرآن، عصمت وغیرہ جداں کلامی مسائل نو‏‏ں کلام معصوم دے سہارے ثابت نئيں کیتا جاسکدا تے اصطلاحا ایہ موضوعات بذات خود معصوم راہنماواں دے کلام دی "حجیت" دے مقدمات و تمہیدات نيں۔

بےشک جدو‏ں اک شیعہ متکلم دینی معارف و مفاہیم نو‏‏ں معصوم(ع) دے معتقدین دے لئے بیان کرنا چااے، اوہ متذکرہ بالا روش تو‏ں استدلال کرسکدا اے تے اس دا استدلال برہانی ہوئے گا، کیونکہ کلام معصوم(ع) بلاشک واقع (= Fact) دے عین مطابق اے تے "قضایائے یقینیہ" دے زمرے وچ آندا ا‏‏ے۔ تے ایہ جو انھاں نے کہیا اے کہ "ائمہ(ع) نے اس کلام نو‏‏ں ممدوح قرار دتا اے جو انہاں تو‏ں ماخوذ ہو"، اسی پہلو تو‏ں تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ یعنی جے کوئی شیعیان اہل بیت(ع) دے لئے دینی عقائد بیان کرنا چاہے اوہ معتزلی تے اشعری کلامی نظریات تے قواعد نو‏‏ں بنیاد نہ بنائے کیونکہ انہاں وچ بوہت سارے لغزشاں تے غلطیاں پائی جاندی نيں تے "اللہ دے ارادے"، "خدا دی رؤیت"، "جبر و اختیار"، "عصمت"، "امامت" جداں اہ‏م موضوعات "معاد" تو‏ں متعلق موضوعات، جداں اہ‏م مسائل وچ انہاں دی خطائاں مسلم تے واضح و آشکار نيں؛ تے مقصود ہرگز ایہ نئيں اے کہ ہر کلامی مسئلے وچ ـ حتی مخالفین دے نال بحث وچ ، جو امام معصوم(ع) نو‏‏ں تسلیم کرنے دے لئے وی تیار نہ ہاں ـ کلام معصوم تو‏ں استناد کرنا چاہئے۔

مثلا، کیتا ایہ صحیح اے کہ امامت تے امام دے لئے عصمت دی شرط ہور خدا دی طرف تو‏ں امام دے تعین دی بحث وچ امام معصوم(ع) دے کلام تو‏ں استناد کیتا جائے یا اللہ دے وجود دے اثبات دے لئے آیات قرآن دے مدلول دا سہارا لیا جائے؟

جے اس قسم دے موضوعات وچ کدرے آیت یا حدیث دا حوالہ دتا جائے تو اوہ اس لئے اے کہ درحقیقت اوہ آیت یا حدیث عقلی دلیل اُتے مشتمل اے، جو واضح تے عام فہم انداز تو‏ں بیان ہوئی اے، تے ایہ جو اسيں نے ہور کلام مکاتب دے مقابلے وچ کلام شیعہ دی وحی تے معصومین دے اعلیٰ افکار تو‏ں بہرہ وری نو‏‏ں اس کلام دا نقطۂ امتیاز قرار دتا اے، اس دا مطلب ایہی اے ؛ تے حقیقت ایہ اے کہ انہاں دی راہنمائیاں تے کلمات تابندہ چراغ تے نشان راہ نيں جو عقل سامنے ظلمانی آفاق نو‏‏ں روشن کردیندی نيں تے بنی نوع انسان دے عقلی تفکر دے لئے نويں دروازے کھول دیندی نيں، تے نہ صرف اس دے راستے وچ رکاوٹ کھڑی نئيں کرتاں بلکہ مقصود تک پہنچدے وچ اوہدی دستگیری کردیاں ناں۔

کلام امامیہ، ارتقائی سفر تے ادوار

علم کلام وچ تحول و تطور تو‏ں مقصود ایہ اے کہ متکلم، جدید کلامی مسائل نو‏‏ں بخوبی پہچان لے تے مناسب روشاں نو‏‏ں بروئے کار لاکر انہاں دا جائزہ لے؛ چنانچہ ہر قسم دے تبدیلی تے ارتقاء نو‏‏ں علم کلام دے مسائل وچ ڈھونڈنا چاہئے نہ کہ اس دے موضوع، یا غایت و مقصد یا حتی کہ اوہدی عام روشاں وچ ۔ کلامی مسائل ابتداء وچ سادہ تے محدود انداز تو‏ں پیش کيتے گئے نيں لیکن رفتہ رفتہ انہاں دا دامن وسیع تو‏ں وسیع تر ہويا ا‏‏ے۔

یہ کہ ـ کلام دے مباحث تے مسائل دے تطور تے فروغ و رواج دے اسباب کیتا نيں؟ ـ بعض نے کہیا اے کہ اس دا سبب فلسفہ دی توسیع ا‏‏ے۔ تے بعض دا کہنا اے کہ اوہدی وجہ غیر دینی علوم دا ارتقاء ا‏‏ے۔ لیکن نظر ایويں آندا اے کہ متذکرہ بالا دو اسباب دے علاوہ ـ سماجی، سیاسی تے ثقافتی و تہذیبی تغیرات و تبدلات جداں ـ دوسرے اسباب وی علم کلام دے تحول و تطور تے ارتقاء وچ مؤثر رہے نيں۔

علم کلام دے تاریخی ادوار

مختلف معیارات نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے علم کلام دی مختلف گٹھ بندیاں دی جاسکدیاں نيں۔ اس مضمون وچ اس "ڈھانچاں وچ ارتقاء و تبدیلی" ہور "مختلف نقطہ ہائے نظر تے رجحانات" دا جائزہ لیا جاندا ا‏‏ے۔

ڈھانچے دے لحاظ ارتقا

اس حوالے تو‏ں اس دے لئے کئی مراحل تصور کيتے جاسکدے نيں:

1. تکوین [تے وجود وچ آنے] دا مرحلہ: پیغمبر اکرم(ص) دا زمانہ،
2. پھیلاؤ تے فروغ دا مرحلہ: عصر خلفاء تو‏ں دوسری صدی ہجری دے ابتدائی عشراں تک۔
3. موضوعاندی تدوین دا مرحلہ: دوسری تے تیسری صدی ہجری۔ سب تو‏ں پہلے جس فرد نے شیعہ کلام وچ موضوعاندی تدوین دے سلسلے وچ اقدام کیتا اوہ "علی بن اسمعیل بن میثم تمار (متوفی 179 ہجری قمری) سن جنہاں نے الامامۃ والاستحقاق نامی کتاب تالیف کيتی بعد ازاں دوسروںنے کلامی موضوعات ـ بالخصوص توحید تے عدل وچ رسائل لکھے گوکہ انہاں کتب و رسائل وچو‏ں بہت محدود منابع ساڈی دسترس وچ نيں لیکن زیادہ امکان ایہی اے کہ ایہ رسائل بہت مختصر تے چھوٹے سن، جداں کہ امام رضا(ع) تے عبدالعظیم حسنی دے رسائل ایسے ہی سن ۔ اس مرحلے نو‏‏ں تیسری صدی ہجری وچ وسعت ملی تے چوتھ‏ی صدی وچ عروج تک پہنچیا۔
4. موضوعاندی تشرح و ترتیب دا مرحلہ: تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری۔ اس مرحلے وچ امامیہ متکلمین نے ـ معتزلہ، اہل حدیث وغیرہ جداں مخالف کلامی مکاتب دے معرض وجود وچ آنے ہور [[امام مہدی علیہ السلام|امام زمانہ[[(عج) دے پردہ غیب وچ چلے جانے دے پیش نظر ـ مکتب اہل بیت دی بنیاد اُتے کلامی مسائل دی تشریح دی تے انہاں نو‏ں خاص موضوعات وچ تقسیم کیتا تے نال ہی شبہات تے اعتراضات دا جواب دتا۔ اسی سلسلے وچ ابو سہل نوبختی (متوفی سنہ 311 ہجری قمری) نے التنبیہ نامی کتاب امامت دے موضوع اُتے تالیف کيتی؛ ابن قبہ نے الانصاف نامی کتاب وی اسی موضوع اُتے لکھی۔ شیخ صدوق (متفی سنہ 381 ہجری قمری) نے خدا دی صفات تے تشبیہ دی نفی نو‏‏ں موضوع بنا ک‏ے اپنی کتاب التوحید تے غیبت (امام مہدی(ع) نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے کتاب کمال الدین و تمام النعمہ تالیف کيتی۔
5. ڈھانچہ بندی دا مرحلہ: پنجويں تے چھیويں صدی ہجری۔ شیخ مفید (متوفی 413ہجری قمری) نے کلام امامیہ نو‏‏ں ڈھانچہ تے نظم و ترتیب دی، ـ جداں کہ اگلی سطور وچ مفصل اشارہ ہوئے گا ـ، سید مرتضی (متوفی 436ہجری قمری) تے شیخ طوسی تے دوسرے علماء نے اسنو‏ں کمال تک پہنچایا۔
6. ارتقاء دا مرحلہ: ستويں صدی ہجری۔ خواجہ نصیر الدین طوسی (متوفی سنہ 673ہجری قمری) نويں، تخلیقی تے جامع نظم و ترتیب دے کر کلام نو‏‏ں تحول تے ارتقا دی عروج تک پہنچایا۔
7. شرح و تلخیص دا مرحلہ: اٹھويں تو‏ں چودھواں صدی ہجری تک۔ زیادہ تر کلامی تالیفات سابقہ کاوشاں ـ بالخصوص خواجہ نصیر الدین طوسی دی زندہ جاوید تالیف [تجرید الاعتقاد]] ـ دی تلخیص یا تشریح کردے لکھی گئی نيں تے محقق عبدالرزاق لاہیجی (متوفی سنہ 1072ہجری قمری) دی کتاب شوارق الالہام انہاں تالیفات دا اعلیٰ نمونہ ا‏‏ے۔
8. اصلاح تے قوائیت (= تحرک یا Dynamism) دا مرحلہ: چودھواں صدی دے نصف دوئم تو‏ں حال حاضر تک۔ ایہ مرحلہ سیاسی، معاشرتی تے فکری وجوہات دی بنا اُتے وجود وچ آنے والے طویل تعطل دے بعد پیش آیا تے اس دا آغاز تیرہويں تے چودھواں صدی دے دوران سید جمال الدین دے ہتھو‏ں ہويا تے شیخ محمد عبدہ، علامہ طباطبائی، شہید مطہری، شہید بافر الصدر تے دوسرےآں نے اس ارتقائی عمل نو‏‏ں جاری رکھیا تے اس وقت پوری قوت تو‏ں جاری ا‏‏ے۔

نقطۂ ہائے نظر دے لحاظ تو‏ں

بلحاظ نقطہ ہائے نظر و رجحانات، علم کلام ـ بالخصوص شیعہ کلام ـ دے تاریخی ادوار دا جائزہ ایويں لیا جاسکدا اے:

1. کلام عقلی و نقلی: ائمۂ معصومین علیہم السلام دا زمانہ۔ شیعہ کلام اپنے ابتدائی مراحل وچ عقلی تے نقلی پہلؤاں اُتے مشتمل اے ؛ یعنی عقلی تے غور و تامل تجزیاں نو‏‏ں وی قدر دی نگاہ تو‏ں دیکھدا اے تے وحی تو‏ں استناد نو‏‏ں وی اپنے طرزعمل وچ مد نظر رکھدا ا‏‏ے۔
   اس نقطۂ نظر دا عروج امیرالمؤمنین(ع)، امام صادق(ع) تے امام رضا(ع) دے زمانے وچ دکھادی دیندا ا‏‏ے۔
2. نقلی کلام: آئمہ(ع) دا دوسرا دور، غیبت صغری (انتہا: سنہ 329 ہجری قمری) دے بعد تے شیخ صدوق (متوفی سنہ 381 ہجری قمری) تک۔ دوسرے دور تو‏ں امام رضا(ع) ـ بالخصوص جدو‏ں آپ مدینہ وچ سن ـ تے آپ(ع) دے بعد دے ائمہ دا دور مراد ا‏‏ے۔
3. عقلی کلام: پنجويں تو‏ں چھیويں صدی ہجری تک۔ شی مفید]]، سید مرتضی، شیخ طوسی وغیرہ
4. فلسفی کلام: ستويں صدی ہجری۔ خواجہ نصیرالدین طوسی (متوفی سنہ 672ہجری قمری)۔
5. کلام اخباریت دے غلبے دے نال: علامہ مجلسی (متوفی سنہ 1111 ہجری قمری) تے محمد محسن فیض کاشانی (متوفی سنہ 1092ہجری قمری)...
6. کلام عقل، نقل تے فلسفے دی آمیزش دے نال: معاصر دور: چوہدويں صدی ہجری تو‏ں اج تک۔ گوکہ اس تفکر دے بانی ملا صدرا (متوفی سنہ 1050 ہجری قمری) سن ۔ اوہ عقل، نقل تے فلسفے دے علاوہ عرفانی اصولاں تے مفاہیم نو‏‏ں وی بروئے کار لاندے نيں تے دین نو‏‏ں عقل تے اشراق دے نال ہمآہنگ کردیندے نيں۔

امامیہ دے کلامی رجحانات

جداں کہ دوسری تقسیم تو‏ں معلوم ہُندا اے، شیعہ متکلمین دے درمیان ذیل دے رجحانات پائے جاندے نيں:

1. نصّ پسندی، (قرآن و حدیث دی طرف رجحان)
2. تاویلی عقل پسندی
3. فلسفی عقل پسندی

نصّوصی رجحان

• نصّ:نصّ اک اصطلاح اے جو دو معنی وچ استعمال ہُندی اے ۔: کدی نصّ نو‏‏ں ظاہر دے مقابلے وچ بروئے کار لیایا جاندا اے تے کدی نص نو‏‏ں "نقل"(الفاظ) دے معنی وچ تے "عقل" دے مقابلے وچ لیایا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے نص نو‏‏ں عقل دے مقابلے وچ لیایا گیا اے تے اس تو‏ں مراد ہر اس متن دے الفاظ نيں جس دی جڑاں وحی وچ پیوست ہاں؛ بالفاظ ہور ایہ نص اوہ وحیانی الفاظ نيں جس وچ قرآن و حدیث شامل نيں۔۔

• اک فکری نظام اے جس وچ دینی نصوص اُتے جمود برتا جاندا اے تے انسان عقل نو‏‏ں بوہت سارے دینی معارف دی توجیہ و تاویل تو‏ں عاجز و بے بس سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس روش وچ نص ، کتاب و سنت دے ظواہر نو‏‏ں دینی معارف تک پہنچنے دا واحد ذریعہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔۔

اس تفکر دے پیروکار اگرچہ سب اک ہی مرتبے وچ نئيں نيں لیکن عقل تو‏ں بےرخی برتنا انہاں دی مشترکہ خصوصیت ا‏‏ے۔۔ اس روش تے رائے دے مطابق "عقل دی راہنمائی صرف اس وقت تک مفید اے جدو‏ں تک کہ اوہ ساڈا ہتھ دینی راہنماواں دے ہتھ وچ دیندی رہے تے اس دے بعد اوہ (عقل) اپنے آپ نو‏‏ں خادم شریعت سمجھ‏‏ے تے آیات و احادیث دی پیروی اختیار کرے"۔ نصوصی رجحان دے پیروکار دینی معارف دا دفاع کردے ہوئے عقلی دلائل تو‏ں وی استفادہ کردے نيں لیکن انہاں دا عقیدہ اے کہ "جے عقل کتاب سنت دے الفاظ دے ظواہر تو‏ں زیادہ گہرائی وچ جاکر فہم و ادراک حاصل کرنا چاہے تو اوہ ناکم ہوئے گی۔

• نصوصی رجحان دا تاریخی سفر :
  ایہ روش آئمہ(ع) دے زمانے ـ بالخصوص دوسرے دور یعنی امام رضا(ع) تے بعد دے ائمہ(ع) دے زمانے ـ دی "شیعہ حدیثیت" دی پیرو رہی ا‏‏ے۔ کیونکہ شیعہ کلام امام صادق(ع) دے بعد حدیث دی طرف مائل ہويا تے امام رضا(ع) تے آپ(ع) دے بعد دے ائمہ دے زمانے وچ ایہ روش عروج تک پہنچی تے امام زمانہ(عج) دے پردہ غیب وچ چلے جانے دے بعد شیخ صدوق دے توسط تو‏ں غالب شیعہ تفکر وچ تبدیل ہوئی۔ نصوص پسنداں نے حدیث دے نال دو قسم دا رویہ روا رکھیا اے:

أ۔ بعض لوگاں نے اہل حدیث تے حشویہ دی روش حدیث اپنائی۔ ایہ لوگ کسی وی قید و شرط دے بغیر احادیث دے حامی سن تے اس عقیدے اُتے سن کہ دینی مباحث و موضوعات وچ صرف ائمہ(ع) دے اقوال تو‏ں استناد کرنا چاہئے۔۔

یہ لوگ استدلال دی قوت تے اجتہادی اصول تو‏ں محرومیت تے کوئی وی نويں فکر نہ رکھنے دی وجہ تو‏ں، لائق توجہ نئيں ٹہرے نيں تے فقہی تے کلامی منابع و مآخذ وچ انہاں تو‏ں استناد نئيں ہويا ا‏‏ے۔ ابوالحسین علی بن عبداللہ بن وصیف (سنہ 366 ہجری قمری) انہاں ہی لوگاں وچو‏ں ا‏‏ے۔

ب۔ دوسرا گروہ انہاں لوگاں دا سی جو تنقیدی نگاہ تو‏ں نقل حدیث اُتے عقیدہ رکھدے سن اُتے اوہ تحفظات اُتے مبنی تنقید دے قائل سن ۔ ایہ لوگ احادیث نو‏‏ں علم رجال و حدیث دے صحیح اصولاں دے ذریعے نقادی کردے سن تے ہر روایت و حدیث نو‏‏ں ہر شکل و صورت وچ قبول نئيں کردے سن ۔۔۔

یہ لوگ وی دینی مباحث وچ صرف معصومین علیہم السلام تو‏ں استناد کردے سن لہذا اوہ دینی مجامع دی تجمیع و تدوین دا اہتمام کردے سن تے عقلی تے کلامی استدلال تو‏ں ـ جو اتفاق تو‏ں ہشام بن حکم، مؤمن طاق، علی بن اسمعیل بن میثم تمار تے فضل بن شاذان دی روش سی ـ دور سن، اسی بنا اُتے شیعہ امامیہ کچھ عرصے تک کلامی مباحث تے فعالیتیاں تو‏ں بےبہرہ سن تے صرف دینی تعالیم و معارف ـ بالخصوص توحید تے امامت جداں موضوعات وچ ـ کلامی بحث کردے سن لیکن انہاں دی کلامی بحث وی نقلی پہلو اپنا چک‏ی سی ؛ خواہ احادیث دے متن دی نقل کيتی صورت وچ ، خواہ انہاں دے مندرجات تے مضامین دی صورت وچ ۔۔۔

ج۔ کلامی روش:
نص پسنداں دے درمیان شیخ صدوق دے نمایاں حیثیت دے حامل ہونے دے باعث، کلامی مسائل وچ انہاں دی روش، اس روش دے پیروکاراں دی فکری - کلامی روش دی آئینہ دار ہوسکدی اے:

وہ جدو‏ں وی کوئی اعتقادی مشکل حل کرنے دے یا کسی اعتقادی مسئلے دا جواب دینے دے درپے ہُندے سن، کوشش کردے سن کہ دلیل و برہان دے بغیر (پر کتاب و سنت تے عقل صائب تو‏ں استناد کردے ہوئے) حدیث یا احادیث نقل کردے سن، حتی کہ انہاں دی کتب اعتقادات الامامیہ تے کتاب الہدایہ وچ متذکرہ مباحث و موضوعات وی تمام دے تمام احادیث تے روایات نيں جنہاں وچ کدی کئی احادیث دے اجزاء نو‏‏ں اک نال رکھیا گیا اے، تا کہ اک اعتقادی مسئلے نو‏‏ں بیان کیتا جاسدے۔ اس دے باوجود، اوہ کلامی آراء تے عقائد اُتے یقین رکھدے سن، لہذا جے کسی حدیث دا ظاہری مفہوم ـ مثال دے طور اُتے توحید تے عدل دے بارے وچ متفقہ عقائد تو‏ں متصادم ہُندی سی، اوہ انہاں دی تفسیر و توجیہ کردے سن ۔

علامہ مجلسی نے وی اسی صراحت دے نال انہاں دی کلامی روش دی پیروی دی اے ؛ اوہ مذہب امامیہ دے بارے وچ شیخ صدوق دا مکمل بیان نقل کرنے دے بعد، واضح کردے نيں کہ گوکہ اس بیان وچ بعض املا شدہ مسائل، امامیہ دے ہاں مشہور آراء دے نال سازگار نئيں نيں، لیکن ميں نے انہاں مسائل نو‏‏ں اس لئے ذکر کیتا اے کہ ابن بابویہ صدوق امامیہ دے متقدم علماء وچو‏ں نيں تے چونکہ اوہ کم آراء و اہواء دی پیروی نئيں کردے سن بلکہ ائمہ(ع) دے آثار دے تابع سن ۔ شیخ صدوق تے انہاں دے والد دے اقوال دین دے بوہت سارے صاحبان رائے و نظر دے ہاں، منقولہ نصوص دے مترادف گردانا گیا ا‏‏ے۔

• نصوصی رجحان دے نتائج و آثار:
  اس روش اُتے واردہ تنقید دے باوجود۔ اس دے ثمرات تے آثار و برکات تو‏ں وی غفلت نئيں برتنا چاہئے؛ انہاں ثمرات وچو‏ں بعض حسب ذیل نيں:

1. رسول اللہ(ص) تے ائمہ اہل بیت(ع) تو‏ں منقولہ احادیث دا محفوظ ہوجانا: نصوصی رجحان تے عقلانی رجحان دے مکاتب تو‏ں باقیماندہ آثار تو‏ں رجوع کیتا جائے تو ایہ بیش قیمت ثمرات نمایاں ہوجاندے نيں۔ کلینی دی کتاب الکافی تے شیخ صدوق دی کتب التوحید (کتاب) تے کمال الدین و اتمام النعمہ جیسی کتاباں شیعہ کلامی مکتب دی جبین اُتے چمک رہی نيں۔

• نصوصی رجحان دے تفکر دی حامی نمایاں شخصیتاں:
  جداں کہ کہیا گیا، اس فکری رجحان وچ دو ـ انتہا پسندانہ تے اعتدالہ پسندانہ ـ تفکرات و تصورات موجود سن ۔
  بلکہ اس گروہ وچ صرف علی بن عبداللہ بن وصیف (متوفی 366ہجری قمری) دا نام مذکور ملدا ا‏‏ے۔ لیکن اعتدال پسندانہ تفکر دے پیروکاراں دی تعداد زیادہ وی سی، نمایاں تے آشکار نيں تے پوری تاریخ وچ اس دے حامیاں دی تعداد زیادہ سی۔ قدما دے درمیان اس تفکر دے حامیاں وچ متعدد ناماں دی طرف اشارہ کیتا جاسکدا اے:

1. محمد بن حسن صفار قمی (متوفی سنہ 209 ہجری قمری)،
2. ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفی 274ہجری قمری)،
3. سعد بن عبداللہ بن ابی خلف اشعری (متوفی سنہ 301ہجری قمری)،
4. محمد بن یعقوب الکلینی (متوفی سنہ 329ہجری قمری)،
5. محمد بن علی بن بابویہ الصدوق (متوفی سنہ 381ہجری قمری)۔

عقلی رجحان

• تعریف:عقلائی رجحان نصوصی رجحان دے مقابلے وچ آندی اے اوراس تو‏ں مراد اوہ مکتب اے جو وحیانی معارف و تعلیمات دے مقابلے وچ قوتِ عقل دے کردار اُتے زیادہ تاکید کردا اے تے عقل دے لئے حرمت و منزلت دے قائل ہونے دے نال نال اسنو‏ں شناخت و معرفت دے حصول دا ذریعہ سمجھدا اے،۔ تے کلامی مسائل نو‏‏ں عقلی استدلال دے ذریعے بیان کرنے دی کوشش کردا اے، اس فکری روش نے عقل دی حجیت و اعتبار نو‏‏ں تسلیم کیتا اے تے اوہ عقلی اصول تے مبادیات نو‏‏ں بشری معرفت دا سنگ بنیاد قرار دیندی اے تے اس روش دے حامی افراد نو‏‏ں یقین اے کہ عقل تے عقلی اصول نو‏‏ں تسلیم کيتے بغیر انسان نو‏‏ں کوئی وی معرفت حاصل نئيں ہوئے گی تے حسی، تجربیاندی تے وحیانی معارف عقلی مبادیات تے اصولاں اُتے استوار نيں۔ اوہ عقل تے نقل دے درمیان اسيں آہنگی دے قائل نيں تے کہندے نيں: جس طرح کہ وحی تے شریعت انسانی معرفت دا منبع نيں، عقل وی انسانی معرفت تے شناخت دے منابع و مآخذ وچو‏ں نيں تے ایسے حال وچ کہ دونے عینی تے خارجی (محسوس) حقیقت دی خبر دیندی نيں، انہاں دی ایہ خبر اسيں آہنگ ا‏‏ے۔ ۔

جتھ‏ے حکمِ عقل تے حکمِ وحی دے درمیان تعارض تے تصادم پایا جاندا اے اوتھ‏ے اشاعرہ سمیت بعض مکاتب دے پیروکار نقل نو‏‏ں مقدم رکھدے نيں، معتزلہ انتخابِ عقل دی طرف مائل نيں تے اہل حدیث وی ـ جو عقل نو‏‏ں شمار وچ نئيں لاندے ـ عقل تے نقل دے درمیان تعارض دے قائل نئيں ہُندے، لیکن زیادہ تر ـ یا شاید تمام شیعہ متکلمین تے علماء "حدِّ وَسَط" تے دونے نو‏‏ں جمع کرنے دے قائل نيں، اوہ اگرچہ نقل نو‏‏ں مکمل طور اُتے رد نئيں کردے لیکن عقل دی بنیاد اُتے اوہدی تاویل کردے نيں تے جتھ‏ے نقلی دلیل دا ظاہری مفہوم معقول و مُبَرہَن دلیل دے نال اسيں آہنگ نہ ہو تو انہاں دی رائے دے مطابق عقلی دلیل "متصل یا منفصل لُبیِ (یا لفظی) دلیل (= Connected or Separated Verbal Evidence)" دے مترادف ہوئے گی، جس دے توسط تو‏ں نقل دے ظاہری مفہوم وچ تصرف کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

• خصوصیت:
  اس روش دی اصلی تے بنیادی خصوصیت اوہدی "اعتدال" پسندی تے "میانہ روی" ا‏‏ے۔ عقلانیت نو‏‏ں درپیش نشیب و فراز دے باوجود شیعہ امامیہ قرآنی تعلیمات تے مکتب اہل بیت(ع) دی بدولت اہل سنت دے مکاتب دی طرح افراط تے تفریط (Two Extremes) دا شکار نئيں ہويا بلکہ اس نے معتزلی دے عقلانی رجحان تے اشعریاں تے اہل حدیث دی تفریط نو‏‏ں معتدل کر دے دونے عناصر ـ یعنی عقل تے وحی ـ نو‏‏ں اک متحرک نظام وچ بروئے کار لیایا اے تے معتزلہ دی مانند عقلانیت دے زیادہ استعمال تو‏ں پرہیز کیتا جداں کہ شرعی ظواہر اُتے مقلدہ تے اشاعرہ دے فکری جمود تو‏ں وی پاک ا‏‏ے۔ شیخ مفید ـ جو اس روش دے بانی نيں ـ "میانہ کلام" دے مؤسس سمجھ‏‏ے جاندے نيں جو کہ "کلام متقدم" ـ یعنی ائمہ(ع) دے حضور دے دوسرے دور تے شیخ صدوق دی نص پسندی تے تے نوبختیاں دے فلسفی کلام ـ دے مقابلے وچ آکھڑے ہوئے نيں۔ انھاں نے متقدم متکلمین (یعنی نوبختیاں) دے استدلالات دی اصلاح "تے عقلی استدلال تے نقلی دلائل دی تفسیر" دے مابین درمیانہ روش اُتے گامزن ہونے دی غرض تو‏ں اس روش دی بنیاد رکھی تے اوہدی تشریح دا اہتمام کیتا۔۔

شیخ مفید دی اعتدال پسندانہ روش نو‏‏ں "وعید" تے "قیامت" تو‏ں متعلق مسائل وچ انہاں دی نظر تے نوبختیاں دی آراء دے موازنے تو‏ں سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ نوبختیاں دی روش تو‏ں انہاں دے انحراف دی دلیل کدی تو عقلی استدلال تے انتہاپسندانہ روشاں تو‏ں اجتناب دی صورت وچ تے کدی ائمۂ اہل بیت علیہم السلام دی احادیث تو‏ں استناد دی صورت وچ سامنے آیا ا‏‏ے۔

اس خصوصیت کيتی بنا اُتے عقلی رجحان دی روش دی تعریف ایويں ہوسکدی اے:

"قابل قبول عقلی قواعد تے دینی ماثورات تو‏ں استفادہ کردے ہوئے فلسفی و عرفانی افکار تو‏ں متاثر ہوئے بغیر اجتہادی تشریح تے اصول دین دے ظرائف تے باریکیو‏ں وچ تلاش تے جستجو کرنا ا‏‏ے۔

• تاریخی سفر:
  جداں کہ کہیا گیا غیبت دے دور وچ ـ شیخ مفید تو‏ں قبل تک ـ اہل حدیث دا نصوصی رجحان دا تفکر رائج سی ۔ کلامی تے فقہی مسائل وچ اندے ہاں عقل اُتے زیادہ توجہ نئيں دی جاندی سی۔ متکلمین و فقہاء عقل دے استعمال دے زیادہ حامی نئيں سن، انہاں دا کم صرف حدیث دا حصول تے انہاں نو‏ں نقل کرنا تے زیادہ تو‏ں زیادہ انہاں نو‏‏ں ابواب وچ منظم کرنا ہُندا سی ۔ اس زمانے وچ عالم فاضل، مقتدر مجتہد، فقیہ تے نامی گرامی متکلم جناب شیخ مفید نے ظہور کیتا۔ انھاں نے استدلال تے برہان دا راستہ کھولنے تے کلام تے فقہ وچ عقل تو‏ں استفادہ کرنے دے لئے وسیع کوششاں کیتیاں، کلام تے فقہ وچ عقل دی حدود دا تعین کیتا تے محض حدیثی فکر دے مضر اثرات دی یادآوری کرائی۔

البتہ انہاں تو‏ں کچھ عرصہ قبل ابن قبہ رازی (متوفی سنہ 319 ہجری قمری) نے اسی نقطہ نگاہ تو‏ں کلامی مباحث دا اہتمام کیتا لیکن نصوصی رجحان دے رواج و فروغ دی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں رواج پانے دا موقع نہ ملیا ہور اوہ ہر لحاظ تو‏ں شیخ مفید جیسی خصوصیات دے حامل نہ سن ۔

چنانچہ عقلانیت دی جس روش دی بنیاد شیخ مفید نے رکھی سی انہاں دے نامور شاگرداں دے توسط تو‏ں اوہ جاری و ساری رہی۔ سید مرتضی الذخیرہ سمیت متعدد کتب و رسائل، ابو صلاح حلبی (متوفی (447 ہجری قمری) نے تقریب المعارف تے ابو الفتح کراجکی (متوفی سنہ 449 ہجری قمری) نے کنزالفوائد تے شیخ طوسی نے تمہید الاصول تے ہور کلامی کاوشاں دے ذریعے اسی راہ نو‏‏ں طے کیتا۔ البتہ روش تو‏ں اتفاق دے معنی ایہ نئيں نيں کہ انہاں دی آراء وچ مکمل طور اُتے اسيں آہنگی سی، اُتے اصولی تے بنیادی مسائل وچ عام طور اُتے متذکرہ بالا اکابرین وچ اتفاق رائے پایا جاندا سی گوکہ بعض جزئی مسائل وچ انہاں دی آراء مختلف نيں۔

بہرصورت اس روش نو‏‏ں سدید الدین حمصی رازی نے اپنی کتاب المنقذ من التقلید دے ذریعے جاری رکھی۔ اوہ اصول دین وچ بےدلیل اعتقادات اپنانے دی روش دے خلف سن تے انھاں نے اس کتاب وچ انہاں دی استدلال تو‏ں دوری تے اصول دین وچ انہاں دی مقلدانہ روش اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔

کتاب النقض دے مؤلف عبدالجلیل قزوینی اپنے آپ نو‏‏ں اس گروہ دا پیرو تے استدلالی عقل پسنداں دے اصولی گروہ تو‏ں متعلق، سمجھدے نيں۔ کتاب المسلک فی اصول دین دے مؤلف، نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن بن سعید (متوفی سنہ 676 ہجری قمری) انہاں آخری علماء وچو‏ں نيں جنہاں نے اس روش دی نسبت اپنی پابندی ثابت کردی ا‏‏ے۔

• اثرات و ثمرات:
  علم کلام وچ شیعاں دے اس عقلی رجحان دے درج ذیل فوائد قابل ذکر نيں :

1. شیعہ کلام نو‏‏ں تشخص تے استقلال بخشنا:
   اک وجہ، جو باعث بنی سی کہ شیعہ کلام معتزلی کلام دا مقروض نظر آئے، ایہ سی کہ ایہ کلام عدم استقلال دا شکار ہويا سی تے واضح و روشن تشخص تے مدون نظام تو‏ں بہرہ ور نہ سی ۔ شیخ مفید اس حقیقت تو‏ں بخوبی آگاہ سن اس قلت نو‏‏ں پورا کرنے دی مہم تو‏ں بخوبی عہدہ برآ ہوئے تے شیعہ کلام نو‏‏ں ـ جس دی بنیاد قبل ازاں ہشام بن حکم، عبدالعظیم حسنی، فضل بن شاذان سمیت معصومین(ع) دے بزرگوار صحابہ نے رکھی سی ـ منظم تے بدیع صورت وچ منظم و مدون کیتا جو معتزلہ دے کلام تو‏ں وی مکمل طور اُتے مستقل سی ۔
2. عقل و نقل نو‏‏ں جمع کرنے دے لئے منطقی روش دی ایجاد:
   شیخ مفید تو‏ں قبل شیعہ متکلمین یا تو معتزلی عقلی رجحان دی طرف میلان رکھدے سن یا نقل کيتی طرف توجہ دیندے سن جداں شیخ صدوق، اگرچہ انہاں دو دے درمیان اعتدال پسندانہ روش دے حامی وی سن ۔عقلی رجحان رکھنے والےآں دے رئیس شیخ مفید نے قرآن و نقل تو‏ں ماخوذہ معیاراں تے ضوابط دی اساس اُتے عقلی رجحان وچ "تاویل" دی روش دی بنیاد رکھی تے ایويں عقل و نقل دے درمیان اعتدالی تے وسیع البنیاد روش تاسیس کرنے وچ کامیاب ہوئے۔

• شخصیتاں:
  

1. ابن قبہ رازی، محمد بن عبدالرحمن (متوفی قبل از 319 ہجری قمری)
2. شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (متوفی 413 ہجری قمری)،
3. سید مرتضی، علی بن حسین بن موسی (متوفی 436 ہجری قمری)،
4. ابوصلاح حلبی، تقی بن نجم بن عبیدالله (متوفی 447 ہجری قمری)،
5. ابوالفتح کراجکی، محمد بن علی بن عثمان (متوفی 449 ہجری قمری)،
6. شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (متوفی 460 ہجری قمری)،
7. حمصی رازی، سدید الدین محمود (متوفی اوائل قرن 7 ہجری قمری)۔

فلسفیانہ عقلی رجحان

یہ روش عقل تے فلسفی قواعد تے اصولاں دی بنا اُتے کلامی موضوعات اُتے بحث کردی ا‏‏ے۔ فلسفی اصطلاح وچ عقل، معلومات نو‏‏ں معینہ روابط دے مطابق منظم کرنے دی قوت تو‏ں عبارت اے ؛ جداں علت (= Cause)، معلول (= Effect)، اصل (=Root)، فرع (=Branch) ہور نوع (=Species)، جنس (=Genus) وغیرہ دے درمیان روابط۔
۔ اس روش وچ وی کتاب و سنت دی پابندی محفوظ رکھی جاندی اے لیکن تمام مباحث تے استدلالات دی ابتدا تے انتہا وچ فلسفی رنگ ہُندا ا‏‏ے۔ فلسفی قواعد تے اصولاں حتی کہ یونان قدیم دے فلسفی قواعد تو‏ں استناد وی کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اگرچہ آیات تے روایات تو‏ں وی تائید دے لئے استفادہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔

مکتب اہل سنت غزالی (متوفی سنہ 505 ہجری قمری) بلکہ امام الحرمین عبدالملک جوینی (متوفی سنہ 478 ہجری قمری) تو‏ں کدرے پہلے فلسفے دے قریب ہوچکيا سی، چنانچہ شہرستانی (متوفی سنہ 548 ہجری قمری) نے اپنی کتاب نہایۃ الاقدام فی علم الکلام ، فخررازی (متوفی سنہ 606 ہجری قمری) نے اپنی کتاب المحصل ؛ تے سیف الدین آمدی (سنہ 631 ہجری قمری) نے اپنی کتاب ابکار الافکار وچ علم کلام نو‏‏ں اس قدر فلسفے تو‏ں مخلوط کر دتا یہانتک کہ ذہبی تے ابن حجر جداں متشرعہ افراد نے انہاں نو‏ں فلسفی رجحان رکھنے والےآں دی طرف نسبت دے دی ۔ ابن خلدون (پیدائش سنہ 732 - وفات 808ہجری قمری) اپنے زمانے وچ علم کلام دے واضح طور اُتے فلسفے دے قریب ہونے طرفاشارہ کردے نيں۔ تے آخر کار المواقف فی علم الکلام دے مؤلف، قاضی عضدالدین ایجی (متوفی سنہ 756 ہجری قمری)، فلسفے تو‏ں مکمل اختلاط دی وجہ تو‏ں اپنی حیات دا جوہر ہی کھو بیٹھے۔۔۔ شیعہ کلام استدلال تے برہان تو‏ں بہرہ ور سی جدو‏ں کہ سنی دے علم کلام وچ جدلی پہلو بہت نمایاں سی ۔ اسدے برعکس اک محدود تعداد جداں نوبختی خاندان دے متکلمین دی حد تک دے علاوہ شیعہ علام کلام فلسفی رنگ وچ رنگا ہويا نئيں سی حتا کہ امامی متکلمین کلام دے بنیادی موضوعات تے مباحث وچ فلسفے تے اس دے استعمال دا خیر مقدم نئيں کردے سن ۔

پر خواجہ نصیر الدین طوسی (متوفی سنہ 627 ہجری قمری) دے ظہور دے نال ہی ـ البتہ عصری تقاضاں تے ضروریات دی بنا اُتے شیعہ کلام نے وی فلسفی رجحان دی طرف اپنا سفر عروج تک پہنچایا تے پہلے تو‏ں کدرے زیادہ فلسفے دے قریب پہنچیا۔۔ اس حقیقت دے پیش نظر کہ شیعہ ـ حتی کہ سنی ـ کلام دا عصری معیار ہی خواجہ نصیر الدین طوسی نيں، اس سفر نو‏‏ں تن مراحل وچ بیان کیتا جاسکدا اے:

1. کلام خواجہ نصیر تو‏ں قبل: اس کلام وچ جدلی اسلوب زیادہ نمایاں سی تے ایہ فلسفے دے مد مقابل سمجھیا جاندا سی ۔
   اسلامی متکلمین نے ـ اسلام وچ فلسفے دے وارد ہونے دے آغاز ہی تو‏ں ـ کئی صدیاں تک فلاسفہ دے خلاف جدوجہد جاری رکھی تے فلسفی قواعد اُتے اعتراضات کيتے تے حتی کہ فلسفے دے مسلمہ اصولاں تے مبادی وچ وی شک روا رکھیا۔ اوہ حتی کہ علم منطق دے وی خلاف سن تے اس تو‏ں استفادہ نئيں کردے سن کیونکہ فنِ منطق فلسفی [تے عقلی] علوم دے زمرے وچ آندا سی جو کہ [متکلمین دے خیال وچ ] شرعی عقائد تو‏ں مکمل تضاد رکھدے سن ۔ چنانچہ فن منطق وی انہاں دے درمیان مکمل طور اُتے متروک سی ۔
2. کلام خواجہ نصیر دے دور (ستويں تے اٹھويں صدی ہجری) وچ :
   اس زمانے تے کچھ عرصہ بعد، کلام نے برہانی شکل اپنا لی تے زیادہ تر فلسفی رنگ وچ ڈھل گیا۔ اس زمانے وچ کلام نے نويں نويں صورت تے نويں شناخت اختیار کرلی تے آیات تے احادیث دا سہارا لینے دے نال نال برہانی استدلال اُتے استوار ہويا۔ مثلاً خواجہ نصیر توحید تے معاد نو‏‏ں ـ جنہاں دا موضوع فلسفے دے نال اشتراک رکھدا اے ـ برہانی روشاں تو‏ں ثابت کردے نيں؛ تے ایويں شیعہ کلام سنی کلام تو‏ں ـ جس وچ عقلی استدلال بہت ہی کمزور اے ـ علیحدہ ہوجاندا اے ؛ کیونکہ اس دے بعد شیعہ کلام وچ صرف قرآن و حدیث تو‏ں استشہاد و استناد ہی نو‏‏ں کافی نئيں سمحھا جاندا بلکہ عقلی براہین و دلائل تو‏ں وی استفادہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔
3. کلام خواجہ نصیر دے بعد (نويں صدی ہجری تے بعد دی صدیاں):
   اس دور وچ ـ جس نو‏‏ں میر داماد تے ملا صدرا (متوفی سنہ 1050 ہجری قمری) نے عروج تک پہنچایا اے، ـ کلام مکمل طور اُتے برہانی بن چکيا اے تے فلسفی مسائل دے زمرے وچ آیا ا‏‏ے۔ اس دور وچ کلام اپنا استقلال [تے غیر وابستگی] کھو بیٹھا۔
   استاد شہید مطہری دے بقول اسلامی فلسفہ اک قدم وی کلام دی طرف مائل نئيں ہويا بلکہ ایہ کلام سی جو رفتہ رفتہ فلسفے دے زیر اثر آیا تے آخرکار فلسفے وچ ہضم ہويا۔

• شخصیتاں:
  جداں کہ کہیا گیا، فلسفی عقل پسندی دے حامی غیبت دے بعد دی پہلے عشراں تو‏ں ہی موجود سن تے نوبختی خاندان از میدان وچ پیش پیش ا‏‏ے۔ اس روش تو‏ں اسلامی ـ شیعی کلام دی تدوین دا سلسلہ خواجہ نصیر نے عروج تک پہنچایا۔ اس کلامی روش دی اہ‏م شخصیتاں دے نام حسب ذیل نيں:

1. التنبیہ فی الامامہ وغیرہ دے مؤلف ابوسہل اسماعیل بن نوبخت (متوفی 311 ہجری قمری)؛
2. فرق الشیعہ وغیرہ دے مؤلف ابو محمد حسن بن نوبخت (متوفی 310ہجری قمری)؛
3. الیاقوت دے مؤلف ابو اسحاق ابراہیم بن نوبخت (پنجويں صدی ہجری قمری)؛
4. تجرید الاعتقاد، قواعد العقائد، تلخیص المحصل، رسالہ فی الامامہ وغیرہ دے مؤلف خواجہ نصیرالدین طوسی (متوفی سنہ 672 ہجری قمری)؛
5. الاسفار الاربعہ دے مؤلف ملا صدرا شیرازی (متوفی سنہ 1050 ہجری قمری)۔

• آثار و ثمرات:
  چونکہ اسلام وچ ـ تے بطور خاص تشیُّع وچ ـ خواجہ نصیر الدین طوسی نے کلام دے فلسفی ہوجانے دے سلسلے نو‏‏ں عروج تک پہنچایا، خواجہ دی کاوشاں ـ بالخصوص تجرید الاعتقاد ـ تو‏ں استناد کردے ہوئے اس روش دے بعض آثار و برکات دی طرف اشارہ کیتا جاندا اے:
• کلام دا مبرہن ہوجانا:

خواجہ نصیر نے تجرید الاعتقاد تالیف کردے اک نويں حرکت دا آغاز کیتا، انھاں نے اس کتاب وچ ـ سابقین دے برعکس ـ صرف دینی گزارہ معارف دے جائزاں، مذہبی اعتقادات دے بیان تے دین دی حدود و ثغور دے تحفظ اُتے اکتفا نئيں کیتا بلکہ انہاں افکار دی منطقی تدوین تے ڈھانچے دی تشکیل دا اہتمام کیتا۔ انھاں نے فلسفہ مشا تو‏ں استفادہ کردے فلسفہ دے عام امور و معاملات نو‏‏ں کلامی گزارہ ہا معارف وچ داخل کردتا، کیونکہ انہاں نو‏ں معلوم سی کہ اک صحیح فلسفی اصول (مبنا) دے بعد کلامی گزارہ ہا معارف دا جائزہ نئيں لیا جاسکدا، چنانچہ اس نويں طرح دے ذریعے انھاں نے شیعہ فلسفہ تے کلام دی بنیاد رکھی۔ اسی بنا اُتے کلام نے پہلے تو‏ں کدرے زیادہ تے 90 فیصد تک فلسفی صورت اپنائی۔ ایتھ‏ے تک اک فلسفی متن تے کلامی متن دے درمیان تمیز آسانی تو‏ں ممکن نئيں ا‏‏ے۔ تے چونکہ فلسفہ صرف ـ کلام دے برعکس ـ صرف (صورت وچ ) برہان تے (مادہ وچ ) یقینیات تو‏ں استفادہ کردا اے ؛ علم کلام رفتہ رفتہ اپنے اسلوب تو‏ں خارج ہويا تے برہانی رنگ اختیار کرگیا۔۔

• فلسفی تے کلامی فکر دا احیاء تے ابقاء:

خواجہ ـ جو خود حکمت تے فلسفے وچ مہارت تے اس علم اُتے غیر معمولی عبور رکھدے سن ـ نے شرح اشارات و تنبیہات لکھی؛ جو عظیم ترین تے زندہ جاوید فلسفی کاوش ا‏‏ے۔ انھاں نے اس کتاب دے ذریعے ابن سینا دے مشائی فلسفے اُتے فخر رازی دے اعتراضات دا جواب دتا۔ تے ایويں فخر رازی دے افکار دی بنیاداں نو‏‏ں مٹا دتا اے تے فلسفی فکر ـ بالخصوص مشائی مکتب ـ دے احیاء وچ بے مثل کردار ادا کیتا۔۔

• معتزلی نفوذ دا خاتمہ:

امامیہ تے معتزلہ دے درمیان اہ‏م تے سنجیدہ اختلافات دے برعکس؛ بعض موضوعات وچ امامیہ دے متکلمین نے معتزلیاں تو‏ں اثر لیا اے ؛ اگرچہ بعض مراحل وچ امامیہ دے متکلمین وی انہاں اُتے اثر انداز ہوئے نيں۔ امامیہ دی اثر پذیری مبنا تے روش وچ سی نہ کہ مسائل و مباحث وچ تے اثر پذیری دا ایہ سلسلہ کم و بیش ستويں صدی ہجری تک جاری رہیا۔ فقہ وچ خواجہ نصیر دے استاد محقق حلی (متوفی سنہ 676 ہجری قمری) اپنی کلامی کتاب دے دیباچے وچ آشکارا کہندے نيں کہ انہاں دی کلامی روش معتزلہ تو‏ں اثر لئے ہوئے اے ؛ تے کہندے نيں کہ کلامی مباحث وچ معتزلی روش واضح ترین تے کامل ترین روش ا‏‏ے۔

پر خواجہ دے ہتھو‏ں فلسفی روش دی تاسیس دے نال ہی شیعہ متکلمین اُتے پر معتزلی روش دا سابقہ جزوی اثر وی ختم ہويا؛ تے اس دے بعد کسی وی متکلم نے معتزلہ دا ـ نہ آشکار تے نہ ہی ضمنی طور اُتے ـ تذکرہ نئيں کیتا ا‏‏ے۔

• کلام اہل سنت اُتے تاثیر:

اس روش دی ایجاد دے بعد ـ خاص طور تجرید الاعتقاد دی تالیف دے نال ـ تمام اشعری تے معتزلی متکلمین اسی راستے اُتے گامزن ہوئے جس اُتے ایہ عظیم شیعہ فیلسوف تے متکلم گامزن ہوئے سن ۔۔ المواقف تے المقاصد جیسی کتاباں تے انہاں دی شروح نے وی تجرید الاعتقاد دا رنگ پکڑ لیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اہل سنت دے بعض متکلمین ـ منجملہ علاءالدین قوشجی نے تجرید الاعتقاد نو‏‏ں پسند کیتا تے اس اُتے شرح لکھی۔ انہاں دی شرح اشاعرہ دے کلام تے عقائد و آراء دے اہ‏م ترین مصادر و مآخذ وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔ انھاں نے اس شرح وچ امامیہ تے اشاعرہ دے اختلافی مسائل وچ خواجہ نصیر دی آراء اُتے تنقید دی اے تے بعض ہور مسائل وچ خواجہ دی آراء دی تشریح دی ا‏‏ے۔

• کلامی مباحث دی تازہ نظم و ترتیب:

خواجہ نصیر نے شیعہ علم کلام وچ اک خاص نظام دی بنیاد رکھی تے کلامی مباحث نو‏‏ں نويں تے منظم ترتیب دی تے بعد دے علماء نے اسی اسلوب دی پیروی کيتی۔

کلامی مباحث ـ بالخصوص نبوت، امامت تے معاد ـ وچ خواجہ تو‏ں قبل دے بزرگ متکلمین دی لکھتاں ـ منجملہ سید مرتضی، الذخیرہ شیخ طوسی دی الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ابوصلاح حلبی دی تقریب المعارف، ابو اسحاق نوبختی دی الیاقوت، ابن میثم بحرانی دی قواعد المرام تے محقق حلی دی المسلک ـ دا انہاں دی تصنیف تجرید الاعتقاد تو‏ں موازنہ، اس مدعا دا ثبوت ا‏‏ے۔

واحد متقدم تصنیف ـ جس دی نظم و ترتیب تجرید الاعتقاد تو‏ں ملد‏ی اے ـ شیخ مفید تو‏ں منسوب کتاب النکت الاعتقادیہ اے اُتے بوہت سارے قرائن تے نشانیاں دی بنا اُتے ایہ انتساب چندان یقینی نئيں ا‏‏ے۔

کلام وچ تبدیلی تے تحول دے اسباب

بعض دے نزدیک فلسفے دی وسعت دے مشاہدے دی بنا اُتے علم کلام وچ وی وسعت پیدا ہو گئی یعنی علم کلام دی وسعت دا منشا تے سب ب فلسفے وچ وسعت دا پیدا ہونا اے ۔بعض غیر دینی علوم دے تکامل نو‏‏ں اسکا سبب قرار دیندے نيں لیکن ایسا ظاہر ہُندا اے کہ انہاں عوامل دے علاوہ ہور عوامل جداں معاشرتی،سماجی تے فرہنگی تحولات وی علم کلام دے تحولات وچو‏ں نيں ۔

مشہور امامیہ متکلمین

مختلف تاریخی ادوار دے بعض مشہور متکلمین دے نام تے انہاں دے حالات زندگی حسب ذیل نيں:

دوسری صدی ہجری

1. عیسی بن روضہ تابعی:
   عیسی بن روضہ منصور دے زمانے وچ گذرے نيں۔ اوہ نہایت مقتدر متکلم نيں جنہاں نے علم کلام وچ سب تو‏ں پہلے قلم فرسائی دی ا‏‏ے۔
2. علی بن اسماعیل بن شعیب بن میثم تمار (متوفی سنہ 179ہجری قمری):
   اوہ "عمرو بن عبید"، "ابو الہذیل علاف"، "ضرار بن عمرو" تے "نظام" دے اسيں عصر سن تے مؤخرالذکر تن متکلمین دے نال کلامی مناظرات وی کرچدے نيں۔ انہاں دی تالیفات وچ کتاب الامامہ تے مجالس ہشام بن الحکم" قابل ذکر نيں۔
3. ہشام بن حکم (متوفی سنہ 179 یا 199 ہجری قمری):
   ہشام امام صادق(ع) دے نمایاں تے مشہور شاگرداں تے اصحاب تے امام کاظم(ع) دے اصحاب خاص وچو‏ں نيں۔ اوہ کلامی مباحث ـ بالخصوص مسئلۂ امامت وچ ـ دوسرےآں اُتے فوقیت رکھدے سن تے دوست تے دشمن نے انہاں دی شخصیت دی تعریف و تمجید دی ا‏‏ے۔ احمد امین مصری انہاں نو‏ں عظیم ترین شیعہ متکلم سمجھدے نيں۔ امام صادق(ع) نے انہاں دے بارے وچ فرمایا اے: هشام بن الحکم رائد حقنا وسائق قولنا، المؤید لصدقنا والدامغ لباطل اعدائنا من تبعه وتبع اثره تبعنا ومن خالفه والحد فیه فقد عادانا والحد فینا ترجمہ: ہشام بن حکم ساڈے حقوق دا پیرو تے ساڈے اقوال نو‏‏ں آگے لے جانے والا، ساڈی سچائی دی تصدیق کرنے والا تے ساڈے دشمناں دے باطل نو‏‏ں مٹا دینے والا اے، جس نے اوہدی پیروی دی اس نے ساڈی پیروی دی اے تے جس نے انہاں دی مخالفت کيتی تے انہاں دا انکار کیتا اس نے ساڈے نال دشمنی دی اے تے ساڈا انکار کیتا ا‏‏ے۔
   انھاں نے مختلف مذاہب دے متکلمین دے نال مناظرے کيتے جنہاں وچ "عمرو بن عبید، ابو اسحق نظام، ابوہذیل علاف، ضرار بن عمرو، عبداللہ بن یزید اباضی، یحیی بن خالد برمکی، شامی متکلم، جاثلیق نصرانی" تے زیدیہ دے سربراہ "سلیمان بن جریر" شامل نيں۔ انھاں نے انہاں وچو‏ں اکثر دے خلاف متعدد کتاباں لکھياں؛ چنانچہ انہاں نو‏ں انہاں افراد دے غیظ و غضب دا سامنا کرنا پيا تے انھاں نے ہشام نو‏‏ں کفر و الحاد، زندقہ تے غلو جداں الزامات لگائے۔ ہشام نے کلام دے مختلف موضوعات وچ متعدد کتاباں لکھياں جنہاں وچ کتاب الامام، کتاب الدلالات علی حدوث الاشیاء، کتاب الرد علی الزنادقہ، کتاب الرد علی اصحاب الاثنین، کتاب التوحید، کتاب الرد علی من قال بامامۃ المفضول، کتاب فی الجبرو القدر، کتاب المعرفہ، کتاب الاستطاعہ، کتاب القدر وغیرہ۔
4. محمد بن علی بن نعمان معروف مؤمن الطاق:
   اوہ تابعین دے زمرے وچ آندے نيں تے امام سجاد، امام محمد باقر تے امام صادق علیہم السلام دے دیدار دا شرف حاصل، تے انہاں تو‏ں حدیث نقل کرچدے نيں۔ اوہ کلامی مباحث وچ بہت مقتدر تے حاضر الذہن سن ؛ مخالفین انہاں دی منطق تو‏ں مغلوب ہوکر انہاں نو‏ں "شیطان الطاق" دا لقب دیندے سن، انہاں دی کلامی کاوشاں وچ کتاب الامامہ، کتاب المعرفہ، کتاب الرد علی المعتزلۃ فی امامۃ المفضول، کتاب افعل لا تفعل، کتاب الاحتجاج فی امامۃ امیرالمؤمنین(ع)، تے کتاب مجالسۃ مع ابی حنیفۃ والمرجئۃ۔
5. قیس الماصر:
   اوہ تابعین وچو‏ں سن تے علم کلام امام زین العابدین(ع) تو‏ں حاصل کرچدے سن ۔ اوہ انہاں متکلمین وچو‏ں نيں جنہاں نے امام صادق(ع) دی موجودگی وچ شامی متکلم دے نال مناظرہ کیتا؛ تے امام(ع) نے انہاں تے ابو جعفر احول دے بارے وچ فرمایا: انت والأحول قفازان حاذقان ترجمہ:تم تے احول دونے نہایت مشاق مناظر ہوئے۔

تیسری صدی

1. فضل بن شاذان نیشابوری (متوفی سنہ 261ہجری قمری):
   اوہ امامیہ فقہاء تے متکلمین دے درمیان نمایاں حیثیت رکھدے نيں۔ انھاں نے امام رضا، امام جواد تے امام ہادی علیہم السلام تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دے لئے متعدد کلامی کتب و تالیفات ذکر ہوئیاں نيں جنہاں وچ زیادہ تر دا تعلق انحرافی عقائد و مذاہب دے رد وچ لکھی گئی نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض کتب و تالیفات دے نام کچھ ایويں نيں: الرد علی اہل التعطیل، الرد علی الثنویہ، الرد علی الحشویہ وغیرہ۔
   رد وچ لکھی جانے والی کتب دے علاوہ انھاں نے کلامی موضوعات وچ دوسری کئی کتب وی لکھی نيں جنہاں وچو‏ں بعض دے نام کچھ ایويں نيں: کتاب الوعید، کتاب الاستطاعہ، التوحید فی کتب اللہ، کتاب الامامہ، کتاب معرفۃ الہدی والضلال وغیرہ۔
2. سعد بن عبداللہ اشعری (متوفی سنہ 299 یا 301):
   واقعہ معروف اے کہ اوہ قم وچ امام حسن عسکری علیہ السلام دے وکیل احمد بن اسحق دے ہمراہ امام عسکری(ع) دے دیدار دا شرف حاصل کرچدے نيں۔ انھاں نے متعدد کتب تالیف کيتیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض دے نام درج ذیل نيں: کتاب الرد علی الغلاۃ، الرد علی المجبرہ، کتاب الامامہ تے کتاب الاستطاعہ۔
3. عبداللہ بن جعفر حمیری:
   اوہ سنہ 290 ہجری قمری وچ قم تو‏ں کوفہ چلے گئے؛ اہلیان کوفہ نے انہاں تو‏ں وسیع علمی فیض اٹھایا۔ انھاں نے متعدد کتاباں لکھی نيں جنہاں وچو‏ں بعض دے نام کچھ ایويں نيں: کتاب الامامہ، کتاب الدلائل، کتاب العظمۃ والتوحید، کتاب الغیبۃ والحیرہ تے کتاب التوحید والبداء والارادۃ والاستطاعۃ والمعرفہ۔
4. کتاب فرق الشیعہ دے مؤلف حسن بن موسی نوبختی:
   اپنے زمانے دے نمایاں ترین شیعہ متکلمین وچو‏ں سن جنہاں نے عقلی علوم ـ بالخصوص علم کلام ـ وچ متعدد کتاباں تالیف کيتیاں نيں۔ انہاں دی کتب وچ کتاب الاراء والدیانات شامل اے تے نجاشی نے لکھیا اے کہ ایہ کتاب بوہت سارے علوم دا مجموعہ ا‏‏ے۔ انہاں دی ہور کتب الجامع فی الامامہ، التوحید الکبیر، التوحید الصغیر فی الاستطاعہ، التنزیہ وذکر متشابہ القرآن، الردعلی المنزلۃ بین المنزلتین فی الوعید، الرد علی المجسمہ، الردعلی الغلاۃ وغیرہ شامل نيں۔
   ابن ندیم انہاں دے بارے وچ کہندے نيں:إنه متکلم فیلسوف، کان یجتمع الیه جماعة من النقلة لکتب الفلسفة، مثل ابی عثمان الدمشقی واسحق وثابت وغیرهم، وکانت المعتزلة تدعیه، والشیعة تدعیه، ولکنه الی حیز الشیعة، لأن آل نوبخت معروفون بولایة علی وولده علیهم السلام فی الظاهر، وکان جمّاعة للکتب، قد نسخ بخطه شیئاً، وله تألیفات فی الکلام والفلسفة وغیرها ترجمہ: اوہ ابو عثمان دمشقی، اسحق، ثابت وغیرہ دی مانند اک متکلم تے فیلسوف نيں، معتزلہ انہاں نو‏ں اپنا عالم سمجھدے سن تے شیعہ اپنا عالم، اُتے اوہ شیعہ دی جانب سن، کیونکہ خاندان نوبخت دے افراد علی(ع) تے آپ(ع) دی اولاد علیہم السلام دی پیروی دے حوالے تو‏ں معروف سن تے اوہ کتب دے جمع کرنے والے سن ۔ انھاں نے اپنے قلم تو‏ں کتب لکھی نيں، انھاں نے کلام، فلسفہ تے دوسرے علوم وچ کتب تالیف کيتیاں نيں۔
5. حسن بن موسی نوبختی دے ماماں ابو سہل نوبختی:
   ابن ندیم نے انہاں دے بارے وچ کہیا اے: اوہ فاضل و عالم تے متکلم سن تے متکلمین دی اک جماعت انہاں دی مجلس وچ حاضر ہُندی سی ...۔۔۔ اوہ کئی کتب ـ منجملہ کتاب الاستیفاء فی الامامہ، کتاب التنبیہ فی الامامہ، کتاب الرد علی الغلاۃ، کتاب المعرفہ، کتاب تثبیت الرسالہ، کتاب الرد علی اصحاب الصفات وغیرہ ـ دے مؤلف نيں۔
   انہاں دے درس فلسفہ وچ عظیم شخصیتاں نے پرورش پائی جنہاں وچ ابوالحسین علی بن عبداللہ المعروف بہ الناشی الصغیر (متوفی سنہ 360 یا 366ہجری قمری)، شیخ مفید دے استاد ابو الجیش المظفر بلخی، (متوفی سنہ 367ہجری قمری) ابو الحسین محمد بن بشر سوسنگردی تے ابو بکر محمد بن یحیی صولی (متوفی سنہ 335 یا 336ہجری قمری) شامل نيں۔

چوتھ‏ی صدی

1. ابو جعفر محمد بن عبدالرحمن قبہ رازی:
   اوہ چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ شیعہ علم کلام دے اکابرین وچو‏ں نيں۔ اوہ ابو القاسم کعبی معتزلی (متوفی سنہ 317ہجری قمری) دے شاگرداں وچو‏ں سن ۔ ابتداء وچ معتزلی المذہب سن لیکن بعد وچ مذہب امامیہ دے پیروکار ہوئے۔ اوہ شیخ صدوق دے اسيں عصر سن ۔ ابن ندیم نے انہاں دے بارے وچ لکھیا اے: وهو ابوجعفر محمد بن قبه من متکلمی الشیعة وحذاقهم و له من الکتب: کتاب الانصاف فی الامامة، کتاب الامامةترجمہ: اوہ ابو جعفر محمد بن قبہ رازی نيں جو شیعہ متکلمین تے ماہرین وچو‏ں نيں تے انھاں نے کئی کتب لکھی نيں جنہاں وچ کتاب الانصاف فی الامامہ]]، تے کتاب الامامہ]] شامل نيں۔
   و نجاشی او را چنین توصیف کرده است: متکلم عظیم القدر، حسن العقیدة، قوی الکلام ترجمہ: اوہ عظیم القدر متکلم، اچھے عقیدے دے مالک تے کلام دے لحاظ تو‏ں قوی سن ۔
2. کتاب مروج الذہب دے مؤلف علی بن الحسین مسعودی (متوفی سنہ 333 یا 346ہجری قمری):
   اوہ مشہور مؤرخ نيں۔ انھاں نے علم کلام وچ کئی کتاباں لکھی نيں۔ نجاشی دے بقول اوہ المقالات فی اصول الدیانات، الصفوۃ فی الامامہ، الہدایۃ الی تحقیق الولایہ تے اثبات الوصیہ دے مؤلف نيں۔
3. محمد بن علی بن الحسین المعروف بہ شیخ صدوق (متوفی سنہ 381ہجری قمری):
   ‏عظیم شیعہ شخصیتاں وچو‏ں نيں۔ انہاں دی زيادہ تر شہرت علم حدیث وچ اے تے "صدوق المحدثین" تو‏ں ملقب ہوئے نيں۔ انھاں نے علم کلام وچ وی گرانقدر کتاباں تالیف کيتیاں نيں تے انہاں سب دی بنیاد احادیث نيں؛ خواہ احادیث دے متن دی صورت وچ ، خواہ احادیث دے مضمون و معنی دی صورت وچ ۔ انہاں دی ہور کلامی تالیفات وچ التوحید، اکمال الدین واتمام النعمہ، الاعتقادات ـ جس اُتے شیخ مفید نے شرح لکھی اے ـ، علل الشرائع، النبوہ، دلائل الائمہ ومعجزاتہم، اثبات الوصیہ، اثبات النص علی الائمہ۔
   کتاب التوحید کلام امامیہ دے عظیم ترین منابع و مآخذ وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ توحید دے بارے وچ نہایت گہرے عقلی مباحث ائمۂ معصومین علیہم السلام دی بولی تو‏ں پیش کيتے گئے نيں۔
4. مظفر بن محمد بلخی (متوفی سنہ 367ہجری قمری):
   اوہ امامیہ دے متکلمین تے شیخ مفید دے مشائخ تے اساتذہ وچو‏ں نيں تے علم کلام تے بالخصوص موضوع امامت وچ متعدد کتب ـ منجملہ: نقض کتاب العثمانیۃ (کتاب العثمانیہ جاحظ دی تالیف اے )، الاغراض والنکت فی الامامہ ـ دے مؤلف نيں۔
5. ابو اسحاق ابراہیم بن نوبخت:
   اوہ کتاب الیاقوت فی علم الکلام دے مؤلف نيں جس اُتے علامہ حلی نے شرح لکھی تے اس دا نام انوار الملکوت رکھیا۔ الیاقوت کلام امامیہ دا قدیم ترین متن اے جس وچ امامیہ دے عقائد نو‏‏ں ثابت تے مخالقین دی آراء نو‏‏ں رد کیتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اک جامع کتاب اے تے اس وچ تمام کلامی موضوعات اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں دے دوران حیات دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ کتاب تاسیس الشیعہ دے مؤلف دا کہنا اے کہ اوہ دوسری صدی ہجری دے علماء وچو‏ں نيں لیکن کتاب خاندان نوبختی نے مختلف قرائن تو‏ں ثابت کیتا اے کہ اوہ چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ہو گذرے نيں۔ منجملہ ایہ کہ انھاں نے اشاعرہ دے عقائد و آراء ـ جداں: کسب نفسانی تے کلامی نفسانی ـ نو‏‏ں نقل کیتا اے تے انہاں دا تنقیدی جائزہ لیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اشعری نے اپنے خاص عقائد چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ پیش کيتے نيں تے فطری امر اے کہ انہاں دے عقائد و آراء انہاں دی عمر دے آخری ایام تے سنہ 310 ہجری دے بعد شائع ہوئے نيں۔ اس دا ثبوت ایہ اے کہ ابو سہل نوبختی تے حسن بن موسی نوبختی ـ جو سنہ 310 تے سنہ 311 ہجری قمری وچ وفات پاچدے نيں ـ دی کلامی تالیفات دی فہرست وچ اشعری دی آراء اُتے کسی قسم دی تنقید دیکھنے نو‏‏ں نئيں ملد‏ی۔ اک ثبوت ایہ کہ دی یاقوت دے مؤلف "لذت" دے باب وچ محمد بن زکریا رازی (متوفی سنہ 320ہجری قمری) دے نظریئے اُتے بحث کيتی اے چنانچہ انہاں دا رازی تو‏ں متقدم ہونے دا خیال صحیح نئيں ہوسکدا۔
6. ابوعبداللہ محمد بن نعمان، معروف بہ شیخ مفید (ولادت سنہ 338- وفات سنہ 413 ہجری قمری):
   تمام سوانح نگاراں نے انہاں دی علمی منزلت تے کلام وچ انہاں دی نمایاں مرتبت دا اقرار کیتا ا‏‏ے۔ ابن ندیم لکھدے نيں: ابن المعلم ابو عبدالله فی عصرنا انتهت رئاسة متکلمی الشیعة الیه، مقدم فی صناعة الکلام علی مذهب اصحابه دقیق الفطنه، ماضی الخاطر، شاهدته فرأیته بارع۔ذہبی انہاں دی توصیف کردے ہوئے لکھدے نيں: کانت له جلالة عظیمة وتقدم فی العلم مع خشوع وتعبد وتألهترجمہ: اوہ جلالت عظیمہ دے مالک نيں تے نال ہی اوہ نہایت خاشع تے منکسرالمزاج تے اللہ دی بندگی کرنے والے تے خدا شناس نيں۔
   ابو حیان انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں:وأما ابن المعلم فحسن اللسان والجدل، صبور علی الخصم، کثیر الحیلة، ضنین السر، جمیل العلانیة ترجمہ:
   خطیب بغدادی مناظرے وچ انہاں دی مہارت دے بارے وچ لکھدے نيں: انه لو أرادان یبرهن للخصم انہاں الاسطوانة من ذهب وهی من خشب لاستطاع ترجمہ: یقینا جے اوہ اپنے مخالف دے لئے ثابت کرنا چانيں کہ اک ستون سونے دا بنا ہويا اے تو ایسا کرنے اُتے قادر نيں حالانکہ اوہ ستون لکڑی دا بنا ہويا ہُندا ا‏‏ے۔

مندرجہ بالا سطور وچ شیخ مفید دا تذکرہ ہويا تے اشارہ کیتا گیا کہ انھاں نے عقائد امامیہ دے احیاء، انحرافات دے خلاف جدوجہد، اعتراضات دا جواب دینے تے کلام امامیہ وچ نو‏‏ں ارتقاء دینے وچ اہ‏م کردار ادا کیتا۔ شیخ طوسی انہاں دی لکھتاں دے بارے وچ کہندے نيں: اوہ تقریبا 200 چھوٹی تے وڈی لکھتاں دے مالک نيں تے انہاں دی کتاب دی فہرست مشہور و معروف ا‏‏ے۔ انھاں نے بعد ازاں انہاں دی بعض کتب دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔

شیخ مفید دی بیشتر تالیفات دا تعلق کلامی مسائل تو‏ں اے جنہاں وچ مشہور ترین اوائل المقالات فی المذاہب والمختارات تے دوسری تصحیح الاعتقاد بصواب الانتقاد ا‏‏ے۔ اوائل المقالات چھ ابواب اُتے مشتمل اے: باب اول وچ لفظ تشیع تے لفظ اعتزال دے معانی بیان کرنے دے بعد شیعہ تے معتزلہ دی وجۂ تسمیہ بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ دوسرے باب وچ امامیہ تے زیدیہ دا فرق واضح کیتا گیا اے ؛ تیسری باب وچ ذیل دے مسائل دے بارے وچ امامیہ دے متفقہ مسائل بیان کيتے گئے نيں تے دوسرے اسلامی فرقےآں دے عقائد دی طرف اشارہ کیتا گیا اے:

امامت تے متعلقہ مسائل، علی(ع) دے خلاف لڑنے والے محاربین دا حکم، انبیاء دی بعثت دی ضرورت، رسل تے انبیاء دے درمیان فرق، رسول اللہ(ص) دے اجداد تے ابو طالب علیہ السلام دا ایمان، رجعت تے بداء تے تالیف قرآن، وعید، شفاعت، اسماء تے احکم، اسلام تے ایمان، توبہ، دین وچ بدعت گزاراں دا حکم تے فرشتاں اُتے انبیاء دی فوقیت۔

چوتھا باب کلامی مسائل وچ شیخ دی خاص آراء اُتے مشتمل اے جو اہل بیت(ع) تو‏ں منقولہ روایات دے عین مطابق اے ؛ تے دوسرےآں دے عقائد دی طرف وی اشارہ کیتا گیا ا‏‏ے۔
پنجويں باب وچ ذیل دے موضوعات اُتے بحث ہوئی اے: ‏

1. کیتا امور غیبیہ تے محسوست ہور اخبار و روایات دی درستی دا علم، اضطراری یا اکتسابی؟
2. اخبار (= احادیث) وچ تواتر دی حد کیتا اے ؟
3. فرائض، اختیار تے افعال قبیحہ دے صدور دے لحاظ تو‏ں اہل آخرت دے بارے وچ بحث۔
4. دارالکفر، دارالاسلام تے دارالایمان دی تعریف۔
5. تے چھٹا باب "القول فی اللطیف من الکلام" دے عنوان تو‏ں شروع ہويا اے تے "جواہر و اعراض"، "آلام و اعواض"، "ارادہ و اختیار"، "شہادت"، "نصر (کامیابی) تے خذلان (شکست)"، "طبع و ختم"، "ولایت تے عداوت"، "تقیہ"، "اسم و مسمی"، "امر بالمعروف و نہی عن المنکر"، "اجماع دی حجیت"، "ناسخ و منسوخ"، "جنت تے دوزخ"، تے ہور موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

تے انہاں دی کتاب تصحیح الاعتقاد ـ جداں کہ اس دے نام تو‏ں واضح اے ـ شیخ صدوق دی کتاب الاعتقاد دی نقادانہ شرح اے تے اسيں نے مندرجہ بالا سطور وچ انہاں دی تنقید دے نمونےآں دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔

پنجويں صدی ہجری

1. ابوالقاسم علی بن الحسین بن موسی موسوی معروف به سید مرتضی، الملقب بہ علم الہدی (ولادت 436 وفات 355ہجری قمری):
   اوہ بزرگ شیعہ علمی شخصیتاں وچو‏ں نيں تے علم کلام وچ بےمثل تے استاد مسلّم سن ۔ خواجہ نصیر الدین طوسی اپنے درس وچ انہاں دا تذکرہ "صلوات اللہ علیہ" کہہ کر، کردے سن تے حاضرین تو‏ں مخاطب ہوکر کہندے: "کیف لا یصلی علی المرتضی"، مرتضی اُتے درود کیونکر نہ بھیجیا جائے گا؟
   تے علامہ حلی نے انہاں دی تالیفات دے بارے وچ کہیا اے: وبکتبه استفادت الامامیة منذ زمنه رحمه الله الی زماننا(693ه‌) ترجمہ: "تے انہاں دی کتب تو‏ں امامیہ نے انہاں دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے ساڈے زمانے (سنہ 693ہجری قمری) تک، استفادہ کیتا اے "۔ اوہ کہندے نيں کہ "سید مرتضی امامیہ دا ستون تے استاد نيں۔
   ابوالعلاء معری نے سید مرتضی تو‏ں ملاقات دی تے انہاں دے نال متعارف ہوئے تو کہیا: "جے تساں انہاں دے پاس آندے تو تمام انساناں نو‏‏ں اک فرد وچ تے پوری زمین نو‏‏ں اک گھر وچ تے پورے زمانے نو‏‏ں اک ساعت وچ ، پاندے"۔
   سید مرتضی علم و دانش دے شیدائی سن تے دینی تعلیمات و معارف دی کی ترویج وچ انتھک کوششاں کيتیاں تے چونکہ اوہ صاحب ثروت وی سن اس راستے وچ مؤثر اقدامات بجا لانے وچ کامیاب ہوئے؛ تے جداں کہ منقول اے انھاں نے اپنے شاگرداں دے لئے وظیفہ مقرر کیتا سی ۔ شیخ طوسی اپنے شاگرداں نو‏‏ں 12 دینار ماہانہ بطور وظیفہ دیندے سن تے قاضی عبدالعزیز براج 8 دینار۔۔۔
   سید مرتضی دے اساتذہ وچ اہ‏م ترین شیعہ علماء وچو‏ں شیخ مفید تے ابو عبداللہ مرزبانی شامل سن تے انھاں نے اپنی کتب ـ بالخصوص امالی ـ وچ انہاں دو بزرگاں دا بار بار تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دے مکتب وچ عظیم علمی شخصیتاں نے تربیت پائی جنہاں وچ شیخ طوسی (متوفی سنہ 460ہجری قمری)، سلار (متوفی سنہ 448 ہجری قمری)، قاضی عبدالعزیز بن براج (متوفی سنہ 481ہجری قمری) ابو یعلی محمد بن حسن بن حمزہ جعفری (متوفی سنہ 463ہجری قمری) تے [[علامہ کراجکی (متوفی سنہ 449 ہجری قمری) شامل نيں۔
   علم الہدی نے مختلف دینی علوم وچ متعدد عمدہ کتب تالیف کيتیاں نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین کلامی تالیفات کچھ مندرجہ ذیل نيں:
   1۔ الشافی فی الامامہ۔ ایہ کتاب انھاں نے قاضی عبدالجبار معتزلی دی کتاب المغنی دے جواب وچ لکھی ا‏‏ے۔
   2۔ انقاذ البشرمن القضاء والقدر۔ ایہ کتاب سنہ 1935 عیسوی وچ نجف تو‏ں تے سنہ 1350 ہجری شمسی وچ تہران تو‏ں شائع ہوئی۔
   3۔ تنزیہ الانبیاء۔ اس کتاب وچ انبیاء تے ائمہ علیہم السلام دی عصمت اُتے اٹھائے جانے والے شبہات و اعتراضات دا جواب دتا گیا ا‏‏ے۔
   4۔ الذخیرۃ فی اصول الدین۔
   انہاں دی دوسری مشہور کتب وچ غرر الفوائد ودرر القلائد المعروف بہ الامالی شامل ا‏‏ے۔ ایہ کتاب کلامی مسائل وچ شیعہ آراء اُتے مشتمل اے تے ادب و شعر و لغت دے مصادر و مآخذ وچ وی شمار ہُندی ا‏‏ے۔
   انھاں نے فقہ تے اصول فقہ وچ متعدد کتب لکھی نيں جنہاں وچ الانتصارفیما انفردت بہ الامامیہ تے الذریعۃ فی اصول الفقہ مشہور ترین نيں۔
   اہ‏م ترین کلامی موضوعات ـ جو سید مرتضی دی تالیفات دا موضوع بنے نيں ـ عصمت و امامت، قضاء و قدر تے حدوث عالم نيں تے ینيں تو‏ں اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ انہاں دے زمانے وچ ایہ موضوعات بحث انگیز سن ۔
2. علامہ ابوالفتح کراجکی (متوفی سنہ 449ہجری قمری):
   اوہ عقلی تے نقلی علوم دے مختلف فنون وچ صاحب رائے تے استاد سن ۔ آیت اللہ سید حسن صدر نے ذیل دے القاب تو‏ں انہاں دا تذکرہ کیتا اے: علامة، شیخ الفقهاء والمتکلمین وحید عصره وفرید دهره فی الفقه والکلام والحکمة والریاضی باقسامه، مصنف فی الکل، مکثر فی التصنیف متفنن فیه ترجمہ: اوہ بہت علّامہ، فقہ، کلام، حکمت (= فلسفہ) تے ریاضیات دی تمام قسماں وچ اپنے عصر وچ یگانہ تے اپنے دہر وچ منفرد نيں؛ انہاں تمام علوم و فنون وچ بہت زیادہ لکھتاں دے مصنف تے سب وچ صاحب فن نيں۔
   انہاں دی کتاباں وچ التعجب، الاستبصار، النصوص، معدن الجواہر، کنز الفوائد، رسالۃ تفضیل امیرالمؤمنین (علیہ السلام) شامل نيں؛ تے ایہ سب علامہ مجلسی دی کتاب بحار الانوار دے مصادر و مآخذ نيں۔ انہاں دی مشہور ترین کتاب کنز الفوائد اے جو گہرے کلامی مباحث اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
3. محمد بن حسن طوسی (متوفی سنہ 460ہجری قمری) المعروف بہ شیخ طوسی تے شیخ الطائفہ:
   اوہ مختلف اسلامی علوم و فنون وچ علمی جامعیت دے لحاظ تو‏ں نادرہ روزگار سن ؛ کلام، فقہ، حدیث، اصول فقہ، تفسیر، دعا تے آداب و عبادات گرانقدر کتب دے مؤلف نيں تے انہاں دی ایہ کتاباں دینی علوم دا مرجع (= Reference) نيں۔ کلام وچ انہاں دی کلامی تالیفات وچ اک وڈی کتاب اے جس دا موضوع اصول دین اے جس وچ توحید دا حصہ تے عدل دا کچھ حصہ، زیور طبع تو‏ں آراستہ ہويا ا‏‏ے۔ انہاں دی اک کلامی کتاب دا نام علم کلام اُتے انہاں دا لکھیا ہويا دیباچہ اے جس اُتے انھاں نے خود شرح لکھی اے تے اس دا نام ریاضۃ العقول رکھیا ا‏‏ے۔ انہاں دی دوسری کلامی تالیفات وچ امامت دے موضوع اُتے تلخیص الشافی، تمہید الاصول، الغیبہ تے الاقتصاد فی الاعتقاد شامل نيں۔

چھیويں صدی ہجری

1. امین الاسلام فضل بن حسن بن فضل طبرسی (متوفی سنہ 548ہجری قمری):
   اوہ مجمع البیان فی تفسیر القرآن دے مؤلف نيں۔ گوکہ انھاں نے علم کلام وچ کوئی مستقل کتاب نئيں لکھی لیکن مجمع البیان وچ کلامی موضوعات اُتے بحث کيتی اے جو متکلمین دے عقائد و آراء اُتے انہاں دے احاطے تے علم کلام وچ انہاں دی مہارت دا ثبوت ا‏‏ے۔
2. احمد بن ابی طالب طبرسی:
   اوہ ابن شہر آشوب دے استاد تے کتاب الاحتجاج دے مؤلف سن تے پنجويں صدی دے اواخر ہور چھیويں صدی ہجری دے اوائل وچ امامیہ دے متکلمین تے محدثین وچو‏ں سن ۔ انہاں کتاب الاحتجاج خاندان رسالت دی کلامی آراء دے اہ‏م ترین مصادر و مآخذ وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اوہ اپنی کتاب دے مقدمے وچ اپنی اس کاوش دے محرکات بیان کردے ہوئے لکھدے نيں: "جس چیز نے مینو‏ں اس کتاب دی تالیف اُتے آمادہ کیتا ایہ سی کہ بعض اصحاب (علمائے شیعہ) نے طریق احتجاج تے جدال احسن دا راستہ ـ خواہ اوہ حق ہی کیو‏ں نہ ہو ـ ترک کردتا اے تے انہاں دا خیال اے کہ رسول اللہ(ص) تے ائمۂ اطہار(ع) نے کدی وی مخالفین دے نال مجادلہ نئيں کیتا چنانچہ انہاں ذوات مقدسہ نے شیعہ نو‏‏ں وی ایسا کرنے دا مجاز قرار نئيں دتا اے بلکہ انہاں نو‏ں اس عمل تو‏ں روک رکھیا اے ؛ چنانچہ ميں نے فیصلہ کیتا کہ ایسی کتاب تالیف کراں جو فروع تے اصول وچ انہاں بزرگواراں دے محاورات و مباحثات اُتے مشتمل ہو"۔ اوہ ہور لکھدے نيں: "ائمۂ معصومین علیہم السلام نے صرف ایسے افراد نو‏‏ں باز رکھیا اے جو مباحثے تے مجادلے دی اہلیت تو‏ں محروم نيں؛ نہ انہاں افراد نو‏‏ں جو با صلاحیت تے مقتدر نيں؛ انہاں بزرگواراں نے با صلاحیت تے صاحب علم و دانش افراد نو‏‏ں مخالفین دے نال بحث و مناظرے دا حکم دتا اے تے ایہ امر انہاں دی جلالت تے رفعت و منزلت دا سبب بنا اے "۔
3. سدید الدین حمصی رازی (تاریخ وفات سنہ 580 تے 590 ہجری قمری دے درمیان):
   محدث قمی انہاں دی توصیف کردے ہوئے لکھدے نيں: "علامہ متکلم، متبحر، فن کلام وچ صاحب کتاب التعلیق العراقی۔ متکلم حاذق له مؤلفات فی الکلام فی غایة الجودة ونقل فخرالدین الرازی بعض احتجاجاته فی تفسیر آیة المباهلة ترجمہ: کتاب التعلیق العراقی اوہی کتاب المنقذ من التقلید والمرشد الی التوحید اے جس دی تالیف دا کم سنہ 581 ہجری قمری وچ مکمل ہوئی ا‏‏ے۔ انھاں نے اپنی کتاب حلہ وچ بعض علماء نو‏‏ں پڑھ کر سنائی تے خود ہی حلہ وچ قیام تے اس کتاب دی تالیف کيتی داستان بیان کيتی ا‏‏ے۔
4. رشید الدین شہرآشوب مازندرانی (متوفی سنہ 583 یا 588ہجری قمری):
   محدث قمی نے انہاں دے بارے وچ لکھیا اے: فخرالشیعة ومروج الشریعة محیی آثار المناقب والفضائل، شیخ مشائخ الامامیة وهو عند الشیعة کالخطیب البغدادی لاهل السنة فی تصانیفه ترجمہ: فخر شیعہ، شریعت دے مروج، مناقب و فضائل دے احیاء کنندہ، علمائے امامیہ دے استاد، اوہ اپنی لکھتاں دے لحاظ تو‏ں شیعہ دے ہاں اوہی منزلت رکھدے نيں جو اہل سنت دے نزدیک خطیب بغدادی نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔
   صفدی انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: "انھاں نے اٹھ سال دی عمر وچ قرآن دا زیادہ تر حصہ حفظ کیتا تے اصول شیعہ وچ اعلیٰ ترین مقام تک پہنچے ایتھ‏ے تک کہ بوہت سارے لوگ دور دراز دے شہراں تے ملکاں تو‏ں انہاں دے علمی خزانے تو‏ں استفادہ کرنے دے لئے انہاں دے پاس حاضر ہوجایا کردے سن "۔

وہ گرانقدر تالیفات دے مالک نيں جنہاں وچو‏ں بعض مشہور تالیفات درج ذیل نيں:
معالم العلماء، مناقب آل ابی طالب تے متشابہ القرآن۔ مؤخر الذکر کتاب بوہت سارے کلامی نکات و فوائد اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

ستويں صدی ہجری

1. نصیر الدین محمد بن محمدبن حسن طوسی (متوفی سنہ 672ہجری قمری): کتاب تأسیس الشیعہ دے مؤلف انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: [هو] سلطان المحققین واستاد الحکماء والمتکلمین، نصیرالملة والدین احد ارکان الدنیا والدین، ناموس المسلمینوہ طوس وچ پیدا ہوئے۔ طفولت وچ "علم مقالات" دی طرف مائل ہوئے تے اس دے بعد علم کلام سیکھنے تے حکمت دے حصول وچ مصروف ہوئے تے اس حد تک ترقی کرگئے کہ حکمت تے فلسفے نے اپنی زمام انہاں دے سپرد کردی . انھاں نے کلمۃ الحق دی سربلندی، امر بالمعروف تے نہی عن المنکر، حدود الہیہ دے نفاذ تے نماز جمعہ و جماعت دے قائم کرنے دے سلسلے وچ انبیاء تے ائمہ دی روش اُتے عمل کیتا"۔
   ][علامہ حلی]] انہاں دے بارے وچ کہندے نيں: کان هذا الشیخ افضل اهل عصره فی العلوم العقلیة وله مصنفات کثیرة فی العلوم الحِکمیة والشرعیة علی مذهب الامامیة وکان اشرف من شاهدناه فی الاخلاق نورالله ضریحه قرأت علیه الهیات الشفا لابی علی بن سینا، بعض التذکرة فی الهیئة تصنیفه، ثم ادرکه الاجل المحتوم۔ ترجمہ: ایہ شیخ علوم عقلیہ وچ اپنے زمانے دے لوگاں وچ بہترین سن، اوہ مذہب امامیہ دے مطابق، حکمت تے شریعت دے علوم وچ ، متعدد لکھتاں دے مالک نيں تے اخلاق دے لحاظ تو‏ں انہاں لوگاں وچ بہترین سن جنہاں نو‏ں ميں نے دیکھیا اے خداوند متعال انہاں دی ضریح نو‏‏ں منور فرمائے، ميں نے انہاں نو‏ں بو علی سینا دی کتاب الہیات شفا ہور انہاں دی اپنی کتاب تذکرہ پڑھ کر سنائی جو علم ہیئت وچ ا‏‏ے۔ بعدازاں اوہ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے۔

محقق طوسی دی زندگی نو‏‏ں تن مراحل وچ تقسیم کیتا جاندا اے:

پہلا دور: ایہ دور انہاں دی ولادت تو‏ں لے ک‏ے اسماعیلیاں تو‏ں ملاقت دا دور ا‏‏ے۔ اس زمانے وچ اوہ قم تے نیشابور جداں شہراں وچ علم و دانش دے حصول وچ مصروف سن ۔

دوسرا دور: ایہ دور ایران اُتے منگولاں دے حملے تو‏ں لے ہلاکو خان دے برسر اقتدار آنے تک دے زمانے اُتے محیط ا‏‏ے۔ اس دور وچ منگولاں دے ہتھو‏ں عوام دے قتل عام دی وجہ تو‏ں کدرے وی گوشۂ امن میسر نہ سی چنانچہ خواجہ نے قہستان دے والی ناصر الدین عبدالرحیم ابو منصور دی دعوت قبول کيتی تے مہمان دے طور اُتے انہاں دے پاس چلے گئے تے اپنی کتاب اخلاقی ناصری نو‏‏ں اپنے میبولی دے لئے تے رسالہ معینیہ نو‏‏ں انہاں دے بیٹے معین الدین دے لئے تالیف کیتا۔ بعدازاں اسماعیلیہ دے پیشوا علاء الدین بن محمد دی دعوت اُتے "میمون دز" دے قلعے وچ چلے گئے جو پرامن سی تے سنہ 653 ہجری قمری وچ ہلاکو خان دے ہتھو‏ں اسماعیلیاں دی شکست تک اوتھے قیام پذیر رہ‏‏ے۔

[خوفزدگی تے فراخی دے انتظار کا] ایہ دور رُبع صدی تک جاری رہیا۔ اس زمانے وچ مندرجہ بالا دو کتب دے علاوہ کئی ہور کتب وی تالیف کيتیاں جنہاں وچ روضۃ القلوب، رسالۃ التولی والتبری، تحریر المجسطی، تحریر اقلیدس روضۃ التسلیم، مطلوب المؤمنین، تے شرح الاشارات شامل نيں۔ مؤرخین نے اسماعیلیاں دے قلعاں وچ خواجہ دے قیام نو‏‏ں قید تے اسیری دا دور گردانا اے تے لکھیا اے کہ انھاں نے دھونس دھمکی تو‏ں انہاں نو‏ں اپنے پاس منتقل کیتا تے انہاں تو‏ں کہیا کہ انہاں دی تائید و تصدیق کراں۔ اس رائے دا ثبوت شرح اشارات دے آخر وچ مندرجہ انہاں دی اپنی عبارات نيں جتھ‏ے انھاں نے کہیا اے: "اس کتاب دا بیشتر حصہ ميں نے بہت دشوار حالات وچ ـ جس تو‏ں زیادہ دشواری قابل تصور نئيں اے ـ تے ایسے اوقات تے مقامات اُتے تحریر کیتا جنہاں دا ہر لمحہ آتش دوزخ دے شعلے جداں سی ؛ اکھاں مسلسل گریاں تے مزاج مسلسل مکدر؛ انھاں نے اپنی ناخوشگوار صورت حال انہاں دو ابیات دے ذریعے ترسیم دی اے:

به گرداگرد خود چندانکه بینم
بلا انگشتری و من نگینم
جو کچھ اپنے ارد گرد دیکھ رہیا ہاں
بلا انگشتری تے وچ نگاں ہاں

تے آخر کار درگاہ خداوندی وچ تضرع و التجا تے ابتہال کردے ہوئے انہاں حالات تو‏ں نجات دی دعا کردے نيں۔

تیسرا دور: تیسرے دور دا آغاز ہلاکو خان دے ہتھو‏ں اسماعیلیاں دی شکست تے ہلاکو دے نال انہاں دی شناسائی تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اس مرحلے وچ اوہ حُسنِ تدبیر تو‏ں ہلاکو خان دے جذبات نو‏‏ں مسخر کیتا تے انہاں نو‏ں دین اسلام قبول کرنے اُتے آمادہ کردے نيں تے نتیجے دے طور اُتے مؤمنین تے علماء دے قتل عام دا سد باب کردے نيں ایتھ‏ے تک کہ تمام وسائل و امکانات نو‏‏ں مذہب اثنا عشری دی تقویت تے علم و دانش دی ترویج دی راہ وچ بروئے کار لیایا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ ہلاکو دی طرف تو‏ں اسلامی ملکاں دے اوقاف دا انتظام دا عہدہ انہاں نو‏ں سونپ دتا گیا۔ انھاں نے اس بےمثل موقع نو‏‏ں غنیمت جان کر نہ صرف علماء تے دانشوراں نو‏‏ں تحفظ دتا بلکہ مراغہ دے مقام اُتے عظیم رصد خانہ تے چار لکھ کتب اُتے مشتمل عظیم ترین کتب خانہ تاسیس کیتا۔

محقق طوسی دی کلامی تالیفات:

1. تجرید الاعتقاد: ایہ کتاب جامع ترین تے مشہور ترین کلامی تالیفات وچ شمار ہُندی اے تے علمائے اسلام خواجہ دے زمانے تو‏ں ہی اس تو‏ں استفادہ کردے آئے نيں تے علماء نے اس اُتے متعدد شروح تے تعلیقات لکھی نيں۔ اس اُتے لکھی گئی پہلی شرح علامہ حلی دی شرح کشف المراد ا‏‏ے۔ ملا علی قوشجی لکھدے نيں: "جے خواجہ دے عرب شاگرد ـ جو علامہ حلی نيں ـ نے تجرید اُتے شرح نہ لکھی ہُندی تو بےشک ایہ کتاب اجمال دی صورت وچ باقی رہندت‏ی۔ تجرید الاعتقاد اُتے لکھی گئی مشہور شرحاں وچ شمس الدین محمود بن عبدالرحمن اصفہانی (متوفی سنہ 749 ہجری قمری) المعروف بہ شرح قدیم، ملیا علی قوشجی دی شرح المعروف بہ شرح جدید تے عبد الرزاق لاہیجی دی شرح شوارق الالہام شامل نيں۔
2. قواعد العقائد: ایہ اصول عقائد دی مختصر تے مفید کتاب اے جس وچ اہ‏م کلامی مسائل دے بارے وچ مختلف اسلامی فرقےآں دے عقائد بیان کيتے گئے نيں۔ اس کتاب اُتے وی متعدد شرحاں لکھی گئی نيں جنہاں وچ علامہ حلی] دی شرح کشف الفوائد، محمود بن علی بن محمود حمصی رازی دی شرح کشف المعاقد، سید رکن الدین ابو محمد حسن بن شرفشاہ (متوفی سنہ 717ہجری قمری) دی شرح القواعد عبدالرزاق بن ملیا میر گیلانی (متوفی سنہ 1077ہجری قمری) دی شرح تحریر القواعد الکلامیہ شامل نيں۔
3. فصول نَصیریہ: ایہ کتاب فارسی وچ لکھی گئی تے []علامہ حلی]] دے شاگرد شیخ محقق رکن الدین محمد بن علی فارسی جرجانی نے اس دا عربی وچ ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔ اس کتاب اُتے متعدد شرحاں لکھی گئی نيں جنہاں وچ معتبر ترین شرح علامہ حلی دے فرزند فخر المحققین دی ا‏‏ے۔
4. تلخیص المحصل یا نقد المحصل: ایہ کتاب انھاں نے فخر الدین رازی دی کتاب المحصل دی تنقید وچ لکھی ا‏‏ے۔
5. مصارع المصارع: ایہ کتاب خواجہ نے الملل والنحل دے مؤلف "شہرستانی دی کتاب المصارعہ دے رد وچ لکھی ا‏‏ے۔ شہرستانی نے مذکورہ کتاب شیخ الرئیس دی آراء اُتے تنقید وچ لکھی سی۔
6. جبر و اختیار اُتے دو رسالے: انہاں وچو‏ں اک رسالہ فارسی وچ تے دوسرا عربی وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔
7. اللہ دی وحدانیت اُتے اک رسالہ: ایہ کتاب عربی وچ مرقوم ا‏‏ے۔
8. اک رسالہ امامت وچ : ایہ کتاب وی عربی وچ ا‏‏ے۔
9. المقنعہ فی اول الواجبات۔
10. اقل ما یجب الاعتقاد بہ ۔
11. کمال الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی (متوفی سنہ 679 یا سنہ 699ہجری قمری)، نہج البلاغہ دے شارح تے امامیہ دے اکابر علماء وچو‏ں نيں جو علوم معقول و منقول وچ استاد مسلّم تے اہل نظر تے صاحب تالیفات، خواجہ نصیر الدین طوسی دے اسيں عصر تے انہاں دے ممدوح نيں؛ ہور میر سید شریف جرجانی نے فن بیان دے اوائل وچ انہاں دی کتاب شرح مفتاح تو‏ں انہاں دی تحقیقات نقل کيتیاں نيں؛ تے "بعض مشائخنا" (= ساڈے بعض اساتذہ) دے ضمن وچ انہاں دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔ ہور سید سند میر صدر الدین شیرازی نے شرح تجرید ـ بالخصوص جواہر و اعراض دی بحث ـ دے حواشی وچ انہاں دے متعدد حوالے دیئے نيں۔
    انہاں دی مشہور ترین کلامی تالیف قواعد المرام فی علم الکلام اے جو ذیل دے اٹھ قواعد دی بنیاد اُتے مرتب کيتی گئی اے:
    پہلا قاعدہ چار ارکان اُتے مشتمل اے تے اس وچ اہ‏م منطقی مباحث بیان ہوئے نيں؛ دوسرا قاعدہ وجود دے عام مباحث وچو‏ں 10 مباحث (فلسفے دے امور عامہ) اُتے مشتمل اے جو کچھ ایويں نيں: مفہوم وجود دی بداہت (= بدایہی ہونا)، ماہیت اُتے وجود دا ودھ ہونا، وجود دا حادث تے قدیم اُتے منقسم کرنا متکلمین دی اصطلاح دے مطابق ، وجود دا واجب تے ممکن اُتے منقسم ہونا تے ممکن دا جوہر تے عَرَض اُتے منقسم ہونا تے انہاں دی اقسام حکماء (= فلاسفہ) دی اصطلاح دے مطابق، واجب الوجود بالذات دے خواص، ممکن الوجود بالذات دے خواص، معدوم تو‏ں متعلق مباحث۔ تیسرا قاعدہ دو ارکان اُتے مشتمل اے تے عالم دے حدوث دے اثبات اُتے بحث کردا ا‏‏ے۔ چوتھا قاعدہ صانع دے وجود دے اثبات دے براہین و دلائل تے صفات ثبوتیہ تے صفات سلبیہ نو‏‏ں زیر بحث لاندا ا‏‏ے۔ پانچواں قاعدہ خداوند متعال دے افعال تے عدل الہی تو‏ں متعلق مباحث و موضوعات دا جائزہ لیندا اے تے چھٹا قاعدہ نبوت تے متعلقہ موضوعات و مباحث اُتے بحث کردا ا‏‏ے۔ ساتاں قاعدہ جسمانی تے روحانی معاد دے بارے وچ اے تے آٹھواں قاعدہ جو اک مقدمے تے دو ارکان تو‏ں تشکیل پایا اے امامت تو‏ں متعلق موضوعات دی تشریح کردا ا‏‏ے۔
    انہاں دے لئے دوسرے کلامی آثار وی مذکور نيں جنہاں وچ البحر الخضم فی الالہیات، رسالۃ فی الوحی والالہام، غایۃ النظر فی علم الکلام تے النجاۃ فی القیامۃ فی تحقیق امر الامامۃ شامل نيں۔
12. علی بن سلیمان بحرانی ابن میثم بحرانی دے استاد تے الاشارات فی علم الکلام دے مؤلف نيں۔ اوہ ستويں صدی ہجری دے شیعہ متکلمین وچو‏ں نيں کیونکہ ابن میثم بحرانی ـ جو سنہ 636 ہجری قمری وچ پیدا ہوئے نيں ـ انہاں دے شاگرد نيں۔ انہاں دی کتاب الاشارات اُتے انہاں دے شاگرد ابن میثم نے شرح لکھی اے تے انہاں دی دوسری کتاب رسالۃ العلم اُتے خواجہ نصیر نے شرح لکھی ا‏‏ے۔
13. جمال الدین حسن بن یوسف بن علی بن مطہر المعروف بہ علامہ حلی (ولادت سنہ 648 وفات سنہ 726ہجری قمری) امامیہ دے نامور متکلمین تے علوم معقول و منقول وچ نوادر وچو‏ں نيں تے تاریخ دا اعجوبہ سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ تمام سوانح نگاراں نے انہاں دی علمی تے عملی منزلت دی تمجید و تعریف دی اے تے تعجب دے نال انہاں دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ تاسیس الشیعہ دے مؤلف انہاں دی توصیف وچ لکھدے نيں:
    شیخ الشیعة ومحیی الشریعة صنف فی کل فنون العلم المعقول والمنقول مایزید علی خمسمأة مجلد لم یتفق فی الدنیا مثله لا فی المتقدمین ولافی المتأخرین۔ ترجمہ: اوہ تشیع دے شیخ تے شریعت دے احیاء کنندہ تے علم معقول و منقول دے تمام فنون وچ صاحب لکھتاں نيں جنہاں دی تعداد 500 تک پہنچدی اے، دنیا وچ کسی نو‏‏ں وی اتنے عظیم کم دی توفیق نئيں ملی اے متقدمین وچ تے نہ ہی متاخرین وچ ۔
    انہاں دی علمی عظمت دے لئے ایہی کافی اے کہ جدو‏ں خواجہ نصیر الدین طوسی تو‏ں شہر حلہ دے مشاہدات دے بارے وچ پُچھیا گیا تو انھاں نے کہیا:
    رأیت خریتاً ماهراً وعالماً اذا جاهد فاق۔ ترجمہ: اس تو‏ں عبارت تو‏ں خواجہ طوسی دی مراد انہاں دے شاگرد علامہ حلی سن جنہاں نے حلہ تو‏ں بغداد تک خواجہ دے نال سفر کیتا تے اس سفر دے دوران انہاں تو‏ں علمی مشکلات و مسائل وچو‏ں 12 مسائل پوچھے [تے جواب وصول کیتا]۔

ریاض العلما دے مؤلف انہاں دے وصف وچ لکھدے نيں:
الامام الهمام، العالم العامل، الفاضل الکامل الشاعر الماهر، علامة العلماء وفهامة الفضلا استاد الدنیا المعروف فیما بن الاصحاب بالعلامة عند الاطلاق والموصوف بغایة العلم ونهایة الفهم والکمال فی الافاق...وله حقوق عظیمة علی زمرة الامامیة لساناً وبیاناً وتدریساً وتألیفاً وقد کان جامعاً لانواع العلوم مصنفا فی اقسامها حکیماً متکلماً، فقیهاً، اصولیاً، ادیباً، شاعراً ماهراً...۔ ترجمہ: امام ہُمام، عالم عامل، فاضل کامل تے شاعر ماہر، علماء وچ علامہ تے فضلاء وچ فہامہ، [پوری] دنیا دے استاد، اصحاب (=علمائے شیعہ) وچ علامۂ مطلق دے عنوان تو‏ں معروف تے آفاق وچ غایت علم و نہایت فہم و کمال دے عنوان تو‏ں مشہور... لسان و بیان تے تدریس و تالیف دے لحاظ تو‏ں مکتب امامیہ اُتے انہاں دا حق عظیم اے تے اوہ مختلف النوع علوم وچ جامع سن تے حکیم (تے فیلسوف)، متکلم، فقیہ، اصولی (= اصول فقہ دے عالم)، ادیب، شاعر ماہر دے عنوان تو‏ں مختلف علوم و فنون وچ صاحب لکھتاں نيں۔

علامہ نے اپنے زمانے دے عظیم الشان علماء ـ خواہ شیعہ خواہ سنی ـ تو‏ں علم حاصل کیتا جنہاں وچ مشہور ترین علماء دے نام کچھ ایويں نيں: انہاں دے والد سدید الدین یوسف حلی، شرائع الاسلام دے مؤلف تے انہاں دے ماماں محقق حلی (جو اپنے زمانے دے فقہاء وچ سرآمد سن )، خواجہ نصیر الدین طوسی، کمال الدین میثم بحرانی، نجم الدین عمربن علی کاتبی قزوینی شافعی ـ جو خود محقق طوسی دے شاگرد سن تے منطق، ریاضیات تے فلسفہ وچ اہل نظر سن ؛ علامہ انہاں دے بارے وچ کہندے نيں: وهذا الشیخ کان من افضل علماء الشافعیة وکان من انصف الناس فی البحث وکنت اقرأ علیه واورد علیه اعتراضات فی بعض الأوقات فیتفکر تارة وفی بعض الاوقات یقول: حتی نفکر فی هذا...۔ ترجمہ: تے ایہ شیخ علمائے شافعیہ وچ بہترین تے بحث و مباحثے وچ منصف ترین سن تے انہاں نو‏ں پڑھ کر سناندا سی تے کدی انہاں اُتے اعتراض کردا تو اوہ یا تو سوچنے لگتے یا کہہ دیندے کہ سانو‏ں سوچنے دو۔

متعدد شیعہ تے سنی علماء نے مختلف علوم و فنون وچ انہاں تو‏ں دانش و معرفت حاصل کيتی جنہاں وچو‏ں بعض دے نام ایہ نيں: انہاں دے بیٹے فخر المحققین علامہ دے دو بھانجے سید عمید الدین تےسید ضیاء الدین، سید احمد بن ابراہیم بن زہرہ حلبی، قطب الدین رازی، شیخ رضی الدین مزیدی، شیخ زین الدین مطارآبادی، سید تاج الدین محمد بن قاسم، سید تاج الدین حسن، شیخ محمد بن علی جرجانی، شیخ تقی الدین آملی، سید صدر الدین دشتکی وغیرہ۔

ان تو‏ں منقولہ آثار و تالیفات دی تعداد کثیر اے تے اگرچہ بعض نے مبالغے تو‏ں کم لیندے ہوئے انہاں دے لئے اک ہزار تالیفات ذکر کيتیاں نيں لیکن حقیقت ایہ اے کہ اوہ اپنے زمانے وچ رائج علوم معقول و منقول وچ متعدد تالیفات دے مالک نيں۔ صاحب کتاب اعیان الشیعہ علامہ سید محسن امین عاملی نے انہاں دے لئے فقہ، اصول فقہ، کلام، تفسیر، بحث دے آداب، فلسفہ، حدیث، رجال، ادبیات تے دعا جداں مضامین وچ ، 100 تو‏ں ودھ تالیفات دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچو‏ں اسيں ذیل دی چند تالیفات دے تذکرے اُتے اکتفا کردے نيں:

1. نظم البراہین فی اصول الدین،
2. معارج الفہم،
3. الابحاث المفیدۃ فی تحصیل العقیدہ،
4. نہایۃ المرام فی علم الکلام،
5. کشف الفوائد فى شرح قواعد العقائد،
6. مناہج الیقین یا منہاج الیقین فی اصول الدین،
7. نہج المسترشدین فی اصول الدین،
8. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد۔
9. انوار المکوت فی شرح الیاقوت،
10. مقصد الواصلین یا مقاصد الواصلین فی معرفۃ اصول الدین،
11. منہاج الہدایۃ و معراج الدرایۃ،
12. کشف الحق و نہج الصدق،
13. واجب الاعتقاد فی الاصول والفروع،
14. منہاج الکرامۃ فی اثبات الامامۃ،
15. الالفین الفارق بین الصدق والمین،
16. الرسالۃ السعدیۃ فی الکلام،
17. الباب الحادی عشر،
18. استقصاء النظر فی القضاء و القدر،
19. رسالۃ فی خلق الاعمال،
20. رسالۃ تحقیق معنی الایمان۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• مضمون دا ماخذ: فصلنامہ قبست، شماره 38۔

مآخذ

• آشتیانی، عباس اقبال، کتاب خاندان نوبختی۔
• ابن ادریس الحلی، السرائر، قم، موسسهٔ النشر الاسلامی، الثالثه، 1414هجری قمری۔
• ابن جوزی ابوالفرج، تلبیس ابلیس، علیرضا ذکاوندی قراگزلو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1368هجری شمسی۔
• ابن خلدون عبدالرحمن، مقدمه، محمد پروین گنابادی، 1375هجری شمسی۔
• ابن طاؤس رضی الدین ابی القاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد، کشف المحجهٔ لثمرهٔ المهجهٔ، تحقیق محمد الحسون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1375هجری شمسی۔
• ابوریان محمدعلی، تاریخ الفکر الفلسفی فی الاسلام، بیروت، دارالنهضهٔ العربیه، بی تا۔
• ابوزید نصرحامد، النّص، السلطه، الحقیقه، بیروت، المرکزالثقافی العربی، دارالبیضاء، 2000عیسوی۔
• استادان گروه فلسفه دانشکده ادبیات و علوم انسانی، فلسفه در ایران، مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، 1369هجری شمسی۔
• استرین ولفسن هری، فلسفهٔ علم کلام، احمد آرام، الهدی، 1368هجری شمسی۔
• الامین السیدحسن، الطباطبائی السید عبدالعزیز، الجعفری محمدرضا، حیاهٔ الشیخ المفید، سلسلهٔ مولفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، 1414هجری شمسی۔
• الامینی السیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1409هجری قمری۔
• صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، التوحید، قم، موسسهٔ النشر الاسلامی، 1423هجری قمری۔
• الجابری علی، الفکر السلفی عند الشیعهٔ الامامیه، قم، دار احیاء الاحیاء، 1409هجری قمری۔
• جوادی آملی عبدالله، دین شناسی، قم، مرکز نشر اسراء، اول، 1381هجری شمسی۔
• جعفریان، رسول۔ تاريخ ايران اسلامي، 1378 هجری شمسی۔
• جوادی آملی عبدالله، فلسفه الهی از منظر امام رضا، قم، نشر اسراء، 1383هجری شمسی۔
• الحلی جعفر بن الحسن بن سعید، المسلک فی اصول الدین، تحقیق رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1373هجری شمسی۔
• حنفی حسن، من العقیده الی الثوره، المقدمات النظریه، بیروت، دارالتنویر و المرکز الثقافی الدینی للطباعهٔ و النشر، اول، 1988عیسوی، ج1۔
• احمد پاکتچي، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1383هجری شمسی، تهران، مرکز دائرهٔ المعارف بزرگ اسلامی، اول، ج8 و10۔
• دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مجله حوزه ش 54 بهمن و اسفند 1371هجری شمسی۔
• ابراهیمی دینانی غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی، تهران، طرح نو، دوم، 1379هجری شمسی۔ ج2۔
• ربانی گلپایگانی علی، ایضاح المراد فی شرح کشف المراد، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1382هجری شمسی۔
• اوہی مؤلف، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، اول، 1377هجری شمسی۔
• رحمتی محمدکاظم، نکاندی درباره اهمیت آثار شیخ صدوق، علوم حدیث، ش30، دانشکده علوم حدیث، زمستان 1383هجری شمسی۔
• رسائل الشریف المرتضی، (3 جلد)، بیروت، موسسهٔ النور للمطبوعات، بی تا۔
• رصّافی محمد، مقالات اسلامی، قم، موسسه اطلاع رسانی اسلامی مرجع، اول، 1382 هجری شمسی۔ ج2۔
• السبحانی جعفر، رسائل و مقالات، قم، موسسهٔ الامام الصادق، 1419هجری شمسی، ج1۔
• اوہی مؤلف، مع الشیعهٔ الامامیه فی عقائدهم، قم، معاونیهٔ شؤن التعلیم و البحوث الاسلامیه، 1413هجری قمری۔
• اوہی مؤلف، معجم طبقات المتکلمین، قم، موسسهٔ الامام الصادق، 1382هجری شمسی۔
• اوہی مؤلف، موسوعهٔ طبقات الفقهاء، قم، موسسهٔ الامام الصادق(ع)۔
• اوہی مؤلف، مدخل مسائل جدید در علم کلام، قم، مؤسسهٔ امام صادق(ع)، 1382هجری شمسی۔
• سروش عبدالکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران، موسسه فرهنگی صراط، 1375هجری شمسی۔
• شبلی نعمانی، تاریخ علم کلام، سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، رنگین، 1328هجری شمسی۔ ج1۔
• شرف الدین عبدالحسین، النص و الاجتهاد، قم، موسسه الامام الحسین (ع)، اول، 1415هجری قمری۔
• شهیدی سید جعفر، از دیروز تا امروز (مجموعه مقاله ها و سفرنامه ها)، تهران، نشر قطره، 1372هجری شمسی۔
• الشیبی کامل مصطفیٰ، الفکر الشیعی و النزعات الصوفیه، بغداد، مکتبهٔ النهضه، 1386هجری قمری۔
• صدر محمدباقر، المعالم الجدیدة للاصول، طهران، مکتبهٔ النجاح، دوم، 1395هجری قمری۔
• صدرایی خویی علی و مرعشی نجفی سید محمود، کتابشناسی تجریدالاعتقاد، قم، کتابخانهٔ آیت الله مرعشی، اول، 1383هجری شمسی۔
• صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، جماعهٔ المدرسین فی الحوزهٔ العلمیه، الثانیه، بی تا۔
• صفری فروشانی نعمت الله، غالیان، کاوشی در جریان ها و برآیندها، مشهد، آستان قدس رضوی، اول، 1378هجری شمسی۔
• ضیایی علی اکبر، العبیدلی، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، اول، 1381هجری شمسی۔
• طباطبائی سیدمحمدحسین، امام علی و فلسفه الهی، سید ابراهیم سید علوی، قم، انتشارات اسلامی، 1361هجری شمسی۔
• طریحی فخرالدین، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1362هجری شمسی۔
• عزیزی، حسین، مبانی و تاریخ تحول اجتهاد، قم، مؤسسهٔ بوستان کتاب، اول، 1384هجری شمسی۔
• علیدوست ابوالقاسم، مناهج عمده تحقیق در معارف دینی، قبست، ش34، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1383هجری شمسی۔
• الفاخوری حنا، خلیل الجر، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، عبدالمحمد آیندی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، سوم، 1367هجری شمسی۔
• پل فولکیه، دیالکتیک، مصطفیٰ رحیمی (مترجم)، تهران: آگاه، 2362۔
• کریمی مصطفیٰ، قرآن و قلمروشناسی دین، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382هجری شمسی۔
• کلینی محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیهٔ، چهارم، 1365هجری شمسی۔
• م۔ شریف م، تاریخ فلسفه در اسلام، نصرالله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی تهران، 1362هجری شمسی۔
• محقق مهدی، شیعه در حدیث دیگران، تهران، دفتر دائرهٔ المعارف تشیع، 1362هجری شمسی۔
• مدرس رضوی محمدتقی، احوال و آثار نصیرالدین، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1354 هجری شمسی۔
• مدرسی طباطبائی سیدحسین، مقدمه ای بر فقه شیعه (کلیات و کتابشناسی)، محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1368هجری شمسی۔
• مطهری مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، پنجم، 1376هجری شمسی۔ ج6و21۔
• اوہی مؤلف، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ششم، 1375هجری شمسی، ج1۔
• اوہی مؤلف، یادداشت های استاد، تهران، صدرا، اول، 1383هجری شمسی، ج9۔
• معروف الحسني، هاشم، الشيعة بين الأشاعرة والمعتزلة ۔ شبكة الإمامين الحسنين (عليهما السلام) للتراث والفكر الإسلامي ۔ قسم اللجنة العلمية في الشبكة۔
• مفید، النکت فی مقدمات الاصول، سلسله مولفات المفید،، بیروت، دارالمفید، ج10، 1414هجری قمری۔
• اوہی مؤلف، اوائل المقالات، سلسل‍ة مؤلفات المفید، بیروت، دارالمفید، الثانیه، 1414هجری قمری،ج 7۔
• اوہی مؤلف، تصحیح اعتقادات الامامیه، سلسلهٔ مولفات الشیخ المفید، بیروت، دارالمفید، 1414هجری قمری، ج5۔
• موسوی بجنوردی کاظم، اسلام، پژوهشی تاریخی و فرهنگی (مجموعه مقالات)، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اول، 1383هجری شمسی۔
• علی، ملکی میانجی، کتاب "علامه مجلسی اخباری یا اصولی"، (مجموعه مقالات، گفت وگوها و سخنرانی ها)، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اول، 1379هجری شمسی۔
• موسوی خوانساری محمدباقر، روضات الجنات، قم، مکتبهٔ اسماعیلیان، 1390هجری قمری۔
• نصر سیدحسین، جاودان خرد، مجموعه مقالات، به اهتمام دکتر سیدحسن حسینی، تهران، انتشارات سروش، اول، 1382هجری شمسی۔
• اوہی مؤلف، معارف اسلامی در جهان معاصر، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1371 هجری شمسی۔
• یزدی مطلق محمود، اندیشه های کلامی شیخ طوسی (سه جلد)، به کوشش پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، اول۔
• یوسفیان حسن و شریفی احمد حسین، عقل و وحی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اول، 1383ش