بھارت دی تریخ
بھارت دی تریخ | |
---|---|
دی تریخ | بھارت |
علم | ہندیات |
ذیلی تریخ | ایشیا دی تریخ |
تریخ دیس | |
ترمیم |
جغرافیائی حدود | برصغیر |
---|---|
دور | کانسی دی کھوج |
تاریخ | ت. 3300 – c. 1700 BCE[حوالہ درکار] |
لیکھ بسلسلہ تریخ |
---|
تریخ ہندوستان |
ماقبل تریخ
|
قدیم
|
|
|
|
عہد جدید دی ابتدا
|
عہد جدید
|
متعلقہ مضامین |
بھارت دا اتہاس لگبھگ 5000 سال پرانا منیا جاندا اے۔ وادی سندھ دی رہتل، جسدا شروع دور لگبھگ 3300 ق م توں منیا جاندا اے۔ اس رہتل دی لپی ہن تک سفلتا بھریا پڑھی نہیں جا سکی اے۔ سندھو گھاٹی رہتل پاکستان اتے استوں نال دے بھارتی صوبے وچ پھیلی سی۔ پراتتو پرماناں دے بنیاد اتے 1900 ق م دے آسپاس اس رہتل دا اکسمات پتن ہو گیا۔ 19ویں صدی دے پاشچات ودواناں دے پرچلت نظریاں دے مطابق آریاں دا اک طبقہ برصغیر دیاں سیماواں اتے 2000 عیسیٰ سابق دے آسپاس اپڑیا اتے پہلاں پنجاب وچ وس گیا، اتے ایہی رگوید دیاں چاواں رچنا کیتی گئی۔ آریاں ولوں شمال اتے وچکار بھارت وچ اک ترقی یافتہ رہتل دا اساری کیتی گئی، جسنوں ویدک رہتل وی کہندے ہن۔ پرانے بھارت دے اتہاس وچ ویدک رہتل سبھ توں شروع دا رہتل اے جسدا تعلق آریاں دے آمد توں اے۔ اسدا نامکرن آریاں دے شروعاتی ساہت ویداں دے نام اتے کیتا۔ آریاں دی بولی سنسکرت بولی سی اتے دھرم ویدک دھرم جاں "سناتن دھرم" دے نام توں مشہور سی، بعد وچ ودیشیاں آرانتاواں ولوں اس دھرم دا نام ہندو پیا۔
تریخ
[سودھو]جدید علم جینیات دی رو توں بالاتفاق برصغیر دی سرزمین اُتے تہتر ہزار برس پہلے توں پچپن ہزار برس پہلے دی درمیانی مدت وچ انساناں دی آمد دا سراغ ملدا اے جو افریقا توں وارد ہوئے سن،[۱] لیکن اثریاندی نقطۂ نظر توں جنوبی ایشیا وچ انسانی وجود دے اولین آثار تِیہہ ہزار برس پرانے نيں جدوں کہ خوارک دی فراہمی، کاشت کاری تے گلہ بانی وغیرہ دے ہنگامےآں توں معمور باقاعدہ انسانی زندگی دا آغاز ست ہزار ق م دے آس پاس ہويا۔ مہر گڑھ دے مقام اُتے جو تے گیہاں دی پیداوار دے آثار ملدے نيں تے نال ہی ایداں دے قرائن پائے گئے نيں جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ اس دے فوراً بعد بھیڑ بکریاں تے گائے بیل وغیرہ مویشیاں دے پالنے دا رجحان پیدا ہو چکيا سی۔[۲] پینتالیس سو ق م تک انسانی زندگی مختلف شعبےآں تک پھیل گئی[۲] تے بتدریج وادیٔ سندھ دی رہتل دی صورت وچ دنیا دے نقشے اُتے ابھری۔ اس رہتل دا شمار عہد قدیم دی اولین تہذیباں وچ ہُندا اے، ایہ قدیم مصر تے میسوپوٹیمیا دی تہذیباں دی ہم عصر سی۔ وادی سندھ دی رہتل 2500 ق م توں 1900 ق م تک برصغیر دے اُس خطہ وچ پھلدی پھولدی رہی جو اج پاکستان تے شمال مغربی ہندوستان وچ واقع اے۔ ایہ رہتل شہری منصوبہ بندی، پکی اِٹاں دے مکانات، نکاسیِ آب دے پختہ بندوبست تے آب رسانی دے بہترین انتظام دی بنا اُتے خصوصیت توں قابل ذکر اے۔[۳]
ق م دے دوسرے ہزارے دے اوائل وچ مسلسل قحط تے خشک سالی نے وادی سندھ دی آبادی نوں منتشر ہونے اُتے مجبور کر دتا تے ایتھے دے باشندے متفرق طور اُتے وڈے شہراں توں پینڈو تھانواں اُتے منتقل ہو گئے۔ عین ايسے دور وچ ہند۔آریائی قبیلے وسط ایشیا توں نکل کے خطۂ پنجاب وچ وارد ہوئے۔ ایتھے توں ویدک دور دا آغاز ہُندا اے۔ اس عہد دا قابل ذکر انسانی کارنامہ ویداں دی تدوین اے جنہاں وچ انہاں قبیلےآں دے دیوی دیوتاواں دی حمدیہ نظماں مرتب کيتی گئیاں نيں۔ انہاں قبیلےآں وچ وَرَن دا نظام وی رائج سی جو بعد وچ چل کے ذات پات دی شکل وچ سامنے آیا۔ اس نظام دے تحت ہند۔آریائی قبیلےآں نے ہندوستانی معاشرے نوں پنڈتاں، جنگجوواں (سرداراں) تے کساناں (عوام) وچ ونڈ دتا جس دے بعد مقامی آبادی نوں انہاں دے پیشے دے ناواں توں بلايا تے حقیر سمجھیا جانے لگا۔ ایہ آوارہ گرد، خانہ بدوش تے گلہ بان ہند آریائی قبیلے پنجاب توں ودھ کے دریائے گنگا دے میدانی علاقہ تک پھیل گئے تے کاشت کاری دی غرض توں اس خطہ دے جنگلاں نوں مسطح میداناں وچ تبدیل کر دتا۔ ویدک متون دی تدوین تقریباً 600 ق م تک انجام نوں پہنچی تے ايسے دے نال اک نويں بین علاقائی سبھیاچار دا ظہور ہويا۔ چھوٹے چھوٹے سردار (یا جن پد) آپس وچ مل کے وڈی ریاستاں (یا مہا جنہاں پد) دی شکل اختیار کرنے لگے تے ایويں وادی سندھ دی رہتل دے خاتمہ دے بعد دوبارہ برصغیر وچ شہری آبادکاری دا آغاز ہويا۔ دوسری طرف ايسے دور وچ متعدد مذہبی تحریکاں برپا ہوئیاں جنہاں وچ جین مت تے بدھ مت قابل ذکر نيں۔ انہاں تحریکاں نے برہمنیت دے بڑھدے اثرات دی سخت مخالفت کيتی تے انہاں ویدک رسوم دی افضلیت اُتے سوال اٹھانے لگے جنھاں صرف برہمن پنڈت دے ہتھوں انجام دتا جاندا سی۔[۴] برصغیر دے معاشرہ وچ انہاں تحریکاں دے مخالفانہ افکار دا نفوذ ودھیا تاں نويں مذہبی تصورات پروان چڑھنے لگے[۵] تے انہاں دی کامیابی نے برہمنیت نوں برصغیر وچ پہلے توں موجود ثقافتاں تے تہذیباں نوں باہم ملیا کے اک نواں آمیزہ تیار کرنے اُتے مجبور کر دتا جو اگے چل کے ہندومت اکھوایا۔
چوتھی تے تیسری صدی ق م دے دوران وچ برصغیر ہند دے بیشتر حصہ نوں موریا سلطنت نے فتح کر ليا۔ تیسری صدی ق م توں شمالی ہندوستان وچ پراکرت تے پالی ادب دا تے جنوبی ہند وچ تمل تے سنگم ادب دا ارتقا شروع ہويا[۶][۷] تے انہاں زباناں دا ادب اپنے جغرافیائی سرحداں توں نکل کے ممالکِ غیر تک جا پہنچیا۔[۸][۹][۱۰] کلاسیکی عہد وچ اگلے پندرہ سو برس تک ہندوستان دے مختلف خطےآں اُتے متفرق بادشاہاں دا تسلط رہیا جنہاں وچ گپتا سلطنت دا عہد وکھ وکھ وجوہ توں ممتاز اے۔ اس عہد وچ ہندو مت تے اس دے مفکرین از سر نو ابھر کر سامنے آئے، انہاں دیاں سرگرمیاں بڑھاں تے برہمنیت نوں فیر توں فروغ نصیب ہويا۔ انھی وجوہ دی بنا اُتے ایہ عہد "ہندوستان دا عہد زريں" کہلاندا اے۔ ايسے دور وچ ہندوستانی رہتل و سبھیاچار تے مذہب و تمدن دے مختلف پہلوآں توں ایشیا دا وڈا خطہ متعارف ہويا، ہور جنوبی ہند دی مملکتاں نے بحری رستےآں دے ذریعہ مشرق وسطیٰ تے بحیرہ روم توں اپنے تجارتی روابط قائم کیتے۔ چنانچہ ہن جنوب مشرقی ایشیا دا وڈا حصہ ہندوستان دی رہتل و سبھیاچار توں متاثر ہونے لگیا تے ايسے صورت حال نے اگے چل کے جنوب مشرقی ایشا وچ خالص ہندوستانی مملکتاں (عظیم تر ہندوستان) دے قیام دی راہ ہموار کيتی۔[۱۱][۱۲]
ستويں تے گیارھواں صدی عیسوی دے درمیان پیش آنے والے حوادث و واقعات وچ سب توں اہم واقعہ سہ گانہ مقابلہ اے جس دا مرکز قنوج سی۔ ایہ مقابلہ پال سلطنت، راشٹر کوٹ سلطنت تے گرجر پرتیہار خاندان دے وچکار دو صدیاں توں ودھ عرصہ تک جاری رہیا۔ پنجويں صدی عیسوی دے وسط توں جنوبی ہند مختلف شاہانہ رزم آرائیاں دا مرکز توجہ بن گیا جنہاں وچ بالخصوص چالوکیہ، چول، پَلّو، چیر، پانڈیہ تے مغربی چالوکیہ قابل ذکر نيں۔ گیارھواں صدی عیسوی وچ چول حکمران جنوبی ہند فتح کرنے دے بعد جنوب مشرقی ایشیا دے بعض حصےآں سمیت سری لنکا، مالدیپ تے بنگال اُتے وی حملہ آور ہوئے۔[۱۳][۱۴][۱۵] قرون وسطیٰ دے اوائل وچ ہندوستانی ریاضیات (ہندی -عربی نظام عدد) نے عرب دنیا وچ جاری فلکیات تے ریاضیات دی ترقی اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے۔[۱۶]
اٹھويں صدی دے آغاز وچ برصغیر وچ عرباں دی آمد ہوئی تے انھاں نے افغانستان تے سندھ وچ اپنی حکومت قائم کر لئی۔[۱۷] فیر دسويں صدی دے اواخر تے گیارھواں صدی دے اوائل وچ محمود غزنوی دا ورود ہويا۔[۱۸] سنہ 1206ء وچ وسط ایشیائی ترکاں نے سلطنت دہلی دی بنیاد رکھی تے چودھواں صدی عیسوی دے اوائل تک شمالی ہند دے اک وڈے حصہ اُتے اپنا اقتدار مستحکم کر ليا لیکن چودھواں صدی دے ختم ہُندے ہُندے انہاں دا زوال شروع ہو گیا۔[۱۹] سلطنت دہلی دے زوال توں دکن سلطنتاں ابھراں۔[۲۰] سلطنت بنگالہ وی اک اہم قوت دے طور اُتے نمودار ہوئی تے تن صدیاں تک مسلسل تخت اقتدار اُتے متمکن رہی۔[۲۱] سلطنت دہلی دے ايسے عہد زوال وچ وجے نگر سلطنت تے مملکت میواڑ دے پہلو بہ پہلو ہور مختلف طاقت ور ہندو تے راجپوت ریاستاں وی قائم ہوئیاں۔ پندرھواں صدی عیسوی وچ سکھ مت دا ظہور ہويا۔ سولھواں صدی عیسوی توں عہد جدید دی ابتدا ہُندی اے جدوں مغلیہ سلطنت نے برصغیر ہند دے وڈے رقبہ نوں اپنے زیر نگین کر کے[۲۲] دنیا وچ صنعت کاری دے ابتدائی نمونے پیش کیتے تے عالمی سطح اُتے عظیم ترین معیشت بن گئی۔[۲۳] سلطنت مغلیہ دے عہد وچ ہندوستان دی مجموعی گھریلو پیداوار دنیا دی چوتھائی گھریلو پیداوار سی جو یورپ دی کل گھریلو پیداوار توں زیادہ اے۔[۲۴][۲۵] اٹھارويں صدی دے اوائل وچ مغلاں دا تدریجاً زوال شروع ہويا جس دی بنا اُتے مرہٹاں، سکھاں، میسوریاں، نظاماں تے نوابان بنگالہ نوں برصغیر ہند دے بہت وڈے رقبے اُتے زور آزمائی دا موقع مل گیا تے جلد ہی متفرق طور اُتے انہاں دی علاحدہ علاحدہ ریاستاں وجود وچ آگئياں۔[۲۶][۲۷]
اٹھارويں صدی دے وسط توں انیہويں صدی دے وسط تک ہندوستان دے بیشتر علاقےآں اُتے بتدریج ایسٹ انڈیا کمپنی قابض و متصرف ہو گئی جسنوں سلطنت برطانیہ نے ہندوستان دی سرزمین اُتے اپنا خود مختار عامل و نائب قرار دے رکھیا سی۔ لیکن ہندوستان دے باشندے کمپنی راج توں سخت بیزار تے بد دل سن ۔ نتیجتاً 1857ء وچ تحریک آزادی دی زبرست لہر اٹھی تے شمالی ہند توں لے کے وسطی ہند تک اس لہر نے حصول آزادی دی روح پھونک دتی لیکن ایہ تحریک کامیاب نہ ہوسکی۔ اس دے بعد سلطنت برطانیہ نے کمپنی نوں تحلیل کر دتا تے ہندوستان براہ راست تاج برطانیہ دے ماتحت آگیا۔ پہلی جنگ عظیم دے بعد محمد علی جوہر، ابو الکلام آزاد، موہن داس گاندھی تے ہور ہندو مسلم رہنماواں نے اپنیاں تحریراں، تقریراں تے رسالے و جریدے دے ذریعہ پورے ہندوستان وچ حصول آزادی دی تحریک چھیڑی۔ اول اول تحریک خلافت نے، فیر انڈین نیشنل کانگریس نے ہندوستان دے باشندےآں دے اس جذبہ نوں اک مہم دی شکل وچ مہمیز کيتا۔ کچھ عرصہ دے بعد اس جد و جہد وچ آل انڈیا مسلم لیگ وی شامل ہو گئی۔ تھوڑی ہی مدت گذری سی کہ مسلم لیگ دے رہنماواں نے بوجوہ علاحدہ مسلم اکثریتی ریاست دا مطالبہ رکھیا تے آہستہ آہستہ ایہ مطالبہ زور پکڑدا چلا گیا۔ بالآخر کانگریسی قیادت دی رضامندی دے بعد سلطنت برطانیہ نے ہندوستان نوں دو لخت کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس فیصلہ دے نتیجے وچ ہندوستان بھارت ڈومینین تے ڈومنین پاکستان دے ناواں توں دو حصےآں وچ تقسیم ہو گیا تے ايسے دے نال ہندوستان نوں برطانوی استعمار توں آزادی مل گئی۔
ماپہلے تریخ دا عہد (تقریباً 3300 ق م تک)
[سودھو]قدیم سنگی دور
[سودھو] تفصیلی لی لئی ویکھو: جنوبی ایشیا دا سنگی دور
جب براعظم افریقہ توں انسان نما انواع دا پھیلاؤ شروع ہويا تاں اک اندازے دے مطابق انھاں نے تقریباً ویہہ لکھ یا شاید بائیس لکھ برس ق ح برصغیر ہند دی زمین اُتے قدم رکھیا۔[۳۲][۳۳][۳۴] انہاں اندازےآں دی بنیاد اوہ دریافتاں نيں جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ کھڑے آدمی دی نسل انڈونیشیا وچ اٹھارہ لکھ برس پہلے تے مشرقی ایشیا وچ تیرہ لکھ سٹھ ہزار برس پہلے موجود سی۔ ہور رائیوات وچ واقع وادی سوانی تے موجودہ پاکستان وچ واقع پبی پہاڑیاں نال ملن والے سنگی آلات وی کھڑے آدمی دی موجودگی دا پتا دیندے نيں۔ ایہ سنگی آلات نسل انسانی دے بالکل ابتدائی ایام دے نيں۔[۳۳][۳۵] گو کہ بعض ہور پرانے انکشافات وی ہوئے نيں تے انہاں دی مدد توں آبی رسوبات دی بنیاد اُتے زمانے دا تعین کرنے دی کوشش وی کيتی گئی اے لیکن ہور آزاد ذرائع توں انہاں دی ہن تک تصدیق نئيں ہوسکی۔[۳۶][۳۴]
برصغیر ہند ميں پائے جانے والے انسان نما انواع دے قدیم ترین متحجرات یا ڈھانچے کھڑے آدمیاں یا ہائیڈل برگ انساناں دے نيں۔ ایہ متحجرات وسطی ہندوستان وچ واقع وادی نرمدا توں ملے نيں تے تخمیناً پنج لکھ برس پرانے نيں۔[۳۳][۳۶] ہور ایداں دے متحجرات وی ملے نيں جنہاں دے متعلق ایہ دعویٰ کيتا جاندا اے کہ اوہ مذکورہ متحجرات توں زیادہ قدیم نيں لیکن ایہ دعویٰ قابل اعتبار نئيں اے ۔[۳۶] اثریاندی شہادتاں توں معلوم ہُندا اے کہ ست لکھ برس پہلے تک برصغیر ہند وچ ایہ انواع کدرے کدرے آباد سن تے اندازاً ڈھائی لکھ برس پہلے تک ایہ برصغیر دے وڈے رقبے اُتے پھیل گئياں۔ چنانچہ ايسے عہد توں قدیم انساناں دے وجود دی اثریاندی شہادتاں وافر تعداد وچ ملدی نيں۔[۳۶][۳۴]
جنوبی ایشیا دی آبادیات دے اک ماہر جِم ڈائسن لکھدے نيں:
” | موجودہ نسل انسانی دا ظہور افریقا دی سرزمین توں ہويا۔ اُس وقت یعنی سٹھ ہزار توں اسّی ہزار سال پہلے وقفے وقفے توں اس نسل دے چھوٹے چھوٹے گروہ برصغیر ہند دی شمال مغربی سمت توں داخل ہوئے۔ ایسا لگدا اے کہ ابتدا وچ انہاں دے قافلے ساحلی رستےآں توں چل کے پہنچے۔ ۔۔۔۔اور ایہ تقریباً طے اے کہ موجودہ نسل انسانی برصغیر وچ پچپن ہزار برس پہلے توں موجود اے، گو کہ انہاں دے قدیم ترین آثار محض تِیہہ ہزار برس ق ح پرانے ملے نيں۔[۳۷] | “ |
مائیکل پیٹراگلیا تے برجیٹ آل چین لکھدے نيں:
” | وائے کروموزوم تے ایم ٹی۔ڈین این اے نال ملن والی معلومات دسدی نيں کہ جنوبی ایشیا وچ بسنے والی نسل انسانی دا آغاز سرزمین افریقا توں ہويا سی۔ ۔۔۔۔بیشتر غیر یورپی گروہاں دے اتصال دی تاریخاں اوسطاً تہتر ہزار توں پچپن ہزار برس پہلے کیتیاں ناں۔[۳۸] | “ |
اور جنوبی ایشیا دے ماحولیاتی تریخ دان مائیکل فشر دے لفظاں وچ :
” | محققاں دا اندازہ اے کہ موجودہ نسل انسانی دا افریقا توں باہر تے جزیرۃ العرب دے اُس پار پہلا کامیاب پھیلاؤ اسّی ہزار برس پہلے توں چالیس ہزار برس پہلے دے درمیان ہويا۔ اس توں پہلے وی پھیلاؤ دی بعض کوششاں ہوئیاں لیکن اوہ ناکام رہیاں۔ انہاں دی بعض اولاداں نے اپنی ہر نسل وچ نوع انسانی دی ہور افزائش دی تے انہاں تمام سکوندی خطےآں وچ پھیل گئے جو راہ وچ انھاں ملدے۔ انہاں وچوں اک نسل نے خلیج فارس تے بحر ہند دے شمال وچ واقع گرم تے اپجاؤ ساحلی زمیناں دے گرد پھردی رہی تے بالآخر انہاں دے متفرق قافلاں نے پچھتر ہزار توں پینتِیہہ ہزار برس پہلے دے درمیانی عرصہ وچ ہندوستان دا رخ کيتا۔ [۳۹] | “ |
اثریاندی شہادتاں توں وی ایہ مفہوم اخذ کرنے دی کوشش کيتی گئی کہ برصغیر ہند وچ نسل انسانی دی موجودگی دے آثار اٹھہتر ہزار توں چوہتر ہزار برس پہلے دے نيں[۴۰] لیکن ایہ مفہوم حالے تک متنازع اے۔[۴۱][۴۲] جنوبی ایشیا وچ ابتداءً انسانی قافلے انفرادی طور اُتے شکار دی تلاش وچ آئے تے فیر ایتھے آباد ہو گئے۔ خطہ وچ انہاں دی آمد تے سکونت نے لمبے عرصہ دے بعد زبردست تنوع پیدا کر دتا۔ اس نوع دی رنگا رنگی افریقا دے بعد جنوبی ایشیا ہی وچ پائی جاندی اے۔[۴۳] ٹم ڈائسن رقم طراز اے:
” | جینیاتی تحقیقات نے برصغیر دے ما پہلے تریخ عہد دے متعلق ہور معلومات توں پردہ اٹھایا اے۔ بالخصوص اس خطہ وچ جینیاتی تنوع بہت زیادہ اے تے صرف افریقا دی آبادی ہی برصغیر توں زیادہ تنوع رکھدی اے۔ اس توں متعلق برصغیر وچ ابتدائی واقعات دی مضبوط شہادت وی دستیاب اے۔ اس توں مراد اوہ حالات نيں جنہاں وچ اک چھوٹا گروہ (مثلاً قبیلہ) اصل افراد دی قلیل تعداد توں وجود وچ آندا اے۔ ہور برآں دنیا دے بیشتر خطےآں توں موازنہ کيتا جائے تاں برصغیر دا معاشرہ دراں ازدواجی وچ خاصا ممتاز نظر آئے گا۔[۴۳] | “ |
نواں سنگی دور
[سودھو]آہستہ آہستہ ایہ انسانی قافلے آوارہ گردی ترک کر کے کسی خطے وچ مقیم ہونے لگے تے باقاعدہ بود و باش اختیار کر لئی۔ ایتھے توں نويں سنگی دور دا آغاز ہُندا اے۔ برصغیر وچ اندازاً نو ہزار برس پہلے دریائے سندھ دے مغربی کنارےآں اُتے انسانی آبادی دی ابتدا ہوئی تے ایہی آبادی بڑھدے بڑھدے ق م دے تیسرے ہزارے دی وادی سندھ دی رہتل دی شکل وچ نمودار ہوئی۔[۲][۴۴] چنانچہ ٹم ڈائسن لکھدے نيں: "ست ہزار برس پہلے بلوچستان وچ کاشت کاری دی مضبوط بنیاد پڑ چکی سی تے اگلے دو ہزار برساں وچ مشرق دی طرف وادی سندھ وچ آہستہ آہستہ اس دا رواج ودھنے لگا۔" مائیکل فشر لکھدے نيں:[۴۵]
” | اک مستحکم تے جمے جمائے کاشت کار معاشرے دے اولین نمونہ دا انکشاف مہر گڑھ وچ ہويا اے جو درۂ بولان تے وادی سندھ (اب پاکستان وچ ) دے درمیان پہاڑیاں دے بیچ واقع اے (نقشہ 3.1 ملاحظہ فرماواں)۔ ست ہزار ق م دے اوائل توں ہی ایتھے زمین دی تیاری، اس دی دیکھ بھال تے مخصوص غلہ دی پیداوار دے لئی سخت محنت مشقت دی جانے لگی سی۔ ایہ کسان بھیڑ بکریاں، خنزیر تے بیل (کوہانی و غیر کوہانی دونے) وی پالدے سن ۔ بیلاں نوں خصی کر دینے توں مثلاً ایہ خوراک دی بجائے پالتو بار بردار جانور بن جاندے۔[۴۵] | “ |
برنجی دور – پہلی شہر کاری (تقریباً 3300 ق م توں 1800 ق م)
[سودھو]وادی سندھ دی رہتل
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: وادی سندھ دی تہذیب
3300 ق م دے آس پاس برصغیر وچ برنجی دور دا آغاز ہويا۔ قدیم مصر تے میسوپوٹیمیا دے خطےآں دے نال نال وادی سندھ دا خطہ وی انسانی رہتل دے تن اولین گہواراں وچوں اک اے تے انہاں تِناں وچ وادی سندھ دی رہتل سب توں زیادہ وسيع رقبے اُتے پھيلی ہوئی سی۔[۴۷] کہیا جاندا اے کہ وادی سندھ دی رہتل دے دور عروج وچ ایتھے پنجاہ لکھ افراد بستے سن ۔[۴۸] دریائے سندھ دی وادی اس رہتل دا مرکز اصلی سی تے مشرقی پاکستان تے شمال مغربی ہندوستان دے دریائے گھگر دی ترائی تک ایہ پھیلی ہوئی سی۔ 2600 ق م توں 1900 ق م تک اس رہتل دے عروج دا دور اے تے ایتھے توں برصغیر ہند وچ تمدنی زندگی دی بنیاد پڑدی اے۔ پاکستان وچ واقع ہڑپہ، گنیریوالا تے موہن جو دڑو، ہور ہندوستان وچ موجود دھولویرا، کالی بنگا، راکھی گڑھی تے لوتھل اس تہذٰیب دے اہم تھانواں سن ۔
قدیم وادی سندھ دے باشندے ہڑپہ نے دھات کاری تے دست کاری (سنگ یمانی دی مصنوعات تے مہر تراشی) دے نويں نويں اطوار ایجاد کیتے تے تانبا، کانسی، سیسہ تے ٹین تیار کیتے۔ ہور برآں انہاں لوکاں نے اِٹاں توں مکانات بنائے، نکاسی آب دا بہترین نظام قائم کيتا تے متعدد منزلہ عمارتاں کھڑی کیتیاں۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دے ہاں کسی قسم دا بلدیاتی نظم وی پایا جاندا سی۔[۴۹]
وادی سندھ دی رہتل دے سقوط دے بعد اس دے باشندے دریائے سندھ تے دریائے کھگر دی وادیاں توں نکل کے گنگا جمنا دی ترائی وچ ہمالیہ دی نیچی پہاڑیاں دی جانب ہجرت کر گئے۔[۵۰]
گیرو رنگ دے برتناں دی سبھیاچار
[سودھو]ق م دے دوسرے ہزارے دے دوران گنگ و جمن دے دو آبہ وچ گیرو رنگ دے برتناں دی سبھیاچار ابھری۔ ایہ دیہاتاں دے باشندے سن تے شکار و کاشت کاری انہاں دا ذریعۂ معاش سی۔ اوہ تانبے دے آلات جداں کلہاڑی، تیر و تلوار اورنیزے وغیرہ استعمال کردے تے مویشیاں وچ گائے بیل بھینس، بھیڑ بکری، گھوڑے، کتے تے خنزیراں نوں پالدے۔[۵۲] سنہ 2018ء وچ برنجی دور دے بنے ہوئے مضبوط پہیاں دے چھکڑے دریافت ہوئے[۵۳] جنہاں دے بعضاں دا کہنا اے کہ ایہ اوہ رتھ نيں جنھاں گھوڑے کھینچدے سن ۔[۵۴][۵۵][حاشیہ ۱] اس دریافت دے بعد محققاں دی توجہ مذکورہ مقام دی جانب مبذول ہوئی۔
ویدک رہتل
[سودھو]سرسوتی دریا دے کنارے دے کھیتر جس وچ جدید بھارت دے پنجاب اتے ہریانہ صوبے آؤندے ہن، وچ ترقی یافتہ ہوئی۔ عامَ طور اتے زیادہتر ودوان ویدک رہتل دا دور 2000 عیسیٰ سابق توں 600 عیسیٰ سابق دے وچ وچ منندے اے، پر نویں آثار قدیمہ تھانواں توں ملے باقیات وچ ویدک رہتل توں متعلق کئی رہند کھوہند ملے اے جسدے نال کجھ جدید ودوان ایہہ مننے لگے اے کہ ویدک رہتل بھارت وچ ہی شروع ہوئی سی، آریا بھارتی مول دے ہی سن اتے رگوید دا رچنا دور 3000 عیسیٰ سابق رہا ہووےگا، کیونکہ آریاں دے بھارت وچ آؤن دا نہیں تاں کوئی آثار قدیمہ اتے مشتمل نشان ملیا اے اتے نہیں ہی ڈی این اے ثبوتاں توں کوئی نشان ملیا اے۔ حالَ ہی وچ بھارتی آثار قدیمہ ولوں کیتی گئی سرسوتی دریا دی کھوج توں ویدک رہتل، ہڑپا رہتل اتے آریاں دے بارے وچ اک نواں نظریہ ساہمنے آیا اے۔ ہڑپا رہتل نوں سندھُو-سرسوتی رہتل نام دتا اے، کیونکہ ہڑپا رہتل دی 3600 بستیاں وچ توں حال پاکستان وچ سندھ دریا دے کنڈے اتے صرف 265 بستیاں سن، جدوں کہ باقی ساریاں بستیاں سرسوتی دریا دے کنارے اتے ملدیاں ہن، سرسوتی اک وڈا دریا سی۔ پہاڑاں نوں توڑدی ہوئی نکلدی سی اتے میداناں توں ہندی ہوئی سمندر وچ جاکے ولین ہو جاندی سی۔ اسدا ذکر رگوید وچ وار-وار آؤندا اے، ایہہ اج توں 4000 سال سابق جغرافیائی بدلاو دی وجہ توں سکّ گئی سی۔
عیسیٰ سابق 7 ویں اتے شروعاتی 6 ویں صدی صدی وچ جین اتے بدھ دھرم سمپردّ لوکاں نوں پیارے ہوئے۔ اشوک (ق م265-241) اس دور دا اک اہم راجا سی جسدا راج افغانستان توں منیپور تک اتے تکشلا توں کرناٹک تک پھیل چکا سی۔ پر اوہ مکمل دکھن تک نہیں جا سکیا۔ دکھن وچ چول سبھ توں طاقتور سن، سنگم ساہت دی شروعات وی دکھن وچ اس ویلے ہوئی۔ بھگوان گوتم بدھ دے جیوندور وچ، عیسیٰ سابق 7ویں اتے شرواتی 6ویں صدی دے دوران سولاں وڈیاں طاقتاں (مہاجنپد) موجود سن۔ اتی اہم لوکراجاں وچ کپل وستُو دے شاکی اتے ویشالی دے لچچھوی گنراج سن۔ گنراجاں دے علاوہ راجتنتری راج وی سن، جنہاں وچوں کوشاںبی (وتس)، مگدھ، ایودھیا، کرُو، پانچال، چیدِی اتے اونتی اہم سن۔ اس راجاں دا حکمرانی اجیاے طاقتور ویاکتیاں دے کول سی، جہناں نے راج وستار اتے گوانڈھی راجاں نوں اپنے وچ ملاؤن دی پالیسی اپنا رکھی سی۔ تد وی جمہوری راجاں دے تدّ وی واضع سنکیت سن جدوں راجاواں دے ماتحت راجاں دا وستار ہو رہا سی۔ اسدے بعد بھارت چھوٹے-چھوٹے سامراجاں وچ بنٹ گیا۔
اٹھویں صدی وچ سندھ اتے عربی اختیار ہو گیا۔ ایہہ اسلام دھرم دا داخلہ منیا جاندا اے۔ بارہویں صدی دے اخیر تک دلی دی گدی اتے ترک داساں دا حکمرانی آ گیا جنہاں نے اگلے کئی سالاں تک راج کیتا۔ دکھنی وچ ہندو وجینگر اتے گولکنڈا دے راج سن۔ 1556 وچ فتح نگر دا پتن ہو گیا۔ سن 1526 وچ وچکار ایشیا توں شہزادہ بابر نے کابل وچ پناہ لئی اتے بھارت اتے حملہ کیتا۔ اسنے مغل خاندان دا قیام کیتا جو اگلے 300 سالاں تک چلیا۔ اس ویلے دکھنی-مشرقی ساحل توں پرتگال دا سمندری وپار شروع ہو گیا سی۔ بابر دا پوتا اکبر مذہبی رواداری لئی مشہور ہویا۔ اسنے ہندواں اتے توں جزیہ ہٹا لیا۔ 1659 وچ اورنگزیب نے اسنوں پھر توں لاگوُ کر دتا۔ اورنگزیب نے کشمیر وچ اتے ہور ستھاناں اتے ہندواں نوں بلات مسلمان بنوایا۔ اسی ویلے مرکزی اتے دکھنی بھارت وچ شواجی دے اگوائی وچ مراٹھے طاقتور ہو رہے سن۔ اورنگزیب نے دکھنی دے ول دھیان لگایا تاں اتر وچ سکھاں دا ادئے ہو گیا۔ اورنگزیب دے مردے ہی (1707) مغل راج بکھر گیا۔ انگریزاں نے ڈچاں، پورتگالیاں اتے فرانسیسیاں نوں بھجاکے بھارت اتے وپار دا اختیار سنسچت کیتا اتے 1857 دے اک بغاوت نوں کچلنے دے بعد حکومت اتے قابض ہو گئے۔ بھارت نوں مکتی 1947 وچ ملی جس وچ مہاتما گاندھی دے اہنسا مشتمل تحریک دا یوگدان اہم سی۔ 1947 بعد توں بھارت وچ جمہوری حکمرانی لاگوُ اے۔ آزادی دے ویلے ہی بھارت دی ونڈ ہوئی جسدے نال پاکستان دا جم ہویا اتے دوناں دیساں وچ کشمیر سمیت ہور مدیاں اتے تناو بنا ہویا اے۔
سروت
[سودھو]سمانئت ودوان بھارتی اتہاس نوں اک سمپنّ اتے اردھلکھت اتہاس دسدے ہن اتے بھارتی اتہاس دے کئی سروت اے۔ سدھو گھاٹی دی لپی، اشوک دے شلالیخ، ہیروڈوٹس، فا ہیان، ہوین سانگ، سنگم ساہت، مارکوپولو، سنسکرت لکھاریاں آدی توں پرانے بھارت دا اتہاس حاصل ہندا اے۔ مدھئدور وچ ال-بیرنی اتے اسدے بعد دلی سلطنت دے راجا دی جیونی وی اہم اے۔ بابرناما، آئین-اے-اکبری آدی جیونیاں سانوں اتر مدھئدور بارے وچ دسدیاں ہن۔
بھارت وچ انسان جیون دا پراچینتم نشان 100,000 توں 80,000 سال سابق دا اے۔ پاشان یگ (بھیمبیٹکا، وچکار پردیش) دے چٹاناں اتے چتراں دا دور کرم 40,000 ای0پو توں 9000 ای0پو منیا جاندا اے۔ پہلاں مستقل بستیاں نے 9000 سال سابق سورپ لیا۔ اتر مغربی وچ سندھُ گھاٹی رہتل 7000 ای0پو ترقی یافتہ ہوئی، جو 26ویں صدی عیسیٰ سابق اتے 20ویں صدی عیسیٰ سابق دے وچکار اپنے چرم اتے سی۔ ویدک رہتل دا دور کرم وی جوتیش دے تجزیہ توں 4000 ای0پو تک جاندا اے۔
راشٹر دے روپ وچ ترقی
[سودھو]بھارت نوں اک سناتن راشٹر منیا جاندا اے کیونکہ ایہہ انسان رہتل دا پہلا راشٹر سی۔ شریمدبھاگوت دے پنجچم سکندھ وچ بھارت راشٹر دی قیام دا ذکر آؤندا اے۔
بھارتی فلسفہ دے مطابق سرشٹِ اتپتی بعد برمھا دے مانس پتّ سوائمبھو منو نے انتظام سمبھالی۔ ایہناں دے دو پتر، پرئورت اتے اتانپاد سن۔ اتانپاد بھگت دھرو دے پیؤ سن۔ ایہناں پرئورت دے دس پتر سن۔ تن پتر بالئدور توں ہی اداسین سن۔ اس کارن پرئورت نے دھرتی نوں ستّ بھجیا وچ وبھکت کر اک-اک حصہ ہر اک پتر نوں سونپ دتا۔ ایہناں وچوں اک سن آگنیدھر جنہاں نوں جمبودویپ دا حکمرانی کم سپرد گیا۔ بڈھیپا وچ آگنیدھر نے اپنے نوں پتر نوں جمبودویپ دے وکھرے نوں ستھاناں دا حکمرانی فرض سپرد۔ اس نوں پتر وچ سبھ توں وڈے سن دھنی جنہاں نوں ہمورش دا دھرتی-بھاگی ملیا۔ ایہناں نے ہمورش نوں آپ دے نام اجنابھ توں جوڑکے اجنابھورش پھیلایا ہویا کیتا۔ ایہہ ہمورش جاں اجنابھورش ہی پرانے بھارت دیش سی۔ راجا دھنی دے پتر سن رشبھ۔ رشبھدیو دے سو پتر وچ بھرت جئیشٹھ اتے سبھ توں گنوان سن۔ رشبھدیو نے بانپرستھ لین اتے انھاننوں راجپاٹ سونپ دتا۔ پہلاں ہندوستان دا نام ॠشبھدیو دے پیؤ نابھراج دے نام پر اجنابھورش مشہور سی۔ بھرت دے نام ولوں ہی لوک اجنابھکھنڈ نوں ہندوستان کہن لگے۔
آہنی دور (1500 ق م توں 200 ق م)
[سودھو]ويدک دور (تقریباً 1500 ق م توں 600 ق م)
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: ہند آریائی افراد، ویدک دور اور تاریخی ویدک مذہب
وادی سندھ دی رہتل دے آخری دناں ميں يا اس دے کچھ عرصہ بعد وسط ایشیا توں ہند آریائی قبیلے بر صغير ميں داخل ہوئے۔ مقامی لوکاں دے نال ميل جول ہويا تے ايک نئی تہذيب نے جنم ليا۔ اس دور ميں ويد لکھے گئے جنہاں وچ آریائی قبیلے دے خداواں دی حمدیہ نظماں اکٹھا دی گئیاں نيں۔ اس عہد نوں ویدک دور کہیا جاندا اے۔ ویدک رہتل دا دائرہ ہندوستان دے شمال مغرب تک محدود سی تے ہندوستان دے بقیہ خطے اپنی جداگانہ ثقافتی شناخت رکھدے سن ۔ اس رہتل نوں ویداں وچ وڈی تفصیل توں بیان کيتا گیا اے۔ ایہ ویدک سنسکرت وچ لکھے گئے نيں تے اج وی ہندوواں دی مقدس کتاباں وچ شامل نيں۔ ہور ایہ ہندوستان دے انہاں قدیم ترین متون وچوں نيں جو دست بردِ زمانہ توں محفوظ رہے۔ ویدک عہد دا دورانیہ 1500 ق م توں 500 ق م تک اے۔ ہندوستانی سبھیاچار دی تشکیل وچ اس عہد دا خاصا اہم کردار رہیا تے ہندوستان دے مختلف ثقافتی پہلوآں دی بنیاد ايسے عہد وچ رکھی گئی۔ علاوہ براں برصغیر ہند دے بوہت سارے علاقے اس عہد وچ سنگی و برنجی دور توں آہنی دور وچ داخل ہوئے۔
ویدک معاشرہ
[سودھو]خطۂ پنجاب تے گنگا دے بالائی میدان وچ ویدک معاشرہ دے خد و خال نوں واضح کرنے دے لئی مورخین ویداں دا سہارا لیندے نيں۔ بیشتر مورخین دا کہنا اے کہ اس عہد وچ شمال مغرب توں ہند آریائی قبیلے نے متفرق طور اُتے وڈی تعداد وچ ہندوستان دا رخ کیا تے فیر ایتھے آباد ہو گئے۔ اتھرو وید دے زمانہ تک پیپل دے درخت تے گائے مقدس سمجھے جانے لگے سن ۔ ہندوستانی فلسفہ دے بوہت سارے تصورات (مثلاً دھرم) دی اصل ايسے ویدک دور وچ ملدی اے۔
ابتدائی ویدک معاشرہ نوں رگ وید وچ وڈی تفصیل توں بیان کيتا گیا اے۔ رِگ وید قدیم ترین ویدک متن اے تے کہیا جاندا اے کہ ق م دے دوسرے ہزارے وچ برصغیر دے شمال مغربی خطہ وچ ایہ مدون ہويا۔ اُس وقت دا آریائی معاشرہ ہڑپہ دی شہری رہتل توں یکسر مختلف، قبیلےآں وچ منقسم تے پینڈو طرز معاشرت دا عادی سی۔ ہڑپہ دا تمدن رخصت ہو چکيا سی تے اس دی جگہ پینڈو زندگی نے لے لی سی۔ اثریاندی تناظر وچ ہند۔آریائی قبیلے غالباً جزوی طور اُتے ابتدا وچ گیرو رنگ دے برتناں دی سبھیاچار توں مشابہ نظر آندے نيں۔
ریگ ویدک دور دے اختتام اُتے آریائی معاشرہ نے برصغیر ہند دے شمال مغربی خطہ توں اگے ودھ کے دریائے گنگا دے مغربی میدانی علاقہ دی جانب پھیلنا شروع کيتا۔ انھاں نے وڈی سرعت توں کاشت کاری نوں پیشہ بنایا تے اپنے معاشرے نوں چار ورناں وچ تقسیم کر کے اک مخصوص طبقاتی نظام دے تحت اسنوں منظم کر ليا۔ اس سماجی ڈھانچے دی اک نمایاں خصوصیت ایہ سی کہ اسنوں شمالی ہندوستان دے مقامی تمدن توں ہم آہنگ رکھیا گیا سی لیکن آخرکار ایہ ہم آہنگی برقرار نئيں رہی تے باہر توں آنے والے ایہ آریہ قبیلے مقامی قوماں نوں حقیر تے انہاں دے پیشےآں نوں ذلیل سمجھے لگے۔ اس عہد وچ چھوٹے چھوٹے قبیلےآں تے سرداراں نے آپس وچ مل کے جن پد قائم کرنا شروع کيتا۔
جنہاں پد
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جن پد
برصغیر ہند وچ 1200 ق م توں چھیويں صدی ق م دا درمیانی عرصہ آہنی دور کہلاندا اے۔ ایہ عہد جن پداں دے عروج دا اے جو دراصل مختلف سرداراں تے قبیلےآں دے اتحاد توں بننے والی قلمرو، جمہوریے تے بادشاہتاں سن۔ انہاں جنہاں پداں وچ کرو، پانچال، کوشل تے وِدیہ مملکتاں ممتاز نيں۔
کرو مملکت دا عہد تقریباً 1200 ق م توں 800 ق م تک سی جو ویدک عہد وچ صوبائی سطح دا پہلا معاشرہ نظر آندا اے۔ ايسے دے پہلو بہ پہلو اتھرو وید دی ترتیب و تدوین وی جاری سی۔ چنانچہ اس عہد دے ایہ دونے واقعات شمال مغربی ہندوستان وچ آہنی دور دا نقطۂ آغاز سمجھے جاندے نيں۔ اتھرو وید ہندوستان دی سب توں پہلی کتاب اے جس وچ "شیام آیَس" (سیاہ دھات) دے ناں توں لوہے دا ذکر ملدا اے۔ کرو مملکت نے ویدک عہد دی نظماں نوں مرتب کيتا تے سماجی نظم نوں برقرار رکھنے دے لئی شَرَوت دی رسم ایجاد کيتی۔ پرکشت تے اس دے جانشین جن مے جے اس سلطنت دے عظیم بادشاہ گذرے نيں جنھاں نے اپنی سلطنت نوں چھوٹی قلمرو توں کڈ کے اسنوں شمالی ہندوستان دی اک با اثر سیاسی، سماجی تے تہذیبی طاقت بنا دتا سی۔ کرو سلطنت دے زوال دے بعد ویدک رہتل دا مرکز اس دی مشرقی ہمسایہ ریاست پانچال منتقل ہو گیا۔ منقش خاکستری برتناں دی سبھیاچار دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ کرو تے پانچال سلطنتاں دی ہم عصر سی تے 1100 ق م توں 600 ق م تک ہریانہ تے مغربی اتر پردیش وچ رائج رہی۔
ویدک عہد دے اواخر وچ ویدک رہتل دے نويں مرکز دے طور اُتے ودیہ مملکت ابھر کر سامنے آئی۔ ایہ مملکت مشرق دے اس خطہ وچ قائم سی جو ہن نیپال تے بہار دا حصہ اے۔ ودیہ بادشاہ جنک دے عہد وچ برہمن پنڈتاں تے یاگیہ ولکیہ، آرونی، واچکنوی گارگی جداں فلسفیاں نوں شاہی دربار دی سرپرستی حاصل رہی تے ایہی اس سلطنت دے عروج دا زمانہ اے۔ اس دور دے آخری دناں وچ پورے شمالی ہندوستان وچ مذکورہ جنہاں پد سلطنتاں توں وڈی ریاستاں تے مملکتاں قائم ہونے لگياں جنھاں مہا جنہاں پد توں موسوم کيتا گیا۔
دوسری شہر کاری (600 ق م توں 200 ق م)
[سودھو]800 ق م توں 200 ق م دے درمیان شَرَمَن تحریک دی بنیاد پئی تے اس دے بطن توں جین مت تے بدھ مت دا ظہور ہويا۔ ہور ايسے عہد وچ اولین اپنیشداں وی لکھی گئياں۔ 500 ق م دے بعد برصغیر نے وادی سندھ دی رہتل دے سقوط دے بعد پہلی دفعہ اُس شہری تمدن دا فیر توں مشاہدہ کيتا جسنوں تریخ دے اوراق وچ "دوسری شہر کاری" توں تعبیر کيتا جاندا اے۔ گنگا تے بالخصوص وسطی گنگا دے میداناں وچ نويں شہر آباد ہوئے۔ درحقیقت دوسری شہر کاری دیاں بنیاداں 600 ق م توں پہلے ہی دریائے گھگھر تے بالائی گنگا دے میدان وچ رکھ دتی گئی سن جو منقش برتناں دی رہتل دا علاقہ سی۔ گرچہ ابتدا وچ اس رہتل دے بیشتر تھانواں کساناں دے چھوٹے چھوٹے پنڈ دی شکل وچ تعمیر ہوئے لیکن ایہی پنڈ اگے چل کے وڈے قصبات وچ بدل گئے۔ انہاں وچ سب توں وڈے قصبے دے گرد خندقاں کھودتی گئی سن تے لکڑی دے جنگلے لگیا کر ریت دے تودےآں توں بند بنائے گئے سن ۔ گو کہ ایہ انتظام اُنہاں قلعہ بند، مستحکم تے وڈے شہراں دے مقابلہ وچ مختصر تے بہت سادہ اے جو 600 ق م دے بعد سیاہ قلعی دار شمالی برتناں دی سبھیاچار دے عہد وچ تعمیر کیتے گئے۔
دوسری شہر کاری دے عہد وچ وسطی گنگا دا میدان اک نمایاں تہذیبی خطہ سی۔ ايسے خاک توں مگدھ مہا جنہاں پد نوں عروج ملیا جو اگے جا کے عظیم الشان موریہ سلطنت دی بنیاد بنا تے 500 ق م دے بعد ايسے خطہ وچ نويں ریاستاں قائم ہوئیاں۔ ایہ علاقہ ویدک سبھیاچار توں متاثر ضرور ہويا لیکن ایہ کرو پنچال دے خطہ توں بہت مختلف سی۔ ہور "تا حال دریافت شدہ آثار دی رو توں جنوبی ایشیا وچ ایہ پہلا خطہ اے جتھے سب توں پہلے چاول دی فصل اگائی گئی تے 1800 ق م تک ایہ چراند تے چیچر نامی تھانواں توں منسوب نويں حجری دور دی ترقی یافتہ آبادی دا مسکن رہیا"۔ ايسے سرزمین وچ شَرَمَن روایت دا شجر ثمر دار پروان چڑھا تے فیر جین مت تے بدھ مت دیاں شاخاں پھونٹاں۔
بدھ مت تے جین مت
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: اپنیشد اور شرمن
800 ق م توں 400 ق م تک ابتدائی اپنیشداں مدوّن ہُندی رہیاں جنھاں نے ہندو مت دی نظریاتی اساس دا کم کيتا۔ انہاں کتاباں نوں ویدانت (یعنی ویداں دا ماحصل) وی کہیا جاندا اے۔ ستويں تے چھیويں صدی ق م دے ہندوستان وچ اک جانب شہر کاری فروغ پا رہی سی تاں دوسری طرف شَرَمَن تحریکاں وی انگڑائی لے کے بیدار ہو رہیاں سن۔ انہاں تحریکاں نے برہمنیت دے تسلط نوں للکارا تے قدیم رسم و رواج دے زور نوں توڑنے دی کوشش کيتی۔ جین مت دے تیر تھنکر مہاویر (تقریباً 549 ق م توں 477 ق م) تے بدھ مت دے بانی گوتم بدھ (تقریباً 563 ق م توں 483 ق م) اس تحریک دی نمایاں ترین شخصیتاں گذری نيں۔ انہاں تحریکاں نے بد حال ہندوستانی معاشرے نوں سنسار (تناسخ) تے موکش (نجات) دے نويں تصورات عطا کیتے۔ گوتم بدھ نے اک درمیانی راستہ وی کھوج کڈیا سی جس دی مدد توں شرمن مذاہب دی کڑی ریاضتاں تے زہدِ بے جا نوں قابو وچ کیہ گیا۔
عین ايسے دوران وچ (جین مت دے چوویہويں تیرتھنکر) مہاویر نے بعض مذہبی عقائد دی تبلیغ شروع دی تے ایہی عقائد اگے چل کے جین مت دی شکل وچ سامنے آئے۔ اُتے راسخ العقیدہ جینیاں دا ایمان اے کہ تیر تھنکراں دی تعلیمات وقت توں پہلے ہی دے دتی جاندیاں نيں۔ محققاں لکھدے نيں کہ جین مت دے تیئیہويں تیر تھنکر پارشوناتھ (تقریباً 872 ق م توں 772 ق م) دی شخصیت تاریخی سی۔ کہیا جاندا اے کہ ویداں وچ وی بعض تیر تھنکراں تے شرمن تحریک توں مشابہ درویشانہ تصورات دا ذکر ملدا اے۔
سنسکرت دے رزمیے
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: مہابھارت اور راماین
سنسکرت زبان دی شہرہ آفاق رزمیہ داستاناں راماین تے مہا بھارت ايسے عہد دی یادگار نيں۔ مہا بھارت دنیا دی طویل ترین نظم سمجھی جاندی اے۔ انھی دو نظماں دی بنا اُتے مورخین اس عہد نوں "مہا کاویہ عہد" توں موسوم کردے سن لیکن ہن تحقیق توں ایہ گل ثابت ہو چکی اے کہ ایہ نظماں (جو اک دوسرے توں وڈی حد تک مشابہ نيں) صدیاں تک ارتقا دے مختلف مراحل توں گذر کر موجودہ شکل نوں پہنچی نيں۔ بر سبیل مثال مہا بھارت شاید (1000 ق م کے) کسی معمولی جھڑپ دے واقعات اُتے مبنی اے جسنوں شاعراں تے رزمیہ نگاراں دے بے لگام تخیل نے عظیم الشان معرکہ وچ تبدیل کر دتا۔ آثار قدیمہ توں ہن تک کوئی ایسا حتمی ثبوت دریافت نئيں ہويا جس دی بنیاد اُتے ایہ کہیا جا سکے کہ مہا بھارت دی داستان تاریخی واقعات دا احاطہ کردی اے۔ انہاں رزمیہ داستاناں دے حالیہ متن دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ ویدک عہد دے بعد تقریباً 400 ق م توں 400 عیسوی دے درمیان وجود وچ آئے۔
مہا جنہاں پد
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مہا جنہاں پد
مہا جنہاں پد انہاں سولہ مملکتاں نوں کہیا جاندا اے جو قدیم شمالی ہندوستان وچ چھیويں توں چوتھی صدی ق م وچ دوسری شہری آباد کاری دے دور وچ موجود سن۔[۵۸]
چھیويں-پنجويں صدی ق م نوں ابتدائی ہندوستانی تریخ وچ عموماً اک اہم موڑ دے طور اُتے پیش کيتا جاندا اے۔ اس عرصے وچ ہندوستان دے پہلے وڈے شہر وادئ سندھ دی رہتل دے خاتمے دے بعد پیدا ہوئے۔ ایہ شرمن تحریکاں دے عروج دا وی وقت سی (بشمول بدھ مت تے جین مت) جس نے ویدک دور دے مذہبی عقائد نوں چیلنج کيتا۔
ابتدائی مگدھ شاہی سلسلے
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مگدھ مہاجنپد
نندا سلطنت تے سکندر دی مہم
[سودھو]موریا سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: موریا
بر صغير توں سکندر اعظم دے جانے دے بعد موريا دور دا آغاز ہويا۔ اس دی بنياد چانكيہ جى مہاراج نے ركھى بادشاہ گر چانكيہ جى نے چندرگپت كو راجا بنا كر اس كو ارتھ شاستر ناں دی كتاب لكھ كر دى جس ميں سلطنتاں كو بنانے دے گر لكھے۔ اس ہی خاندان دا ايک مشہور بادشاہ اشوک سی۔ يہ راجا گوتم بدھ دا مننے والا سی اس دور ميں بدھ مت بہت تيزی توں پھيلا۔ اس دور دے دوران تے اس دے بعد يونانياں تے کشاناں دا اثر برقرار رہیا۔کشان راجہ گجر قوم توں سی۔جس پورا ناں مہاراجہ کنشک کسانہ سی۔ اس دی اولاد اگے چل کے کسانہ کہلائی تے اس دا دارلخلافہ قنوج سی۔ جس دے کھنڈرات اج وی شمالی بھارت وچ نيں۔
سنگم دا دور
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سنگم ادب
کلاسیکی تے اوائل قرون وسطی دے ادوار (200 ق م توں 1200ء)
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قرون وسطی دا ہندوستان
ابتدائی کلاسیکی دور (200 ق م - 320 عیسوی)
[سودھو]شونگا سلطنت
[سودھو]ساتواہن سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ساتواہن سلطنت
تجارت تے ہندوستان دا سفر
[سودھو]کوشان سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کوشان سلطنت
کلاسیکی دور: گپتا سلطنت (320 – 650 عیسوی)
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: گپتا سلطنت
تيسری صدی توں لے کے پانچويں صدی تک شمالی ہند ميں گپتا خاندان دی حکومت سی۔ اس دور نوں ايک سنہرا دور کہیا جا سکدا اے جس ميں علوم و فنون تے ادب نوں بہت فروغ ملا۔ يہ دور ہندو نشات ثانيہ دا دور سی۔
اس دوران وچ دکن ميں چولا سلطنت قائم سی۔ اس دے جنوب مشرقی ايشيا توں بہت گہرے تعلقات سن ۔
ہن لوک
[سودھو]ہن 450ء توں 528ء تک گپتا خاندان دی تباہی انہاں منگول قوماں دے ہتھوں ہوئی جو ہن کہلادیاں سن ایہ لوک سفید رنگت دی وجہ توں سفید ہن اکھوائے۔ انہاں دی اک شاخ ایران وچ مقیم ہو گئی جدوں کہ اک گروہ ترکی چلا گیا جدوں کہ ہن قبیلے دی اک شاخ یورپ جا کے آباد ہو گئی تے 450ء دے نیڑے پنجاب وچ آکے آباد ہوئیاں۔ ایتھے توں چل کے ایہ لوک جمنا دی تلہٹی وچ پہنچے تے اس وقت دے گپت راجا اُتے غالب آئے۔ انہاں دے سردار دا ناں تورمان سی۔ اس نے 500ء دے نیڑے اپنے آپ نوں مالوے دا راجا بنایا تے مہاراجا کہلوایا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا مہر گل گدی اُتے بیٹھیا۔ ایہ وڈا بے رحم سی تے ظالم حکمران سی۔ اس نے لاتعدادآدمی قتل کرائے انہاں دے ظلم وستم اس حد تک ودھ گئے کہ ہندوستان دے راجاواں نے مہر گل دے خلاف اتحاد کر ليا آخرکار مگدھ دا راجا بالا دتیہ وسط ہند دے اک راجا یسودھرمن دی مدد توں وڈی بھاری فوج لے کے اس دے مقابلے اُتے آیا۔ تے 528ء وچ ملتان دے نیڑے کہروڑ دے مقام اُتے شکست دے کے اسنوں تے اس دی فوج نوں ہند توں کڈ دتا۔ مہر گل کشمیر چلا گیا اوتھے دے راجا نے اسنوں پناہ دی۔ ہن ہند وچ سو برس دے نیڑے رہے۔ روایات دے مطابق ہن قبیلے نے خود نوں چرواہاں تے کاشت کاراں وچ بدل دتا ایہ لوک زیادہ تر گائے دی افزائش نسل کردے سن اس لئی انہاں نوں "گاؤ چر " دا خطاب ملیا جو کثرت استعمال توں گجر بن گیا انہاں نوں نے ہندوستان وچ گجرات،گوجرہ تے گوجرانوالہ دے شہر آباد کیتے۔ موجودہ پاکستان تے بھارت دی سیاست وچ انہاں دا اہم مقام اے۔
واکاٹاکا سلطنت
[سودھو]کاماروپا سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کاماروپا
پالوا سلطنت
[سودھو]کدامبا سلطنت
[سودھو]ہرش سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ہرش
ابتدائی قرون وسطی دا دور (وسط چھیويں صدی توں 1200 عیسوی)
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قرون وسطی دا ہندوستان
چالوکیہ سلطنت
[سودھو]راشٹرکوٹا سلطنت
[سودھو]گرجر پرتیہار سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: گرجر پرتیہار خاندان
گہداوالا خاندان
[سودھو]کھیاروالا خاندان
[سودھو]پالیا سلطنت
[سودھو]چولا سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: چولا سلطنت
مغربی چالوکیہ سلطنت
[سودھو]پرانا بھارت
[سودھو]مکھ لیکھ لئی ویکھو: پرانا بھارت |
1000 ق م دے بعد 16 مہاجنپد شمالی بھارت وچ ملدے ہن۔ 500 عیسوی سابق بعد، کئی مکت راج بنّ گئے۔ اتر وچ موریا خاندان، جس وچ چندرگپت موریا اتے اشوک شامل سن، نے بھارت دے سانسکرتیک پٹل اتے جکریوگ اثر چھڈیا۔ 180 عیسوی دے شروع ول، وچکار ایشیا توں کئی حملہ ہوئے، جنہاں دے فلسروپ اتری بھارتی اپمہادیپ وچ انڈو-گریک، انڈو-سکتھئن، انڈو-پارتھئن اتے اوڑک کشان شاہی خاندان قائم ہوئے۔ تیجی صدی دے اگے دا سما جدوں بھارت اتے خفیہ خاندان دا حکمرانی سی، بھارت دا سنہری دور اکھوایا۔ دکھنی بھارت وچ بھن-بھنّ سمیا وچ کئی شاہی خاندان چالکء، غلام، چول، کدمب، پلو اتے پانڈء چلے۔ سائنس، کلا، ساہت، گنت، تارہ سائنس ، پرانے تکنیکی، دھرم، اتے فلسفہ ایہناں راجاواں دے شاسندور وچ تیزی نال ودھے۔
قرون وسطی بھارت
[سودھو]مکھ لیکھ لئی ویکھو: قرون وسطی بھارت |
12ویں صدی دے ارمبھ وچ، بھارت اتے ودیشی(عرب،ترک آدی) ہملیا بعد، اتری اتے مرکزی بھارت دا سارا حصہ دلی سلطنت دی حکمرانی ماتحت ہو گیا؛ اتے بعد وچ، سارا اپمہادیپ مغل خاندان دے ماتحت۔ دکھنی بھارت وچ وجینگر سامراج طاقتور نکلیا۔ حالانکہ، وشیشت: مقابلتاً روپ توں، راکھواں دکھنی وچ، کئی راج باقی راے اتے ہوند وچ آئے۔
17ویں صدی دے مدھ وچ پورتگال، ڈچّ، فرانس، برٹین سمیت کئیاں یرپی دیساں، جو کہ بھارت توں وپار کرن دے اچھک سن، اوہناں نے دیش وچ قائم شاست پردیش، جو کہ آپس وچ لڑائی کرن وچ رجھے ہوئے سن، دا منافع حاصل کیتا۔ انگریز دوجے دیساں توں وپار دے اچھک لوکاں نوں روکن وچ کامیاب راے اتے 1840 تک لگپگ پورے دیش اتے حکمرانی کرن وچ کامیاب ہوئے۔ 1857 وچ بریٹیش ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف ناکام بغاوت، جو کہ بھارتی آزادی دے پہلے لڑائی توں جانیا جاندا اے، بعد بھارت دا سارا حصہ سدھے انگریزی حکمرانی دے پربندھکی قابو وچ آ گیا۔
قرون وسطی دا آخری دور (1200ء توں 1526ء)
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قرون وسطی دا ہندوستان
سلطنت دہلی
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سلطنت دہلی
تيرہويں صدی ميں شمالی ہند ميں دہلی سلطنت قائم ہوئی۔ اس دا آغاز خاندان غلاماں نے رکھیا۔ اس دے بعد شمالی ہند دا تاج خلجی، تغلق، سيد تے فیر لودھی خانداناں دے پاس گيا۔
اس دوران جنوبی ہند ميں باہمنی تے وجے نگر سلطنتاں قائم تھيں۔
وجے نگر سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: وجے نگر سلطنت
میواڑ خاندان (728-1947)
[سودھو]بھکتی تحریک تے سکھ مت
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: بھکتی تحریک، بھارت وچ بدھ مت اور سکھ مت
دورِ جدید دی ابتدا (1526ء توں 1858ء)
[سودھو]مغلیہ سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مغلیہ سلطنت
سن 1526ء ميں شہنشاہ بابر نے دہلی اُتے قبضہ کر کے بر صغير ميں مغل سرکار دی بنياد رکھی۔ اس دے بعد تاج ہماياں، اکبر، جہانگیر، شاہجہان تے اورنگزيب دے پاس گيا۔ يہ دو سو سال بر صغير دا ايک سنہرا دور سی۔ اس دور ميں علم و ادب تے فن نے بہت ترقی کيتی۔
اس دوران جنوبی ہند ميں ايک ايک کر کے مغلاں نے کئی علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا۔
مرہٹے تے سکھ
[سودھو]مرہٹہ سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مرہٹہ سلطنت
سکھ سلطنت
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سکھ سلطنت
ہور مملکتاں
[سودھو]یورپی نوآبادیاتی دور
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: نوآبادیاتی ہندوستان
ایسٹ انڈیا کمپنی دا راج
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی اور کمپنی راج
بر صغير ميں یورپی اثر سولہويں صدی توں بڑھدا جا رہیا سی۔ انگريزاں نے کئی علاقےآں ميں حکومت کرنا شروع کر دتی سی۔ سن 1857ء ميں بر صغير دے لوکاں نے انگريزاں دے خلاف سب توں پہلی جنگ آزادی لڑی جس ميں اوہ ہار گئے۔
سنہ 1947ء ميں برطانوی ہند دی تقسیم دے نال پاکستان تے ہندوستان نوں آزادی ملی۔ 1971ء ميں بنگلہ ديش پاکستان توں عليحدہ ہو گيا۔ 1972ء ميں سری لنکا نوں مکمل آزادی مل گئی۔
جدید دور تے آزادی (1850 عیسوی دے بعد)
[سودھو]جنگ آزادی ہند 1857ء تے نتائج
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جنگ آزادی ہند 1857ء
برطانوی راج (1858-1947ء)
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: برطانوی راج
ہندوستانی نشاۃ ثانیہ
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: برطانوی راج اور بنگالی نشاۃ ثانیہ
قحط
[سودھو]پہلی جنگ عظیم
[سودھو]دوسری جنگ عظیم
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دوسری جنگ عظیم وچ ہندوستان
ہندوستانی تحریک آزادی (1885-1947ء)
[سودھو] تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تحریک آزادی ہند
دوسری جنگ عظیم دے بعد (1946–1947)
[سودھو]آزادی تے تقسیم (1947 توں حال)
[سودھو] تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: تقسیم ہند، جمہوریہ ہند دی تریخ اور تریخ پاکستان
جدید بھارت
[سودھو]مکھ لیکھ لئی ویکھو: بھارت دی ونڈ |
ویہویں صدی دے شروع وچ انگریزی راج توں آزادی حصول لئی جدوجہد چلیا۔ اس جدوجہد دے فلسروپ 15 اگست، 1947 بھارت نے انگریزی حکمرانی توں آزادی حاصل کیتی، پر دیش نوں ونڈ کر دتا گیا۔ اس پچھو 26 جنوری، 1950 نوں بھارت اک لوک-راج بنیا۔
ایہہ وی ویکھو
[سودھو]- بھارت دا مختصر اتہاس (اجادی-مشرقی)
- آزادی بعد بھارت دا مختصر اتہاس
- بھارت دا معاشی اتہاس
باہری کڑیاں
[سودھو]- بھارت دا اتہاس - وکھرا موضوع اتے گھٹناؤ اتے پھیلیا جانکاری
- بھارت دا اتہاس Archived 2011-09-05 at the وے بیک مشین (بھاسکر)
- ہندو اتے جین اتہاس دی روپ ریکھا
- سماجی انقلاب دے دستاویز (گوگل کتاب)
- لگاؤ عینک سبے سفید! Archived 2021-09-27 at the وے بیک مشین - گھنشیام پرساد سناڈھ
- History of India Archived 2010-01-12 at the وے بیک مشین (انگریزی وچ) - سیاسی، معاشی، سنستھاتمک، ودیک اتے تکنیکی اتہاس
- نند-موریا یگین بھارت (گوگل کتاب؛ لکھاری - نیلکانت شعورت )
- واکٹک-گپتک یگ: لگبھگ 220 توں 550 ای تک بھارتی انسان دا اتہاس (گوگل کتاب)
- پوروَ-قرون وسطی بھارت (گوگل کتاب؛ لکھاری - شرینیتر پانڈے)
- اسیں اتے ساڈی مکتی (گوگل کتاب؛ انگریزاں دے سابق توں لے کے اکیسویں صدی دے شروع تک بھارت دا اتہاس)
- بھارتی اتہاس - قبل از تریخ دور توں سواتنتروتر دور تک (گوگل کتاب؛ لکھاری - وپل سنگھ)
- Do your History textbooks tell you these Facts? (منوج رکھت)
- Vedic Foundation
- بھارتی اتہاس : اک سارا پڑھائی (گوگل کتاب؛ لکھاری - منوج شرما)
- قرون وسطی بھارت دا اتہاس (گوگل کتاب؛ لیکھک- شیلیندر سیگر)
- بھارتی اتہاس، اک نظر (گوگل کتاب؛ لکھاری - ڈاکٹر جوتیپرساد جین)
- بھارتی اتہاس دا وکرتیکرن Archived 2012-11-23 at the وے بیک مشین
حوالے
[سودھو]حواشی
[سودھو]مراجع
[سودھو]- ↑ (2007) The Evolution and History of Human Populations in South Asia: Inter-disciplinary Studies in Archaeology, Biological Anthropology, Linguistics and Genetics. Springer Science & Business Media, 6. ISBN 978-1-4020-5562-1. Quote: "Y-Chromosome and Mt-DNA data support the colonization of South Asia by modern humans originating in Africa. … Coalescence dates for most non-European populations average to between 73–55 ka."
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ Wright, Rita P. (26 October 2009). The Ancient Indus: Urbanism, Economy and Society. Cambridge University Press, 44, 51. ISBN 978-0-521-57652-9.
- ↑ Wright, Rita P. (2009), The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society, Cambridge University Press, pp. 115–125, ISBN 978-0-521-57652-9
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےFlood 1996 82
لئی۔ - ↑ Flood, Gavin. Olivelle, Patrick. 2003. The Blackwell Companion to Hinduism. Malden: Blackwell. pp. 273–274
- ↑ Researches Into the History and Civilization of the Kirātas by G. P. Singh p. 33
- ↑ A Social History of Early India by Brajadulal Chattopadhyaya p. 259
- ↑ Technology and Society by Menon, R.V.G. p. 15
- ↑ The Political Economy of Craft Production: Crafting Empire in South India, by Carla M. Sinopoli, p. 201
- ↑ Science in India by B.V. Subbarayappa
- ↑ The Cambridge History of Southeast Asia: From Early Times to c. 1800, Band 1 by Nicholas Tarling, p. 281
- ↑ Flood, Gavin. Olivelle, Patrick. 2003. The Blackwell Companion to Hinduism. Malden: Blackwell. pp. 273–274.
- ↑ Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen p. 281
- ↑ Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750 by Craig Lockard p. 333
- ↑ Power and Plenty: Trade, War, and the World Economy in the Second Millennium by Ronald Findlay, Kevin H. O'Rourke p. 67
- ↑ Essays on Ancient India by Raj Kumar p. 199
- ↑ البدایہ و النہایہ جلد: 7 ص 141، "فتح مکران"
- ↑ Meri 2005, p. 146.
- ↑ The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought: p. 340
- ↑ (2018) The Architecture of a Deccan Sultanate: Courtly Practice and Royal Authority in Late Medieval India. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-78453-794-4.
- ↑ Richard M. Eaton (31 July 1996). The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760. University of California Press, 64–. ISBN 978-0-520-20507-9.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےexeter
لئی۔ - ↑ Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, pp. 39–45, ISBN 978-1-139-49889-0
- ↑ Maddison, Angus (2003): Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics, انجمن اقتصادی تعاون و ترقی, ISBN [[Special:BookSources/9264104143, pp. 259–261
- ↑ Lawrence E. Harrison, Peter L. Berger (2006). Developing cultures: case studies. روٹلیج, 158. ISBN 978-0-415-95279-8.
- ↑ (2012) A History of State and Religion in India. Routledge, 161.
- ↑ History of Mysore Under Hyder Ali and Tippoo Sultan by Joseph Michaud p. 143
- ↑ Taçon, Paul S.C. (2018), "The Rock Art of South and East Asia", in Bruno David, Ian J. McNiven, The Oxford Handbook of the Archaeology and Anthropology of Rock Art, Oxford University Press, pp. 181–, ISBN 978-0-19-084495-0
- ↑ Mithen, Steven J. (2006), After the Ice: A Global Human History, 20,000-5000 BC, Harvard University Press, pp. 411–, ISBN 978-0-674-01999-7
- ↑ Upinder Singh 2008, p. 89.
- ↑ Meenakshi Dubey-Pathak (2014), "The Rock Art of the Bhimbetka Area in India", Adoranten: 16, 19
- ↑ Chauhan 2010, p. 147.
- ↑ ۳۳.۰ ۳۳.۱ ۳۳.۲ Petraglia & Allchin 2007, pp. 5–6.
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ ۳۴.۲ Petraglia 2010, pp. 167–170.
- ↑ Murray, Tim (1999). Time and Archaeology. London: روٹلیج, 84. ISBN 978-0-415-11762-3.
- ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ ۳۶.۲ ۳۶.۳ Chauhan 2010, pp. 147–160.
- ↑ Dyson, Tim (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day. اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس, 1. ISBN 978-0-19-882905-8.
- ↑ Petraglia & Allchin 2007, p. 6.
- ↑ Fisher, Michael H. (18 October 2018). An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century. Cambridge University Press, 23. ISBN 978-1-107-11162-2.
- ↑ (16 June 2016) The Bone Readers: Science and Politics in Human Origins Research. روٹلیج, 163–. ISBN 978-1-315-41888-9.
- ↑ Petraglia, Michael D.; Haslam, Michael; Fuller, Dorian Q.; Boivin, Nicole; Clarkson, Chris (25 March 2010). "Out of Africa: new hypotheses and evidence for the dispersal of Homo sapiens along the Indian Ocean rim". Annals of Human Biology 37 (3): 288–311. doi: . PMID 20334598. http://espace.library.uq.edu.au/view/UQ:205007/HCA15UQ205007.pdf.
- ↑ Mellars, Paul; Gori, Kevin C.; Carr, Martin; Soares, Pedro A.; Richards, Martin B. (25 June 2013). "Genetic and archaeological perspectives on the initial modern human colonization of southern Asia". Proceedings of the National Academy of Sciences 110 (26): 10699–10704. doi: . PMID 23754394. Bibcode: 2013PNAS..11010699M.
- ↑ ۴۳.۰ ۴۳.۱ Dyson, Tim (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day. اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس, 28. ISBN 978-0-19-882905-8.
- ↑ Dyson, Tim (2018). A Population History of India: From the First Modern People to the Present Day. اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس, 4–5. ISBN 978-0-19-882905-8.
- ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ Fisher, Michael H. (18 October 2018). An Environmental History of India: From Earliest Times to the Twenty-First Century. Cambridge University Press, 33. ISBN 978-1-107-11162-2.
- ↑ Takezawa, Suichi. "Stepwells – Cosmology of Subterranean Architecture as seen in Adalaj". The Diverse Architectural World of the Indian Sub-Continent III. http://news-sv.aij.or.jp/jabs/s1/jabs0208-019.pdf. Retrieved on ۱۸ نومبر ۲۰۰۹.
- ↑ Wright, Rita P. (13 May 2010). The Ancient Indus: Urbanism, Economy, and Society. Cambridge University Press, 1. ISBN 978-0-521-57652-9.
- ↑ McIntosh, Jane (2008). The Ancient Indus Valley: New Perspectives. ABC-Clio, 387. ISBN 978-1-57607-907-2.
- ↑ Early India: A Concise History, D.N. Jha, 2004, p. 31
- ↑ Sarkar, Anindya; Mukherjee, Arati Deshpande; Bera, M. K.; Das, B.; Juyal, Navin; Morthekai, P.; Deshpande, R. D.; Shinde, V. S.; et al. (May 2016). "Oxygen isotope in archaeological bioapatites from India: Implications to climate change and decline of Bronze Age Harappan civilization". Scientific Reports 6 (1): 26555. doi: . PMID 27222033. Bibcode: 2016NatSR...626555S.
- ↑ Kumar, Vijay. "A note on Chariot Burials found at Sinauli district Baghpat U.P". Indian Journal of Archaeology. http://ijarch.org/Admin/Articles/9-Note%20on%20Chariots.pdf.
- ↑ Singh, Upinder (2008). A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century. Pearson Education India. ISBN 9788131711200.
- ↑ Parpola, Asko (2020). "Royal "Chariot" Burials of Sanauli near Delhi and Archaeological Correlates of Prehistoric Indo-Iranian Languages". Studia Orientalia Electronica 8: 176. doi: .
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Parpola 2020.
- ↑ Staal, Frits (1986), The Fidelity of Oral Tradition and the Origins of Science, Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie von Wetenschappen, Afd. Letterkunde, NS 49, 8. Amsterdam: North Holland Publishing Company, 40 pages
- ↑ Vikas Nain, "Second Urbanization in the Chronology of Indian History", International Journal of Academic Research and Development 3 (2) (March 2018), pp. 538–542 esp. 539.
|
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- Pages using PMID magic links
- صفحات مع خاصیت P1269
- صفحات مع خاصیت P2579
- صفحات مع خاصیت P279
- All articles with unsourced statements
- Articles with unsourced statements since اپریل 2017
- Pages using multiple image with auto scaled images
- تریخ جنوبی ایشیا
- جنوبی ایشیا
- ہندوستان دی تریخ
- تریخ جنوبی ایشیا بلحاظ ملک
- اتہاس
- دیساں دا اتہاس
- بھارت دا اتہاس
- بھارت دی تریخ