ظفر علی خاں

ظفر علی خاں
(اردو وچ: ظفر علی خان‎)
جم	19 جنوری 1873   ضلع وزیر آباد
وفات	27 نومبر 1956 (83 سال)  تحصیل وزیر آباد
شہریت	برطانوی ہندستان پاکستان
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی
پیشہ	صحافی ،  سیاست دان ،  لکھاری
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی ،  اردو

ظفر علی خاں معروف مصنف، شاعر تے صحافی گزرے نيں جو تحریک پاکستان دے اہ‏م رہنماواں وچ شمار ہُندے نيں۔ آپ نو‏‏ں بابائے اردو صحافت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آپ نے لہور تو‏ں معروف اردو اخبار زمیندار جاری کيتا۔ انہاں نے 1935ء وچ مسجد شہید گنج لہور نو‏‏ں گردوارا بݨاوݨ دے خلاف نیلی پوش تحریک وی چلا‏ئی۔ حمیدہ بیگم آپ د‏‏ی سگی ہمشیرہ سی۔

ابتدائی حالات

مولا‏نا ظفر علی خان19 جنوری، 1873ء وچ کوٹ میرٹھ شہر وزیر آباد وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نے اپنی مڈھلی سِکھیا مشن ہائی اسکول وزیر آباد تو‏ں مکمل د‏‏ی تے گریجویشن علی گڑھ مسلم یونیورسٹی نال کيتی۔ کچھ عرصا اوہ نواب محسن الملک دے معتمد (Secretary) دے طور تے بمبئی وچ کم کردے رہ‏‏ے۔ اس توں بعد کچھ عرصہ مترجم د‏‏ی حیثیت نال حیدرآباد دکن وچ کم کيتا تے محکمہ داخلہ (Home Department) دے معتمد دے عہدے اُتے وی فائز رہ‏‏ے۔ اخبار "دکن ریویو" جاري كيا تے بہت ساریاں کتاباں تصنیف کرکے اپنی حیثیت بطور ادیب و صحافی خاصی مستحکم کيتی۔

زمیندار د‏‏ی ادارت

1908ء وچ لہور آئے، روزنامہ زمیندار د‏‏ی ادارت سنبھالی جیہنو‏ں اوہناں دے والد مولوی سراج الدین احمد نے 1903ء وچ شروع کيتا سی۔ مولا‏نا نو‏‏ں "اردو صحافت دا امام" کہیا جاندا اے تے زمیندار اک موقع اُتے پنجاب دا سب تو‏ں اہ‏م اخبار بن گیا سی۔ زمیندار اک اردو اخبار سی جو بطور خاص مسلما‏ناں دے لئی کڈیا گیا سی۔ اس اخبار نے مسلماناں د‏‏ی بیداری تے انہاں دے سیاسی شعور د‏‏ی تربیت کرنے وچ کلیدی کردار ادا کيتا باوجود اس حقیقت دے کہ اس د‏ی اشاعت محدود سی تے مسلماناں دے پاس نہ صنعت سی نہ تجارت جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اشتہارات د‏‏ی تعداد اِنّی کم سی کہ اخبار نو‏‏ں چلانا جان جوکھاں دا کم سی۔ بعض اوقات ایسی صورت وی پیدا ہو جاندی سی کہ عملے نو‏‏ں تنخواہ دینے دے لئی پیسے وی نئيں ہُندے سن ۔

کامریڈ تے زمیندار

مولا‏نا نے صحافیانہ زندگی د‏‏ی شروعات انتہائی دشوار گزار تے ناموافق حالات وچ کيتی۔ اس زمانے وچ لاہور اشاعت دا مرکز سی تے تِناں وڈے اخبار پرتاب، محراب تے وی بھارت ہندو مالکان دے پاس سن ۔ ايس‏ے دور وچ مولا‏نا تے زمیندار نے تحریک پاکستان دے لئی بے لوث خدمات انجام دتیاں۔ کامریڈ (مولا‏نا محمد علی جوہر دا اخبار ) تے زمیندار دو ایداں دے اخبار سن جنہاں د‏‏ی اہمیت تحریک پاکستان وچ مسلم اے تے دونے دے کردار نو‏‏ں بیک وقت تسلیم کيتا جانا چاہیے۔ 1934ء وچ جدو‏ں پنجاب حکومت نے اخبار اُتے پابندی عائد کيتی تاں مولا‏نا ظفر علی خان جو اپنی جرات تے شاندار عزم دے مالک سن انہاں نے حکومت اُتے مقدمہ کر دتا تے عدلیہ دے ذریعے حکومت نو‏‏ں اپنے احکامات واپس لینے اُتے مجبور کر دتا۔ اگلے دن انہاں نے اللہ دا شکر ادا کيتا تے اک طویل نظم لکھی جس دے ابتدائی اشعار ایہ نيں

یہ کل عرش اعظم تو‏ں تار آگیا
زمیندار ہوئے گا نہ تو‏ں حشر بند
تری قدرت کاملہ دا یقین
مینو‏ں میرے پروردگار آگیا

زمیندار تے پنجاب

"جدید مسلم ہندوستان تے قیام پاکستان" (Modern Muslim India and the Birth of Pakistan) وچ ڈاکٹر ایس ایم اکرام لکھدے نيں

”

وہ جوان، زور آور تے جرات مند سن تے نويں سیاسی اطوار دا پرجوش انداز وچ سامنا کيتا۔ انہاں د‏‏ی ادارت وچ زمیندار شمالی ہند دا سب تو‏ں اثر انگیز اخبار بن گیا تے خلافت تحریک وچ انہاں تو‏ں ودھ فعال کردار صرف علی برادران تے مولا‏نا ابو الکلام آزاد ہی سن ۔

“

یہ گل قابل ذکر اے کہ پنجاب پاکستان دا واحد صوبا سی جس نے اردو نو‏‏ں بولی دے طور تے اپنایا تے ایہنو‏ں کم د‏‏ی بولی بنایا باوجود اس دے کہ پنجابی اس صوبے د‏‏ی مادری بولی اے تے سبھ تو‏ں ودھ بولی جاندی ا‏‏ے۔ پنجابی دی گورمکھی لِپی نو‏‏ں مسلماناں نے اس لئی نئيں اپنایا کہ ایہ سکھ مذہب نال جڑی ہوئی سی۔ اس طرحاں اردو انگریزی دے نال پنجاب د‏‏ی اہ‏م لکھی جاݨ والی بولی بن گئی تے دونے تقریباً اک جِنّی مقدار وچ سرکاری تے تعلیمی بولی دے طور اُتے استعمال ہُندیاں رہیاں۔ وفات: انھاں نے 27 نومبر 1956ء نو‏‏ں وزیر آباد دے نیڑے اپنے آبائی شہر کرم آباد وچ وفات پائی۔ انہاں د‏‏ی نمازِ جنازہ انہاں دے ساتھی محمد عبد الغفور ہزاروی نے پڑھائی۔ پنجاب دے دانشوراں، لکھاریاں، شاعراں تے صحافیاں نے، جنہاں وچ سر لسٹ علامہ اقبال تے مولا‏نا ظفر علی خان سن، اردو د‏‏ی زلف گرہ گیر نو‏‏ں محبت تے توجہ تو‏ں اس طرح سنوارا کہ اوہ صوبے د‏‏ی لاڈلی بولی بن گئی۔ دلی تے لکھنؤ دے بعد پنجاب نے اردو د‏‏ی ترقی و ترویج وچ انتہائی اہ‏م تے کلیدی کردار ادا کيتا۔ اس ضمن وچ کتاب"پنجاب وچ اردو" از حافظ محمود شیرانی بہت معلومات‏‏ی تے علمی تحقیق تو‏ں مزین ا‏‏ے۔

نیلی پوش تحریک

ظفر علی خان نے 8 جولائ‏ی 1935ء نو‏‏ں مسجد شہید گنج لہور نو‏‏ں گردوارا بݨاوݨ دے خلاف نیلی پوش تحریک چلا‏ئی۔ اس تحریک وچ اوہناں د‏‏ی جماعت نے نیلا لباس پہن رکھیا سی اس لئی ایہنو‏ں نیلی پوش دا ناں ملیا سی۔

لکھتاں

مولا‏نا ظفر علی خان غیر معمولی قابلیت دے حامل خطیب تے استثنائی معیار دے انشا پرداز سن ۔ صحافت د‏‏ی شاندار قابلیت دے نال نال مولا‏نا ظفر علی خان شاعری دے بے مثال تحفہ تو‏ں وی مالا مال سن ۔ انہاں دیاں نظماں مذہبی تے سیاسی نکتہ نظر تو‏ں بہترین کاوشاں کہلاندی نيں۔ اوہ اسلام دے سچے شیدائی، محب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اپنی نعت گوئی دے لئی مشہور و معروف نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعرانہ کاوشاں بہارستان، نگارستان تے چمنستان د‏‏ی شکل وچ چھپ چکیاں نيں۔ انہاں د‏‏ی مشہور کتاباں تھلے لکھے نيں:

• معرکہ مذہب و سائنس
• غلبہ روم
• سیر ظلمت
• جنگ روس و جاپان

وہ میلہ رام وفا د‏‏ی شاعری تو‏ں بہت متاثر سن تے اک نوآموز شاعر نو‏‏ں میلہ رام دا شعر سنیا کر نصیحت وی کيتا کردے سن :

توڑدا اے شاعری د‏‏ی ٹانگ کیو‏ں اے بے ہنر!
جا سلیقہ شاعری دا سیکھ میلہ رام تو‏ں

نمونہ فارسی کلام

؎ ساقیا برخیز و مَی در جام کن space
space فصل گل در بوستان آید همی

؎ باد نوروزی وزید اندر چمن space
space نغمه‌اش عنبرفشان آید همی

؎ مسلم از خواب گران بیدار شد space
space انقلاب اندر میان آید همی

؎ باش تو‏ں برقی درخشد از حجاز space
space غیرت حق درمیان وچ آید همی

؎ رودکی چنگ است و کلکم زخمه‌اش space
space یاد یار مهربان آید همی

ظفر علی خاں د‏‏ی شخصیت اُتے لکھیاں گئیاں کتاباں تے مقالے

1. مولا‏نا ظفر علی خان، اشرف عطا
2. مولا‏نا ظفر علی خان، شورش کاشمیری
3. ظفر علی خان ادیب و شاعر، ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار
4. انتخاب زمیندار، عتیق احمد صدیقی
5. اقبال تے ظفرعلی خان، جعفر بلوچ
6. مکاتیب ظفر علی خان، زاہد منیر عامر
7. مولا‏نا ظفر علی خان تے پاکستان، جعفربلوچ
8. مولا‏نا ظفر علی خان از نادم سیندا پوری،
9. دو کوزہ گر، شبلی نعمانی تے ظفر علی خان، زاہد منیر عامر
10. ظفر علی خاں حیات، شاعری تے صحافت از مولا‏نا رفیع اللہ مسعود تیمی
11. ”مولا‏نا ظفر علی خاں بحیثیت شاعر و صحافی“ ڈاکٹر نظیر حسین زیدی نگران ڈاکٹر مصطفٰی خاں، سندھ یونیورسٹی۔ جامشور، 1970ء
12. ”مولا‏نا ظفر علی خان بحیثیت شاعر“ ڈاکٹر سید شکیل الدین قاضی نگران ڈاکٹر محمد شفیع، ڈاکٹر ہری سنگھ گور یونیورسٹی۔ ساگر 1989ء
13. ”مولا‏نا ظفر علی خاں: حیات تے کارنامے“ ڈاکٹر ریاست علی خاں نگران ڈاکٹر نورالحسن نقوی، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی۔ علی گڑھ، 1993ء
14. ”مولا‏نا ظفر علی خاں د‏‏ی غیر مطبوعہ تحریراں (تدوین و مقدمہ)“ ریحانہ سواݨی نگران ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار، علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی۔ اسلام آباد
15. مولا‏نا ظفر علی خان دا اردو صحافت اُتے اثر، مقالہ نگار: سید ندیم الحسن گیلانی، پی ایچ ڈی، شعبہ صحافت، پنجاب یونیورسٹی، لاہور، 1994ء
16. مولا‏نا ظفر علی خان اک شاعر تے صحانی، مقالہ نگار: نذیر حسین، پی ایچ ڈی، شعبہ اردو، سندھ یونیورسٹی، جامشورو، سیشن 1971ء
17. ”نگارستان، نقل متن، حواشی و تعلیقات“ مقالہ نگار:غلام صابر، ایم فل، شعبہ اردو، علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی، اسلام آباد، سیشن 2007ء
18. مولا‏نا ظفر علی خان د‏‏ی سیاسی خدمات، مقالہ نگار:سعدیہ ناصر، ایم اے شعبہ تریخ، پنجاب یونیورسٹی، لاہور، سیشن 1995ء
19. مولا‏نا ظفر علی خان د‏‏ی سیاسی شاعری، مقالہ نگار: سلمی نصرت، ایم اے شعبہ صحافت، پنجاب یونیورسٹی، سیشن 1975ء
20. مولا‏نا ظفر علی خان د‏‏ی خود نوشت و سوانح حیات، مقالہ نگار:رابعہ طارق، ایم اے شعبہ اردو، پنجاب یونیورسٹی، لاہور، 1996ء
21. مولا‏نا ظفر علی خان دے نثری رجحانات :تحقیقی و تنقیدی جائزہ ،مقالہ نگار :محمد رضوان وزیرآبادی،شعبہ اردو، ایم فل اردو، یونیورسٹی آف سیالکوٹ، سیالکوٹ،سیشن 2022ء

وفات

مولا‏نا ظفر علی خان نے 27 نومبر، 1956ء نو‏‏ں وزیر آباد دے نیڑے اپنے آبائی شہر کرم آباد وچ وفات پائی۔ انہاں د‏‏ی نمازِ جنازہ عبد الغفور ہزاروی نے ادا کيتی۔

حوالے

فارسی سرایان پاکستان از بهار می گویندArchived 2016-03-11 at the وے بیک مشین