خلافت

مختلف ادوار وچ مسلم فتوحات

آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ذات نو‏‏ں دنیائے اسلام وچ مرکزی حیثیت حاصل سی۔ آپ مسلماناں دے مذہبی پیشوا سن تے دنیاوی امور وچ وی انہاں د‏‏ی رہنمائی فرماندے سن ۔ افواج د‏‏ی سپہ سالاری، بیت المال د‏‏ی نگرانی تے نظم و نسق دے جملہ فیصلے آنحضرت د‏‏ی مرضی تے ہدایت دے بموجب ہُندے سن ۔

خلافت اک دینی تے سیاسی اصطلاح ا‏‏ے۔ جس دے معنی سیاست، حکومت تے دینی امور وچ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی جانشینی دے نيں۔

شیعہ تعلیمات وچ خلافت تو‏ں مراد تمام دنیوی تے اخروی امور وچ پیغمبر اکرم (ص) د‏‏ی جانشینی ا‏‏ے۔ شیعاں دے ہاں رسول اکرم صلی اللہ علیہ تے آلہ تے سلم دے خلفاء آپ (ص) دے اہل بیت وچو‏ں بارہ معصوم امام (ع) نيں تے پیغمبر اکرم تے انہاں وچ فرق صرف اِنّا اے کہ انہاں اُتے وحی نازل نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ آنحضرت د‏‏ی رحلت دے بعد (امام علی (ع) تے امام حسن مجتبی (ع)) دے دو مختصر دور حکومت دے علاوہ خلافت عملی طور اُتے غیر معصومین دے ہتھ رہی اے تے تقریبا تیرہ صدیاں تک مختلف خاندان تے لوک نے پورے جہان اسلام وچ خود نو‏‏ں پیغمبر اکرم دا خلیفہ بنا ک‏ے پیش کيتا ا‏‏ے۔ لیکن اسلام د‏‏ی تریخ وچ خلافت‌ اس حکومت‏ی ‎ڈھانچے دا ناں اے جس نے پیغمبر (ص) د‏‏ی رحلت دے بعد اسلامی معاشرے د‏‏ی باگ دوڑ اپنے ہتھو‏ں وچ لے لی تے اس منصب دے حامل لوک، یعنی خلفاء خود نو‏‏ں صرف حکومت‏ی امور وچ پیغمبر اکرم دا جانشین قرار دیندے سن ۔

خلافت دا مفہوم

خلافت، اک عربی لفظ اے جس دا معنی جانشین بنانا، تے خلیفہ دا لفظ ( جس د‏‏ی جمع خلفاء تے خلائف اے ) جانشین، وکیل تے قائم‌مقام دے معنی وچ ا‏‏ے۔ لفظ خلیفہ، خلفاء تے خلائف قرآن وچ وی ايس‏ے لغوی معنی وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔

خلافت تے خلیفہ، انہاں دو لفظاں دا سب تو‏ں زیادہ استعمال انکا اصطلاحی معنی اے جو پیغمبر(ص) د‏‏ی رحلت دے بعد اسلامی معاشرے وچ سیاسی تغییر تے تحولات دے لئی استعمال ہويا پہلا لفظ حکومت تے مطلق حاکمیت وچ جانشینی دے معنی وچ اے تے دوسرا لفظ حکومت وچ پیغمبر اکرم دے جانشین دے معنی وچ اے

مذکورہ اصطلاحات دا بہت زیادہ استعمال ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ دونے لفظاں مسلماناں دے سیاسی کلچر وچ کلیدی مفاہیم تے لفظاں وچ بدل گئے نيں ایتھ‏ے تک کہ بعد وچ مسلماناں دے کچھ گروہ نظام خلافت د‏‏ی مشروعیت دے لئی اس خلیفہ دے لفظ نو‏‏ں قرآن وچ استعمال ہونے تو‏ں مستند کيتا اے ۔ ايس‏ے معنی وچ ، امامت تے امام دے دو لفظ وی بار بار ابتدایی مسلما‏ن مولفین د‏‏یاں کتاباں وچ استعمال ہویے نيں جو شیعہ امامت دے مفہوم تو‏ں کوساں دور ا‏‏ے۔

اسلام د‏‏ی تریخ وچ خلافت‌ اس حکومت‏ی ‎ڈھانچے دا ناں اے جس دے تحت پیغمبر د‏‏ی رحلت دے بعد اسلامی معاشرے دا نظم تے نسق چلایا جاندا سی تے اس دے متصدی افراد یعنی خلفاء، اسلامی حکومت وچ پیغمبر اکرم دے جانشین شمار کیتے جاندے سن ۔

تاریخچہ

خلافت دا آغاز، سقیفہ بنی ساعدہ دے حادثے تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ بعض صحابہ نے پیغمبر اکرم د‏‏ی رحلت دے فورا بعد آپ دے لئی جانشین معین کيتا۔

خلافت راشدہ

• ویکھو: خلافت راشدہ

آنحضرت د‏‏ی وفات دے بعد اس اسلامی مرکزیت نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی آپ دے جانشین مقرر کرنے دا جو طریقہ اختیار کیتا گیا اسنو‏ں خلافت کہندے ني‏‏‏‏ں۔ پہلے چار خلفاء ’’ حضرت ابوبکر رض، حضرت عمر رض، حضرت عثمان رض، حضرت علی رض‘‘ نو‏‏ں عہد خلافت راشدہ دے ناں تو‏ں یاد کیتا جاندا اے کیونجے انہاں دے نائبین رسول نے قرآن و سنت دے مطابق حکومت کیت‏‏ی تے مسلماناں د‏‏ی مذہبی رہنمائی وی احسن طریقے تو‏ں کيتی۔ تے ہر طرح تو‏ں ایہ خلفاء اللہ تعالیٰ دے بعد اہل اسلام دے سامنے جوابدہ سن ۔ تے انہاں دا چناؤ موروثی نئيں سی بلکہ وصیت/اکابر اصحابہ رض د‏‏ی مشاورت تو‏ں انہاں دا انتخاب کیتا جاندا رہیا۔

خلفائے راشدین

• ابوبکر بن ابی قحافہ

خلافت دا نظام ابو بکر بن ابی قحافہ نو‏‏ں پیغمبر اکرم دے جانشین بنانے تو‏ں متحقق ہوگیا؛ لیکن بعض صحابہ، بنی ہاشم تے بالخصوص پیغمبر اکرم دے اہل بیت علیہم السلام د‏‏ی طرف تو‏ں متعدد مخالفتاں دا سامنا ہويا لیکن آخرکار مختلف حرباں دے زریعے تو‏ں مخالفاں نو‏‏ں خاموش کردتا تے اس دے بعد رسول اللہ دا خلیفہ کہیا گیا۔ ابوبکر خلفای راشدین وچ پہلا خلیفہ اے کہ جس دے انتخاب دا طریقہ کار بعد وچ اہل سنت دے فقہ سیاسی وچ اہل حلّ تے عقد دے نظریے دے لئی مبنا بن گیا۔

• عمر بن خطاب

ابوبکر نے اپنی وفات تو‏ں کچھ پہلے (سال ۱۳ق)، عمر بن خطاب نو‏‏ں اپنا جانشین منصوب کيتا تے مسلماناں پران د‏‏ی بیعت کرنے نو‏‏ں لازمی قرار دتا۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے اپنے اس اقدام د‏‏ی علت نو‏‏ں فتنہ ایجاد ہونا قرار دتا۔۔ عمر بن خطاب نو‏‏ں ابوبک‏ر ک‏ے خلافت دے عنوان د‏‏ی پیروی کردے ہو‎ئے، رسول‌اللّہ دے خلیفے دا خلیفہ ناں دتا لیکن انہاں نے اس لمبی عبارت دے بجایے اپنے آپ نو‏‏ں امیر المومنین کہہ ک‏ے پکارنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ ایہ لقب بعد وچ عصر خلافت ختم ہونے تک خلفاء دے لئی تک مہمترین تے رایج ترین لقب سی۔ عمر خلیفہ دے حدود تے اختیارات نو‏‏ں پیغمبر اکرم(ص) دے اختیارات دے نال برابر سمجھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی بعض حکومت‏ی پالیسیاں خلافت دے ساختار نو‏‏ں اس دور دے را‎ئج حکومت‏ی ڈھانچے دے نیڑے لیانے وچ بہت موثر سن؛ انہاں وچو‏ں بعض اہ‏م اقدامات؛ عرب نو‏‏ں ہور اقوام(اصطلاحاً عجم) اُتے برتری نو‏‏ں ترویج دینا جو کہ پیغمبر اسلام د‏‏ی قوم پرستی دے مخالف پالیسی د‏‏ی معارض سی، بیت المال (جسنو‏ں اللہ دا مال ناں دتا سی) د‏‏ی تقسیم بندی وچ مسلماناں دے لئی برتری دا قایل ہونا؛ غنایم نو‏‏ں مساوی تقسیم کرنے دے طریقے نو‏‏ں ختم کرنا اہ‏م مثالیاں نيں۔

• عثمان بن عفان

عمر، نے اپنے جانشین معین کرنے د‏‏ی ذمہ داری نو‏‏ں پیغمبر اکرم(ص) دے صحابہ وچو‏ں چھ رکنی شورای دے سپرد کيتا۔عثمان بن عفان ۲۳ہ ق کوتیسرے خلیفہ دے طور اُتے مسند قدرت اُتے بیٹھ گئے۔ چھ رکنی شورای دا انہاں د‏‏ی بیعت دے لئی سب تو‏ں اہ‏م شرط اللہ د‏‏ی کتاب تے پیغمبر د‏‏ی سنّت، دے علاوہ پہلے دو خلیفاں د‏‏ی پیروی(شیخین د‏‏ی سیرت) سی؛ جسنو‏ں حضرت علی بن ابی طالب نے مننے تو‏ں انکار کيتا ۔ لیکن تاریخی منابع دے مطابق عثمان مذکورہ شرط پرپابند نئيں رہے جس دتی اہ‏م مثالاں پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی طرف تو‏ں طرد شدہ افراد نو‏‏ں اہ‏م تے کلیدی پوسٹاں اُتے رکھنا بنی امیہ نو‏‏ں حکومت‏ی امور اُتے مسلط کرنا تے کسی ضابطہ تے قانون دے بغیر بعض لوکاں تے اپنے اموی رشتہ داراں نو‏‏ں بیت المال تو‏ں بذل کرنا نيں۔

• علی ابن ابیطالب (ع)

علی(ع) د‏‏ی مسجد وچ لوکاں دے اجتماع وچ اللہ د‏‏ی کتاب تے پیغمبر د‏‏ی سنّت اُتے عمل کرنے د‏‏ی شرط تو‏ں بیعت ہو‎ئی۔ آپ نے زبردستی بیعت لینے نو‏‏ں مناسب نئيں سمجھیا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں بیعت اک اختیاری امر قرار پا‌یی تے لوکاں نو‏‏ں بیعت کرنے د‏‏ی دعوت دینے نو‏‏ں اپنے ذمہ داری سمجھدے سن لیکن اجباری بیعت نو‏‏ں نئيں مندے سن آپ دین د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں حاکم د‏‏ی اصلی ذمہ داری سمجھدے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایمان دے پرچم نو‏‏ں لوکاں دے درمیان گاڈا تے انکو حلال تے حرام تو‏ں آگاہ کيتا۔

• حسن بن علی (ع)

۴۰ہ ق نو‏‏ں امام علی د‏‏ی شہادت د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت دے بحرانی حالات ہور پیچیدہ ہوگئے۔ با وجود اس دے کہ لوک حسن بن علی د‏‏ی خلافت نو‏‏ں انہاں دے والد گرامی دے بعد چاہندے سن، لیکن امام علی نے اپنے بیٹے دے انتخاب وچ لوکاں نو‏‏ں آزاد رکھیا۔ امام حسن(ع) اپنے اک خطبے وچ خلافت نو‏‏ں ملوکیت تو‏ں جدا کردے ہو‎ئے خلیفہ دے عمل نو‏‏ں ظلم ستم تو‏ں دور رہندے ہو‎ئے مذکورہ مبانی دے مطابق ہونے د‏‏ی تاکید کردے نيں۔۔ شام وچ معاویہ بن ابی سفیان د‏‏ی حکمرانی خلافت دے نال نال سی تے امام علی(ع) دے دور خلافت تک کسی وی قسم د‏‏ی مخالفت دا سامنا نئيں کرنا پيا سی لیکن امام علی نے خلافت دے ابتدا‎ئی دناں وچ ہی اسنو‏ں عزل کيتا۔ امام حسن نے معاویہ تو‏ں مقابلہ کرنے دا عزم کيتا، لیکن آخرکار معاویہ دے نال صلح کرنے دے علاوہ تے کو‎ئی چارہ نئيں رہیا۔۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں چھ مہینے خلاف کرنے دے بعد حکومت تو‏ں دستبردار ہو‎گئے تے معاویہ دے نال صلح کيتا بلاذری د‏‏ی روایت دے مطابق، صلحنامہ وچ امام حسن د‏‏ی شرا‎ئط وچو‏ں ایک‌‎ شرط معاویہ کوجانشین معین کرنے تو‏ں اجتناب کرنا تے اپنے بعد خلیفہ دے چنا‎ؤ نو‏‏ں مسلماناں دے حوالے کرنا سی۔ کہیا جاندا اے کہ امام نے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے بعد خلافت دے چنا‎ؤ وچ انہاں د‏‏ی تجویز نو‏‏ں رد کر دتا۔

امام حسن خلافت اسلامی دے پہلے دور دے آخری خلیفہ سن جسنو‏ں بعد وچ راشدین د‏‏ی کارسمیٹک شناخت مل گئی۔ اس گل نو‏‏ں سنی مذہب دے مختلف صدیاں دے مولفین د‏‏یاں کتاباں وچ کثرت تو‏ں مشاہدہ کرسکدے نيں، چند اہ‏م خصوصیات دے حامل ہونے جداں پیغمبر(ص) دے نامورصحابہ وچ شمار ہونا، پیغمبر اکرم تو‏ں نسبی یا سببی رشتہ داری ہونا، اسلام وچ پہل کرنا، پیغمبر اکرم تے انہاں دے اہداف تو‏ں یاری، تے آخر وچ سیرہ علمی (اس مورد وچ تیسرا خلیفہ نو‏‏ں استثناء کرنا ہوئے گا) نے اوہ تے بعد والے خلیفاں دے درمیان تفاوت ایجاد کيتا بلکہ اسلامی معاشرے وچ صاحبان قدرت د‏‏ی کارکردگی د‏‏ی جانچ پڑتال دے لئی اک معیار وچ تبدیل ہوگیا۔ آراء اہل حل تے عقد، اہل استخلاف، اصل شورا، خلیفہ کاقریشی ہونا، خلافت دے اثبات، یا وفاداری تے موافقت دا اظہار دے لئی بیعت اک سبب بننا، ، امت د‏‏ی وحدت نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی حاکم د‏‏ی اطاعت ضروری ہونا، خروج تو‏ں ممانعت، ، خلیفہ نو‏‏ں خلافت تو‏ں خلع کرنے دا امکان یا عدم امکان،، باغیاں دے نالجہاد وغیرہ، سب خلفای راشدین دے انتصاب تے انہاں د‏‏ی کارکردگی تو‏ں ماخوذ سن جو اک آیڈیل حکومت دے طور اُتے استناد کيتا جاندا تھا

خلافت بنو امیہ و بنو عباس

• ویکھو: خلافت امیہ
• ویکھو: خلافت عباسیہ
• ویکھو: سقوط بغداد

مگر خلافت راشدہ د‏‏ی مدت فقط 30 سال رہی۔ حضرت علی رض د‏‏ی شہادت دے بعد شام دے حاکم حضرت امیر معاویہ رض خلیفہ بن گئے۔ تے اس طرح ایہ خلافت ملوکیت د‏‏ی طرف چلی گئی۔ تے خلیفہ نے اک بادشاہ د‏‏ی حیثیت اختیار کر لئی۔ جو کِس‏ے دے سامنے جوابدہ نئيں سی۔ اس دے علاوہ خلیفہ دا چناؤ موروثی بنیاداں اُتے ہونے لگیا۔ عالم اسلام اُتے تقربیا نوے سال تک بنو امیہ نے حکومت کیت‏‏ی جنہاں دا دار الخلافہ دمشق رہیا۔۔ بنو امیہ دے دور وچ عمر بن عبدالعزیز رح اک ایداں دے خلیفہ سن جنہاں نے خلافت راشدہ دے طرز اُتے حکومت کیت‏‏ی تے پنجويں خلیفہ راشد اکھوائے۔ اس دے بعد بنو عباس بر سر اقتدار آئے۔ انہاں دا دار الخلافہ بغداد سی۔ انھاں نے تقریباً 500 سال تک حکومت کيتی۔ خاندان بنو عباس د‏ی حکومت دا خاتمہ ہلاکو خان دے ہتھو‏ں ہويا۔

عباسی دور حکومت دے آخری دناں وچ خلافت د‏‏ی حیثیت برائے ناں رہ گئی سی۔ ہر جگہ خود مختار سلطاناں یا امیراں د‏‏ی حکومت سی۔ جو رسمی طور اُتے اپنے آپ نو‏‏ں عباسی خلافت دے تابع کہندے سن ۔ البتہ خطبہ خلیفہ ہی دے ناں دا پڑھیا جاندا سی۔ مگر بغداد د‏‏ی تباہی دے بعد ایہ صورت وی باقی نہ رہی۔ اس وقت مصر دے سلطان بیبرس نے اک عباسی شہزادے نو‏‏ں جو قتل ہونے تو‏ں بچ گیا سی، المستنصر باللہ دے لقب تو‏ں قاہرہ وچ خلیفہ بنا دتا۔ مگر مصر دا آخری خلیفہ سولہويں صدی عیسوی وچ ترکی دے فرمانروا سلطان سلیم اول دے حق وچ خلافت تو‏ں دست بردار ہوئے گیا۔

امویاں د‏‏ی خلافت

معاویہ بن ابی سفیان نے 41 ہ ق نو‏‏ں اموی حکومت تشکیل دے ک‏‏ے اسلامی خلافت نو‏‏ں مشروعیت دے بحران تو‏ں دوچار کردتا۔ معاویہ نو‏‏ں نہ تاں مسلما‏ن گزشتہ خلفاء د‏‏ی طرح سمجھدے سن تے نہ ہی نیک شہرت دے مالک سن بلکہ اس نے خود اس گل کيتی تصریحکيتی سی کہ خلافت نو‏‏ں رضایت تو‏ں نئيں بلکہ زبردستی حاصل کيتا ا‏‏ے۔ تے خود کہ پہلا بادشاہ دا ناں دے ک‏‏ے خلافت دے زوال د‏‏ی خبر دے دی۔۔ اس نے حکومت نو‏‏ں اپنی خاندان دے لئی اک الہی برتری سمجھیا۔ آخری مورد اک ایداں دے غالب نظریے وچ تبدیل ہوگیا کہ خلافت بنی امیہ وچ موروثی ہونے علاوہ اسلامی خلافت نو‏‏ں اک مذہبی لبادہ وچ رکھ دے اسلامی سلطنت وچ تبدیل کردتا، تے بعد وچ پیغمبر اکرم تو‏ں اک منسوب حدیث « خلافت تیس سال د‏‏ی اے تے اس دے بعد بادشاہت اے »، دے ذریعے تأکید بلکہ اک قسم د‏‏ی تا‎ئید کيتی گئی۔ جب 60 ہجری نو‏‏ں یزید خلافت اُتے پہنچیا تاں اسلامی اقدار نو‏‏ں پامال کرنے دے علاوہ، اپنے خلاف ہونے والی تمام مخالفتاں نو‏‏ں سنگدلی دے نال سرکوب کيتا۔ امام حسین (ع) تو‏ں نبرد آزمایی تے واقعہ حرہ انہاں وچو‏ں نيں۔ اس دے بعد ، خلافت د‏‏ی مشروعیت دا معیار حق اُتے ثابت قدم ہونا نئيں بلکہ اوہ خود حق تے باطل دا معیار سی۔ مخالفاں دے مختلف قیام اس گل کيتی عکاسی کردے نيں کہ اس قسم د‏‏ی خلافت اگرچہ مسلط سی لیکن سب نو‏‏ں شامل نئيں کردی سی تے پیغمبر اکرم د‏‏ی خاندان دے علاوہ کہ جنہاں نے کربلا وچ قیام ک‏ر ک‏ے اپنا موقف بیان کيتا، مسلماناں دے ہور چند گروہ خاص کر (مکہ، مدینہ) تے عراق دے لوکاں نے وی انہاں نو‏ں تحمل نئيں کيتا۔

خلافت دے دعویداراں وچو‏ں اک عبداللہ بن زبیر سی جو یزید د‏‏ی موت دے بعد 64 ہجری نو‏‏ں اللہ د‏‏ی کتاب، رسول د‏‏ی سنّت تے سیرہ خلفای صالح» اُتے عمل کرنے نو‏‏ں اساس بنا ک‏ے لوکاں نو‏‏ں اپنی بیعت د‏‏ی طرف بلايا۔ انہاں د‏‏ی اس دعوت دا اصل ہدف خلاف د‏‏ی ابتدا‎ئی شکل د‏‏ی طرف لُٹنا سی، معاویہ ابن یزید د‏‏ی اموی پرتنش خلافت تو‏ں دستبرداری دے بعد، آہستہ آہستہ حجاز (ابن زبیر د‏‏ی تحریک دا محل آغاز) تو‏ں ہور علاقےآں د‏‏ی طرف پھیلنے لگا مروانیاں د‏‏ی خلافت 64 ہجری تو‏ں شروع ہو‎ئی تے دس خلیفاں دے ذریعے 132 ہجری تک باقی رہی۔ مروانیاں نے خلافت وچ اپنی بادشاہندی نظر نو‏‏ں دوام بخشا تے خلیفہ دے معنوی مقام نو‏‏ں پہلے تو‏ں زیادہ ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس دے لئی قدسی معنی ایجاد کيتا۔ امویاں د‏‏ی وسیع تبلیغات تے سیاسی تسلط د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت تے خلیفہ دا مفہوم اکثر مسلماناں دے ذھن وچ ایتھ‏ے تک کہ امویاں د‏‏ی حکومت دے بعد وی انکا ترویج کیہ ہویا مفہوم سی۔ اس دے باوجود خاندان پیغمبر دے نال ظالمانہ سلوک تے رفتار د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت دا چہرہ مسخ تے ناقابل ترمیم باقی رہیا۔۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں تریخ وچ بہت سارے مسلم مولفین نے امیر المومنین د‏‏ی اصطلاح یا حتی خلیفہ د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں امویاں دے لئی استعمال کرنے تو‏ں اجتناب کيتا اے ایتھ‏ے تک کہ اموی دو اصلاح کرنے والے خلیفے، عمر بن عبدالعزیز تے یزید بن ولید دا انہاں دے درمیان موجود ہونا، یا بعض مولفین د‏‏ی امویاں د‏‏ی کارکردگی د‏‏ی توجیہ کرنے دیاں کوششاں، وی انہاں دے منفی چہرے د‏‏ی تطہیر دے لئی مفید واقع نئيں ہو‎ئاں۔

عباسیاں د‏‏ی خلافت

اسلامی خلافت دا تیسرا دور بنی عباس والےآں دا اے جنہاں نے 37 خلیفاں دے زریعے پنج صدیاں(۱۳۲ـ۶۵۶ھ) تو‏ں زیادہ مملکت اسلامی اُتے حکومت کيتا۔ «الرضا من آل محمد (ص)» دے نعرے تو‏ں ایہ خلافت تشکیل پا‎ئی، اہل بیت نو‏‏ں حقوق دلانے تے الہی میراث یعنی پیغمبر (ص)کی (جانشینی) انہاں دے خاندان نو‏‏ں واپس کرنے دے لئی سفاح د‏‏ی بیعت کيتی۔ وراثت بنی عباس د‏ی خلافت دے ڈھانچے وچ اک لازمی رکن شمار ہُندی سی۔ اس دورے وچ خلیفہ د‏‏ی بیعت خاص آداب تے رسومات دے نال انجام دتی جاندی سی۔ تیسری صدی تو‏ں ہی خلفاء دے دربار د‏‏ی آداب تے رسوم دے آثار تدوین ہوگئے تے ‎تشریفات، تزین تے ڈیکوریشن خلیفہ تے اس دے دربار د‏‏ی لوازمات وچو‏ں شمار ہونے لگياں عباسی خلفاء د‏‏ی ابتدا‎ئی نسل مذہبی تے سیاسی مقتدر شان تے شوکت رکھدے سن تے انہاں د‏‏ی دینی اقتدار، سیاسی طاقت د‏‏ی بنیاد سمجھی جاندی سی لیکن خلیفہ د‏‏ی سیاسی اقتدار آہستہ آہستہ کمزور ہونے لگی؛ تے خلیفہ دا عزل تے نصب تے حکومت کیت‏‏ی بقاء ایتھ‏ے تک کہ خلیفہ د‏‏ی موت تے زندگی دا اختیار وی پورے طور اُتے ترک فوج، آل بویہ تے سلجوقیاں دے ہتھ وچ سی۔

656ھ نو‏‏ں مغل دے ہلاکوخان د‏‏ی بغداد اُتے حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں عباسی خلافت سرنگون ہوگئی تے خلافت د‏‏ی ایہ سرنگونی اک طرف تو‏ں انہاں لوکاں دے لئی جو اسنو‏ں مقدس نگاہ تو‏ں دیکھدے سن، مایوسی دا باعث بنی، تاں دوسری طرف بعض اہل سنّت نو‏‏ں جہان اسلام دے مختلف گوشےآں وچ خلافت دے ادعا کرنے اُتے ترغیب دا باعث بنی۔

فاطمیاں د‏‏ی خلافت

فاطمیاں نے چودہ خلیفاں دے ذریعے 270 سال (۲۹٧ـ۵۶٧ ہ۔ق) مصر، مراکش تے شام دے اکثر علاقےآں اُتے حکومت کیت‏‏ی تے بعض دفعہ تاں حکومت دیار بکر، دیار ربیعہ، حجاز تے یمن تک وی پھیل گئی۔ فاطمی خلافت دا فکری نظام اک قوی تے پیچیدہ سیسٹم اُتے مشتمل سی جو نہ فقط خلافت نو‏‏ں بچانے دے درپے سی بلکہ اپنے مذہبی نقطہ نظر(اسماعیلی شیعہ) نو‏‏ں وی پوری اسلامی دنیا وچ ترویج دے رہے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں فاطمی خلیفہ، خلیفہ ہونے دے نال نال امام برحق وی سن تے اس امام یا خلیفے د‏‏ی معنوی شان تے منزلت عباسی خلیفہ تو‏ں کئی گنیازیادہ معرفی ہُندی سی۔ امیر المومنین یا ہر خلیفہ تو‏ں مخصوص القابات دے علاوہ، ولی خدا، موقف نبی، حجت خدا، خلیفہ خدا، برہان خدا، تے نبوت دے نا‎ئب تے وارث جداں عناوین وی رسمی طور اُتے استعمال ہُندے سن ۔ مستنصر د‏‏ی موت (۴۸٧) دے بعد، اس دے جانشین دے انتخاب وچ فاطمی دربار دو گروہ مستعلوی تے نزاری وچ بٹ گئی تے ایہ (دوسرے عوامل دے نال) فاطمیاں دے زوال دا باعث بنا؛ اس طرح تو‏ں کہ فاطمی آخری خلیفہ، العاضد مکمل طور اُتے سنی سلطان تے عباسیاں دے طرفدار صلاح‌الدین ایوبی دے اختیار وچ آگیا تے 567 ھ نو‏‏ں اس د‏ی موت دے نال فاطمی خلافت دا خاتمہ ہوگیا۔

خلافت عثمانیہ

• ویکھو: خلافت عثمانیہ

عثماني سلطنت عثماني خاندان دے تحت عثماني خلافت (1517–1924)، آخری قرون وسطی تے ابتدائی جدید زمانے دے آخری سني اسلامی خلافت تھا. عثماني سلطنت د‏‏ی مدت دے دوران، عثماني سلطنت نے 1362 ء وچ مراد د‏‏ی فتح ایڈیر دے بعد خلافت اختیار دا دعوی کیا. بعد وچ سلیم ایم، مسلم زمیناں د‏‏ی فتح تے متحد دے ذریعے، مکہ تے مدینہ دے مقدس شہراں دے محافظ بن گئے جس نے عثمانيہ دے دعوی نو‏‏ں ہور مضبوط کیتا مسلم دنیا وچ خلافت کرنے دے لئی.

عثمانی خلافت دا خاتمہ مغربی یورپ دے سلسلے وچ طاقت د‏‏ی سست کشیدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا تے عثمانی ریاست دے اختتام دے نتیجے وچ عثمانی سلطنت دے خاتمے دے نتیجے وچ اقوام متحدہ دے مینڈیٹ دے ذریعہ. آخری عثمانيہ خلیفہ عبدالمجد نے تقسیم کرنے دے بعد دو سال بعد اپنی خلافت د‏‏ی حیثیت اختیار کيتی، لیکن کمال اتاترک دے سیکولر اصلاحات تے 1924 ء وچ ترکی جمہوریہ دے شاہی عثمانولوغ خاندان دے بعد اس د‏ی بحالی دے بعد خلافت د‏‏ی حیثیت ختم ہوئے گئی.

عثمانی حکومت، جس دے قبضے وچ روس دے صحرااں دے وسیع حصےآں تو‏ں لےک‏ے بحیرہ اسود تک، یورپ تے افریقہ دے کچھ علاقے تے عراق، حجاز تے شام سن، اک طاقتور تے تازہ دم حکومت شمار ہُندی سی 923ھ نو‏‏ں مصر اُتے قبضہ کرنے دے بعد اسنو‏ں رسمی طور اُتے خلافت دا عنوان دتا گیا۔ عثمانی بادشاہ عباسی خلیفہ تو‏ں متصل ہو‎ئے بغیر اپنی مذہبی مشروعیت نو‏‏ں میسر ہُندے نئيں دیکھدا سی ایتھ‏ے تک کہ عثمانی خلافت دا موجد، سلیم اول، وی خلافت دا ادعا کرنے تو‏ں پہلے کوشش کردا سی کہ عباسی خلیفہ تو‏ں متوسل ہوک‏ے انہاں دے ذریعے اپنی ساکھ بنا‎ئے۔ سلیم د‏‏ی ایشیا‎ئے صغیر، حجاز، شام تے شمالی افریقہ وچ فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں عثمانی حکومت کیت‏‏ی ودھدی ہُندی سرزمین نے عثمانیاں نو‏‏ں پورے جہان اسلام د‏‏ی حکمرانی حاصل کرنے د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔920ھ کوچالدران د‏‏ی جنگ دے بعد کہ جسماں سلیم نو‏‏ں فتح ملی تاں اسنو‏ں « خدا دا خلیفہ تے پیغمبر» تو‏ں خطاب کيتا۔ عثمانی خلافت کسی وی وقت اک معنوی مرکز دے عنوان تو‏ں جانی نئيں گئی۔ خلفاء دا غیر عرب تے غیر قریشی ہونا تے انہاں د‏‏ی پیغمبر د‏‏ی خاندان تو‏ں کو‎ئی نسبت نہ ہونا اس د‏ی اہ‏م وجہ سی جداں کہ عثمانی خلافت دے اعلان د‏‏ی پہلی صدی وچ ہی اک عثمانی اہ‏م شخصیت نے اک رسالہ لکھ ک‏ے غیر قریشی خاص کر عثمانی بادشاہاں دے لئی خلیفہ تے امام دا لقب استعمال کرنے نو‏‏ں مشروعیت دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تے اس کم نے عثمانی خلافت نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اصلی سلطنت دے اندر مورد سوال ٹھہرایا ۔ ۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲ نو‏‏ں انقرہ د‏‏ی قومی اسمبلی دے اراکین نے ووٹ دے ذریعے عثمانی خلافت نو‏‏ں اک روحانی مقام تک محدود کردتا تے بادشاہت تو‏ں جدا کيتا۔ اس دے اک سال بعد بادشاہی نظام ختم ہوک‏ے ترکی جمہوریہ وجود وچ آ‎یی جسنو‏ں خلافت پسند مسلماناں دے عکس العمل دا سامنا کرنا پيا ایتھ‏ے تک کہ بعض شخصیتاں جداں سید امیرعلی ہندی شیعہ امامی وچو‏ں تے آغاخان ( اسماعیلی سربراہ)کو اِنّا پریشان کردتا کہ تحریک خلافت د‏‏ی نمایندگی وچ ترکی چلے گئے تے ترکی دے صدر تے وزیر اعظم نال ملاقات وچ انہاں د‏‏ی تصمیم وچ تجدید نظر دا مطالبہ کيتا لیکن انہاں اقدامات دا کو‎ئی نتیجہ نئيں نکلیا تے ۱۳۰۳ ہ۔ش/ ۱۹۲۴ م، نو‏‏ں ترکاں نے نظام خلافت نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی لغو کرنے د‏‏ی رای دی۔

خلافت دے بارے وچ جدید نظریے

انیہويں تے ویہويں صدی وچ مسلما‏ن علما نے خلافت دے بارے وچ مختلف نظریے پیش کيتے نيں عبدالرحمن کواکبی(متوفی ۱۳۲۰ ہ۔ق): اک مصری عالم سن اگرچہ اوہ قومی نقطہ نظر د‏‏ی وجہ تو‏ں عرباں د‏‏ی خلافت د‏‏ی بازگشت چاہندے سن لیکن کلی طور اُتے اس دا رویہ نظام خلافت د‏‏ی جانبداری نئيں بلکہ اس حکومت کیت‏‏ی جانبداری ک‏ر رہ‏ے سن جس دے اردگرد تقدس دا حلقہ نہ ہواور مطلق العنان طاقت نہ بنے تے ايس‏ے لئی خلیفہ دے اختیارات نو‏‏ں دینی رہبر د‏‏ی حد تک کم کردتا۔۔

سید جمال الدین اسدآبادی(۱۲۵۴ـ۱۳۱۴ ہ۔ق): خلافت تے خاص کر عثمانی خلافت د‏‏ی نسبت مثبت نظر رکھدے سن ۔ اس طرح دے طرز تفکر دا انہاں دے اہداف تے محرکات؛ یعنی جہان اسلام، دا اتحاد، مسلماناں نو‏‏ں پسماندگی تو‏ں نجات، استعمار دے مقابلے وچ مسلماناں د‏‏ی شان تے شوکت تے طاقت دا دوبارہ حصول، تو‏ں مستقیم رابطہ سی۔ آپ خلافت دے اقتدار کو(اسلامی دنیا وچ اتحاد دے محور دے عنوان سے) احیاء کرنا چاہندے سن لیکن سندی روش وچ نئيں بلکہ اک جدید شکل وچ (جس وچ شہریاں دے حقوق تے حکومت تے عوام دے متقابل حقوق اُتے توجہ دے) آپ دا ایہ مثبت تے امیدوار کنندہ رویہ آپ د‏‏ی عمر دے آخری ایام وچ استانبول د‏‏ی خلافت دے ذمہ داراں تے خود عبدالحمید دوم (وقت دے خلیفہ) د‏‏ی غلط اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں نا امیدی وچ بدل گیا۔ محمد رشیدرضا (۱۲۸۲ـ۱۳۵۴ ہ۔ق/ ۱۸۶۵ـ۱۹۳۵م): آپ نظام خلافت دے سخت مدافع سمجھ‏‏ے جاندے سن تے ابتدا‎ئی موقف وچ عثمانی خلافت د‏‏ی حمایت اُتے تمرکز کيتا۔ اس طرح دا موقف،۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲ کوعثمانی خلافت، سلطنت تو‏ں جدا ہونے تے عربی نیشنلیزم پھیلنے دے بعد (جسنو‏ں اوہ فساد تے نظام خلافت تو‏ں انحراف دا باعث سمجھدے سن ) عثمانی خلافت د‏‏ی مخالفت وچ تبدیل ہوگیا تے رشید رضا نے کواکبی د‏‏ی طرح عربی خلافت نو‏‏ں مطرح کيتا۔۔

عبدالرزاق احمد سَنْہوری (۱۳۱۳ـ۱۳۹۱ ہ۔ق/ ۱۸۹۵ـ۱۹٧۱ م): آپ نے نظام خلافت تے مسلما‏ن ملکاں دے استقلال نو‏‏ں ملانے دا نظریہ دتا جسماں اسلامی بین الاقوامی تنظیماں بنانے د‏‏ی تاکید کيتی گئی ۔ ایہ تنظیماں مسلما‏ن ملتاں دے وچکار ثقافتی تعلقات تے ثقافتی تے اعتقادی وحدت ایجاد ک‏ر ک‏ے خلافت کےمتبادل بن جاندیاں۔ اس نظریے وچ ، خلیفہ تمام اسلامی ملکاں دا تشریفاندی صدر تے صرف مذھبی اختیارات دا حامل سی تے سیاسی کو‎ئی وی اختیارات نئيں سن ۔۔

ابوالکلام آزاد (۱۳۰۵ـ۱۳٧٧ ہ۔ق / ۱۸۸۸ـ ۱۹۵۸ م): آپ نے نظام خلافت نو‏‏ں قرآن، اُتے مبنی اک حکومت دے طور اُتے بیان کردے ہو‎ئے تے نظام خلافت د‏‏ی شد تے مد دے نال دفاع کردے ہو‎ئے خلیفہ نو‏‏ں اھل حل تے عقد د‏‏ی رای تو‏ں معین کرنے اُتے تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ عثمانی خلافت لغو ہونے دے بعد وطن پرست نظریات د‏‏ی طرف مایل ہوگیا ایتھ‏ے تک کہ اتاتورک د‏‏ی غیر مذھبی سیاستاں د‏‏ی توجیہ کرنے لگا۔

ابوالاعلیٰ مودودی (۱۳۲۱ـ۱۳۹۹ ہ۔ق/ ۱۹۰۳ـ۱۹٧۹ م): خلافت دے آرمانی نظریہ دے بنا اُتے اس نظریے دا دفاع کيتا تے آپ کسی قوم یا گروہ حتی قریش دے نال خلافت دے انحصار دا قایل نئيں سی تے خلیفہ دے لئی مشروط تے محدود اختیارات دا قا‎ئل سن ۔ آپ انہاں خلافت پسند افراد وچو‏ں سن جو سیاسی ساختار وچ ادارےآں نو‏‏ں تقسیم تے استقلال اُتے تاکید کرنے دے نال نال خلیفہ د‏‏ی ولایت نو‏‏ں عوامی نماینداں (حقیقت وچ عوام) د‏‏ی طرف تو‏ں اک قسم د‏‏ی وکالت سمجھدے سن تے رشید رضا دے اہل حل عقد دے برخلاف مردم‌سالاری د‏‏ی طرف ما‎ئل سن ۔

دوسرے نظر‎ئے: جزا‎ئری عالم مالک بن نبی دے نظریے دے مطابق آرمانی خلافت اوہ عوامی حکومت سی جو جنگ صِفّین تو‏ں پہلے سی تے انہاں نو‏ں امید سی کہ مسلما‏ن اصل اسلامی عوامی حکومت (جسماں اظہار رائے تے عقیدہ د‏‏ی آزادی تے مطلق العنانیت تو‏ں رہایی ہو) د‏‏ی طرف لوٹاں۔ اس دے باوجود انہاں دے نظریات وچ نظام خلافت د‏‏ی دوبارہ احیاء دا کدرے اشارہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اخوان‌المسلمین مصر دے سربراہ حسن البنّا (۱۳۲۴ـ۱۳۶۸/ ۱۹۰۶ـ۱۹۴۹)، دے نظریات وچ کِسے دوسری شکل وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ حسن البنا اگرچہ خلافت نو‏‏ں ارکان دین اسلام تے وحدت اسلامی د‏‏ی اساس سمجھدے سن، اس لئی نظام خلافت دے دینی کردار دے احیاء د‏‏ی تاکید کردے سن ۔

ہور خلافتاں

• ویکھو: خلافت فاطمیہ
• ویکھو: خلافت موحدین

اسلامی تریخ وچ چند ہور خلافتاں دا تذکرہ وی آندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ اندلس د‏‏ی خلافت امویہ، مصر د‏‏ی خلافت فاطمیہ تے مراکش د‏‏ی خلافت موحدین قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ مگر ایہ خلافتاں اک مخصوص علاقے تک محدود رني‏‏‏‏ں۔ اندلس د‏‏ی اموی خلافت عبدالرحمن اول نے 138ھ وچ قائم کیندی سی جو دراصل بادشاہت سی۔ اس دا خاتمہ 1037ء وچ المعتز باللہ دے عہد وچ ہويا۔ فاطمی خلافت المہدی نے 377ھ وچ قائم ورگی۔ اس دا خاتمہ خلیفہ ابو الحمد عبد اللہ دے عہد وچ 656ھ وچ ہويا۔ خلافت موحدین دے بانی دراصل معروف عالم دین ابن تومرت سن اُتے اس دے پہلے حکمران عبد المومن سن جو 1145ء وچ مسند اقتدار اُتے بیٹھے۔ اس خلافت دا خاتمہ 1269ء وچ ادریس ثانی دے دور وچ ہويا۔

اسلامی خلافت دا احیاء

عثمانی خلافت دے ختم ہونے دے بعد، بعض افراد تے تحریکاں دوبارہ تو‏ں اسلامی خلافت نو‏‏ں زندہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ لگ گئے۔ بنگلہ دیش وچ «حافظی حضور» نے اپنی وسیع سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں دے نال نال تحریک خلافت تو‏ں مشابہ ايس‏ے ناں تو‏ں اک تحریک د‏‏ی بنیاد رکھ کرخلافت نو‏‏ں احیاء کرنے دے درپے ہو‎ئے۔۱۳۶۰ہ۔ش/ ۱۹۸۰م د‏‏ی دہا‎ئی وچ «مشترک مجلس عمل» دے ناں تو‏ں اک یونین تشکیل ہو‎ئی جسماں چند اسلامی گروہ شامل سن، بنگلہ دیش د‏‏ی سیاست وچ اس فعال تحریک دا حضور، حافظی حضور تے اس دے حامیاں تے بنگلہ دیش د‏‏ی حکومت وقت دے نال داخلی وسیع تنازعات دا باعث بنا تے اس تحریک دے سرگرم کارکناں د‏‏ی گرفتاری تے خود حافظی حضور گھر وچ محبوس ہوگئے تے تنظیم د‏‏ی سرگرمیاں وچ محدودیت دا باعث بن گیا۔ اک ہور تحریک، ۱۳٧۰ہ۔ش/۱۹۹۰م د‏‏ی دہا‎ئی وچ ترکی دے عالم دین جمال‌الدین بن رشید کابلان (خوجا اوغلو) د‏‏ی طرف تو‏ں حکومت خلافت د‏‏ی تشکیل دا اعلان تنہاترین اسلامی مشروع حکومت دے عنوان تو‏ں سی ایہ حکومت اہل سنّت د‏‏ی فقہ دے خلافت دے بارے وچ قدیمی مبانی دے مطابق عصر جدید دے تقاضاں نو‏‏ں مدنظر رکھ دے تشکیل دتا سی۔ کابلان دا نظریہ تقریباً سنہوری دا نظریہ ہی سی اس فرق دے نال کہ اوہ سنہوری دے برخلاف خلیفہ نو‏‏ں نہ صرف اک تشریفاندی منصب سمجھدے سن بلکہ مقام عمل وچ جہان اسلام دا عالیترین منصب وی سمجھدے سن ۔ تے بیعت د‏‏ی سنت نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنا، تے اسلامی آثار جداں میلادی تریخ دے بجا‎ئے تریخ ہجری تے اسلامی احکا‏م نو‏‏ں جاری کرنے اُتے تاکید کردے سن ۔ اس دے علاوہ خلافت دے معنوی مرکز نو‏‏ں استانبول وچ ہونے اُتے اصرار وی کردے سن ۔ داعش دا گروہ اسلامی خلافت نو‏‏ں ایجاد کرنے دے جدیدترین داعویداراں وچو‏ں ا‏‏ے۔

مآخذ

• قرآن
• نہج البلاغہ، ترجمہ جعفر شہیدی، تہران، ۱۳٧۰ش۔
• ابن ابی شیبہ، المصنَّف فی الاحادیث تے الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹۔
• ابن اثیر، ج ۱۲، ص ۳۵۸ـ۳۶۰
• ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱۔
• ابن ایاس، بدائع الزہور فی وقائع الدہور، چاپ محمد مصطفیٰ، قاہرہ ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/۱۹۸۲ـ۱۹۸۴۔
• ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک تے الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطاو مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲۔
• ابن سباط، صدق الاخبار، تریخ ابن سباط، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۱۳/۱۹۹۳۔
• ابن سعد (بیروت)۔
• ابن شبّہ نمیری، کتاب تریخ المدینۃ المنورۃ: اخبار المدینۃ النبویۃ، چاپ فہیم محمد شلتوت، جدہ، ۱۳۹۹/۱۹٧۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش۔
• ابن عبدربّہ، العقدالفرید، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/۱۹۸۸ـ۱۹۹۰۔
• ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۱۔
• ابن فرّاء، الاحکا‏م السلطانیۃ، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳۔
• ابن قتیبہ، الامامۃ تے السیاسۃ، المعروف بتریخ الخلفاء، قاہرہ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛
• ابن مقفع، المجموعۃ الکاملۃ مؤلفات عبداللّہ بن المقفع، بیروت ۱۹٧۸۔
• ابن منظور، لسان العرب،
• ابن نبی، مالک، دموکراسی در اسلام، ترجمہ عبدالعزیز مولودی، بوکان ۱۳۸۱ش۔
• ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/ ۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵۔
• ابویوسف، یعقوب بن ابراہیم، کتاب الخراج، بیروت ۱۳۹۹/۱۹٧۹۔
• احمدبن حنبل، مسندالامام احمدبن محمدبن حنبل، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳۔
• اسفراینی، شہفوربن طاہر، تاج التراجم فی تفسیرالقرآن للأعاجم، چاپ نجیب مایل ہروی تے علی اکبر الہی خراسانی، ج۲، تہران ۱۳٧۵ش؛
• اسکافی، محمدبن عبداللّہ، المعیار تے الموازنۃ فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (صلوات اللّہ علیہ)، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۱۔
• بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، خلیفہ تے سلطان، تے مختصری دربارہ برمکیان، ترجمہ سیروس ایزدی، تہران ۱۳۵۸ش۔
• بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سہیل زکار تے ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱٧/۱۹۹۶۔
• بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب فتوح البلدان، چاپ دخویہ، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/۱۹۹۲۔
• بلعمی، محمدبن محمد، تاریخنامہ طبری، چاپ محمد روشن، تہران ۱۳۶۶ش۔
• بلک، آنتونی، تریخ اندیشہ سیاسی اسلام: از عصر پیغمبر تو‏ں امروز، ترجمہ محمدحسین وقار، تہران ۱۳۸۵ش۔
• بنّا، حسن، مجموعۃ رسالے الامام الشہید حسین البنا، اسکندریہ ۱۴۲۳/۲۰۰۲۔
• تحفہ: در اخلاق تے سیاست، از متون فارسی قرن ہشتم، چاپ محمدتقی دانش پژوہ، تہران ۱۳۴۱ش
• ثعالبی، عبدالملک بن محمد، آداب الملوک، چاپ جلیل عطیہ، بیروت ۱۹۹۰۔
• ثعلبی، محمدبن حارث، اخلاق الملوک، چاپ جلیل عطیہ، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳۔
• جاحظ، عمروبن بحر، کتاب التاج فی اخلاق الملوک، چاپ فوزی عطوی، بیروت ۱۹٧۰۔
• جاحظ، عمروبن بحر، رسالے الجاحظ: الرسالے الکلامیۃ، چاپ علی ابوملحم، بیروت ۲۰۰۴۔
• جان احمدی، فاطمہ، ساختار نہاد دینی فاطمیان در مصر، تہران ۱۳۸۸ش۔
• جعفریان، رسول، تریخ تحول دولت تے خلافت: از برآمدن اسلام تو‏ں برافتادن سفیانیان، قم ۱۳٧٧ش۔
• جعفریان، رسول، تریخ سیاسی اسلام، ج۲، تہران ۱۳٧۲ش۔
• جمال الدین اسدآبادی، نامہ ہا تے اسناد سیاسی ـ تاریخی، تہیہ، تنظیم، تحقیق تے ترجمہ ہادی خسروشاہی، تہران ۱۳٧۹ش۔
• حاتم قادری، تحول مبانی مشروعیت خلافت: از آغاز تو‏ں فروپاشی عباسیان، با رویکردتی بہ آراء اہل سنّت، بی جا، بنیان، ۱۳٧۵ش۔
• خطیب اسکافی، محمدبن عبداللّہ، کتاب لطف التدبیر، چاپ احمد عبدالباقی، بغداد ۱۹۶۴۔
• خلیفۃ بن خیاط، تریخ خلیفۃ بن خیاط، چاپ مصطفیٰ نجیب فوّاز تے حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵۔
• رشیدالدین فضل اللّہ، جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان تے فاطمیان تے نزاریان تے داعیان تے رفیقان،چاپ محمدتقی دانش پژوہ تے محمد مدرسی زنجانی، تہران ۱۳۸۱ش۔
• زبیدی، محمدبن محمد، تاج العروس من جواہر القاموس، ج۲۳، چاپ عبدالفتاح حلو، کویت ۱۴۰۶/۱۹۸۶۔
• سجاسی، اسحاق بن ابراہیم، فرائدالسلوک، چاپ نورانی وصال تے غلامرضا افراسیابی، تہران ۱۳۶۸ش۔
• سعدی، مصلح بن عبداللّہ، کلیات سعدی، چاپ بہاءالدین خرمشاہی، تہران ۱۳٧۹ش۔
• سنہوری، عبدالرزاق احمد، فقہ الخلافۃ تے تطورہیا لتصبح عصبۃ امم شرقیۃ، ترجمتہ عن الفرنسیۃ نادیہ عبدالرزاق سنہوری، چاپ توفیق محمد شاوی، قاہرہ، ۱۹۸۹۔
• طبری، محمدبن جریر، تریخ، بیروت
• طرطوشی، محمدبن ولید، سراج الملوک، بیروت ۱۹۹۵۔
• علیخانی، علی اکبر، «درآمدی بر اندیشہ سیاسی در جہان اسلام»، در اندیشہ سیاسی در جہان اسلام،
• عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، سناالبرق الشامی: ۵۶۲ـ۵۸۳ہ /۱۱۶۶ـ۱۱۸٧م، اختصار فتح بن علی بنداری، چاپ فتحیہ نبراوی، قاہرہ، ۱۹٧۹۔
• غزالی، محمد بن محمد، نصیحۃ الملوک، چاپ جلال الدین ہمایی، تہران ۱۳۶٧ش۔
• فریدون بیگ پاشا، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، ۱۲٧۴ـ۱۲٧۵۔
• فیرحی، داود، نظام سیاسی تے دولت در اسلام، تہران ۱۳۸۲ش۔
• قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا، قاہرہ ۱۹۱۰ـ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳۔
• قلقشندی، احمدبن علی، مآثرالأنافۃ فی معالم الخلافۃ، چاپ عبدالستار احمد فراج، کویت ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ۱۹۸۰۔
• قندیل عباس، سید، «ابوالکلام آزاد»، در اندیشہ سیاسی در جہان اسلام
• کابلان، جمال الدین بن رشید(خوجا اوغلو)، الخلافۃ تے الخلیفۃ، کلن ۱۴۱۶/۱۹۹۵۔
• گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تہران ۱۳۶۳ش۔
• گل محمدی، علی، «محمد رشیدرضا»، در اندیشہ سیاسی در جہان اسلام، ہمان، ج۱۔
• لطفی پاشا، احمد لطفی بن عبدالمعین، خلاص الامۃ فی معرفۃ الائمۃ، چاپ ماجدہ مخلوف، قاہرہ ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
• مالک بن انس، المُوَطَّأ، چاپ طہ عبدالرؤوف سعد، قاہرہ، ۲۰۰۶۔
• ماوردی، علی بن محمد، الاحکا‏م السلطانیۃ تے الولایات الدینیۃ، چاپ احمد مبارک بغدادی، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹۔
• ماوردی، علی بن محمد، کتاب نصیحۃ الملوک، چاپ محمدجاسم حدیثی، بغداد، ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶۔مجمل التواریخ تے القصص، ص ۳۶۲ـ ۳۶۵، ۳٧۴ـ۳٧۵
• مودودی، ابوالاعلیٰ، نظریۃ الاسلام تے ہدیہ فی السیاسۃ تے القانون تے الدستور، بیروت ۱۳۸۹/۱۹۶۹۔
• نعیم بن حمّاد، کتاب الفتن، چاپ سہیل زکار، مکہ، ۱۹۹۱ چاپ افست دمشق، بی تا۔
• ہندوشاہ بن سنجر، تجارب السلف، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تہران ۱۳۵٧ش۔
• یعقوبی، تریخ،
• یوسف امین، «جنبش خلافت 'حافظی حضور، در بنگلادش»، ترجمہ محسن مدیرشانہ چی، مشکوۃ،ش ۱۱ (تابستان ۱۳۶۵)۔

باہرلے جوڑ

خلافت دا اسلامی نقطہ نظر Archived 2011-06-12 at the وے بیک مشین

ہور ویکھو

• لسٹ خلفاء
• خلافت راشدہ
• بنو امیہ
• بنو عباس
• سلطنت عثمانیہ
• خلافت فاطمیہ
• خلافت موحدین