علی گڑھ تحریک
برصغیر پاک و ہند وچ 1857ء دی ناکام جنگ آزادی تے سقوطِ دہلی دے بعد مسلمانان برصغیر دی فلاح بہودکی ترقی دے لئی جو کوششاں کيتیاں گئیاں، عرف عام وچ اوہ ”علی گڑھ تحریک “ دے ناں توں مشہور ہوئیاں۔ سر سید نے اس تحریک دا آغاز جنگ آزادی توں اک طرح توں پہلے توں ہی کر دتا سی ۔ غازی پور وچ سائنٹفک سوسائٹی دا قیام ايسے سلسلے دی اک کڑی سی ۔ لیکن جنگ آزادی نے سرسید دی شخصیت اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے تے انہاں ہی واقعات نے علی گڑھ تحریک نوں بارآور کرنے وچ وڈی مدد دی۔ لیکن ایہ پیش قدمی اضطراری نہ سی بلکہ اس دے پس پشت بوہت سارے عوامل کارفرما سن ۔ مثلاً راجا رم موہن رائے دی تحریک نے وی انہاں اُتے گہرا اثر چھڈیا۔
لیکن سب توں وڈا واقعہ سقوطِ دلی دا ہی اے۔ اس واقعے نے انہاں دی فکر تے عملی زندگی وچ اک تلاطم برپا کر دتا۔ اگرچہ اس واقعے دا اولین نتیجہ یا رد عمل تاں مایوسی، پژمردگی تے ناامیدی سی اُتے اس واقعے نے انہاں دے اندر چھپے ہوئے مصلح نوں بیدار کر دتا۔ علی گڑھ تحریک دا اوہ بیج جو زیر زمین پرورش پا رہیا سی ہن زمین توں باہر آنے دی کوشش کرنے لگیا۔ چنانچہ اس واقعے توں متاثر ہوئے کے سرسید احمد خان نے قومی خدمت نوں اپنا شعار بنا لیا۔
ابتدا وچ سرسید احمد خان نے صرف ایداں دے منصوبےآں دی تکمیل دی جو مسلماناں دے لئی مذہبی حیثیت نئيں رکھدے سن ۔ اس وقت سر سید احمد خان قومی سطح اُتے سوچدے سن ۔ تے ہندوئاں نوں کِسے قسم دی گزند پہنچانے توں گریز کردے سن ۔ لیکن ورینکلر یونیورسٹی دی تجویز اُتے ہندوئاں نے جس متعصبانہ رویے دا اظہار کيتا، اس واقعے نے سرسید احمد خان دی فکری جہت نوں تبدیل کر دتا۔ اس واقعے دے بعد ہن انہاں دے دل وچ مسلماناں دی وکھ قومی حیثیت دا خیال جاگزاں ہوئے گیا تھاتے اوہ صرف مسلماناں دی ترقی تے فلاح و بہبود وچ مصروف ہوئے گئے۔ اس مقصد دے لئی کالج دا قیام عمل وچ لیایا گیا رسالے کڈے گئے تاکہ مسلماناں دے ترقی دے اس دھارے وچ شامل کیتا جائے۔
1869 ءماں سرسید احمد خان نوں انگلستان جانے دا موقع ملا۔ ایتھے اُتے اوہ اس فیصلے اُتے پہنچے کہ ہندوستان وچ وی کیمرج دی طرز دا اک تعلیمی ادارہ قائم کرن گے۔ اوتھے دے اخبارات اسپکٹیٹر تے گارڈین توں متاثر ہوئے کے سرسید نے تعلیمی درسگاہ دے علاوہ مسلماناں دی تہذیبی زندگی وچ انقلاب لیانے دے لئی ايسے قسم دا اخبار ہندوستان توں نکالنے دا فیصلہ کیتا۔ تے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ دا اجرا اس ارادے دی تکمیل سی ۔ اس رسالے نے سرسید دے نظریات دی تبلیغ تے مقاصد دی تکمیل وچ اعلیٰ خدمات سر انجام دتیاں۔
مقاصد
[سودھو]اس تحریک دے مقاصد دے بارے وچ سب اہل الرائے حضرات متفق نيں تے انہاں دی آراء وچ کِسے قسم دا کوئی اختلاف نئيں پایا جاندا مثلاً احتشام حسین اس تحریک دے مقاصدکا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اس تحریک دے کئی پہلوئاں وچ نويں علوم دا حصول، مذہب دی عقل توں تفہیم، سماجی اصلاح تے زبان و ادب دی ترقی تے سربلندی شامل نيں۔ جدوں کہ رشید احمد صدیقی لکھدے نيں کہ اس تحریک دے مقاصد وچ مذہب، اردو ہندو مسلم تعلقات، انگریز تے انگریزی حکومت، انگریزی زبان، مغرب دا اثر تے تقاضے وغیرہ چند پہلو شامل نيں۔ انہاں آرا ء توں ظاہر ہُندا اے کہ اس تحریک دے مقاصد دے تن زاویے نيں۔
وجوہات
[سودھو] جتھے تک سیاسی زاویے دا تعلق اے۔ تاں جے دیکھیا جائے تاں جنگ آزادی دے بعد چونکہ اقتدار مسلماناں دے ہتھ توں نکل جانے دے بعد مسلمان قوم جمود تے اضمحلال دا شکار ہوئے چورگی۔ جدوں کہ ہندوئاں نے انگریزاں توں مفاہمت دی راہ اختیار کر لئی تے حکومت وچ اہم خدمت انجام دے رہے سن اوران دے برعکس مسلمان قوم جو اک صدی پہلے تک ساری حکومت کیتی اجارہ دار سی ہن حکومتی شعبےآں وچ اس دا تناسب کم ہُندے ہُندے اک ہور تیس دا رہ گیا۔ علی گڑھ تحریک نے مسلماناں دی اس پسماندگی نوں سیاسی انداز وچ دور کرنے دی کوشش کيتی۔ کالج تے رہتل اخلاق نے مسلماناں دی سیاسی تے تمدنی زندگی وچ اک انقلاب برپا کیتا۔ تے انھاں سیاسی طور پراک علاحدہ قوم دا درجہ دتا۔
مذہبی حوالے توں سرسید احمد خان نے مذہب دا خول توڑنے دی بجائے فعال بنانے دی کوشش کيتی۔ اک ایداں دے زمانے وچ جدوں مذہب دے روايتی تصور نے ذہن نوں زنگ آلود کر دتا سی ۔ سرسید احمد خان نے عقل سلیم دے ذریعے اسلام دی مدافعت دی تے ثابت کر دتا کہ اسلام اک ایسا مذہب اے جو نويں زمانے دے نويں تقاضاں نوں نہ صرف قبول کردا اے بلکہ نويں حقائق دی عقلی توضیح دی صلاحیت وی رکھدا اے۔
ادبی زاویہ
[سودھو]علی گڑھ تحریک دا تیسرا فعال زوایہ ادبی اے تے اس دے تحت نہ صرف اردو بولی نوں وسعت ملی بلکہ اردو ادب دے اسالیب ِ بیان تے روح معانی وی متاثر ہوئے۔ تے اس دے موضوعات دا دائرہ وسیع تر ہوئے گیا۔ سرسید توں پہلے اردو ادبیات دا دائرہ تصوف، تریخ تے تذکرہ نگاری تک محدود سی ۔ طبعی علوم، ریاضیات تے فنون لطیفہ دی طرف توجہ بوہت گھٹ دتی جاندی سی۔ سرسید کااثر اسلوب بیان اُتے وی ہويا تے موضوع اُتے بھی۔ اگرچہ سرسید توں پہلے فورٹ ولیم کالج دی سلیس افسانوی نثر، دہلی دی علمی نثر تے مرزا غالب دی نجی نثر جس وچ ادبیت اعلیٰ درجے دی اے۔ نظر انداز نئيں کيتی جا سکدی۔ لیکن انہاں سب کوششاں دا دائرہ بہت زیادہ وسیع نئيں سی ۔ سرسید احمد خان دی بدولت نثر وچ موضوعات دا تنوع تے سادگی پید اہوئی۔ آؤ جائزہ لیندے نيں کہ سرسید تحریک نے اردو ادب دے کون کیہڑا شعبےآں نوں متاثر کیتا۔
اردو نثر
[سودھو]چونکہ علی گڑھ تحریک نے قومی مقاصد نوں پروان چڑھانے دا عہد کیتا سی تے انہاں دا روئے سخن خواص توں کدرے زیادہ عوام دی طرف سی اس لئی صرف شاعری اس تحریک دی ضرورت دی کفیل نئيں ہوئے سکدی سی۔ اس لئی علی گڑھ تحریک نے سستی جذباتیت نوں فروغ دینے دی بجائے گہرے تعقل تدبر تے شعور نوں پروان چڑھانے دا عہد کیتا سی تے صرف اردو نثر انہاں مقاصد وچ زیادہ معاونت کر سکدی سی۔ چنانچہ ادبی سطح اُتے علی گڑھ تحریک نے اردو نثر دا اک باوقار، سنجیدہ تے متوازن معیار قائم کیتا تے اُسنوں شاعری دے مقفٰی تے مسجع اسلوب توں نجات دلیا کے سادگی تے متانت دی کشادہ ڈگر اُتے ڈال دتا تے ایويں ادب دی افادی تے مقصدی حیثیت اُبھر کر سامنے آئی۔
سوانح تے سیرت نگاری
[سودھو] علی گڑھ تحریک نے سائنسی نقطہ نظر تے اظہار دی صداقت نوں اہمیت دتی سی تے اس دا سب توں زیادہ اثر سوانح تے سیرت نگاری دی صنف اُتے پيا۔ اٹھارواں صدی وچ مسیحی مبلغین نے ہادی اسلام حضرت محمد تے ہور نامور مسلماناں دے غلط سوانحی کوائف شائع کرکے اسلام دے بارے وچ غلط فہمیاں پھیلانے دی کوشش ورگی۔ مسیحی مبلغین دی انہاں کوششاں وچ کدی کدی ہندو مورخ وی شامل ہوئے جاندے سن ۔ علی گڑھ تحریک چونکہ مسلماناں دی نشاة ثانیہ نوں فروغ دے رہی سی اس لئی اسلام تے بانی اسلام دے بارے وچ پھیلائی گئی غلط فہمیاں دے ازالہ دی کوشش کيتی گئی۔ چنانچہ سرسید دی ”خطبات احمدیہ “ مولوی چراغ علی دے دورسالے ”بی بی حاجرہ“ تے ”ماریہ قبطیہ“ڈپٹی نذیر احمد دی ”امہات الا“ وچ تاریخی صداقتاں نوں پیش کیتا گیا۔
لیکن اس دور دے سب توں وڈے سوانح نگار شبلی نعمانی تے الطاف حسین حالی سن ۔ مولانا شبلی نے نامور انہاں اسلام کوسوانح نگاری دا موضوع بنایا تے انہاں دی زندگی تے کارنامےآں نوں تریخ دے تناظر وچ پیش کرکے عوام نوں اسلام دی مثالی شخصیتاں توں روشناس کرایا جدوں کہ مولانا حالی نے اپنے عہد دی عظیم شخصیتاں دا سوانحی خاکہ مرتب کیتا۔ چنانچہ ”یادگار غالب“ ”حیات جاوید“ تے ”حیات سعدی“ اس سلسلے دی کڑیا ں نيں۔ اس عہد دے ہور لوک جنہاں نے سوانح عمریا ں لکھياں انہاں وچ ڈپٹی نذیر احمد، مولوی چراغ علی تے عبدالحلیم شرر شامل نيں۔
تریخ نگاری
[سودھو]سرسید احمد خان نويں تعلیم دے حامی تے جدیدیت دے علمبردار سن انہاں نے حضور نبی کریم دے اسوہ حسنہ اُتے عمل کرنے دے لئی اخلاقیات دی خالص قدراں نوں فروغ دینے دی کوشش کيتی۔ علی گڑھ تحریک نے قومی زندگی وچ جو ولولہ پیدا کیتا سی اسنوں بیدار رکھنے دے لئی ملی تریخ توں وی فائدہ اٹھانے دی کوشش کيتی گئی۔ لیکن اس تحریک نے تریخ نوں سپاٹ بیانیہ نئيں بنایا بلکہ اس فلسفے نوں جنم دتا کہ تریخ دے اوراق وچ قوم تے معاشرے دا دھڑکتا ہويا دل محفوظ ہُندا اے۔ جس دا آہنگ دریافت کرلینے توں مستقبل نوں سنوارا تے ارتقاءکے تسلسل نوں برقرار رکھیا جا سکدا اے۔ ايسے نقطہ نظر توں سرسید احمد خان نے ”آئین اکبری“ ”تزک جہانگیری“ تے تریخ فیروز شاہی دوبارہ مرتب کيتیاں ۔ شبلی نعمانی نے ”الفاروق“، ”المامون“ تے اورنگزیب عالمگیر اُتے اک نظر لکھياں۔ جدوں کہ مولوی ذکا اللہ نے ”ہندوستان دی تریخ “ مرتب کيتی۔
علی گڑھ تحریک نے مسلماناں دے شاندار ماضی دی قصیدہ خوانی نئيں کيتی تے نہ ہی اسلاف دی عظمت توں قوم نوں مسحور کیتا بلکہ سرسید احمد خان دا ایمان سی کہ بزرگاں دے یادگار کارنامےآں نوں یاد رکھنا اچھی تے برا دونے طرح دا پھل دیندا اے۔ چنانچہ اس تحریک نے تریخ دے برے پھل توں عوام نوں بچانے دی کوشش کيتی تے ماضی دے تذکرہ جمیل توں صرف اِنّی توانائی حاصل کيتی کہ قوم مستقبل دی مایوسی ختم کرنے دے لئی اک معیار مقرر کر سکے۔ علی گڑھ تحریک نے تریخ نگاری دے اک وکھ اسلوب دی بنیاد رکھی بقول سرسید
” ہر فن دے لئی بولی دا طرز بیان جداگانہ اے۔ تریخ دیاں کتاباں وچ ناول تے ناول وچ تاریخانہ طرز نوں کِداں دی ہی فصاحت و بلاغت توں بردا گیا ہوئے دوناں نوں برباد کر دیندا اے ۔“
اس لئی علی گڑھ تحرے ک نے تریخ نگاری وچ غیر شخصی اسلوب نوں مروج کیتا تے اسنوں غیر جانبداری توں تریخ نگاری وچ استعمال کیتا۔ اس وچ شک نئيں کہ تریخ دا بیانیہ انداز نثر دی بیشتر رعنائیاں نوں زائل کر دیندا اے۔ اُتے سرسید احمد خان تریخ نوں افسانہ یا ناول بنانے دے حق وچ ہرگز نئيں سن تے اوہ شخصی تعصبات توں وکھ رہ کے واقعات دی سچی شیرازہ بندی کرنا چاہندے سن ۔ چنانچہ انہاں نے تریخ دے لئی سادہ تے بیانیہ نثر استعمال کرنے اُتے زور دتا۔ تے اس نقطہ نظر دے تحت آثار الصنادید دی بوجھل نثر نوں سادہ بنایا۔
علی گڑھ تحریک تے تنقید
[سودھو] علی گڑھ تحریک نے زندگی دے جمال نوں اجاگر کرنے دی بجائے مادی قدراں نوں اہمیت دی۔ چنانچہ ادب نوں بے غرضانہ مسرت دا ذریعہ سمجھنے دی بجائے اک ایسا مفید وسیلہ قرار دتا گیا جو مادی زندگی نوں بدلنے تے اسنوں مائل بہ ارتقاءرکھنے دی صلاحیت رکھتاسی ۔ ادب دا ایہ افادی پہلو ویہويں صدی وچ ترقی پسند تحریک دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ اُتے ایہ اعزاز علی گڑھ تحریک نوں حاصل اے کہ اردو بولی دے بالکل ابتدائی دور وچ ہی اس ی عملی حیثیت نوں اس تحریک نے قبول کیتا تے ادب نوں عین زندگی بنا دتا۔ اس اعتبار توں بقول سید عبد اللہ سرسید سب پہلے ترقی پسند ادیب تے نقاد سن ۔ اول الذکر حیثیت توں سرسید احمد خان نے ادب نوں تنقید حیات دا فریضہ سر انجام دینے اُتے آمادہ کیتا تے موخر الذکر حیثیت توں ادب دی تنقید دے موقر اصول وضع کرکے اپنے رفقاءکو انہاں اُتے عمل کرنے دی تلقین کيتی۔
اگرچہ سرسید احمد خان نے خودفن تنقید دی کوئی باقاعدہ کتاب نئيں لکھی لیکن اُنہاں دے خیالات نے تنقیدی رجحانا ت اُتے وڈا اثر ڈالیا۔ انہاں دا ایہ بنیادی تصور کہ اعلیٰ تحریر اوہی اے جس وچ سچائی ہوئے جو دل توں نکلے تے دل اُتے اثر کرے بعد وچ آنے والے تمام تنقیدی تصورات دی اساس اے۔ سرسید احمد خان نے پہلے عبا ت آرائی تے قافیہ پیمائی نوں اعلیٰ نثر دی ضروری شرط خیا ل کیتا جاتاتھا لیکن سرسید احمد خان نے مضمون دا اک صاف تے سیدھا طریقہ اختیار کیتا۔ انہاں نے انداز بیان کيتی بجائے مضمون نوں مرکزی اہمیت دتی تے طریق ادا نوں اس دے تابع کر دتا۔ سرسید احمد خان دے ایہ تنقیدی نظریات انہاں دے متعدد مضامین وچ جابجا بکھرے ہوئے نيں تے انہاں توں سرسید احمد خان دا جامع نقطہ نظر مرتب کرنے دی کوشش نئيں کيتی گئی۔ اس لئی ایہ کہیا جا سکدا اے کہ علی گڑھ تحریک نے اک انہاں لکھی کتاب اُتے عمل کیتا۔
علی گڑھ تحریک توں جے پہلے دی تنقیدی اُتے نظر پائی جائے تاں پتہ چلدا اے کہ علی گڑھ تحریک توں پہلے دی تنقید صرف ذاتی تاثرات دے اظہار تک محدود سی۔ لیکن سرسید احمد خان نے ادب نوں وی زندگی دے مماثل قرار دتا۔ تے اس اُتے نظری تے عملی زاویاں توں تنقیدی کيتی۔ گو کہ سرسید احمد خان نے خود تنقید دی کوئی باضابطہ کتاب نئيں لکھی۔ اُتے انہاں دے رفقاءوچوں الطاف حسین حالی نے ”مقدمہ شعر و شاعری“ ورگی اردو تنقید دی باقاعدہ کتاب لکھی تے اس دا عملی اطلاق ”یادگار غالب “ وچ کیہ۔ مولانا حالی دے علاوہ شبلی نعمانی دے تنقیدی نظریات انہاں دی متعدد کتاباں وچ موجود نيں۔ انہاں نظریات دی عملی تقلید ”شعر العجم “ اے۔
سرسید نے صرف ادب تے اس دی تخلیق نوں ہی اہمیت نئيں دتی بلکہ انہاں نے قار ی نوں اساسی حیثیت نوں وی تسلیم کیتا۔ انہاں نے مضمون نوں طرزادا اُتے فوقیت دی۔ لیکن انشاءکے بنیادی تقاضاں نوں وی نظر انداز نئيں کیتا۔ بلکہ طرز ادا وچ مناسب لطف پیدا کرکے قاری نوں سحر اسلوب وچ لینے دی تلقین وی کيتی۔ چنانچہ انہاں دے رفقاءوچوں مولانا شبلی تے ڈپٹی نذیر احمد دے ہاں مضمون تے اسلوب دی ہم آہنگی فطری طور پرعمل وچ آندی اے تے اثر و تاثیر دی ضامن بن جاندی اے۔ اگرچہ انہاں دے مقابلے وچ حالی دے ہاں تشبیہ تے استعارے دی شیرینی کم اے اُتے اوہ موضوع دا فکری زاویہ ابھاردے نيں او ر قاری انہاں دے دلائل وچ کھو جاندا اے۔ اس طرح مولوی ذکاءاللہ دا بیانیہ سادہ اے لیکن خلوص توں عاری نئيں جدوں کہ نواب محسن الملک دا اسلوب تمثیلی اے تے انہاں دی سادگی وچ وی حلاوت موجود اے۔
علی گڑھ تحریک تے مضمون نویسی
[سودھو] اصناف نثر وچ علی گڑھ تحریک دا اک ہور اہم کارنامہ مضمون نویسی یا مقالہ نگاری اے۔ اردو نثر وچ مضمون نویسی دے اولین نمونے وی علی گڑھ تحریک نے ہی فراہم کیتے۔ جداں کہ پہلے ذکر ہوئے چکيا اے کہ سفر یورپ دے دوران سرسید احمد خان اوتھے دے بعض اخبارات مثلاً سپکٹیڑ، ٹیٹلر تے گارڈین وغیر ہ دی خدمات توں بہت زیادہ متاثر ہوئے سن تے سرسید احمد خان نے انہاں اخباراں دے انداز وچ ہندوستان توں وی اک اخبار دا اجراءکا پروگرام بنایا سی ۔ چنانچہ وطن واپسی دے بعد سرسید احمد خان نے ”رسالہ رہتل الاخلاق“ جاری کیتا۔ اس رسالے وچ سرسید احمد خان نے مسائل زندگی نوں اُسی فرحت بخش انداز وچ پیش کرنے دی کوشش کيتی جو مذکورہ بالا رسالے دا سی ۔
سرسید احمد خان دے پیش نظر چونکہ اک اصلاحی مقصد سی اس لئی انہاں دے مضامین اگرچہ انگریزی Essayکی پوری روح بیدار نہ ہوسکی اُتے علی گڑھ تحریک تے رہتل الاخلاق دی بدولت اردو ادب دا تعارف اک ایسی صنف توں ہوئے گیا جس دی جہتاں بے شمار سن تے جس وچ اظہار دے رنگا رنگ قرینے موجود سن ۔
رہتل الاخلاق دے مضمون نگاراں وچ سرسید احمد خان، محسن الملک تے مولوی پیر بخش دے علاوہ ہور کئی حضرات شامل سن ۔ انہاں بزرگاں دے زیر اثر کچھ مدت بعد اردو وچ مقالہ نگاری دے فن نے ساڈے ہاں وڈے فنون ادبی دا درجہ حاصل کر ليا۔ چنانچہ محسن الملک، وقار الملک، مولوی چراغ علی، مولانا شبلی تے حالی دے مقالے ادب وچ بلند مقام رکھدے نيں۔
علی گڑھ تحریک تے ناول نگاری
[سودھو] علی گڑھ تحریک وچ اصلاحی تے منطقی نقطہ نظر نوں تمثیل وچ بیان کرنے دا رجحان سرسید احمد خان، مولانا حالی تے محسن الملک دے ہاں نمایاں اے۔ اُتے مولوی نذیر احمد نے اسنوں فن دا درجہ دتا تے تحریک دے عقلی زاویے تے فکری نظریے دے گرد جتے جاگتے تے سوچدے ہوئے کرداراں کاجمگھٹاکھڑا کر دتا۔ چنانچہ اوہ تما م گلاں جنہاں نوں سرسید احمد خان نسبتاً بے رنگ ناصحانہ لہجے وچ کہندے نيں۔ ڈپٹی نذیر احمد نے انہاں نوں کرداراں دی زبا ن وچ کہلوایا اے تے انہاں وچ زندگی دی حقیقی رمق پیدا کر دتی اے۔
اگرچہ زندگی دی ایہ تصویراں بلاشبہ یک رخی نيں تے نذیر احمد نے اپنا سارا زور بیان کرداراں دے مثالی نمونے دی تخلیق وچ صرف کیتا۔ لیکن ایہ حقیقت وی مدنظر رکھنی چاہیے کہ سکوت دہلی دے بعد مسلماناں دی مندی حالت دے پیش نظر اس وقت مثالی کرداراں نوں پیش کرنے دی ضرورت سی۔ چنانچہ صاف تے واضح نظرآندا اے کہ مولانا شبلی تے مولانا حالی نے جو قوت اسلاف دے تذکراں توں حاصل کيتی سی اوہی قوت نذیر احمد مثالی کرداراں دی تخلیق توں حاصل کرنے دے آرزو مند نيں۔
مولوی نذیر احمد دے ناول چونکہ داستاناں دے تخیلی اسلوب توں ہٹ کر لکھے گئے سن تے انہاں وچ حقیقی زندگی دی جھلکیاں وی موجود سن اس لئی انہاں نوں وسیع طبقے وچ قبولیت حاصل ہوئی تے انہاں ناولاں دے ذریعے علی گڑھ تحریک دی معتدل تے متوازن عقلیت نوں زیادہ فروغ حاصل ہويا اس طرح نذیر احمد دی کاوشاں توں نہ صرف تحریک دے مقاصد حاصل ہوئے بلکہ ناول دی صنف نوں بے پایاں ترقی ملی۔
علی گڑھ تحریک تے نظم
[سودھو] علی گڑھ تحریک نے غزل دے برعکس نظم نوں رائج کرنے دی کوشش کيتی۔ اس دا سبب خود سرسید احمد خان ایہ دسدے نيں کہ
” ساڈی بولی دے علم و ادب وچ وڈا نقصان ایہ سی کہ نظم پوری نہ سی۔ شاعراں نے اپنی ہمت عاشقانہ غزلاں تے واسوختاں تے مدحیہ قصےآں تے ہجر دے قطعاں تے قصہ کہانی دی مثنویاں وچ صرف دی تھی۔“
اس بناءپر سرسید احمد خان نے غزل دی ریزہ خیالی دے برعکس نظم نوں رائج کرنے دی سعی کيتی۔ نظم دے فروغ وچ انہاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے مولانا الطاف حسین حالی توں ”مسدس حالی“ لکھوائی تے فیر اُسنوں اپنے اعمال حسنہ وچ شمار کیتا۔
سرسید احمد خان شاعری دے مخالف نہ سن لیکن اوہ شاعری نوں نیچرل شاعری دے نیڑے لیانا چاہندے سن ایہی وجہ اے کہ انہاں نے محمد حسین آزاد دے نے چر مشاعرے دی داد دتی تے انہاں دی مثنوی ”خواب امن“ نوں دل کھول کر سراہا۔ سرسید احمد خان دی جدیدیت نے اس حقیقت نوں وی پالیا سی کہ قافیہ تے ردیف دی پابندی خیالات دے فطری بہائو وچ رکاوٹ اے۔ چنانچہ انہاں نے بے قافیہ نظم دی حمایت دی تے لکھیا کہ
”ردیف تے قافیہ دی پابندی گویا ذات شعر وچ داخل سی۔ رجز تے بے قافیہ شعر گوئی دا رواج نئيں سی تے ہن وی شروع نئيں ہويا۔ انہاں گلاں دے نہ ہونے توں ساڈی نظم صرف ناقص ہی نہ سی بلکہ غیر مفید وی تھی۔“
چنانچہ سرسیداحمد خان دے انہاں نظریات کااثر ایہ ہوئے ا کہ اردو نظم وچ فطرت نگاری دی اک موثر تحریک پیداہوئی۔ نظم جدید دے تشکیلی دور وچ علی گڑھ تحریک دے اک رکن عبد الحلیم شرر نے سرگرم حصہ لیا تے ”رسالہ دلگداز“ وچ کئی ایسی نظماں شائع کيتیاں جنہاں وچ جامد قواعد و ضوابط توں انحراف برت کر تخلیقی رو نوں اظہار دی آزادی عطا کيتی گئی سی۔
مجموعی جائزہ
[سودھو]علی گڑھ تحریک اک بہت وڈی فکری تے ادبی تحریک سی۔ خصوصا ادبی لحاظ توں اس دے اثرات دا دائرہ بہت وسیع ثابت ہويا۔ اس تحریک دی بدولت نہ صرف اسلوب بیان تے روح مضمون وچ بلکہ ادبی انواع دے معاملے وچ وی نامور انہاں علی گڑھ دی توسیعی کوششاں نے وڈا کم کیتا۔ تے بعض ایسی اصناف ادب نوں رواج دتا جو مغرب توں حاصل کردہ سن۔ انہاں وچوں بعض رجحانات خاص توجہ دے لائق نيں۔ مثلاً نیچرل شاعری دی تحریک جس وچ محمد حسین آزاد دے علاوہ مولانا الطاف حسین حالی وی برابر دے شریک سن ۔ قدیم طرز شاعری توں انحراف وی ايسے تحریک دا اک جزو اے۔ اردو تنقید جدید دا آغاز وی سرسید احمد خان تے اُنہاں دے رفقاءسے ہُندا اے۔ سوانح نگار، سیرت نگاری، ناول اردو نظم تے مضمون نگاری سب کچھ ہی سرسید تحریک دے زیر اثر پروان چڑھیا۔
حوالے
[سودھو]
| ||||||||||||||||||||
