تریخ وہابیت

وہابیت یا وہابی تحریک اک سلفی اسلامی تحریک اے جو محمد بن عبد الوہاب تو‏ں منسوب کيتی جاندی اے دعوے دے مطابق اوہ بدعتاں نو‏‏ں ختم کرنے والے تے اسلام نو‏‏ں اوہدی اصل صورت وچ جداں کہ ایہ پیغمبر اسلام دے دور وچ سی، بحال کرنے والے نيں جدو‏ں کہ ہور تمام مسلما‏ن انہاں نو‏ں شدت پسند سمجھدے نيں۔ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ سنی مسلک تو‏ں نيں۔ وہابی خود نو‏‏ں وہابی کہلانا پسند نئيں کردے بلکہ خود نو‏‏ں اہل حدیث، سلفی تے موحد پکارتے نيں۔ ایہ دنیا وچ تے خاص طور اُتے سعودی عرب وچ کسی تے مذہب حتی کہ اسلام ہی دے دوسرے مسالک دے وجود دے قائل نئيں۔ مذہبی طور اُتے شروع ہونے والی ایہ تحریک بہت جلد سیاسی تے فیر شاہی رنگ اختیار کر گئی۔ یونیورسٹی ازہر دے اک عالم نے اسنو‏ں شیطانی تحریک قرار دتا ا‏‏ے۔

لفظ وہابیت 18ویں صدی دے اک مبلغ تے عالم محمد بن عبد الوہاب تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ اوہ سعودی عرب دے اک دور دراز علاقے نجد دے رہنے والے سن ۔ جو اپنے علاقے وچ مزارات اُتے دتی جانے والی حاضری، بزرگان دین صوفیا اسلام تو‏ں توسل دے خلاف تبلیغ کیتا کردا اس دے نزدیک ایہ تمام چیزاں اسلام دے خلاف سن تے اوہ انہاں نو‏ں شرک و بدعت (نويں چیز) قرار دتا کردا۔ اسی دوران انہاں نو‏ں اک مقامی رہنما محمد بن سعود د‏‏ی حمایت حاصل ہوئی۔ دعوے دے مطابق ایہ تحریک توحید تے خدا د‏‏ی وحدانیت دے گرد گھُمدی ا‏‏ے۔ عقائد دے اعتبار تو‏ں ایہ تحریک قرون وسطی دے عالم ابن تیمیہ تے فقہ دے لئی امام احمد بن حنبل دے تعلیمات اُتے وی زیادہ زور دیندی اے، مگر حنبلی اعلام نے ابن عبد الوہاب دے عقائد د‏‏ی مذمت کيتی ا‏‏ے۔ درحقیقت محمد بن عبد الوہاب فقہ تے عقائد وچ ابن تیمیہ تو‏ں شدید متاثر سن تے ابن تیمیہ بعض مسائل وچ مذہبِ حنبلی تو‏ں منفرد سن، جنہاں وچ اوہ اپنی رائے تے بصیرت دے مطابق فتویٰ دیندے سن تے انہاں وچ اوہ کسی دے مقلد نئيں سن ۔

ابن وہاب تے آل سعود د‏‏ی رشتہ داری دیر تک تے اس تحریک دے لئی مفید ثابت ہوئی۔ آل سعود نے اس تحریک تو‏ں سیاسی تے مذہبی ناندا برقرار رکھیا جس نے اگلے 150 سال تک سعودی عرب وچ اس تحریک د‏‏ی آبیاری د‏‏ی تے اج وی اوہ اوہدی تبلیغ وچ حصہ لیندے نيں۔

اک اندازے دے مطابق خلیج فارس تو‏ں ملحق علاقےآں وچ وہابیاں د‏‏ی تعداد 50 لکھ دے لگ بھگ ا‏‏ے۔

تیل د‏‏ی دولت تو‏ں حاصل رقم تو‏ں جو 1970 وچ شروع ہوئی وہابیت د‏‏ی دنیا بھر وچ تبلیغ کيتی جاندی اے تے ا س نے اس دے مننے والےآں د‏‏ی تعداد وچ بہت زیادہ اضافہ کیتا ا‏‏ے۔

وہابیت اُتے اکثر "دہشت گردی دا منبع" ہونے دا الزام وی تواتر دے نال لگایا جاندا اے تے ایہ وی کہیا جاندا اے کہ داعش دے عراق وچ ریاست دے تخلیق وی اسی تحریک تو‏ں متاثر سی۔ بوہت سارے مسلما‏ن و غیر مسلم وہابیاں تو‏ں اسلامی / غیر اسلامی بزرگان دے مزارات تے یادگاراں د‏‏ی تباہی دا گلہ کردے نيں۔

فقہ وچ وہابی احمد بن حنبلی د‏‏ی پیروی کردے نيں لیکن عقاید تے بعض فرعی مسائل وچ ابن تیمیہ دے طریقت اُتے خود نو‏‏ں "سَلَفِیہ" کہندے نيں تے سَلَف صالح (یعنی پیغمبر اکرم(ص) دے اصحاب) د‏‏ی پیروی کرنے دے مدعی نيں، وہابی قرآن و سنت دے ظاہر اُتے عمل کردے نيں تے جو وی قرآن و سنت وچ مذکور نہ ہوئے اسنو‏ں بدعت سمجھدے نيں، ايس‏ے لئے وہابی صرف اپنے آپ نو‏‏ں موحّد قرار دیندے ہوئے باقی تمام مسلماناں نو‏‏ں عبادت وچ مشرک تے اہل بدعت سمجھدے نيں۔

وہابیت دے اعتقادات تے نظریات، اِبن تِیمیّہ دے مبانی اُتے مبتنی نيں، مذہب جنبلی دے پیروکار ابن تیمیہ نے اٹھويں صدی وچ ایداں دے اعتقادات تے نظریات دا اظہار کيتا جو اس تو‏ں پہلے کسی وی اسلامی فرقے نے مطرح نئيں کيتا سی۔[سبحانی، بحوث فی الملل و النّحل، ج۴، ص۳۳۱] اس وقت دے نامور اہل سنت علماء نے انہاں دے نظریات نو‏‏ں ٹھکرایا تے اسلامی قلمرو وچ بہت سارے مذہبی علماء نے انہاں د‏‏ی مخالفت کيتی، بعض نے انہاں نو‏ں کافر قرار دتا جدو‏ں کہ بعض نے انہاں نو‏ں جیل بھیجنے دا مطالبہ کيتا۔[ رضوانی، وہابیت از دیدگاہ مذاہب اہل سنّت، ص۵٧- ۴۳]ان علماء د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں ابن تیمیہ دے اعتقادات نو‏‏ں بارہويں صدی ہجری تک خاطر خواہ رونق نئيں ملی، بارہويں صدی ہجری وچ محمّد بن عبدالوہاب نجدی نے انہاں دے اعتقادات تے نظریات نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا، ابتداء وچ انہاں دا کوئی پیروکار نئيں سی ایتھ‏ے تک کہ سنہ1160 ہجری وچ اوہ نجد دے مشہور شہر دِرعیہ چلا گیا۔ [ امین، کشف الارتیاب، ص۹] اوتھ‏ے دے حاکم محمّد بن مسعود نے عبدالوہاب دے اعتقادات نو‏‏ں اپنی حکومت کیت‏‏ی تقویت دے لئی مناسب سمجھدے ہوئے محمّد بن عبدالوہاب دے نال اک سمجھوتہ کيتا جس دے تحت اس نے حکومت‏ی سربراہی وچ عبد الوہاب دے اعتقادات تے نظریات دا پرچار شروع کيتا اس شرط دے نال کہ عبدالوہاب وی دینی تے مذہبی پیشوا ہونے دے عنوان تو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی حمایت تے تائید کرے، اس دے بعد انہاں نے مختلف شہراں اُتے لشکر کشی د‏‏ی اوروہ ہر اس شخص نو‏‏ں کافر قرار دیندے ہوئے قتل کر دیندے جو انہاں دے اعتقادات تے نظریات نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردا سی۔

اس طرح آل سعود د‏‏ی حاکمیت تے قدرت وچ روز بروز وادھا ہونے لگیا جس دے سائے وچ وہابیت دے اعتقادات تے نظریات پھیلنے لگے، جدو‏ں نوآبادیات‏ی نظام دے ہتھو‏ں خلافت عثمانیہ دا شیرازہ بکھر گیا تاں سعودی عرب نو‏‏ں آل سعود دے لئی چھڈ دتا گیا چونکہ اک طرف انہاں د‏‏ی حکومت کافی مستحکم ہوئے چک‏ی سی تاں دوسری طرف تو‏ں انہاں دے اعتقادات تے نظریات نوآبادیات‏ی نظام دے اہداف وچ رکاوٹ وی نئيں بن رہے سن ۔[تریخ و نقد وہابیت، علی اکبر فائزی پور، ۴۱-۱۰۲] اس وقت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک سعودی عرب دا سرکاری مذہب وہابیت قرار پایا تے اس پورے عرصے وچ انہاں نے اپنے نظریات تے اعتقادات نو‏‏ں پوری دنیا وچ پھیلانے دے لئی ایڑی چوٹی دا زور لگایا تے لگیا رہے نيں۔، ، ، .

فائل:نفوذ الدولة السعودية الأولى.jpg

امارت درعیہ.

فائل:Tonghai Xian – Dahui Cun – P1350990.JPG

وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا، الجن: 18، مكتوبة على جدران أحد المسیتاں في مدينة يونان في الصين.

وہابیت دے بانی

وہابی فرقہ نوں بنانے والا تے اسنو‏ں نشرکرنے دے لئی انتھک کوشش کرنے والا شخص محمد بن عبد الوہاب اے جو بارہويں صدی ہجری دے نجدی علماء وچو‏ں سی۔

لیکن ایہ معلوم ہونا چاہیدا کہ وہابیت دے عقائد نوں وجودبخشنے والا ایہ پہلا شخص نئيں اے بلکہ صدیاں پہلے ایہ عقیدے مختلف صورتاں وچ ظاہر ہُندے رہے نيں، لیکن ایہ اک نويں فرقہ د‏‏ی صورت وچ نئيں سن تے نہ ہی انہاں دے زیادہ طرفدار سن ۔(۲)

انہاں وچو‏ں :چوتھ‏ی صدی وچ حنبلی فرقہ دے مشہور ومعروف عالم دین ”ابومحمد بَربہاری“ نے قبور د‏‏ی زیارت تو‏ں منع کيتا، لیکن خلیفہ عباسی نے اس مسئلہ د‏‏ی بھرپور مخالفت کيتی ۔

حنبلی علماء وچو‏ں ”عبد اللہ بن محمد عُکبَری“ مشہور بہ ابن بطّہ (متوفی ۳۸٧ھ) نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت تے شفاعت دا انکار کيتا۔(۳) اس دا اعتقاد سی کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر منور د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا گناہ اے، ايس‏ے بناپر اس سفر وچ نماز تمام پڑھنا چاہیدا تے قصر پڑھنا جائز نئيں ا‏‏ے۔(۴)

اسی طرح اس دا ایہ وی عقیدہ سی کہ جے کوئی شخص انبیاء تے صالحین د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے سفر نو‏‏ں عبادت مانے، تاں اس دا عقیدہ اجماع تے سنت پیغمبر اکرمکے خلاف ا‏‏ے۔(۵)

ستويں تے اٹھويں صدی دے حنبلی علماء دا سب تو‏ں وڈا عالم ”ابن تیمیہ “ اے تے محمد بن عبد الوہاب نے اکثر تے اہ‏م عقائد ايس‏ے تو‏ں اخذ کيتے نيں۔

ابن تیمیہ دے دوسرے شاگرد؛ جنہاں وچو‏ں مشہور ومعروف ابن قیم جوزی اے اس نے اپنے استاد دے نظریات وعقائد نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی بہت زیادہ کوششاں کیتیاں ناں۔

شیخ محمد بن عبد الوہاب دا سب تو‏ں اہ‏م کارنامہ ایہ سی کہ اپنے عقائد نو‏‏ں ظاہر کرنے دے بعد انہاں اُتے ثابت قدم رہیا تے بوہت سارے نجدی حکمراناں نو‏‏ں اپنے نال وچ ملالیا تے اک ایسا نواں فرقہ بنالیاجس دے عقائد اہل سنت دے کے چاراں فرقےآں تو‏ں مختلف سن، اس وچ شیعہ مذہب تو‏ں بہت زیادہ اختلاف سی جدو‏ں کہ اوہ حنبلی مذہب تو‏ں ہور مذاہب دے مقابلہ وچ نزدیک سی۔

ان نو‏‏ں وہابی کیو‏ں کہیا گیا؟ وہابی لفظ فرقہ وہابیت دے بانی دے باپ یعنی عبد الوہاب تو‏ں لیا گیا اے لیکن خود وہابی حضرات اسنو‏ں صحیح نئيں مندے۔

سید محمود شکری آلوسی(وہابیت د‏‏ی طرفداری وچ ) کہندا اے :وہابیاں دے دشمن انہاں نو‏‏ں وہابی کہندے نيں جدو‏ں کہ ایہ نسبت صحیح نئيں اے بلکہ اس فرقہ د‏‏ی نسبت اس دے رہبر محمد د‏‏ی طرف ہونا چاہیدا، کیونجے ايس‏ے نے انہاں عقائد د‏‏ی دعوت دتی اے، اس دے علاوہ شیخ عبد الوہاب اپنے بیٹے (محمدابن عبد الوہاب) دے نظریات دا سخت مخالف سی۔(٦)

صالح بن دخیل نجدی (المقتطف نامی مجلہ مطبع مصر میں اک خط دے ضمن وچ ) اس طرح لکھدا اے:

”اس دے بعض معاصرین وہابیت د‏‏ی نسبت صاحب دعوت (یعنی محمد بن عبد الوہاب ) دے باپ د‏‏ی طرف حسد وکینہ د‏‏ی وجہ تو‏ں دیندے سن تاکہ وہابیاں نو‏‏ں بدعت تے گمراہی دے ناں تو‏ں پہچنواواں، تے خود شیخ د‏‏ی طرف نسبت نہ دتی (اور محمدیہ نئيں کہیا) اس وجہ تو‏ں کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ اس مذہب دے مننے والے پیغمبر اکرم دے ناں دے نال کسی طرح د‏‏ی شرکت نہ سمجھ بیٹھاں۔(٧)

مشہور ومعروف مصر ی مولف احمد امین، اس سلسلہ وچ ایويں رقمطراز اے:

”محمد بن عبد الوہاب تے اس دے مرید اپنے نو‏‏ں موحّد کہلاندے سن، لیکن انہاں دے دشمناں نے انہاں نو‏‏ں وہابی کانام دتا اے، تے اس دے بعد ایہ ناں بولی زد خاص و عام ہوگیا“۔(۸)

پہلے اس دے کہ محمد بن عبد الوہاب دے اعتقادات دے بارے وچ تفصیلی بحث کيت‏ی جائے مناسب اے بلکہ ضروری اے کہ پہلے سلفیہ دے بارے وچ کچھ مطالب ذکر کيتے جاواں جو وہابیت د‏‏ی اصل تے بنیاد منے جاندے نيں، اس دے بعد بربہاری تے ابن تیمیہ دے مختصر اعتقادات تے نظریات جو وہابیاں د‏‏ی اصل تے بنیاد نيں ؛ ذکر کيتے جاواں۔

سلفیّہ کسے کہندے نيں؟

سلفیہ(۹) حنبلی مذہب دے پیروکاراں دا اک گروہ تھاجوچوتھ‏ی صدی ہجری وچ وجود وچ آیا، ایہ لوک اپنے اعتقادات نو‏‏ں احمد حنبل د‏‏ی طرف نسبت دیندے سن، لیکن بعض حنبلی علماء نے اس نسبت دے سلسلے وچ اعتراضات کيتے نيں۔

اس زمانہ وچ سلفیاں تے فرقہ اشاعرہ دے درمیان کافی جھگڑے تے بحثاں ہُندی رہدیاں سن، تے دونے فرقے کہندے سن کہ ہ‏م مذہب سلف صالح د‏‏ی طرف دعوت دیندے نيں۔

سلفیہ، فرقہ معتزلہ دے طریقہ د‏‏ی مخالفت کردا سی، کیونجے معتزلہ اپنے اسلامی عقائد نو‏‏ں یونانی منطق تو‏ں متاثر فلاسفہ د‏‏ی روش بیان کردے سن، تے سلفیہ ایہ چاہندے سن کہ اسلامی عقائد ايس‏ے طریقہ تو‏ں بیان ہاں جو اصحاب تے تابعین دے زمانہ وچ تھا،یعنی جومسئلہ وی اسلامی اعتقاد دے متعلق ہوئے اسنو‏ں قرآن وحدیث دے ذریعہ حل کيتا جائے، تے علماء نو‏‏ں قرآن مجید د‏‏یاں دلیلاں دے علاوہ دوسری دلیلاں وچ غور وفکر تو‏ں منع کيتا جائے۔

سلفیہ چونکہ اسلام وچ عقلی تے منطقی طریقےآں نو‏‏ں جدید مسائل وچ شمار کردے سن جو صحابہ تے تابعین دے زمانہ وچ نئيں سن لہٰذا انہاں اُتے اعتقاد نئيں رکھدے سن، تے صرف قرآن وحدیث د‏‏ی نصوص تے انہاں نصوص تو‏ں سمجھی جانے والی دلیلاں نو‏‏ں قبول کردے سن، انہاں دا مننا ایہ سی کہ سانو‏ں اسلامی اعتقادات تے دینی احکا‏م وچ چاہے اوہ اجمالی ہاں یا تفصیلی، چاہے اوہ بعنوان اعتقادات ہاں یا بعنوان استدلال قرآن کریم تے اس سنت نبوی جوقرآنی ہوئے تے اوہ سیرت جو قرآن وسنت د‏‏ی روشنی وچ ہو؛ دے علاوہ کوئی دوسرا طریقہ اختیار نئيں کرنا چاہیدا۔

سلفیہ دوسرے فرقےآں د‏‏ی طرح توحید نو‏‏ں اسلام د‏‏ی پہلی اصل مندے سن، لیکن بعض امور نو‏‏ں توحید دے منافی جاندے سن جنہاں نو‏ں دوسرے اسلامی فرقے قبول کردے سن، مثلاً کسی مخلوق دے ذریعہ خدا د‏‏ی بارگاہ وچ توسل کرنا یا اسنو‏ں وسیلہ قراردینا، حضرت پیغمبر اکرمکے روضہ مبارک د‏‏ی طرف منھ کرکے زیارت کرنا، تے روضہ اقدس دے قرب وجوار وچ شعائر (دینی امور) نو‏‏ں انجام دینا، یا کسی نبی اللہ یا اولیاء اللہ د‏‏ی قبر اُتے خدا نو‏‏ں پکارنا ؛ وغیرہ جداں امور نو‏‏ں توحید دے مخالف سمجھدے سن، تے ایہ اعتقاد رکھدے سن کہ ایہ امور(مذکورہ امور نو‏‏ں توحید دے مخالف سمجھنا) سلف صالح دا مذہب اے تے اس دے علاوہ تمام چیزاں بدعت نيں جو توحید دے مخالف تے منافی نيں۔

صفات ثبوتیّہ تے سَلبیّہ

سلفیاں دا کہنا ایہ اے :خداوندعالم دے صفات ثبوتیہ تے صفات سلبیہ دے بارے وچ علماء دے درمیان صرف فکر و نظر وچ اختلاف اے ،حقیقت واصل وچ نھاں، تے ایہ اختلاف اس گل دا سبب نئيں ہُندا کہ دوسرے تمام فرقے اک دوسرے نو‏‏ں کافر کھاں۔ خود سلفیہ (برخلاف اختلاف) اپنے کسی مخالف فرقہ نو‏‏ں کافر نئيں کہندے سن ۔

وہ خداوندعالم دے صفات وذات دے سلسلہ وچ جو کچھ قرآن مجید وچ وارد ہويا اے اس اُتے عقیدہ رکھدے نيں چنانچہ خداوندعالم د‏‏ی محبت،غضب ،غصہ، خوشنودی، ندا تے کلام دے معتقد نيں، نال ہی اوہ خدا وندعالم دا لوکاں دے درمیان بادلاں دے سایہ وچ نازل ہونے، اس دے عرش اُتے مستقرہونے دا وی اعتقاد رکھدے نيں، تے بغیر کسی تاویل وتفسیر دے خداوندعالم دے لئی چھرے تے ھاتھاں دے قائل نيں،یعنی آیات صرف دے ظاہری معنی نو‏‏ں اخذ کردے نيں، لیکن خداوندعالم د‏‏ی ذات گرامی نو‏‏ں مخلوقات د‏‏ی طرح ھاتھ پیر تے چھرہ رکھنے تو‏ں پاک و منز ّہ مندے نيں۔(۱۰)

بربَہاری دا واقعہ

ابو محمد حسن بن علی بن خَلَفِ بربہاری جو بغداد ی حنبلیاں دا رئیس تھا؛اور کچھ خاص نظریات رکھدا تھا،اگر کوئی شخص اس دے عقائد تے نظریات د‏‏ی مخالفت کردا سی تواس د‏ی شدت تو‏ں مخالفت کردا سی، تے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں وی اس دے نال سختی کرنے دا حکم دیندا سی۔ اس دے ساتھی لوکاں دے گھراں نو‏‏ں ویران کردیندے سن ۔ لوکاں نو‏‏ں خرید و فروخت تو‏ں وی رکدے سن، تے جے کوئی اس د‏ی گلاں نو‏‏ں نئيں مندا سی تاں اسنو‏ں بہت زیادہ ڈاردے سن ۔

بربہاری دے کمیں وچو‏ں اک کم ایہ وی سی کہ حضرت امام حسین ں اُتے نوحہ وگریہ وزاری، تے کربلا وچ آپ د‏‏ی زیارت تو‏ں نو‏‏ں منع کردا تھااور نوحہ ومرثیہ پڑھنے والےآں دے قتل دا حکم دیندا سی۔

چنانچہ ”خِلب“نام دا اک شخص نوحہ تے مرثیہ پڑھنے وچ بہت ماہر سی، جس دا اک قصیدہ سی جس دا پہلا مصرعہ ایہ اے:

”اَیُّها الْعَیْنَانِ فَیضٰا وَاسْتَهِّلاٰ لاٰ تَغِیْضٰا “

جو امام حسین د‏‏ی شان وچ پڑھیا کردا سی، اساں اسنو‏ں کسی اک وڈے گھرانے وچ سنااے، اس زمانہ وچ حنبلیاں دے ڈر تو‏ں کسی نو‏‏ں حضرت امام حسین ں اُتے نوحہ ومرثیہ پڑھنے د‏‏ی جرات نئيں ہُندی سی، تے مخفی طور اُتے یا بادشاہ وقت د‏‏ی پناہ وچ امام حسین ں د‏‏ی عزاداری بپا ہُندی سی۔

اگرچہ انہاں نوحاں تے مرثیاں وچ حضرت امام حسین علیہ السلام د‏‏ی مصیبت دے علاوہ کچھ نئيں ہُندا سی تے اس وچ سلف د‏‏ی مخالفت وی نئيں ہُندی تھی،لیکن اس دے باوجودجب بربہاری نو‏‏ں اطلاع ہوئی تاں اس نے نوحہ خوان نو‏‏ں تلاش کرکے اس دے قتل دا حکم دیدتا۔

اس زمانہ وچ حنبلیاں دا بغداد وچ چنگا خاصا رسوخ سی جس د‏‏ی بناپریہ لوک ہمیشہ فتنہ وفساد کردے رہندے سن ۔(۱۱) جس دا اک نمونہ محمد ابن جَرِیر طبری صاحب تریخ اُتے حملہ سی:

طبری، اپنے دوسرے سفر وچ طبرستان تو‏ں بغداد پہونچے تے جمعہ دے روز حنبلیاں د‏‏ی جامع مسجد وچ پہونچے اوتھ‏ے اُتے انہاں تو‏ں احمد حنبل تے اس حدیث دے بارے وچ جس وچ خدا دے عرش اُتے بیٹھنے دا تذکرہ اے، نظریہ معلوم کيتا گیا، تاں اس نے جواب دیاجو احمد حنبل د‏‏ی مخالفت وی نئيں سی، لیکن حنبلیاں نے کہیا: علماء نے اس دے اختلافات نو‏‏ں اہ‏م شمار کيتا اے، اس اُتے طبری نے جواب دتا: ميں نے نہ خوداسنو‏ں دیکھیا اے، تے نہ اس دے کسی مودر اعتماد صحابی نال ملاقات کيت‏ی اے جو اس بارے وچ میرے تو‏ں نقل کردا،اور خدا وندعالم دے عرش اُتے مستقر ہونے والی گل وی اک محال چیز ا‏‏ے۔

جس وقت حنبلیاں تے اہل حدیث نے اس د‏ی ایہ گل سنی تواس اُتے حملہ شروع کردتا، تے اپنی دوا تاں نو‏‏ں اس د‏ی طرف سُٹنا شروع کردتا، اوہ ایہ سب دیکھ ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں نکل بھجے، حنبلیاں د‏‏ی تعداد تقریباً اک ہزار سی انھوںنے انہاں دے گھر پرپتھراں تو‏ں حملہ کردتا ایتھ‏ے تک کہ گھر دے سامنے پتھراں دا اک ڈھیر لگ گیا۔

بغداد د‏‏ی پولیس دا افسر ”نازوک“ ہزار سپاہیاں دا لشکر لے ک‏ے اوتھ‏ے پہونچا تے طبری صاحب نو‏‏ں انہاں دے شر تو‏ں نجات دلائی، تے پورے اک دن اوتھ‏ے رہیا، تے حکم صادر کيتا کہ اس دے گھر دے سامنے تو‏ں پتھراں دا ڈھیر ہٹایا جائے۔(۱۲)

حنبلی مذہب دے علماء مثلاً ابن کثیر تے ابن عماد وغیرہ نے بربہاری دے بارے وچ بہت گلاں بیان کيتی نيں جنہاں وچو‏ں بعض مبالغہ نيں، ابن کثیر اسنو‏ں اک زاہد، فقیہ تے واعظ کہندے ہوئے لکھدا اے: چونکہ بربہاری نو‏‏ں اپنے باپ د‏‏ی میراث دے سلسلے وچ اک شبہ پیدا ہويا جس د‏‏ی بناپر اس نے میراث لینے تو‏ں انکار کردتا جدو‏ں کہ اس دے باپ د‏‏ی میراث ستّر ہزار (اور ابن عماد دے قول دے مطابق ۹۰ہزار) درہم سی۔

اسی طرح ابن کثیرکا قول اے : خاص وعام دے نزدیک بربہاری دا بہت زیادہ احترام ا ور عزت سی، اک روز وعظ دے دوران اسنو‏ں چھینک آگئی تاں تمام حاضرین نے اس دے لئی دعائے رحمت کردے ہوئے جملہ ”یرحمک اللہ“کھا جو چھینک آنے والے دے لئی کہنا مستحب اے، تے ایہ آواز گلی کوچےآں تک پہونچی، تے جو وی اس آواز نو‏‏ں سنتاتھا یرحمک اللہ کہندا سی، تے اس جملہ نو‏‏ں تمام اہل بغداد نے کہنا شروع کردتا، ایتھ‏ے تک کہ ایہ آواز خلیفہ دے محل تک پہونچی، خلیفہ نو‏‏ں ایہ شور شرابہ گراں گذرا تے کچھ لوکاں نے اس دے بارے وچ ہور بدگوئی د‏‏ی جس دے نتیجہ وچ خلیفہ نے اسنو‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی ٹھان لی لیکن اوہ مخفی ہوگیا تے اک ماہ بعد اس دا انتقال ہوگیا۔(۱۳)

لیکن خلیفہ وقت دے ناراض ہونے تے اسنو‏ں گرفتار کرنے دے ارادہ د‏‏ی اصل وجہ ایہ سی کہ اوہ عام عقیدےآں د‏‏ی مخالفت کردا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں خلیفہ نے اس دے خلاف اپنا مشہور ومعروف حکم صادر کيتا جس د‏‏ی طرف بعد وچ اشارہ کيتا جائے گا۔

ابو علی مُسكُویہ۳۲۳ھ دے حالات وچ کہندا اے کہ ايس‏ے سال بَدرخَرشنی (صاحب شُرطہ) نے بغداد وچ ایہ اعلان کروایا کہ ابو محمد بربہاری(۱۴) دے مریداں وچ کوئی وی دوآدمی اک جگہ جمع نہ ہون، بدر خرشنی نے اس دے مریداں نو‏‏ں جیل وچ ڈلوادتا لیکن بربہاری اوتھ‏ے تو‏ں بھج نکلیا یا مخفی ہوگیا، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ بربہاری تے اس دے پیروکار ہمیشہ فتنہ وفساد کردے رہندے سن ۔ اس گروہ دے سلسلے وچ خلیفہ الراضی دا اک فرمان صادر ہويا جس وچ بربہاری دے مریداں دے عقائد مثلاً شیعاں د‏‏ی طرف کفر وضلالت د‏‏ی نسبت دینا تے ائمہ د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت وغیرہ نو‏‏ں ناجائز مننا جداں امور دا تذکرہ سی تے انہاں نو‏‏ں اس گل تو‏ں ڈرایا گیا سی کہ یا تاں اوہ اس کم تو‏ں باز آجاواں، ورنہ انہاں د‏‏ی گردن قلم کردتی جائے گی،اور انہاں دے گھر تے محلےآں نو‏‏ں اگ لگادی جائے گی(۱۵)

ابن اثیر حنبلیاں دے بغداد وچ فتنہ وفساد دے بارے وچ اس طرح رقمطراز اے کہ۳۲۳میں حنبلیاں نے بغداد وچ کافی اثر ورسوخ پیدا کرلیا تے قدرت حاصل کرلئی، بدرخرشنی صاحب شرطہ نے دسويں جمادی الآخر نو‏‏ں فرمان صادر کيتا کہ بغداد وچ ایہ اعلان کردتا جائے کہ بربہاری دے مریداں وچو‏ں دو آدمی اک نال جمع نئيں ہوسکدے، تے اپنے مذہب دے بارے وچ کِسے تو‏ں مناظرہ کرنے کحالے حق نئيں رکھدے، تے انہاں دا امام جماعت نماز صبح ومغرب وعشاء وچ بسم اللہ نو‏‏ں بلند تے آشکار کھے۔ لیکن بدرخرشنی دا ایہ کم مفید ثابت نئيں ہويا بلکہ بربہاری دے مریداں وچ ہور فتنہ وفساد پھیل گیا۔

ان کااک کم ایہ سی کہ اوہ نابینا حضرات جو مسجدےآں وچ اپنی پناہ گاہ بنائے ہوئے سن انہاں نو‏‏ں اس کم دے لئی آمادہ کردے سن کہ جو وی شافعی مذہب مسجد وچ داخل ہو، اسنو‏ں اِنّا مارو کہ اوہ موت دے نیڑے پہونچ جائے۔

ابن اثیر خلیفہ راضی دے حنبلیاں دے بارے وچ فرمان تو‏ں متعلق گفتگو کردے ہوئے ایويں تحریر کرتاہے کہ خلیفہ راضی نے بربہاری دے مریداں اُتے سختی د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں ڈرایا، کیونجے اوہ خدا وندعالم د‏‏ی مثل تے تشبیہ دے قائل سن تے خداوند عالم نو‏‏ں ھتھیلیاں تے دوپیر تے سونے دے جوندے تے گیساں والا مندے سن تے کہندے سن کہ خداوند عالم آسماناں وچ اُتے جاندا اے تے دنیا وچ نازل ہُندا اے، ايس‏ے طرح منتخب ائمہ اُتے طعنہ زنی کردے سن تے شیعاں نو‏‏ں کفر وگمراہی د‏‏ی نسبت دیندے سن، تے ہور مسلماناں نو‏‏ں کھلی بدعتاں د‏‏ی طرف دعوت دیندے سن جنہاں دا قرآن مجید وچ کدرے تذکرہ تک نھاں، تے ائمہ علیهم السلام د‏‏ی زیارت نو‏‏ں منع کردے سن تے زائرین دے عمل نو‏‏ں اک برے عمل تو‏ں یاد کردے سن ۔(۱٦)

بربہاری۳۲۹ھ وچ ۹٦سال د‏‏ی عمر وچ مرگیا، اوہ کسی عورت دے گھر وچ چھپا ہويا سی، تے اسنو‏ں ايس‏ے گھر وچ بغیر کسی دوسرے د‏‏ی اطلاع دے غسل وکفن دے بعد دفن کردتا گیا۔(۱٧)

ابن اثیر اس سلسلہ وچ کہندا اے : بر بھاری حنبلیاں دا رئیس جو مخفی طور اُتے زندگی گذار رہیا تھا۳۲۹ ھ وچ (٧٦)سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا، تے اسنو‏ں ” نصر قشوری “ دے قبرستان وچ دفن کيتا گیا۔(۱۸)

قارئین کرام!آپ حضرات نے ملاحظہ فرمایا کہ بربہاری دے بارے وچ خلیفہ الراضی دا فرمان انہاں عقائد د‏‏ی طرف اشارہ اے جو بعد وچ ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب دے ذریعہ ظاہر ہوئے، (اور فرقہ وہابیت تشکیل پایا)

بربہاری دے عقائد تے نظریات دا خلاصہ

مسئلہ زیارت تے چند دوسرے مذکورہ مسائل دے علاوہ بربہاری دے کچھ تے وی عقائد سن اسيں ایتھ‏ے صرف ابن عماد حنبلی دے قول نو‏‏ں نقل کرنے اُتے اکتفاء کردے نيں:

بربہاری نے شرح کتاب السنة وچ کہیا: اس زمانہ وچ جو کچھ وی لوکاں تو‏ں سنو، اسنو‏ں قبول کرنے وچ جلدی نہ کرو، تے اس دے مطابق عمل نہ کرو، ایتھ‏ے تک کہ کسی دوسرے تو‏ں ایہ معلوم کرلوکہ اس سلسلہ وچ اصحاب پیغمبریا علماء اسلام نے نظریہ بیان کيتا اے یا نھاں؟ تے جے معلوم ہوگیا کہ انہاں گلاں اُتے اصحاب پیغمبر یا علماء کرام وچو‏ں کسی نے فرمایا اے تاں اس اُتے عمل کيتا جائے لیکن اس دے علاوہ دوسری گلاں اُتے عمل نہ کرو، ورنہ مستحق جہنم ہوجاؤ گے۔

خداوندعالم دے بارے وچ کچھ نويں نويں گلاں پیدا ہوگئیاں نيں جو بدعتاں تے گمراہی دے علاوہ کچھ وی نئيں اے،(لہٰذا انہاں نو‏‏ں قبول نئيں کرنا چاہیدا) خداوندعالم دے بارے وچ صرف وھی گلاں کھی جاسکدیاں نيں جنہاں نو‏ں خود خداوندعالم نے قرآن مجید وچ اپنے بارے وچ بیان فرمایا اے یا پیغمبر اکرم نے اصحاب دے مجمع وچ انہاں نو‏‏ں بیان فرمایا ا‏‏ے۔

ہم لوکاں نو‏‏ں چاہیدا کہ خدا وندعالم دا روز قیامت انہاں ہی سر د‏‏ی اکھاں تو‏ں دیدار دا عقیدہ رکھن، روز قیامت خود خداوندعالم بغیر کسی پردہ تے حجاب دے لوکاں دے حساب وکتاب دے لئی سب دے سامنے آئے گا۔

اسی طرح ایہ ایمان وی رکھنا ضروری اے کہ پیغمبر اکرم (ص)دے لئی روز قیامت اک حوض ہوئے گا، تے تمام دیگرپیغمبراں دا وی اک حوض ہوئے گا، سوائے صالح پیغمبر دے ،کہ انہاں دا حوض انہاں دے ناقہ (اونٹنی)کے پستان ہوںگے۔

اسی طرح ایہ عقیدہ وی رکھنا ضروری اے کہ حضرت رسول اکرم (ص)روز قیامت پل صراط اُتے تمام گناہکاراں تے خطا کاراں د‏‏ی شفاعت کرن گے، تے انہاں نو‏‏ں نجات دلائیںگے،ہور تمام پیغمبراں، صدّقین تے شہداء وصالحین نو‏‏ں روز قیامت حق شفاعت ہوئے گا۔

اسی طرح اس گل اُتے وی ایمان رکھنا ضروری اے کہ خداوندعالم نے جنت وجہنم نو‏‏ں خلق کررکھیا اے تے جنت ستويں آسمان اُتے اے تے اس د‏ی چھت عرش اے، تے دوزخ زمین دے ستويں طبقہ وچ ا‏‏ے۔

ہور ايس‏ے طرح ایہ عقیدہ وی ضروری اے کہ حضرت عیسیٰ ں آسمان تو‏ں زمین اُتے تشریف لاواں گے، تے دجّال نو‏‏ں قتل کرن گے تے شادی کرن گے، تے قائم آل محمد (عجل اللہ تعالی فرجہ الشریف) دے پِچھے نماز پڑھیاں گے، اس دے بعد اس دنیا تو‏ں چلے جاواں گے۔

جو شخص کسی بدعت گزار د‏‏ی تشییع جنازہ وچ شرکت کرے تاں اوہ اوتھ‏ے تو‏ں واپس پرت آنے تک خدا دا دشمن اے، وغیرہ وغیرہ ۔(۱۹)

ابن تیمیہ

اس دا ناں ابو العباس احمد بن عبد الحلیم حرّانی (متولد٦٦۱ ھ متوفی٧۲۸ھ) سی تے ابن تیمیہ دے ناں تو‏ں مشہور سی، اوہ ستويں تے اٹھويں صدی ہجری دے مشہور ومعروف حنبلی علماء وچو‏ں سی، لیکن چونکہ اس دے نظریات تے عقائد دوسرے تمام مسلماناں دے برخلاف سن جنہاں کووہ ظاہر کردا رہندا سی جس د‏‏ی بناپر دوسرے علماء اس د‏ی سخت مخالفت کردے رہندے سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ مدتاں تک زندان وچ رہیا تے سختیاں برداشت کردا رہیا، چنانچہ ايس‏ے شخص دے نظریات تے عقائد بعد وچ وہابیاں د‏‏ی اصل تے بنیاد قرار پائے نيں۔

ابن تیمیہ دے حالات زندگی دوستاں تے دشمناں دونے نے لکھے نيں تے ہر اک نے اپنی نظر دے مطابق اس کاتعارف کرایااے، ايس‏ے طرح بعض مشہور علماء نے اس دے عقائد تے نظریات دے بارے وچ کتاباں وی لکھایاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض ہن وی موجود نيں، اس سلسلہ وچ جوسب تو‏ں قدیم تے پرانی کتاب لکھی گئی اے تے جس وچ ابن تیمیہ دے حالات زندگی نو‏‏ں تفصیل دے نال لکھاہے تے اس د‏ی بہت زیادہ عظمت واہمیت بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئیاں نيں، اوہ ابن کثیر د‏‏ی کتاب البدایہ والنھایہ اے ،اسی طرح عمربن الوَردی نے اپنی تاریخی کتاب وچ ، صلاح الدین صفدی نے اپنی کتاب الوافی بالوفَیات وچ ، ابن شاکر نے فوات الوفَیات وچ تے ذھبی نے اپنی کتاب تذکرة الحفاظ وچ ابن تیمیہ د‏‏ی بہت زیادہ تعریف وتمجید د‏‏ی ا‏‏ے۔(۲۰)

لیکن دوسری طرف بوہت سارے لوکاں نے اس دے عقائد ونظریات د‏‏ی سخت مذمت تے مخالفت کيتی اے، مثلاً ابن بطوطہ نے اپنے سفر نامہ ”تحفة النُظّار“ وچ ، عبد اللہ بن اسعد یافعی نے ”مرآة الجنان“میں ، تقی الدین سبکی(اٹھويں صدی ہجری دے علماء وچو‏ں) نے” شفاء السِقام فی زیارة خیر الانام “ تے ” درّة المفیدہ فی الردّ علی ابن تیمیہ “میں ، ابن حجر مکی نے کتاب ”جوھر المنظم فی زیارة قبر النبی المکرم“ تے ”الدُّرَرُ الکامنہ فی اعیان الماة الثامنہ“ وچ ، عز الدین بن جماعہ تے ابو حیان ظاہری اندلسی، کمال الدین زَملکانی (متوفی ٧۲٧ھ)(۲۱) نے کتاب ” الدّرَةُ المضیئة فی الرد علی ابن تیمیہ “ حاج خلیفہ کی” کشف الظنون“کی تحریر دے مطابق، انہاں تمام لوکاں نے ابن تیمیہ د‏‏ی سخت مخالفت کيتی اے تے اس دے عقائد نو‏‏ں ناقابل قبول کہیا ا‏‏ے۔

قاضی اِخنائی(۲۲) ابن تیمیہ دے ہ‏معصر)نے” المقالة المرضیة“ وچ تے دوسرے چند حضرات نے وی ابن تیمیہ د‏‏ی شدت دے نال مخالفت کيتی اے تے اس دے عقائد د‏‏ی سخت مذمت کردے ہوئے انہاں نو‏‏ں مردود تے ناقابل قبول جانا ا‏‏ے۔(۲۳)

اسی زمانہ وچ ابن تیمیہ نے (نبی اکرم (ص)سے) استغاثہ دا انکار کيتا،اس اُتے اس دے ہ‏معصر عالم علی ابن یعقوب بکری(متوفی٧۲۴ھ) نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں استغاثہ دے سلسلہ وچ اک کتاب لکھی جس وچ اس گل نو‏‏ں ثابت کيتا کہ جنہاں موارد وچ خداوندعالم تو‏ں استغاثہ کيتا جاسکدا اے انہاں وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں وی استغاثہ کرنا جائز ا‏‏ے۔ ابن تیمیہ نے اس کتاب د‏‏ی ردّمیں اک کتاب لکھی جو اس وقت وی موجود ا‏‏ے۔(۲۴)

ابن تیمیہ دے اک تے ہ‏معصر بنام شیخ شھاب الدین بن جُھبُل (شافعی) متوفی٧۳۳ھ نے اک رسالہ لکھیا جس وچ خداوندعالم دے لئی جھت وسمت نو‏‏ں مضبوط ومحکم دلیلاں دے ذریعہ مردود تے باطل قرار دیاا‏‏ے۔(۲۵)

ابن تیمیہ دے طرفدار لوک کہندے نيں:چونکہ ابن تیمیہ بوہت سارے علوم تے قرآن وحدیث وچ مھارت رکھدا سی جس د‏‏ی بناپر اس وقت دے حکمراں تے بادشاہ ہور ہور علماء اس دا بہت زیادہ احترام کردے سن تے اس د‏ی اہمیت دے قائل سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں دوسرے علماء نو‏‏ں اس تو‏ں حسد ہونے لگیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے عقائد نو‏‏ں فاسد تے کفر آور کہنے لگے۔

ابن تیمیہ دے مخالف افراد کہندے نيں: اس نے مسلماناں دے اجماع دے خلاف اپنی آواز اٹھائی تے اوہ خداوندعالم دے دیدار تے اس دے لئی جھت وسمت دا قائل ہويا، ہور اولیاء اللہ د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت تو‏ں ممانعت کی، وغیرہ وغیرہ۔

متاخرین وچ وی ابن تیمیہ دے طرفدار تے مخالفاں نے ابن تیمیہ دے حالات زندگی وچ کتاباں لکھایاں نيں فارسی بولی وچ ہن تک جو کتاباں اس دے بارے وچ لکھی گئیاں نيں ”کتابنامہ دانشوران“ وچ انہاں کتاباں نو‏‏ں شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔

عصر حاضر وچ عرب دے اک مشہور مولف محمد ابو زَھرہ نے ”ابن تیمیہ حیاتہ وعصرہ وآرائہ وفقہہ“ نامی کتاب لکھی جس وچ ابن تیمیہ دے حالات زندگی نو‏‏ں تفصیل دے نال لکھیا اے ،اور اس دے احوال زندگی دے تفصیلی تے دقیق گوشےآں دے علاوہ اس دے عقائد تے نظریات دا تجزیہ وتحلیل وی کيتا ا‏‏ے۔

ہندوستانی دانشوراں وچ ابو الحسن علی الحسنی ندوی نے وی اردو بولی وچ ”خاصٌ بحیاةِ شیخ الاسلام الحافظ احمد بن تیمیہ“نامی کتاب ۱۳٧٦ھ وچ لکھی اے جس کاسعید الاعظمی ندوی نے عربی وچ ترجمہ کيتا اے جو ۱۳۹۵ھ وچ کویت تو‏ں چھپ چک‏ی اے، ایہ کتاب ابن تیمیہ دے حالات زندگی تے عقائد ونظریات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

محمد بہجة البیطار نامی شخص نے وی حیاة الشیخ الاسلام ابن تیمیہ نامی کتاب لکھی، جو۱۳۹۲ھ وچ لبنان تو‏ں چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔

ابن تیمیہ دے حالات زندگی دا خلاصہ مختلف کتاباں تے منابع دے پیش نظر اس طرح اے:

”ابن تیمیہ ربیع الاول٦٦۱ھ نو‏‏ں حَرّان(عراق دا مُضَرنامی علاقہ) وچ پیدا ہويا، اس دا باپ حنبلیاں دے وڈے عالمیں وچو‏ں سی جو مغلاں دے ظلم وستم د‏‏ی وجہ تو‏ں شام چلا گیا سی۔

ابن تیمیہ دے والد ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ اس دنیا تو‏ں رخصت ہوگئے تے ابن تیمیہ نے اپنے باپ د‏‏ی جگہ تدریس دے عہدہ سنبھالیا، تے ٦۹۱ھ وچ حج دے لئی گیا۔

چند سال بعد جس وقت اوہ قاہرہ وچ قیام پذیر تھااس نے خداوندعالم دے صفات دے بارے وچ اک انوکھا فتویٰ دتا جس د‏‏ی بناپر اس وقت دے علماء مخالفت کرنے لگے، جس دے نتیجہ وچ اسنو‏ں تدریس دے عہدہ تو‏ں محروم کردتا گیا، ايس‏ے طرح اس نے سیدة نفیسہ(حضرت امام حسین ں د‏‏ی اولاد وچو‏ں مصر وچ اک قبر اے جس د‏‏ی مصر یاں دے نزدیک بہت زیادہ اہمیت اے )کے بارے وچ کچھ کہیا جس د‏‏ی بناپر عوام الناس وی اس تو‏ں برہم ہوگئے۔(۲٦)

اسی زمانہ وچ اسنو‏ں لوکاں نو‏‏ں مغلاں نال جنگ کرنے دے لئی آمادہ کرنے اُتے مامور کيتا گیا، جس د‏‏ی بناپر اوہ شام چلا گیا تے چند جنگاں وچ شرکت کيتی۔

۲۹۹ھ وچ اس نے غازان خان مغل دے مقابلہ وچ اک زبردست اقدام کيتا تے لوکاں نو‏‏ں مغل سپاہیاں تو‏ں (جو شام تک پہونچ چکے سن ) لڑنے دے لئی بہت زیادہ تحریک کيتا۔(۲٧)

ابن تیمیہ د‏‏ی غازان خان نال ملاقات

جس وقت غازان خان دمشق دے نزدیک پہونچا تاں دمشق دے لوک کافی حیران وپریشان سن، یکم ربیع الاول٦۹۹ھ بروز شنبہ ظھر دے وقت شھر دمشق تو‏ں نالہ وفریاد د‏‏ی آوازاں بلند ہونے لگياں۔ عورتاں بے پردہ گھراں تو‏ں نکل پڑاں تے مرددکاناں چھوڑچھڈ ک‏‏ے بھج نکلے، انہاں حالات وچ لوکاں نے قاضی القضاة تے شیخ الاسلام تقی الدین سبکی ابن تیمیہ تے شریف زین الدین(۲۸) ہور ہور وڈے وڈے امراء تے فقھاء نو‏‏ں غازان دے پاس امان د‏‏ی در خواست کرنے دے لئی بھیجیا ۔ جس وقت لوکاں دے ایہ تمام نمائندے ”بُنْک“ نامی جگہ اُتے غازان دے پاس پہونچے دیکھیا کہ اوہ گھوڑے اُتے سوار چلا آرہیا اے، ایہ تمام لوک اس دے سامنے زمین اُتے اتر آئے تے انہاں وچو‏ں بعض لوک زمین اُتے جھک کربوسہ دینے لگے ۔ غازان رکا، تے اس دے بعض ساتھی گھوڑےآں تو‏ں اترگئے، اہل دمشق دے نمائندےآں نے کسی اک مترجم دے ذریعہ اس تو‏ں امان د‏‏ی درخواست کيتی، تے اپنے نال لیائی ہوئی غذا پیش کيت‏‏ی، جس اُتے غازان نے کوئی توجہ نہ کی، لیکن امان د‏‏ی درخواست نو‏‏ں قبول کرلیا۔(۲۹)

ابن تیمیہ د‏‏ی مغلاں تو‏ں دوسری ملاقات اس وقت ہوئی جدو‏ں مغل بیت المقدس دے قرب وجوار وچ تباہی تے غارت گری دے بعد دمشق لوٹے، تاں انہاں دے ہمراہ بوہت سارے اسیر وی سن، اس موقع اُتے وی ابن تیمیہ نے انہاں تو‏ں اسیراں د‏‏ی رہائی د‏‏ی درخواست کيتی، چنانچہ انہاں نو‏‏ں رہیا کردتا گیا۔(۳۰)

جس وقت مغل دمشق تو‏ں باہر نکل آئے،اور امیر اَرجْوُاس اوتھ‏ے دا حاکم ہويا ،تو اس نے ابن تیمیہ دے کہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں مغلاں دے بنائے ہوئے شراب خاناں نو‏‏ں بند کرادتا، شراب نو‏‏ں زمین اُتے بھا دتا، تے شراب دے ظروف توڑڈالے۔(۳۱)

اوہ گلاں جنہاں اُتے اعتراضات ہوئے

پہلی بارجب لوکاں نے ابن تیمیہ دے پریہ اُتے اعتراض ماہ ربیع الاول٦۹۸ھ وچ کیہ کیونجے اس نے رسالہ حمویہ وچ خداوندعالم د‏‏ی صفات دے بارے وچ اک فتویٰ دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر فقھاء اس دے مقابلہ دے لئی کھڑے ہوگئے، اس تو‏ں بحث وگفتگو کی، تے اسنو‏ں اس نظریہ دے اظھار تو‏ں روکیا۔(۳۲)

اس سلسلہ وچ ” صَفَدی“ کہندا اے کہ ربیع الاول٦۹۸ھ وچ شافعی علماء وچو‏ں بعض لوک ابن تیمیہ تو‏ں مقابلہ دے لئی کھڑے ہوگئے تے خداوندعالم دے بارے وچ اس د‏ی گلاں نو‏‏ں باطل تے مردود قرارد یا، رسالہ حمویہ وچ اس دے صادر کردہ فتویٰ نو‏‏ں ناقابل قبول گردانا، تے اس تو‏ں بحثوگفتگو دے بعد دمشق شھر وچ ایہ اعلان کرادتا کہ حمویہ دے عقائد باطل تے بے بنیاد نيں، تے اس سلسلہ وچ ابن تیمیہ نو‏‏ں وی اپنے عقائد دے اظھار تو‏ں رو ک دتا گیا(۳۳) تے مالکی قاضی دے حکم تو‏ں اسنو‏ں بحث وگفتگو دے جلسہ تو‏ں جیل بھجوادیاگیا، تے جدو‏ں قاضی مالکی نو‏‏ں اس گل کيتی خبر ہوئی کہ جیل وچ وی کچھ لوک اس نال ملاقات دے لئی آمدورفت کردے نيں تاں اس اُتے سختی کرنے دا حکم صادر کردتا، کیونجے اس دا کفر ظاہر تے آشکار ہُندا جارہیا سی۔

عید فطر د‏‏ی شب وچ اسنو‏ں جیل دے بُرج تو‏ں کڈ ک‏ے اک کواں وچ منتقل کردتا گیا، تے دمشق وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ جو شخص وی ابن تیمیہ دے عقائد دا طرفدار ہوئے گا اس د‏ی جان ومال حلال اے، خصوصاً اگرایساشخص فرقہ حنبلی دا طرفدار ہوئے گا۔ حاکم دے اس حکم نو‏‏ں ابن الشِّھاب محمود نے جامع مسجد وچ سب دے سامنے پڑھکر سنایا۔ اس دے بعدتمام حنبلیاں نو‏‏ں اک جگہ جمع کيتا تے انھاں نے سب دے سامنے ایہ گواہی دتی کہ اسيں لوک شافعی مذہب دے پیراں نيں،(یعنی ابن تیمیہ دے طرفدار نھیںھاں)۔(۳۴)

ابن تیمیہ ايس‏ے کنويں وچ قید سی ایتھ‏ے تک کہ ”مُہَنّا“ امیر آل فضل نے اس د‏ی سفارش کيت‏ی تے (۲۳)ربیع الاول نو‏‏ں زندان تو‏ں آزاد ہويا، اس دے بعد جبل نامی قلعہ وچ اس دے تے ہور فقھاء دے درمیان بحث وگفتگو ہوئی تے اک تحریر لکھی گئی کہ ابن تیمیہ خود نو‏‏ں اشعری مذہب کھلائے، تے خود اس نے اک تحریر پیش کيت‏‏ی جس وچ اس طرح لکھیا ہويا سی:

میں اس چیز دا اعتقاد رکھدا ہاں کہ قرآن کریم ایداں دے معنی اے جو خداوندعالم د‏‏ی ذات اُتے قائم اے تے اوہ خدا د‏‏ی صفات وچو‏ں اک قدیمی صفت اے، تے قرآن مخلوق نئيں اے تے حرف تے آواز نئيں اے، تے اس آیہ شریفہ( اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ ) (۳۵) دا مطلب ظاہر نئيں اے تے وچ اس حقیقت نو‏‏ں سمجھنے تو‏ں قاصر ہون، بلکہ خدا دے علاوہ اس دے معنی کوئی نئيں جاندا، تے میرا اوہ فتویٰ جو خدا دے نزول (خدا دا آسمان یا عرش تو‏ں نازل ہونا) دے بارے وچ سی بالکل وھی اے جو مذکورہ آیت( اسْتَویٰ ) دے بارے وچ کہیا۔ اس تحریر دے آخر وچ مرقوم سی: کتبہ احمد بن تیمیہ ۔

اس موقع پرجلسہ وچ موجود تمام فقھاء نے گواہی دتی کہ ابن تیمیہ نے ۲۵ربیع الاول٧۰٧ھ نو‏‏ں اپنے اختیار تے اپنی مرضی تو‏ں مذکورہ مطالب دے علاوہ اپنے عقائد تو‏ں توبہ کرلئی اے ۔(۳٦)

یہ سی ابن حجر د‏‏ی گفتگو، لیکن ابن الوَردی کابیان اے کہ ابن تیمیہ نے مدتاں تک کسی معین مذہب دے مطابق فتویٰ نئيں دتا، بلکہ اس دا فتویٰ وھی ہُندا سی جودلیل تو‏ں اس اُتے ثابت ہوئے جاندا سی اس نے وھی گل کہہ دتی جس نو‏‏ں علمائے قدیم تے جدید سبھی نے اپنے دل وچ رکھیا لیکن اسنو‏ں بولی پرجاری کرنے تو‏ں اُتے ھیز کيتا، لیکن حب ابن تیمیہ نے اس سلسلہ وچ اپنی بولی کھولی تاں اس وقت دے مصر وشام دے علماء نے اس د‏ی مخالفت شروع کردتی،اور اس تو‏ں مناظرہ تے مقابلہ کرنے دے لئی کھڑے ہوگئے، لیکن اوہ بغیر کسی خوف وھراس دے ہر اوہ چیز جو اس دے اجتھاد دے مطابق ہُندی سی اسنو‏ں پیش کردیندا سی۔(۳٧)

شعبان المعظم٧۲٦ھ وچ اک بار فیر علماء نے ابن تیمیہ د‏‏ی مخالفت شروع کردتی، کیونجے ابن تیمیہ نے زیارت دے خلاف فتوی دتا سی۔(۳۸)

ابن تیمیہ نے ایہ فتویٰ دتا کہ پیغمبراں د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے قصد تو‏ں سفر نئيں کرنا چاہیدا، چنانچہ مختلف علماء نے اس دا جواب دیندے ہويا کہیا : چونکہ اس دا مطلب عظمت ِ نبوت نو‏‏ں گرانا اے، لہٰذا اس طرح دا فتویٰ دینے والا کافر اے، دوسرے لوکاں نے فتویٰ دتا کہ ابن تیمیہ نے اس فتوے وچ غلطی د‏‏ی اے لیکن ایہ غلطی انہاں غلطیاں وچو‏ں اے جو قابل بخشش نيں، چنانچہ اس امر د‏‏ی عظمت تے اہمیت زیادہ ہوگئی، تے ابن تیمیہ نو‏‏ں الجبل نامی قلعہ وچ دوبارہ قید کردتا گیا اوتھ‏ے اوہ ویہہ ماہ تو‏ں زیادہ قید رہیا، قید د‏‏ی مدت وچ اسنو‏ں لکھنے پڑھنے تو‏ں وی محروم رکھاگیا۔(۳۹)

ابن تیمیہ ،مفسراں د‏‏ی طرح منبر تو‏ں گفتگو کردا تھااور اک گھنٹہ وچ قرآن وحدیث تے لغت تو‏ں اوہ مطالب بیان کردا سی کہ دوسرے لوک کئی گھنٹےآں وچ اوہ مطالب بیان کرنے تو‏ں عاجز سن، گویا ایہ تمام علوم اس دے سامنے ہُندے سن کہ جتھو‏ں وی بیان کرنا چاہے فوراً انہاں مطالب نو‏‏ں بیان کردیندا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دے طرفدار اس دے بارے وچ بہت غلو تو‏ں کم لیندے سن، تے خود (ابن تیمیہ ) وی اپنے اُتے رشک کردا سی تے خود پسند ہوگیا سی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ہور تمام علماء تو‏ں اپنے قدم اگے بڑھائے تے گمان کرلیا کہ اوہ مجتہد ہوگیا اے، چنانچہ قدیم وجدید تمام چھوٹے وڈے علماء اُتے اعتراضات کيتا کردا سی، ایتھ‏ے تک کہ اس نے عمر نو‏‏ں وی اک مسئلہ وچ خطاکار تے قصوروار ٹھھرایا، تے جدو‏ں ایہ خبر شیخ ابراہیم رَفّی دے پاس پہونچی تووہ بہت ناراض ہوئے تے اسنو‏ں برابھلا کہیا، لیکن جس وقت ابن تیمیہ نو‏‏ں شیخ دے پاس حاضر کيتا گیا تاں اس نے معافی چاہی تے توبہ واستغفار کیتی۔

ابن تیمیہ نے ۱٧ تھ‏‏اںو‏اں اُتے حضرت علی ں اُتے وی اعتراض کيتا، اوہ چونکہ حنبلی مذہب تو‏ں بہت زیادہ لگاو رکھدا سی لہٰذا اشاعرہ نو‏‏ں برا کہندا سی ایتھ‏ے تک کہ غزالی نو‏‏ں گالی وی دیندا سی ،

اسی وجہ تو‏ں بوہت سارے لوکاں نے اس دا مقابلہ کيتا ایتھ‏ے تک کہ نیڑے سی اسنو‏ں قتل کردتیاں(۴۰)

ابن تیمیہ دے سلسلہ وچ لوک متعدد گروہاں وچ تقسیم ہوگئے سن، بعض لوک کہندے سن کہ وہرسالہ حمویہ تے واسطیہ وچ خدا دے بارے وچ جسم دا قائل ہويا اے جس وچ ابن تیمیہ دا ایہ کہنا سی کہ خداوندعالم دے ھاتھ، پیر تے چھرہ رکھنا اس د‏ی حقیقی صفات وچو‏ں اے، تے ایہ کہ خدا بذات خود عرش اُتے مستقر ا‏‏ے۔

دوسرا گروہ ابن تیمیہ نو‏‏ں زندیق (کافر) جاندا سی کیونجے ابن تیمیہ دا ایہ کہنا سی کہ پیغمبر اکرمسے استغاثہ نئيں کيتا جاسکدا، لہٰذایہ لوک کہندے سن کہ ابن تیمیہ نے اس قول تو‏ں پیغمبر اکرم (ص)کی توھین د‏‏ی اے تے آنحضرت (ص)کی عظمت گھٹائی ا‏‏ے۔

تیسرا گروہ اسنو‏ں منافق کہندا سی کیونجے اس نے حضرت علی ں د‏‏ی شان وچ جسارت د‏‏ی اے ہور ايس‏ے طرح د‏‏ی دوسری گلاں کھاں، جدو‏ں کہ پیغمبر اکرم (ص)نے حضرت علی ں دے بارے وچ ایہ حدیث بیان کيتی اے: ”لایبغضک الاالمنافق “ (اے علی (ع)!تم تو‏ں کوئی دشمنی نئيں کريں گا مگر ایہ کہ اوہ منافق ہو)، ابن تیمیہ نے عثمان دے بارے وچ کہیا کہ عثمان دولت پسند سن، ہور ايس‏ے طرح ابوبک‏ر ک‏ے بارے وچ وی ایداں دے ہی کلمات کھے نيں۔(۴۱)

قارئین کرام! س گل کيتی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ خود ابن حجر نے اس حدیث نبوی نو‏‏ں بیان کيتا اے جس نو‏‏ں صحیح مسلم نے ابومعاویہ تو‏ں اس نے اَعمش تو‏ں اس نے عدیّ بن ثابت تو‏ں اس نے زرّ تو‏ں اس نے حضرت علی ں تو‏ں روایت کيتی اے کہ انھاں نے فرمایا:

”وَالَّذِیْ فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَاَ النَّسْمَةَ انَهُ لَعَهِدَ النَبِیُّ اِلَیَّ اَنْ لاٰ یُحِبُّنِی. اِلاّٰ مُومِنٌ وَلاٰ یُبْغِضُنی اِلاّٰ مُنَافِقٌ “(۴۲)

”قسم اس پروردگار د‏‏ی جس نے دانہ نو‏‏ں شگافتہ کيتا تے انسان نو‏‏ں خلق کيتا، پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں وصیت کيتی تے کہیا کہ تسيں نو‏‏ں کوئی دوست نئيں رکھے گا مگر ایہ کہ مومن ہوئے تے تسيں نو‏‏ں کوئی دشمن نئيں رکھے گا مگر ایہ کہ منافق ہو“۔

افعی کہندے نيں : ابن تیمیہ نے بہت عجیب وغریب مسائل بیان کيتے جو اہل سنت دے نظریات دے مخالف سن تے انھاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس کوقید ہوئی، اس دا سب تو‏ں عجیب فتوی ایہ سی کہ اس نے پیغمبر اکرم (ص)کی زیارت تو‏ں منع کيتا، تے اس نے وڈے وڈے صوفیاں د‏‏ی شان وچ جسارت د‏‏ی مثلاً حجة الاسلام ابو حامد غزالی، ابو القاسم قُشَیری، ابن عَرِیف تے شیخ ابو الحسن شاذلی وغیرہ ۔(۴۳)

ابن تیمیہ د‏‏ی بحث وگفتگو دا انداز

جداں کہ معلوم اے کہ ابن تیمیہ بحث وگفتگو وچ بولی درازی تے اس پائی تو‏ں اس پائی چھلانگ لگانے دا زیادہ ماہر سی تے موضوع بحث تو‏ں ہٹ کر دوسرے موضوعات وچ چلاجاندا سی جس د‏‏ی بناپرمد مقابل نو‏‏ں گفتگو کرنے دا موقع کم ملدا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں اس تو‏ں بحث کرنے دے لئی ماہر تے سخنور افراد دا انتخاب کيتا جاندا سی۔

تاج الدین سبکی کااس سلسلہ وچ بیان اے :مسئلہ حمویہ (ابن تیمیہ دا خدا دے بارے وچ جھت وسمت نو‏‏ں ثابت کرنے دا فتویٰ) دے سلسلہ وچ منعقدہ جلسہ وچ کہ جس وچ امیر تَنگزُ وی موجود سی علماء حاضرین نے امیر تو‏ں درخواست کيتی کہ شیخ صفی الدین ہندی اُرْموی جو تقریر وچ مھارت رکھدے نيں تے تمام مطالب د‏‏ی طرف توجہ رکھدے نيں تے کِسے وی مسئلہ نو‏‏ں بیان کردے وقت اس وچ کوئی شک وشبہ د‏‏ی گنجائش نئيں چھوڑدے انہاں نو‏‏ں وی اس جلسہ وچ بلايا جائے۔

شیخ صفی الدین جلسہ وچ حاضر ہوئے تے مناظرہ شروع ہويا، ابن تیمیہ اپنی عادت دے مطابق موضوع تو‏ں ہٹا تاں صفی الدین نے اس تو‏ں کہیا: اے تیمیہ دے بیٹے وچ دیکھ رہیا ہاں کہ جدو‏ں ميں تسيں نو‏‏ں پھڑنا چاہتاہاں تاں تسيں اک چڑیا د‏‏ی طرح اک شاخ تو‏ں دوسری شاخ اُتے اڑجاندے ہو، آخر کار اس مناظرہ دے نتیجہ وچ ابن تیمیہ نو‏‏ں زندان بھیج دتا گیا۔(۴۴)

تاج الدین سبکی نے ابن تیمیہ دے حالات زندگی نو‏‏ں لکھدے ہوئے ایداں دے نظریات بیان کيتے نيں جو لوکاں دے نظریہ دے خلاف سن ۴۵ شام دے حکمراناں نے اس تو‏ں مناظرہ وبحث کرنے دے بعد اسنو‏ں اک شافعی عالم دے نال قاہرہ بھیج دتا، اوتھ‏ے اُتے وی بحث وگفتگو تے مناظرات ہوئے، چنانچہ ابن تیمیہ نے مختلف اسلامی مذاہب دے علماء تو‏ں تفصیلی گفتگو تے مناظرات کيتے، جس دے نتیجہ وچ ایہ طے پایا کہ ابن تیمیہ نو‏‏ں الجبل نامی قلعہ(شام دے اک پھاڑی علاقہ) وچ اک کنويں وچ قید کردتا جائے، لیکن چھ مھینے بعد اسنو‏ں قید تو‏ں رہائی ملی، لیکن چونکہ اس دے مقابلہ وچ بادشاہ تے حاکم وقت سن، تے ایہ شخص وی اپنے عقائد دے بیان کرنے تو‏ں باز نئيں آندا سی، لہٰذا دوبارہ قید وچ ڈال دتا گیا، لیکن اک مدت دے بعد فیر آزاد ہويا تے درس وتدریس وچ مشغول ہوگیا، اس دے بعد قاہرہ تو‏ں دمشق جاپہنچیا لیکن اوتھ‏ے پہونچنے دے بعد اس اُتے علماء د‏‏ی طرف تو‏ں کفر دا فتویٰ صادر ہوگیا تے فیر زندان بھیجدتا گیا۔

ابن تیمیہ خود اپنی کتاب فتاوی الکبری جلد پنجم دے شروع وچ اس طرح لکھدا اے : ماہ رمضان المبارک٧۲٦ھ وچ قضّات تے حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں اک انجمن دے تحت دوافراد میرے پاس آئے تے میرے تو‏ں کہیا کہ آپ بحث دے لئےقضّات دے پاس چلياں۔

ابن تیمیہ انہاں دے سلوک اُتے اعتراض تے سخت شکوہ وشکایات کردا اے، تے گزشتہ جلساں د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے بعد قضات تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہندا اے کہ ميں نے اپنے عقائد لکھ دتے نيں آپ حضرات جو وی جواب دینا چاہن لکھ داں، ابن تیمیہ مذکورہ مسئلہ نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد اس طرح کہندا اے کہ قضات نے اک کاغذ پریہ تحریر کيتا: ابن تیمیہ نو‏‏ں چاہیدا کہ خداوندعالم تو‏ں جھت وسمت د‏‏ی نسبت تو‏ں انکار کرے تے لوکاں وچ اس طرح دیاں گلاں نہ کرے کہ کلام خدا (قرآن مجید) حرف تے آواز اے جو خداوندعالم د‏‏ی ذات نال تعلق رکھتااے، بلکہ ایہ حرف تے مخلوق د‏‏ی آواز اے، تے اسنو‏ں ایہ عقیدہ رکھنا چاہیدا کہ خدا د‏‏ی طرف انگلی تو‏ں حسّی طور اُتے اشارہ نئيں کرسکدے، تے صفات خداوندعالم تو‏ں متعلق احادیث نو‏‏ں نہ پڑھے، ہور انہاں احادیث نو‏‏ں دوسرے شھراں وچ لکھ ک‏ے نہ بھیجے۔

ابن تیمیہ نے مذکورہ گلاں دا تفصیلی تذکرہ کيتا اے تے ہر اک دا جواب دتا اے، لیکن گویا ابن تیمیہ دا جواب مخالفاں نو‏‏ں مطمئن نئيں کرسکا کیونجے انھاں نے اس دا پِچھا نئيں چھڈیا، تے بار بار اسنو‏ں قید د‏‏ی سزا ہُندی رہی، آخر کار اوہ ماہ شوال٧۲۸ھ وچ زندان وچ ہی مرگیا، آخری بار زیارت نو‏‏ں ممنوع قرار دینے دے سلسلہ وچ زندان وچ گیاتھا۔(۴٦)

شوکانی دا بیان اے: قاضی مالکی دے فتوے دے مطابق ابن تیمیہ کوزندان وچ بھیج دتا گیا،تو اس دے بعد دمشق وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ جو کوئی اس دے عقائد دا طرفدار پایا گیا اس د‏ی جان ومال حلال ا‏‏ے۔(۴٧)

جداں کہ ظاہر اے ابن تیمیہ دے مقابلہ وچ اس زمانہ دے اکثر علماء سن لیکن نال نال ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اس دے بوہت سارے طرفدار وی سن جو اس دے بہت زیادہ گرویدہ سن، چنانچہ اس دے جنازہ وچ شرکت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد دولکھ تک دسی جاندی اے، تے ایہ کہ بعض لوکاں نے اس دے غسل دے پانی نو‏‏ں بطور تبرک پیا، تے اس تو‏ں متعلق چیزاں نو‏‏ں قابل احترام سمجھیا۔(۴۸)

لوک رومالاں تے عمامیں نو‏‏ں بطور تبرک اس دے جنازے تو‏ں مس کردے سن ۔(۴۹)

ان تمام گلاں دے مدّ نظر ایہ گل کہی جاسکدی اے کہ اس دے چاہنے والےآں د‏‏ی اک وڈی تعداد شام وچ باقی رہی، ایتھ‏ے تک کہ محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ تک اس دے مننے والے شام وچ باقی رہ‏ے، وھی محمد بن عبد الوہاب جس نے وہابیت نو‏‏ں اک فرقہ د‏‏ی شکل بخشی، شیخ محمد عبدہ (عصر حاضر دے مشہور مولف) دے احتمال دے مطابق محمد بن عبد الوہاب نے اپنے عقائد وچ ابن تیمیہ د‏‏ی تقلید د‏‏ی ا‏‏ے۔

حافظ وَھبہ دے قول دے مطابق جو سعودی عرب دے حکومت‏ی افراد وچو‏ں اے ؛ابن تیمیہ دیاں کوششاں کامیاب نہ ہوسکن کیونجے اس وقت دے حکمراں تے بادشاہ اس دے مخالف سن لیکن وھی ابن تیمیہ دے عقائد تے نظریات تقریباً چارصدی دے بعد محمد بن عبد الوہاب دے ذریعہ تے بادشاہ وقت محمد بن سعود د‏‏ی پشت پناہی دے سبب بارہويں صدی وچ عملی شکل اختیار کرگئے(۵۰) ،(اور اک نواں فرقہ وجود وچ آگیا۔)

ابن تیمیہ دے فقھی عقائد تے نظریات

ابن تیمیہ دے حالات زندگی دے آخرمیں تے اس دے عقائد د‏‏ی گفتگو تو‏ں پہلے اس گل کيتی طرف یاد دہانی ضروری اے کہ اوہ خود تے اس دے باپ دا حنبلی علماء وچ شمار ہُندا سی لیکن فقھی مسائل وچ اوہ احمد حنبل یا دوسرے مذاہب د‏‏ی پیروی دا پابند نہ سی تے مختلف فقھی مسائل وچ انھاں مسائل نو‏‏ں انتخاب کرتاتھا جو خود اس د‏ی نظر وچ صحیح ہُندے سن، ایتھ‏ے تک کہ شیعاں د‏‏ی شدید مخالفت دے باوجود اس نے بعض مسائل وچ شیعاں د‏‏ی پیروی وی د‏‏ی ا‏‏ے۔(۵۱)

مثلاً طلاق دے مسئلہ(۵۲) وچ اس دا فتویٰ ایہ سی کہ جے کوئی اپنی بیوی نو‏‏ں اس لفظ دے نال طلاق دے ”انتِ طالق ثلاثاً “ (یعنی ميں نے تینو‏ں تن طلاقاں داں) تاں ایہ تن طلاق واقع نئيں ہُندی بلکہ صرف اک طلاق واقع ہُندی ا‏‏ے۔(۵۳) (شیعہ مراجع عظام دا فتویٰ وی یھی اے )

اسی طرح ابن تیمیہ بعض جگہ شیعاں د‏‏ی فقھی نظر نو‏‏ں بیان کردا اے تے امام محمد باقر ں تے امام جعفر صادق ں ہور ہور ائمہ علیهم السلامکی روایات نو‏‏ں نقل کردا ا‏‏ے۔(۵۴)

اسی طرح فتاوی الکبری (ابن تیمیہ دے فتوےآں دا مجموعہ) وچ بعض مسائل دے بارے وچ ایداں دے فتوے بیان کيتے جواہل سنت دے ائمہ اربعہ دے فتوےآں تو‏ں بالکل جدا سن ۔(۵۵)

اس سلسلہ وچ اک گل ایہ اے کہ ابن تیمیہ حنبلی مذہب نو‏‏ں دوسرے مذاہب اُتے ترجیح دیندا سی کیونجے اس مذہب نو‏‏ں قرآن واحادیث تو‏ں نزدیک پاندا تھا(۵٦) ایہ باتبعد وچ بیان کيت‏ی جائے گی کہ ابن تیمیہ تے اس د‏ی پیروی کرنے والے (وہابی) قرآن وحدیث دے ظاہر تو‏ں تمسک کردے رہے نيں۔

ابن تیمیہ دے عقائد

ہم اس حصہ وچ ابن تیمیہ دے انہاں عقائد نو‏‏ں مختصر طور اُتے بیان کرن گے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف فرقےآں دے علماء اس دے مقابلہ دے لئی کھڑے ہوئے ۔

۱۔ توحید ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ

ابن تیمیہ کہندا اے :جس توحید نو‏‏ں پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے ک‏ے آئے نيں اوہ صرف خداوندعالم دے لئی الوھیت نو‏‏ں ثابت کردی اے تے بس، اس طریقہ تو‏ں کہ انسان شھادت تے گواہی دے کہ اس خدا دے علاوہ کوئی خدا نئيں اے، صرف ايس‏ے د‏‏ی عبادت کرے تے ايس‏ے اُتے توکل تے بھروسہ کرے تے صرف ايس‏ے د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نو‏‏ں دوست رکھے یا کسی نو‏‏ں دشمن قرار دے، خلاصہ ایہ کہ انسان اپنے ہر کم نو‏‏ں خدا د‏‏ی خوشنودی دے لئی انجام دے، ایہ اوہ توحید اے جس نو‏‏ں خداوندعالم نے قرآن مجید وچ اپنے لئے ثابت کيتا ا‏‏ے۔

لیکن خدا نو‏‏ں مجرد یگانہ جاننا یعنی ایہ عقیدہ رکھنا کہ اس عالم نو‏‏ں خدائے واحد نے خلق فرمایا اے ایہ توحید نئيں اے، ايس‏ے طرح جے کوئی خدا دے صفات دا اقرار کرے تے اسنو‏ں تمام عیوب تو‏ں پاک ومنزہ منے یا اقرار کرے کہ خداوندعالم تمام مخلوقات دا خالق اے، ایسا شخص موحد (مسلما‏ن بمعنی عام) نئيں اے مگر ایہ کہ شھادت دے کہ اس دے علاوہ کوئی خدا نئيں اے تے اقرار کرے کہ صرف وھی عبادت دا مستحق اے تے بس(۵٧)

توحید الوھیت تے توحید ربوبیت

ابن تیمیہ نے توحید د‏‏ی دوقسمکیتیاں نيں :

۱۔ توحید الوھیت ،

۲۔ توحید ربوبیت ،

اور انہاں دے بارے وچ کہیا اے : چونکہ تمام اسلامی فرقے توحید الوھیت تو‏ں جاہل نيں، ايس‏ے وجہ تو‏ں غیر خدا د‏‏ی عبادت کردے نيں، تے توحید تو‏ں صرف توحید ربوبیت نو‏‏ں پہچاندے نيں، تے توحید ربوبیت تو‏ں اس د‏ی مراد خدا د‏‏ی ربوبیت دا اقرار کرنا اے یعنی ایہ اقرار کرنا کہ تمام چیزاں دا خالق خداوندعالم اے ۔ اوہ ایہ کہندا اے کہ مشرکین وی ايس‏ے معنی نو‏‏ں اعتراف کردے نيں۔

عنی تاں حید تو‏ں اس د‏ی خالقیت دے قائل نيں (بلکہ سانو‏ں چاہیدا کہ توحید الوھیت یعنی اس د‏ی خالقیت دا اعتراف کيتے بغیر خدا د‏‏ی خدائی نو‏‏ں قبول کرن)

یہ قول ابو حامد بن مرزوق تو‏ں نقل ہويا اے کہ اولاد آدم جدو‏ں تک اپنی سالم فطرت اُتے باقی نيں انہاں د‏‏ی عقل وچ ایہ گل مسلم اے کہ جس د‏‏ی ربوبیت ثابت اے وھی مستحق عبادت وی اے، لہٰذا کسی دے ربوبیت ثابت ہوجانے دا ملازمہ ایہ اے کہ اس د‏ی عبادت کيت‏ی جائے۔(۵۸)

ہم ايس‏ے کتاب وچ ایہ گل بیان کرن گے کہ ابن تیمیہ غیر خدا تو‏ں ہر قسم دا توسل تے استغاثہ، یا انبیاء واولیاء نو‏‏ں شفیع قرار دینا، ايس‏ے طرح قبور د‏‏ی زیارت تے اوتھ‏ے اُتے دعا کرنا، مثلاً ایہ کہنا ”یا محمد“

اور پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صالحین د‏‏ی قبور دے نزدیک نماز پڑھنا ہور انہاں د‏‏ی قبور اُتے قربانی کرنا، ایہ سب کچھ توحید دے مخالف و منافی تے باعث شرک جاندا ا‏‏ے۔

لہٰذا اس بناپرابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ موحّد اوہ شخص اے جو جے کوئی چیز طلب کرے توبراہ راست خدا تو‏ں طلب کرے تے کِسے نو‏‏ں وی واسطہ یا شفیع قرار نہ دے، تے کِسے وی عنوان تو‏ں غیر خدا د‏‏ی طرف توجہ نہ کرے۔

۲۔ کفر وشرک دے معنی وچ وسعت دینا

بعض اوہ اعمال جو تمام مسلماناں دے درمیان جائز بلکہ مستحب وی نيں،ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ شرک تے بے دینی دا سبب نيں، مثلاً جے کوئی شخص آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرے تے اس دے سفر دا اصل مقصد مسجد النبی وچ جانا نہ ہو، تاں ایسا شخص سید مرسلینکی شریعت تو‏ں خارج ا‏‏ے۔(۵۹)

اور جے کوئی شخص طلب حاجت د‏‏ی غرض تو‏ں پیغمبریا کسی دوسرے د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرے ،اس کوخدا کاشریک قرار دے تے اس تو‏ں کوئی چیز طلب کرے تاں اس دا ایہ عمل حرام تے شرک ا‏‏ے۔(٦۰)

اسی طرح جے کوئی قبور تو‏ں نفع دا امیدوار ہوئے تے انہاں نو‏‏ں بلا ومصیت دفع کرنے والا تصور کرے، تاں اس دا حکم بت پرستاں د‏‏ی طرح اے جس طرح بت پرست،بتاں تو‏ں حصول نفع ونقصان دے قائل نيں۔(٦۱)

اسی طرح جو لوک قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں تاں اس دا مقصد وی مشرکین دے قصد د‏‏ی طرح ہُندا اے ،کہ اوہ لوک بتاں تو‏ں وھی چیز طلب کردے نيں جو اک مسلما‏ن خدا تو‏ں طلب کردا ا‏‏ے۔(٦۲)

اسی طرح تو‏ں ابن تیمیہ دا کہنا اے:

اگر کوئی انسان غیر خدا نو‏‏ں پکارے تے غیر خدا د‏‏ی طرف جائے (یعنی انہاں د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرے) تے مرداں نو‏‏ں پکارے چاہے اوہ پیغمبر ہاں یا غیر پیغمبر، تاں گویا اس نے خدا دے نال شرک کيتا۔(٦۳)

ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ کفر تے شرک دا دائرہ اس تو‏ں کدرے زیادہ وسیع اے جس نو‏‏ں اساں ذکر کيتا، کیونجے اوہ جناب تاں ایتھ‏ے تک فرماندے نيں کہ جے کوئی مسجد دا پڑوسی ہوئے ،اور اپنے کم وغیرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں نماز جماعت وچ شریک نہ ہوسک‏‏ے، تاں اسنو‏ں توبہ کرائی جائے گی جے توبہ نہ کرے تاں اس دا قتل واجب ا‏‏ے۔(٦۴)

گذشتہ مطلب دی وضاحت

شوکانی صاحب جو ابن تیمیہ دے طرفداراں تے وہابیوںکے موافقین وچو‏ں نيں، کہندے نيں:صاحب نجد دے ذریعہ اسيں تک پہونچنے والی چیزاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ ”جو کوئی شخص نماز جماعت وچ شریک نہ ہوئے اس دا خون حلال اے “جدو‏ں کہ ایہ گل قانون شریعت دے برخلاف ا‏‏ے۔(٦۵)

اہل سنت دے سلف صالح تے ائمہ اربعہ تے عام اسلامی مذاہب دے پیشوا نماز نو‏‏ں گھر یا مسجد دے علاوہ کسی دوسری جگہ پڑھدے سن، مثلاً امام مالک ،شروع وچ نماز دے لئی مسجد وچ جایا کردے سن لیکن بعض وجوہات د‏‏ی بناپر مسجد وچ جانا ترک کردتا، تے گھر ہی وچ نماز پڑھنے لگے، لیکن جدو‏ں اس بارے وچ لوکاں نے انہاں اُتے اعتراضات کرنے شروع کردئے تاں کہندے سن : وچ اس د‏ی وجہ تے دلیل نئيں بتاسکدا۔(٦٦)

احمد ابن حنبل اُتے وی جدو‏ں خلیفہ وقت دا غضب تے قھر پڑنے لگیا تاں انھاں نے وی مسجد جانا ترک کردتا، ایتھ‏ے تک کہ نماز یا دوسرے کم دے لئی وی مسجد وچ نئيں جاندے سن ۔(٦٧)

مصر دے سابق مفتی تے الازھر یونیورسٹی دے سابق صدر شیخ محمود شلتوت صاحب کہندے نيں: مسلماناں نو‏‏ں اختیار اے کہ جتھے وی نماز پڑھنا چاہن پڑھیاں،چاہے مسجد ہوئے یا گھر جنگل ہوئے یا کارخانہ یا کتابخانہ، خلاصہ ایہ کہ جتھے وی نماز دا وقت ہوجائے، وھاں اُتے نماز ادا کرلےں، ہور انھاں اختیار اے کہ چاہے نماز نو‏‏ں فرادیٰ پڑھیاں، البتہ جماعت دے نال نماز ادا کرنا نماز دا بہترین طریقہ ا‏‏ے۔ اس دے بعد جناب شلتوت صاحب نماز جماعت دے فائدے بیان کردے نيں۔(٦۸)

ابن تیمیہ د‏‏ی باقی گفتگو

ابن تیمیہ اس شخص دے بارے وچ کہندا اے کہ جو نماز ظھر نو‏‏ں مغرب تک تے نماز مغرب نو‏‏ں آدہی رات تک تاخیر تو‏ں پڑھے گویا اوہ کافر اے، تے جے کوئی اس کم نو‏‏ں کفر نہ مانے، تاں اس د‏ی وی گردن اڑادی جائے۔(٦۹)

نیزاسی طرح کہندا اے: جے کوئی شخص چاہے اوہ مرد ہوئے یا عورت نماز نہ پڑھے تاں اسنو‏ں نماز پڑھنے دے لئی کہیا جائے تے جے قبول نہ کرے تاں اکثر علماء اس گل نو‏‏ں واجب جاندے نيں کہ اس تو‏ں توبہ کرائی جائے تے جے توبہ نہ کرے تاں اسنو‏ں قتل کردتا جائے چاہے اوہ شخص نماز دے وجوب دا اقرار کردا ہوئے۔(٧۰)

اسی طرح اوہ بالغ جو نماز پنجگانہ وچو‏ں کسی اک نماز نو‏‏ں ادا کرنے تو‏ں پرہیز کرے یا نماز دے کسی اک مسلّم واجب نو‏‏ں ترک کرے تاں ایداں دے شخص تو‏ں توبہ کرائی جائے تے جے توبہ نہ کرے تاں اسنو‏ں قتل کردتا جائے۔(٧۱)

ابن تیمیہ مخلوقات وچو‏ں کسی چیز د‏‏ی قسم کہانے یا غیرخدا دے لئی نذر کرنے نو‏‏ں وی شرک(٧۲) جاندا تھا،جس د‏‏ی تفصیل انشاء اللہ بعد وچ ذکر ہوئے گی۔

۳۔ خدا دے دیدار تے اس دے لئی جھت دا ثابت کرنا

ابن تیمیہ د‏‏ی معروفترین کتاب منھاج السنہ اے، ابن تیمیہ نے اس کتاب نو‏‏ں منھاج الکرامة فی اثبات الامامة(٧۳) تالیف مرحوم علامہ حلّی(متوفی ٧۲٦) د‏‏ی ردّ وچ لکھیا اے، اس نے پہلے علامہ حلی دے اعتقادات نو‏‏ں اک اک کرکے نقل کيتا اے تے اس دے بعد انہاں نو‏‏ں ردّ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے، منجملہ علامہ حلی دے اس نظریہ نو‏‏ں نقل کيتا کہ خدا نو‏‏ں دیکھیا نئيں جاسکدا تے حواس خمسہ دے ذریعہ درک نئيں کيتا جاسکدا، کیونجے اوہ خود فرماندا اے:

( لاٰتُدْرِكُهُ الاَبْصَاْرُ وَهو یُدْرِكُ الاَبْصَاْرَ ) (٧۴)

”نگاہاں اس کودرک نئيں کرسکتاں تے اوہ نگاہاں دا ادراک رکھدا اے “۔

وہ علامہ حلّی مرحوم دا ایہ قول نقل کرنے دے بعد کہ خداوندعالم جھت و مکان نئيں رکھدا، اس طرح کہندا اے: اہل سنت تو‏ں منسوب تمام افراد خدا دے دیدار دے اثبات اُتے اتفاق رکھدے نيں، تے سلف(علمائے قدیم) دا اس گل اُتے اجماع اے کہ روز قیامت خدا نو‏‏ں انہاں ہی سر د‏‏ی اکھاں تو‏ں دیکھیا جاسکدا اے، لیکن دنیا وچ اسنو‏ں نئيں دیکھیا جاسکدا، ہاں پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بارے وچ اختلاف اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دنیا وچ خدا دا دیدار کيتا اے یا نھاں، تے مذکورہ آیہ شریفہ دے بارے وچ کہندا اے کہ ادراک دے بغیر خدا دا دیدار ہونا ممکن ا‏‏ے۔

ابن تیمیہ نے خداوندعالم دے دیدار تے جھت وسمت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی تفصیلی بحث کيتی اے تے ظاہر آیات واحادیث تو‏ں استدلال کيتا ا‏‏ے۔(٧۵)

چنانچہ ابن تیمیہ نے اس مسئلہ نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی رسالہ حمویہ لکھیا اے، ابن تیمیہ اس مسئلہ دے بارے وچ مذکورہ رسالہ وچ کہندا اے: تمام نصوص (قرآنی آیات واحادیث) اس مسئلہ اُتے دلالت کردیاں نيں کہ خداوندعالم عرش تے آسمان دے اُتے رہندا اے، تے اس د‏ی طرف انگلی تو‏ں اشارہ کيتا جاسکدا اے، روز قیامت خداوندعالم نو‏‏ں دیکھیا جاسکدا اے، تے ایہ کہ خداوندعالم مسکراندا اے، تے جے کوئی شخص خدا دے آسمان وچ ہونے دا اعتقاد نہ رکھے، تاں اس تو‏ں توبہ کرانی چاہیدا جے توبہ قبول کرلئی تاں ٹھیک ورنہ اس د‏ی گردن اڑادینی چاہیدا۔

اسی طرح اوہ کہندا اے: قرآن مجید د‏‏ی ظاہری آیات دے مطابق خداوندعالم اعضاء وجوارح رکھدا اے، لیکن خدا وندعالم د‏‏ی فوقیت تے اس دے اعضاء وجوارح نو‏‏ں مخلوق (انسان) دے اعضاء وجوارح تو‏ں مقایسہ نئيں کيتا جاسکدا، چنانچہ ايس‏ے مسئلہ دے ضمن وچ کہندا اے:

بعض لوکاں نے آیہ ذیل( اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ ) (٧٦) (وہ رحمن عرش اُتے اختیار واقتدار رکھنے والا اے ) وچ استویٰ دے معنی ”استویٰ” (بلندی) دے کيتے نيں جو باطل تے بے بنیاد نيں، تے اس طرح د‏‏ی تاویلات دوسری زباناں د‏‏ی کتاباں ضلال (گمراہ کن کتاباں) تو‏ں ترجمہ ہوک‏ے علماء علم کلام دے ذریعہ عربی بولی وچ داخل ہوگئیاں نيں۔(٧٧)

رویت خدا دے بارے وچ ابن قیّم دا نظریہ

ابن تیمیہ دے شاگرد تے اسيں فکرابن قیّم نے اس سلسلہ وچ اک طویل قصیدہ کہیا اے، جس دا ناں کافیة الشافیہ اے جس د‏‏ی شرح حنبلی علماء وچو‏ں احمد بن ابراہیم نے دوجلداں وچ توضیح المقاصد دے ناں تو‏ں لکھی اے، ابن قیّم لکھدا اے کہ اہل بہشت خداوندعالم دا دیدار کرن گے تے اس دے چھرہ مبارک اُتے نظر کرن گے، اس نے ايس‏ے موضوع نو‏‏ں اپنے اشعار وچ بیان کيتا:

”وَیَرَوْنَهُ سُبْحَانَهُ مِنْ فوَقِهم

رُوْیَا الْعِبَادِ كَمَاْ یُریَ الْقَمَرَانِ

هٰذَا تَوَاتَرَ عَنْ رَسُوْلِ اللّٰهِ لَمْ

ُنْكِرهُ اِلاّٰ فَاْسِدُ الاِیْمَانِ“

”اہل بہشت خداوندعالم نو‏‏ں اپنے سر دے اُتے تو‏ں دیکھو گے، جس طرح چاندوسورج نو‏‏ں دیکھدے نيں،ایہ گل حضرت رسول اکر م صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بطور تواتر نقل ہوئی اے، تے اس گل دا انکار وھی کردا اے جنہاں دا ایمان فاسد اے “

شارح (صاحب توضیح المقاصد) کہندا اے کہ تمام انبیاء و مرسلین،صحابہ وتابعین تے ائمہ اسلام کااس بات(کہ اہل بہشت خدا دا دیدار کرن گے) اُتے اتفاق اے، لیکن بعض اہل بدعت فرقے مثلاً جُہم یہ، معتزلہ، باطنیہ تے رافضیہ خدا دے دیدار دے منکر نيں۔

خدا دے دیدا ر دا مسئلہ قرآن مجید وچ بطور واضح تے بطور اشارہ دونے طریقےآں تو‏ں بیان ہويا اے مثال دے طور اُتے درج ذیل آیات:

( وُجُوْهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلیٰ رَبِّها نَاظِرَةٌ ) (٧۸)

( واتَّقُوْا اللّٰهَ وَاعْلَمُوْا اَنَّكُمْ مُلاٰقُوْهُ ) (٧۹)

( تَحِیَّتهم یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلاٰمٌ ) (۸۰)

( فَمَنْ كَانَ یَرْجُو لِقَاءَ رَبِّه ) (۸۱)

”لہٰذا جو وی اس د‏ی ملاقات دا امیدوار اے اسنو‏ں چاہیدا کہ عمل صالح کرے“۔

ابن قیّم اپنے مذکورہ قصیدہ وچ کہندا اے:

بَیْنَاهم فِیْ عَیْشِهم وَسُرُوْرِهم ْ

وَنَعِیْمِهم فِی لَذَّةٍ وَتَهٰانٍ

وَاِذَا بنُوْرٍ سَاطِعٍ قَدْ اُشْرِقَتْ

مِنْهُ الْجِنَانُ قَصِیُّها وَالدَّان. ی

رَفَعُوْا اِلَیْهِ رُوسَهم فَرَاوْهُ نُوْ

رَالرَّبِّ لاٰیَخْفٰی عَلَی اِنْسَانٍ

وَاِذَا بِرَبِّهم تَعَالیٰ فَوْقَهم

قَدْ جَاءَ لِلتَّسْلِیْمِ بِالاِحْسٰانِ

قَالَ اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ فَیَرَوْنَهُ

جَهْراً تَعٰالَی الرَّبُ ذُوْالسُّلْطَانِ(۸۲)

ترجمہ اشعار:

”جس وقت اہل بہشت جنت وچ عیش وآرام تے بہشتی نعمتاں وچ غرق ہون گے تے اک دوسرے نو‏‏ں مبارک باد دے رہے ہون گے،اچانک اک نور چمکے گا جو تمام جنت نو‏‏ں روشن ومنو ر کردے گا، اس وقت تمام لوک اُتے د‏‏ی طرف اپنا سر اٹھاواں گے، تاں پتہ چلے گا کہ ایہ تاں خدا دا نور اے جو کسی اُتے وی مخفی وپوشیدہ نئيں اے، ايس‏ے حالت وچ اوہ خدا نو‏‏ں اپنے سراں دے اُتے دیکھو گے،جو اہل بہشت نو‏‏ں سلام کرنے دے لئی حاضر ہويا اے، اس وقت خداوندعالم انہاں تو‏ں خطاب کريں گا: السلام علیکم، اس موقع اُتے اہل بہشت خدا نو‏‏ں واضح طور اُتے دیکھو گے“۔

ابن قیم نے اس سلسلہ وچ ابن ماجہ تو‏ں اک روایت نو‏‏ں سند دے طور اُتے نقل کيتا اے ،اس دے بعد ابن قیم کہندا اے:

وکذاک یسمعهم لذیذ خطابه

سبحانه بتلاوة الفرقان

فکانّهم لم یسمعوه پہلے ذا

هذا رواه الحافظ الطبرانی

هذا سماع مطلق وسماعنا

القرآن فی الدنیا قنوع ثانی(۸۳)

”خداوندعالم اہل بہشت دے لئی مترنم تے دلکش آواز وچ اک طریقہ تو‏ں قرآن پڑھے گاکہ ایسی تلاوت نو‏‏ں اہل بہشت نے اس تو‏ں پہلے کدی نئيں سنیا ہوئے گا، تے اس د‏ی روایت طبرانی نے وی د‏‏ی اے، قرآن نو‏‏ں بطور مطلق تے بطور حقیقی سننا یھی اے تے جو کچھ اساں دنیا وچ سنیا اے اوہ کوئی دوسری قسم تھی“۔

شارح نے طبرانی د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل کيتا اے، جس دے مطابق اہل بہشت ہر روز دوبار خدا د‏‏ی بارگاہ وچ پہونچےں گے، تے خداوندعالم انہاں دے لئی قرآن پڑھے گا، درحالیکہ کہ اہل بہشت اپنی مخصوص جگہ (یاقوت وزبرجد تے زمرّد جداں قیمتی پتھراں دے منبراں پر)تشریف فرماہون گے، انہاں د‏‏ی اکھاں نے اس تو‏ں بھتر کوئی چیز نئيں دیکھی ہوئے گی تے نہ ہی اس تو‏ں زیادہ دلنشین آواز سنی ہوئے گی، چنانچہ اس واقعہ دے بعد اپنے اپنے حجراں وچ چلے جاواں گے تے دوسری صبح ہونے دا انتظار کرن گے تاکہ فیر ايس‏ے طرح دا واقعہ پیش آئے تے دوبارہ خدا د‏‏ی ايس‏ے طرح آواز سناں ۔

شیخ عبد العزیز محمد السلمان

مدرّس مدرسہ پیشواے دعوت وہابیت ریاض (مراد محمد بن عبد الوہاب دا مدرسہ اے جو ايس‏ے دے ناں تو‏ں اے ) تو‏ں ابن تیمیہ دے رسالہ عقیدہ واسطیہ دے بارے وچ سوال ہويا توشیخ عبد العزیز محمد السلمان نے جواب دتا: اس گل اُتے ساڈا پورا یقین اے کہ روز قیامت اہل بہشت خدا نو‏‏ں واضح طور اُتے اپنی انھی اکھاں دے ذریعہ دیکھو گے، تے اس د‏ی زیارت کرن گے، خداوندعالم انہاں تو‏ں گفتگو کريں گا تے اہل بہشت وی اس تو‏ں گفتگو کرن گے، جس د‏‏ی طرف قرآن مجید وچ ایہ آیت اشارہ کردی اے:

( وُجُوْهٌ یَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ اِلیٰ رَبِّها نَاظِرَةٌ )

(”اس دن بعض چھرے شاداب ہون گے، اپنے پرور دگار کودیکھ رہے ہاں گے“۔)

حدیث دا مضمون کچھ اس طرح اے: جلد ہی تسيں اپنے پروردگار دا دیدار کروگے جس طرح چودہويں دے چاند نو‏‏ں دیکھدے ہوئے۔

شیخ عبد العزیز اس دے بعد کہندے نيں: آیہ مبارکہ تو‏ں ایہ گل سمجھ وچ آندی اے کہ روز قیامت مخلص مومنین درحالیکہ انہاں دے چھرے نورانی تے نعمت خدا د‏‏ی وجہ تو‏ں خوش وخرم ہونگے تے اپنے خدا دا واضح تے آشکار طورسے دیدار کرن گے۔(۸۴)

یاد دہانی

ابن تیمیہ تے ابن قیّم جوزی د‏‏یاں گلاں تو‏ں ایہ نتیجہ نکلتاہے کہ خداوندعالم صاحب جسم ومکان اے تے اعضاء وجوارح رکھدا اے، جداں کہ ابن تیمیہ معتقد اے کہ خداوندعالم آسمان دے اُتے تے عرش اُتے تشریف فرما اے، تے اپنی مخلوق تو‏ں جدا اے، تے ایہ معنی حق نيں کہ چاہے اسنو‏ں مکان (جگہ) دا ناں دتا جائے یامکان دا ناں نہ دتا جائے۔(۸۵)

اور جداں کہ ایہ وی معلوم اے کہ انہاں گلاں کانتیجہ خداوندعالم دے لئی مکان تے جگہ ثابت ہونا اے، کیونجے اس نے ایہ وی کہیا اے کہ اس د‏ی طرف انگلی تو‏ں وی اشارہ کيتا جاسکدا اے، تے ایہ گل مسلّم اے کہ جس دے لئی اک معین مکان تے جگہ ہوئے تے اس د‏ی طرف انگلی تو‏ں اشارہ کيتا جاسکتاہو،اس دے لئی ھاتھ پیر اکھ تے چھرہ تے دوسرے اعضاء وی ہونا چاہیدا، جس دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ خداوندعالم نو‏‏ں جسم وجسمانیت والا فرض کرن۔(۸٦)

اس سلسلہ وچ مرحوم علامہ حلی دا بیان اس طرح اے: شیعاں دا اعتقاد ایہ اے کہ صرف خداوندعالم د‏‏ی ذات گرامی اے جو صفت ازلی تے قدیم تو‏ں مخصوص اے، تے اس دے علاوہ ہر چیز حادث اے (یعنی پہلے وجود نئيں سی بعد وچ پیدا ہوئی اے )، ايس‏ے طرح شیعاں دا عقیدہ ایہ اے کہ خداوندعالم جسم وجوھر نئيں اے، کیونجے ہر مرکب اپنے جزء دا محتاج ہُندا اے تے چونکہ مرکب دا جزء خود اس دے علاوہ اے، ہور خداوندعالم عَرَض وی نئيں اے تے اس دے لئی کوئی خاص مکان تے جگہ وی نئيں اے، کیونجے جے اس دے لئی مکان ہوئے گا تاں فیر خداوندعالم حادث ہوجائے گا، اس دے علاوہ ایہ کہ خداوندعالم اپنی مخلوق وچ کِسے د‏‏ی شبیہ یا کوئی مخلوق خدا د‏‏ی شبیہ نئيں اے تے خدا ہر طرح د‏‏ی شباہت تو‏ں پاک ومنزہ ا‏‏ے۔

خداوندعالم دے بارے وچ شیعاں دا اعتقاد ایہ وی اے کہ خداوندعالم نو‏‏ں دیکھانھیںجاسکدا، تے یھی نئيں بلکہ اسنو‏ں کسی وی حواس دے ذریعہ درک نئيں کيتا جاسکدا، کیونجے خود خداوندعالم قرآن مجید وچ ارشاد فرماندا اے:

( لاٰتُدْرِكُهُ الاَبْصَاْرُ وَهو یُدْرِكُ الاَبْصَاْرَ ) (۸٧)

”نگاہاں اسنو‏ں پا نہیں سکدیاں تے اوہ نگاہاں دا برابر ادراک رکھدا اے “۔

مرحوم علامہ حلّی خواجہ نصیر الدین طوسی د‏‏ی کتاب” تجرید الاعتقاد“ د‏‏ی شرح وچ اس طرح فرماندے نيں: خداوندعالم دا واجب الوجود ہونا اس گل دا تقاضا کردا اے کہ اس د‏ی ذات گرامی نو‏‏ں دیکھیا نئيں جاسکدا، چنانچہ اکثر عقلاء نے ايس‏ے گل نو‏‏ں قبول کيتا اے کہ خدا وندعالم نو‏‏ں دیکھنا ناممکن اے، لیکن اوہ لوک جو خداوندعالم نو‏‏ں جسم وجسمانیت والا مندے نيں اوہ کہندے نيں کہ خداوندعالم نو‏‏ں دیکھنا ممکن اے، جدو‏ں کہ جے خداوندعالم نو‏‏ں مجرد منیا جائے تاں اسنو‏ں دیکھنا محال اے .

فرقہ اشاعرہ نے تمام عقلاء د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے کہیا اے کہ خداوندعالم دا دکھادی دینا اس دے مجرد الوجود ہونے تو‏ں کوئی منافات تے مخالفت نئيں رکھدا، البتہ خدا دے نہ دکھادی دینے اُتے انہاں د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ خداوندعالم دے واجب الوجود ہونے دا تقاضا ایہ اے کہ اس د‏ی ذات گرامی مجرد ہو، تے اس تو‏ں جھت وسمت تے مکان د‏‏ی نفی کيت‏ی جائے، جس د‏‏ی بناپر ضروری اے کہ اس دے دیکھنے د‏‏ی نفی کيت‏ی جائے، کیونجے جس چیز نو‏‏ں دیکھنا ممکن اے اس دے لئی جھت تے سمت دا ہونا ضروری ہوئے تے اس د‏ی طرف اشارہ کيتا جائے کہ اوہ اوتھ‏ے اے یا ایتھ‏ے اے، تے ایسی چیز انسان دے مقابلہ وچ ہو، یا انسان دے مقابلہ د‏‏ی مثل ہو، جدو‏ں کہ ایسا نئيں اے لہٰذا خداوندعالم نو‏‏ں نئيں دیکھیا جاسکدا۔(۸۸)

رویت خدا دے سلسلہ وچ شیعاں دے اعتقادات تے انہاں دے دلائل تے برہان ہور مخالفین دے اعتراضات دے جواباں دے لئی علامہ حلّی د‏‏ی مذکورہ دو کتاباں تے شیعاں د‏‏ی دوسری کلامی کتاباں د‏‏ی طرف رجوع کيتا جائے، تے اس گل اُتے توجہ رکھنا چاہیدا کہ اوہ چیزاں جو بہت ساریاں ملل ونحل د‏‏یاں کتاباں مثلاً کتاب الفِصَل ابن حزم،اور ملل ونحل شھرستانی وچ شیعاں د‏‏ی طرف بہت ساریاں گلاں د‏‏ی نسبت دتی گئی اے، اوہ کسی وی صورت وچ صحیح نئيں نيں، تے لکھنے والےآں دے تعصب تے خود غرضی دا نتیجہ اے ۔

امام الحرمین جُوَینی دا نظریہ

امام الحرمین عبد الملک جوینی پنجويں صدی دے مشہور تے بہت وڈے شافعی علماء وچو‏ں سن، اوہ خداوندعالم د‏‏ی صفات سلبیہ نو‏‏ں بیان کردے وقت کہندے نيں: خداوندعالم کسی وی جھت وسمت تو‏ں مخصوص ہونے، یا کسی محاذات (یعنی کسی چیز دے مقابلہ وچ واقع ہونا) د‏‏ی صفت تو‏ں متصف ہونے تو‏ں پاک ومنزہ اے، کیونجے ہر اوہ چیز جو جھت رکھدی اے اوہ کسی اک جگہ تے مکان وچ ہُندی اے تے جوچیز کسی مکان یا جگہ وچ ہوئے تاں اوہ اس د‏ی قابلیت رکھدی اے کہ کوئی جوھر اس نال ملاقات کرے یا کوئی چیز اس تو‏ں جدا ہوجائے تے جو چیزاں اس طرح نال ہُندی نيںوہ انہاں دونے(اجتماع وافتراق) تو‏ں خالی نئيں ہوسکتاں، تے جو چیز اجتماع تے افتراق تو‏ں خالی نہ ہوئے (یعنی کسی جوھر دے نال جمع ہویا اس تو‏ں جدا ہوجائے) تاں اوہ وی اس جوھر د‏‏ی مانند حادث اے، لہٰذا ثابت ایہ ہُندا اے کہ خداوندعالم ہر طرح دے مکان وجھت تو‏ں پاک ومنزہ اے تے کِسے جسم نال ملاقات نئيں کرسکدا۔

اگر کوئی سوال کرے کہ آیہ مبارکہ ”اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ“ تو‏ں کيتا مراد اے ؟

توہم ارا جواب ایہ ہوئے گا کہ استویٰ تو‏ں مراد خداوندعالم دا قھر وغلبہ تے اس د‏ی عظیم عظمت اے، تے جس وقت عرب کہندے نيں: استوی فلان علی المملکة یعنی فلاں شخص تمام مملکت اُتے غلبہ پاگیا، ایہ وی ايس‏ے طرح اے چنانچہ عربی شاعر کہندا اے:

قَدْاِسْتَویٰ بِشْرٌ عَلَی الْعِراقِ مِنْ غَیْرِ سَیْفٍ وَدَمٍ مُهْرَاقِ (۸۹)

(بشر(بشر ابن مروان)بغیر خاں ریزی دے عراق اُتے غلبہ پاگیا۔)

یہ گل معلوم ہونا چاہیدا کہ پہلے آخرت وچ خدا دے دیدار دا نظریہ موجود سی، چنانچہ ”مرجئہ“نامی فرقہ دے بعض افراد اس طرح دا اعتقاد رکھدے سن، ايس‏ے طرح بعض لوک خدا نو‏‏ں صاحب جسم ایتھ‏ے تک کہ اعضاء وجوارح والا تصور کردے سن (۹۰) ( تعالی اللّٰه عما یقولون علواً کبیراً ) ۔

۴۔ خدا دا آسمانِ دنیا تو‏ں زمین اُتے اترنے دا عقیدہ

ابن بَطُوطہ (مشہور تریخ نویس) دمشق د‏‏ی توصیف بیان کردے ہوئے کہندا اے:

دمشق دے حنبلی عظیم فقھاء وچو‏ں اک تقی الدین ابن تیمیہ سی جو مختلف فنون وچ مھارت رکھدا سی، تے اہل دمشق نو‏‏ں منبر تو‏ں وعظ ونصیحت کردا سی، اک مرتبہ اس نے اک گل ایسی کھی، جس نو‏‏ں اس وقت دے علماء نے قبول نئيں کيتا، تے اسنو‏ں برا سمجھیا، تے اس وقت دے مصر ی بادشاہ ملک ناصرکو خبر دتی کہ ابن تیمیہ ایسی ایسی گلاں کہہ رہااے، ملک ناصر نے حکم دتا کہ اسنو‏ں قاہرہ روانہ کردتا جائے، تے جدو‏ں ابن تیمیہ قاہرہ لیایا گیا تاں اس وقت ملک ناصر نے قضات وفقھاء نو‏‏ں بلايا، جس وچ سب تو‏ں پہلے شرف الدین زاوی مالکی نے آغاز سخن کيتا، تے ابن تیمیہ دے عقائد نو‏‏ں شمار کرنا شروع کيتا، (بحث وگفتگو دے بعد) ملک ناصر نے حکم سنایا کہ ابن تیمیہ نو‏‏ں زندان وچ ڈال دتا جائے، چنانچہ چند سال ابن تیمیہ نو‏‏ں زندان وچ رہنا پيا، لیکن اس نے اوتھ‏ے رہکر تفسیر وچ اک کتاب بنام”البحر المحیط“ لکھی جو تقریباً چالیس جلداں اُتے مشتمل تھی،اور جدو‏ں زندان تو‏ں آزاد ہويا تاں فیر وھی اپنا پرانا عقیدہ لوکاں دے سامنے بیان کرنا شروع کيتا جس د‏‏ی فیر علماء نے مخالفت کيتی، وچ (ابن بطوطہ) اس وقت شام وچ سی جدو‏ں ابن تیمیہ نے جمعہ دے دن جامع مسجد دے منبر اُتے تقریر د‏‏ی تے لوکاں نو‏‏ں وعظ ونصیحت کيتی ،تو وچ وی اس وقت مسجد وچ سی، اس نے اپنی گفتگو دے دوران کہیا کہ خداوندعالم آسمان دنیا(پہلے آسمان) اُتے ايس‏ے طرح نا زل ہُندا اے جس طرح وچ تھلے آندا ہون، ایہ کہہ ک‏ے ابن تیمیہ منبر دے اک زینے تو‏ں نیچےاتر آیا۔(۹۱)

جب اس نے ایہ کلمات بولی اُتے جاری کيتے تاں اک مالکی عالم بنام ابن الزہراء اس د‏ی مخالفت دے لئی کھڑا ہوگیا تے اس د‏ی گلاں تو‏ں انکار کرنے لگا، ایہ دیکھکر لوکاں نے ابن تیمیہ اُتے حملہ شروع کردتا تے اس اُتے جوتاں د‏‏ی بارش ہونے لگی، ایتھ‏ے تک کہ اس دا عمامہ وی گرپيا، جدو‏ں عمامہ گرا تاں اس دے تھلے تو‏ں حریر د‏‏ی اک ٹوپی نکلی، جس نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لوک ہور برہم ہوگئے کہ اک فقیہ تے حریر د‏‏ی ٹوپی پہنے ہوئے اے، اس دے بعد اسنو‏ں عزالدین ابن مسلم (حنبلی قاضی) دے پاس لے گئے، مذکورہ قاضی نے اس د‏ی گلاں نو‏‏ں سن کر اس کوتعزیر (شرعی تنبیہ)کرنے دے بعد اسنو‏ں زندان دے لئی روانہ کردتا، مالکی تے شافعی قاضیاں نو‏‏ں اس حنبلی قاضی دا ایہ حکم ناگوار گذرا انھاں نے اس گل کيتی خبر ملک الامراء سیف الدین تنکیز تک پہونچائی، سیف الدین نے اس موضوع تے ابن تیمیہ د‏‏ی دوسری گلاں نو‏‏ں تحریر ک‏ر ک‏ے اس اُتے چند گواہاں تے قاضیاں دے دستخط لے ک‏ے ملک ناصر نو‏‏ں بھیج دتا، ملک ناصر نے حکم دتا کہ ابن تیمیہ نو‏‏ں زندان وچ بھیج دتا جائے ،چنانچہ اوہ قید وچ رہیا ایتھ‏ے تک کہ اس دنیا تو‏ں چل بسا۔(۹۲)

ابن تیمیہ نے رسالہ عقیدہ واسطیہ وچ اک حدیث ذکر کيتی اے جس وچ تحریر اے کہ خداوندعالم ہر شب آسمان دنیا (آسمان اول) اُتے نازل ہُندا ا‏‏ے۔(۹۳)

۵۔ انبیاء علیهم السلام دا بعثت تو‏ں پہلے معصوم ہونا ضروری نئيں

ابن تیمیہ ، علامہ حلّی دے اس نظریہ نو‏‏ں کہ انبیاء دا اول عمر تو‏ں آخر عمر تک گناہ کبیرہ وصغیرہ تو‏ں معصوم ہونا ضروری اے تے جے معصوم نہ ہوںتو انہاں اُتے اعتماد تے بھروسہ نئيں کيتا جاسکدا، دا جواب دیندے ہوئے کہندا اے : انبیاء علیهم السلامکا بعثت تو‏ں پہلے گناہاں تو‏ں معصوم ہونا ضروری نئيں اے، تے اپنی اس گل نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی دلیلاں وی لاندا ا‏‏ے۔(۹۴)

ابن تیمیہ دا اعتقاد ایہ سی کہ انبیاء علیهم السلامکی عصمت فقط امور تبلیغ وچ ہُندی اے، تے اس نے اس سلسلہ وچ اک رسالہ وی لکھاا‏‏ے۔(۹۵)

٦۔ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد

ابن تیمیہ اپنے عقائد تے نظریات دے مخالف احادیث نو‏‏ں ضعیف تے غیر صحیح بتاتااے، مثلاً اس نے اس حدیث شریف ”مَنْ حَجَّ فَزَارَ قَبْرِی بَعْدَ مَوْتِی كَاْنَ كَمَنْ زَاْرَنِی فِی حَیَاتِي “ (جس نے میری رحلت دے بعد حج کيتا تے میری قبر د‏‏ی ریارت کيت‏ی گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيت‏ی) نو‏‏ں ضعیف دسدے ہوئے کہیا اے کہ چونکہ اس حدیث دا راوی حَفص بن سلیمان موثق نئيں اے، لہٰذا اس حدیث نو‏‏ں قبول نئيں کيتا جاسکدا۔

اسی طرح ایہ حدیث شریف:

”مَنْ حَجَّ وَلَمْ یَزُرْنِی فَقَدْ جَفَانی “ (جو شخصحج بجالائے تے میری قبر د‏‏ی زیارت نہ کرے گویا اس نے مجھ اُتے جفا کی) تے ایہ حدیث شریف ”مَنْ زَارَ قَبْری. وَجَبَتْ لَہُ شفَاعَتی. “ (جو شخص میری زیارت کرے، مجھ اُتے اس د‏ی شفاعت کرنا واجب اے )اس نے انہاں دونے احادیث دے راویاں نو‏‏ں وی قبول نئيں کيتا ا‏‏ے۔(۹٦)

ابن تیمیہ اس طرح د‏‏ی احادیث دے مضامین نو‏‏ں رد کردے ہوئے کہندا اے: جو کوئی شخص حضرت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حیات وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت کرے اوہ (آنحضرت (ص)کی طرف) ہجرت کرنے والےآں وچ شمار ہُندا اے ،اور جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد آپ د‏‏ی زیارت کرے تے تمام واجبات نو‏‏ں انجام وی دے تاں وی اصحاب پیغمبر دے مانند نئيں ہوسکدا، چہ جائیکہ انہاں کمیں نو‏‏ں انجام دے جونافلہ نيں یا سرے تو‏ں قربت تے استحباب وی نئيں رکھتاں۔(۹٧)

(اس دا مقصد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبرِ مطھر د‏‏ی زیارت کرنا اے )

اسی طرح ابن تیمیہ کہندا اے کہ بعض لوک رسول اکرمکی وفات دے بعد ایہ دعویٰ کردے نيں کہ اساں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ریارت کيت‏ی اے تے انہاں تو‏ں احادیث تے فتووںکے بارے وچ سوال کيتا تے سانو‏ں جواب وی ملیا اے، تے بعض لوکاں نو‏‏ں ایہ وہم ہويا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر کھلی تے حضرت رسول خداظاہر ہوئے یا ایداں دے ہی دوسرے واقعات، وچ (ابن تیمیہ )نے بوہت سارے ایداں دے لوکاں نو‏‏ں دیکھیا جنہاں دے لئی ایداں دے واقعات رونما ہوئے یا انھاں نے راستگو افراد تو‏ں ایداں دے واقعات سنے، بعض لوک انہاں واقعات نو‏‏ں صحیح سمجھدے نيں تے انہاں نو‏‏ں آیات الٰھی جاندے نيںاور ایہ اعتقاد رکھدے نيں کہ ایداں دے واقعات دیندار تے صالح افراد دے لئی رونما ہُندے نيں، جدو‏ں کہ ایہ نئيں جاندے کہ ایہ سب شیطانی

کم نيں، تے جدو‏ں کسی دے پاس کافی علم نئيں ہُندا تاں اسنو‏ں شیطان گمراہ کردیندا ا‏‏ے۔(۹۸)

ابن تیمیہ اک دوسرے مقام اُتے اس طرح کہندا اے: جو کوئی شخص حضرت رسول اکرمکے مرنے دے بعد انہاں دے وجود نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زندگی دے جداں مانے، تاں اس نے بہت وڈی غلطی د‏‏ی اے،(۹۹)

٧۔ روضہ رسول دعا تے نماز د‏‏ی حرمت دے بارے وچ ابن تیمیہ دا نظریہ

ابن تیمیہ صاحب کہندے نيں: ایسی کوئی حدیث نئيں اے جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر د‏‏ی زیارت دے مستحب ہونے اُتے دلالت کرے۔(۱۰۰) ايس‏ے وجہ تو‏ں خلفاء (ظاہراً خلفائے راشدین مراد نيں) دے زمانہ وچ کوئی شخص وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے نزدیک نئيں جاندا سی، بلکہ مسجد النبی میں داخل ہُندے وقت تے اوتھ‏ے تو‏ں نکلدے وقت فقط آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں سلام کيتا کردے سن، اس دے بعد ابن تیمیہ کہندے نيں: آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر دے نزدیک ہوجانا بدعت اے (۱۰۱) ہور آنحضرت د‏‏ی قبر منور د‏‏ی طرف رخ ک‏ر ک‏ے بلند آواز وچ سلام کرنا وی جائز نئيں ا‏‏ے۔

ابن تیمیہ ، انہاں گلاں نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر دے بارے وچ اس طرح کہندے نيں:

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جسد حضرت عائشہ دے حجرہ وچ دفن ہويا اے، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ازواج دے حجرے مسجد دے مشرق وچ قبلہ د‏‏ی طرف سن تے حضرت عائشہ دے مرنے دے بعد ولید بن عبد الملک بن مروان د‏‏ی خلافت دے زمانہ تک انہاں دے حجرے وچ تالا لگیا ہويا سی، ولید نے عمر بن عبد العزیز (مدینہ وچ ولید دا نائب)کو خط لکھیا کہ پیغمبر (ص)کی ازواج دے تمام حجرے انہاں دے وارثاں تو‏ں خرید لئے جائےں تے انہاں نو‏‏ں گراکر مسجد النبی دا حصہ قرار دیدتا جائے۔

اس دے بعد ابن تیمیہ کہندے نيں: جدو‏ں تک عائشہ زندہ سن لوک انہاں دے پاس احادیث سننے دے لئےجاندے سن لیکن کوئی وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے نزدیک نئيں جاندا سی، نہ نماز دے لئی تے نہ دعا دے لئی، اس وقت قبر اُتے کوئی پتھر وغیرہ نئيں سی بلکہ موٹی ریت دا فرش سی۔(۱۰۲)

اور آپ (حضرت عائشہ) کسی نو‏‏ں وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر والے حجرے وچ نئيں جانے دیدیاں سن،اور کسی نو‏‏ں وی ایہ حق حاصل نئيں سی کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے پاس جاک‏ے دعا کرے یا نماز پڑھے،(۱۰۳)

لیکن بعض جاہل تے نادان افراد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی طرف رخ کرکے نماز پڑھدے سن تے نالہ وفریاد کردے سن تے ایسی گلاں کہندے سن جنہاں دے بارے وچ منع کيتا گیااے، البتہ ایہ تمام چیزاں حجرے دے باہر ہودیاں سن، تے کسی کوبھی اِنّی جرات نئيں ہُندی سی کہ اوہ قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نزدیک ہو، تے اوتھ‏ے نماز پڑھے یا دعا کرے، کیونجے جناب عائشہ کسی نو‏‏ں وی اِنّی اجازت نئيں دیدیاں سن کہ کوئی قبر دے نزدیک جاک‏ے نماز پڑھے یا دعا کرے، جناب عائشہ دے بعد تک اس حجرے دے دروازہ اُتے تالا سی ایتھ‏ے تک کہ ولید بن عبد الملک نے اس حجرہ نو‏‏ں مسجد النبی میں شامل کروادتا، تے اس دے دروازے نو‏‏ں بند رکھیا تے اس دے چاراں طرف اک دیوار بنادتی گئی۔(۱۰۴)

حجرے دے اندر قبر مطھر اُتے نہ تاں کوئی پتھر اے تے نہ ہی کوئی تختی تے نہ ہی کوئی گل اندود(ایسا مادّہ جس نو‏‏ں درودیوار اُتے ملیا جاندا اے تاکہ خراب نہ ہاں)تھا بلکہ قبر مطھرموٹی ریت تو‏ں چھپی ہوئی سی۔(۱۰۵)

ان مطالب دے ذکر کرنے تو‏ں ابن تیمیہ دا مقصود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر دے پاس نماز پڑھنا تے دعا کرنا بت پرستی د‏‏ی مانند تے شرک دے حکم وچ سی، ابن تیمیہ نے انہاں گلاں نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی چند احادیث دا سھار ا وی لیا ا‏‏ے۔

روضہ رسول اکرم دے بارے وچ وضاحت

طبری، قاسم ابن محمد تو‏ں روایت کردے نيں کہ وچ جناب عائشہ دے پاس گیا، تے عرض کيتی اے امیں جان! پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے پاس جو دو لوک دفن نيں، مینو‏ں انہاں د‏‏ی زیارت کرائےے، جناب عائشہ نے مینو‏ں انہاں تِناں قبروںکو دکھایا، جو نہ زمین تو‏ں اُچی سن تے نہ ہی زمین دے برابر(یعنی تھوڑی جہی بلند سن) تے انہاں اُتے لال رنگ دے سنگریزے یا لال رنگ دا ریت (بالو) بچھا ہويا سی، تے ميں نے دیکھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مبارک سب تو‏ں اگے سی تے ابوبکر د‏‏ی قبر انہاں دے پیچھےتھی تے عمر د‏‏ی قبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پیراں د‏‏ی طرف سی۔(۱۰٦)

فاسی کہندے نيں کہ جس وقت عمر بن عبد العزیز نے مسجد د‏‏ی وسعت دے لئی حجرہ نو‏‏ں گرایا، اس وقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مبارک زمین تو‏ں چار انگشت بلند سی تے اس دے اُتے ھلکے لال رنگ دے سنگریزاں دا فرش سی۔(۱۰٧)

اسی طرح فاسی نے عبد اللہ بن محمد عقیل تو‏ں روایت کيتی اے کہ اوہ قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس گیا تے کچھ دیر تک اوتھ‏ے رہیا،اور اس نے دیکھیا کہ ابوبکر د‏‏ی قبر رسول اکرم دے قدمیں دے پاس اے تے عمر د‏‏ی قبر ابوبک‏ر ک‏ے پیراں د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔(۱۰۸)

اس بحث دے دوران ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ سمہودی د‏‏ی نقل دے مطابق جناب فاطمہ بنت امام حسن مجتبیٰں تے انہاں دے شوھر حسن (حسن مثنیٰ)، حضرت فاطمہ دختر پیغمبر (ص)کے حجرے وچ رہندے سن، (جس وقت ولید نے حکم دتا کہ مسجد وچ توسیع کيت‏ی جائے) اس وقت انہاں دوناں نو‏ں مذکورہ حجرے تو‏ں کڈیا گیا، تے اس حجرے نو‏‏ں گرادتا گیا۔ حسن بن حسن (یعنی حسن مثنیٰ) نے اپنے وڈے بیٹے جعفر نو‏‏ں حکم دتا کہ مسجدمیں جاک‏ے بیٹھ جاؤ تے اوتھ‏ے تو‏ں نہ اٹھناایتھ‏ے تک کہ ایہ دیکھ لو کہ اوہ پتھر جس دے اوصاف انھاں نے دسے سن قبرپر رکھدے نيں یا نھاں؟جناب جعفر نے اپنے باپ دے کہنے اُتے عمل کيتا توکیا دیکھاکہ ستون نو‏‏ں اونچاکردتا گیا تے پتھر نو‏‏ں باہر لیایا گیا،انھاں نے جدو‏ں ایہ خبر جدو‏ں اپنے والد محترم نو‏‏ں پہونچائی، تاں اوہ فوراً سجدے وچ گئے تے کہیا کہ ایہ اوہ پتھر سی جس اُتے رسول اکرمنماز پڑھدے سن، حضرت امام رضاںفرماندے نيں کہ حضرت فاطمہ زہرا = دے دونے بچےآں حضرت امام حسن وامام حسین +کی ولادت ايس‏ے پتھر اُتے ہوئی، تے حسین بن عبد اللہ بن عبد اللہ بن الحسین جو آل علی (ع) وچ بھتبلند علمی مقام رکھدے سن، جدو‏ں انہاں دے بدن دے کسی حصّے وچ درد ہُندا سی تاں اس پتھر تو‏ں سنگریزاں نو‏‏ں ہٹا کر اپنے بدن نو‏‏ں مس کردے سن، (اور انہاں دے اعضاء بدن دا درد ختم ہوجاندا سی) ایہ پتھر حضرت رسول اکرمکی قبر د‏‏ی دیوار تو‏ں متصل سی۔(۱۰۹)

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے صندوق دے بارے وچ

اسی طرح سمہودی تحریر کردے نيں: آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر دے صندوق د‏‏ی ابتداء دے بارے وچ صرف ایہ جاندا ہاں کہ مسجد وچ پہلی بار آگ لگنے(۱۱۰) تو‏ں پہلے(یعنی٦۵۴ھ) صندوق موجود سی، کیونجے جس وقت تعمیر مسجد دے متولی نے اسنو‏ں اس د‏ی جگہ تو‏ں کڈیا، اس دے تھلے صندوق عتیق دے ستون ظاہر ہوئے سن جس اُتے اگ دے نشان موجود سن، گویا مسجد د‏‏ی تجدید دے وقت اس عتیق دے صندوق نو‏‏ں نويں صندوق دے اندر رکھیا گیا سی، ابن سمہودی د‏‏ی گل تائید چھیويں صدی دے مشہور ومعروف سیاّح ابن جبیر دے بیان نال ہُندی اے جیساکہ لکھدا اے:

”اوہ آبنوس دا صندوق ( Apnus ) جس اُتے صندل د‏‏ی لکڑی دا کم تھااور چاندی دے ورق تو‏ں سجایا گیا سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سرہانے موجود اے، جس د‏‏ی لمبائی پنج بالشت، عرض تن بالشت تے اونچائی چار بالشت اے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے سامنے چاندی د‏‏ی اک میخ (کیل) اے، جس دے سامنے کھڑے ہوک‏ے لوک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں سلام کيتا کردے نيں۔

دروازے دے نزدیک تقریباً ویہہ عدد قندیل چھت وچ لگی ہوئیاں سن، جس وچو‏ں دوعدد سونے د‏‏ی تے باقی چاندی کیتیاں ناں۔ روضہ مقدس دے اندر دا اک حصہ پرسنگ مرمرکا فرش اے، تے قبلہ د‏‏ی طرف اک محراب نما جگہ اے جس نو‏‏ں بعض لوک حضرت فاطمہ زھر ا = دا گھر تے بعض لوک اس کوحضرت فاطمہ زہرا= د‏‏ی قبر مطھر کہندے نيں، ايس‏ے طرح روضہ رسولکے سامنے اک وڈا صندوق شمع تے چراغ جلانے دے لئی اے تے ہر شب وچ اس وچ چراغ جلائے جاندے نيں۔(۱۱۱)

ابن بطوطہ، جس نے تقریباً ابن جبیر تو‏ں دوصدی بعد تے سمہودی تو‏ں دوصدی پہلے مدینہ منورہ تے مسجد رسول کودیکھیا اے، اوہ وی تقریباً ابن جبیر ہی د‏‏ی طرح روضہ رسول اسلام د‏‏ی توصیف کردا اے ۔

قبر مطھر د‏‏ی چادر نو‏‏ں معطر کرنا

قبر دے اطراف قندیلاں لٹکانا تے قیمتی اشیاء ہدیہ کرنا

سمہودی حضرت رسول خداکے روضہ مطھر تے قبر منور چادراور اسنو‏ں معطّر کرنے د‏‏ی بحث دے دوران چند روایت ذکرکرنے دے بعد اس طرح رقمطراز نيں کہ ھارون الرشید دے زمانہ وچ خیزران (ھارون د‏‏ی میں) نے حکم دتا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر نو‏‏ں زعفران تے دوسرے بہترین عطریات تو‏ں معطّر کيتا جائے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر اُتے حریر دے جالی دارکپڑےآں د‏‏ی چادرڈا لی جائے ۔(۱۱۲)

سمہودی اک دوسری جگہ لکھدے نيں:پہلے رسول اکرمکی دو سوم قبر نو‏‏ں زعفران تے عطر لگایا جاندا سی لیکن۱٧۰ھ وچ خیزران دے حکم تو‏ں پوری قبر نو‏‏ں معطّر کيتا جانے لگا۔

سمہودی د‏‏یاں گلاں تو‏ں ایہ اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر نو‏‏ں ڈھکنے دے بارے وچ علماء دے درمیان اختلاف سی، لیکن اس اُتے چادرڈالنے دا معمول سی۔

٧٦۰ھ وچ یعنی سلطان اسماعیل بن ملک ناصر قَلاوُون دے زمانہ وچ مصر وچ بیت المال دے ذریعہ اک دیھات خریدیا گیا تاکہ اس د‏ی آمدنی تو‏ں ہر پنجاہ سال دے بعد خانہ کعبہ دا غلاف تے حضرت رسول خدا د‏‏ی قبر مطھر تے منبر د‏‏ی چادر بدلی جاسک‏‏ے۔

اس دے بعد سمہودی کہندے نيں:

” آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر نو‏‏ں سونے چاندی د‏‏ی قندیلاں تے فانوساں تے شیشہ د‏‏ی بہت قیمتی اشیاء تو‏ں زینت کيتی گئی سی، جنہاں دا حکم خانہ کعبہ د‏‏ی قیمتی اشیاء د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔(۱۱۳)

سُبْکی نے آنحضرت (ص)کی قبر مطھر تے روضہ اقدس د‏‏ی قیمتی قندیلاں دے بارے وچ اک کتاب بنام ”تَنْزِلُ الْسَكِیْنَة عَلیٰ قَنَادِیْلِ الْمَدِیْنَة لکھی ا‏‏ے۔(۱۱۴)

سمہودی حرم مطھر تے روضہ رسولپرلگی قندیلاں دے ذک‏ر ک‏ے بعد کہندے نيں کہ آنحضرت دے حجرہ شریف اُتے قندیلاں دا لگایا جانا اک معمول کم سی، تے ایتھ‏ے اُتے اس طرح زینت کرنا دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے مقدم تے بھتر ا‏‏ے۔

ہم یشہ بوہت سارے علمائے کرام تے زاہد حضرات آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے لئی آئے نيں لیکن اساں نئيں سنیا کہ کسی نے اس کم تو‏ں منع کيتا ہو، تے علماء دا منع نہ کرنا خود اس گل کيتی دلیل اے کہ ایہ کم جائز ا‏‏ے۔(۱۱۵)

حرم مطھر تے روضہ رسول د‏‏ی قندیلاں کدی کدی اِنّی زیادہ ہوجاندیاں سن کہ جو قدیم ہوجاندیاں سن انہاں نو‏‏ں فروخت کردتا جاندا سی تے انہاں د‏‏ی قیمت نو‏‏ں حرم د‏‏ی تعمیرات وچ صرف کردتا جاندا سی، چنانچہ٧۰۵ھ وچ روضہ رسول (ص)کے خادمین دے رئیس نے بادشاہ تو‏ں اجازت منگی کہ بعض قندیلاں نو‏‏ں بیچ دتا جائے تے انہاں د‏‏ی درآمد تو‏ں باب السلام وچ کچھ تعمیر کرا دتی جائے، تے جدو‏ں اس وقت دے بادشاہ نے اجازت دتی تاں انہاں قندیلاں نو‏‏ں فروخت کردیاگیا،انہاں وچو‏ں دو عدد سونے د‏‏ی قندیلیاں سن اوہ اک ہزار درہم د‏‏ی فروخت ہوئیاں۔(۱۱٦)

حجرے دے اُتے گنبد دے بارے وچ

سمہودی جس د‏‏ی کتاب تریخ مدینہ تے مسجد النبی وچ بہترین تے معتبر ترین کتاب منی جاندی اے گنبد روضہ نبوی دے بارے وچ اس طرح رقمطراز اے: مسجد النبی وچ لگنے والی پہلی اگ تو‏ں پہلے یعنی٦۵۴ھ تو‏ں پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حجرے اُتے کوئی گنبد یا قبّہ نئيں سی بلکہ چھت دے اُتے قبر دے سیدہ وچ نصف قد آدم اِٹاں د‏‏ی دیوار سی تاکہ اس حجرے د‏‏ی چھت مسجد النبی د‏‏ی دوسری عمارت تو‏ں وکھ دکھادی دے، لیکن٦٧۸ھ وچ ملک منصور قلاوون صالحی نے اس حجرے دے اُتے اک قبّہ بنوایاجس دا تھلے والا حصہ مربع تے اُتے اٹھ گوشے سن ۔(۱۱٧)

حرم مطھر دے دروازے کس زمانہ وچ بند کيتے گئے؟

جس وقت۸۲۲ھ وچ نجم الدین حجی شام دے قاضی نے اپنے کاروان دے نال فریضہ حج انجام دتا تے روضہ رسول اکرم (ص)کی ریارت کيت‏ی، اس وقت روضہ رسولکے اندر لوکاں د‏‏ی بھیڑ دیکھی تاں فتویٰ صادر کردتا کہ روضہ رسول دے دروازے بند کردئے جاواں،۸۲۸ھ وچ مذکورہ قاضی نے اپنے فتوے دے بارے وچ اس وقت دے سلطان تو‏ں حمایت چاہی چنانچہ اس نے وی اس د‏ی حمایت وچ حکم صادر کردتا ،جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حرم دے دروازے بند ہوگئے۔

میں (سمہودی)نے قول مجد پرحافظ جمال الدین بن الخیاط یمن ی دے ھاتھ دا حاشیہ دیکھیا، جس وچ اس طرح لکھیا سی کہ ملک اشرف بَر سْبای،جوکہ مصر وشام دا حاکم سی اس دے زمانہ وچ حرم تے روضہ مطھرکے اطراف وچ جالیاں والے درلگائے گئے، تے ۸۳۰ھ دے بعد تو‏ں لوک انہاں جالیاں دے پِچھے تو‏ں کھڑے ہوک‏ے زیارت رسول اکرمکیا کردے سن، تے کوئی وی اندر داخل نئيں ہُندا سی۔

اس موقع اُتے سمہودی اپنی رائے دا اظھار کردے ہوئے کہندے نيں کہ بھتر تاں ایہ سی کہ حرم مطھر دے بعض دروازےآں نو‏‏ں کھلا رکھدے تے بعض جاہل تے بے ادب لوکاں دے لئی دروازےآں اُتے نگھبان کھڑا کردیندے، تاکہ اوہ بے ادب تے جاہل لوکاں نو‏‏ں حرم مطھر وچ داخل نہ ہونے داں، نہ ایہ کہ بالکل ہی دروازے بند کردئے جاواں،اور دوسرے لوکاں نو‏‏ں وی زیارت تو‏ں محروم کردتا جائے، جدو‏ں کہ آنحضرتکی زیارت تو‏ں لوکاں نو‏‏ں روکنا یعنی تمام مسجد د‏‏ی تعطیل کرنا ا‏‏ے۔(۱۱۸)

لیکن شوکانی قبر رسولکے اطراف دے دروازہ بند ہونے دے سلسلہ وچ ایويں رقمطراز نيں کہ اصحاب تے تابعین نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ مسلماناں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہُندا جا رہیا اے تاں مسجد النبی وچ توسیع د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں محسوس کيتا تے مسجد وچ توسیع کيتی گئی، ا ور اس توسیع وچ امھات المومنین (ازواج رسول (ص))کے حجرے ایتھ‏ے تک کہ جناب عائشہ دا اوہ حجرہ جس وچ رسول اللہدفن سن، اوہ وی شامل ہوگیا، قبر مطھر دے چاراں طرف اُچی اُچی دیواراں نيں تاکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر منور دکھادی نہ دے، اس وجہ تو‏ں کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ عوام الناس آپ د‏‏ی قبر د‏‏ی طرف نماز پڑھنے لگياں، تے ممنوعہ کم (غیر خدا د‏‏ی عبادت) نہ ہوجائے۔(۱۱۹)

مسجد النبی دے فرش دے سنگریزاں دے بارے وچ

اس بحث دے اختتام اُتے بھتر اے کہ اس گل کيتی طرف وی اشارہ کيتا جائے کہ مسجد النبی کا لال رنگ دے سنگریزاں تو‏ں فرش حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ تو‏ں اے تے ہن وی ايس‏ے رنگ دا اے، ابوداود نے اپنی سنن وچ ابو ولید تو‏ں روایت کيتی اے کہ ابن ولید نے ابن عمر تو‏ں سوال کيتا کہ مسجد النبی دے فرش د‏‏ی جگہ سنگریزے ڈالنے د‏‏ی وجہ کيتا اے ؟ تاں ابن عمر نے اس طرح جواب دتا کہ اک رات جدو‏ں بارش آئی تاں دوسرے روز صبح نو‏‏ں زمین گیلی سی، چنانچہ جو شخص وی مسجد وچ آندا سی اپنے نال اک مقدار سنگریزے لاندا سی تے انہاں نو‏‏ں مسجد وچ ڈال کر پھیلادتا کردا سی تے انھاں دے ا وپر نماز پڑھیا کردا سی، نماز دے تمام ہونے دے بعد حضرت رسول اکر م (ص)نے فرمایا کہ ایہ کم کتنا چنگا اے، تے ہن کسی نو‏‏ں اپنے لیائے ہوئے سنگریزاں نو‏‏ں مسجد تو‏ں باہر لے جانے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔(۱۲۰)

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر د‏‏ی زیارت تے بوسہ لینے دے سلسلے وچ اک تے وضاحت

جناب سمہودی جنہاں اُتے تمام اہل سنت تے وہابی حضرات وی اعتماد کردے نيں، انھاں نے بوہت سارے ایداں دے موارد ذکر کيتے نيں کہ لوک آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے نزدیک جاندے سن تے قبر مطھر دے اُتے ھاتھ رکھدے سن، ایتھ‏ے تک کہ لوک (تبرک دے لئی) آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی مٹی اٹھالیندے سن تے جدو‏ں تو‏ں جناب عائشہ دے حکم تو‏ں دیوار بنادتی گئی اس دے بعد وی لوک دیوار وچ موجود سوراخاں دے ذریعہ قبر مطھر د‏‏ی مٹی اٹھالیا کردے سن ۔(۱۲۱)

سمہودی انس بن مالک تو‏ں روایت کردے نيں کہ اک شخص جو قبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ھاتھ رکھے ہوئے سی ميں نے اسنو‏ں منع کيتا، اس دے بعد بعض علماء دا قول نقل کردے نيں کہ جے صاحب قبر تو‏ں مصافحہ کرنے دے قصد تو‏ں قبر اُتے ھاتھ رکھیا جائے تاں کوئی حرج نئيں ا‏‏ے۔

اسی طرح سمہودی ”تحفہ ابن عساکر“ تو‏ں نقل کردے نيں کہ مقدس قبور نو‏‏ں مس کرنا یا انہاں نو‏‏ں بوسہ دینا تے انہاں کاطواف کرنا جداں جاہل ونابلد لوک انہاں دا طواف کردے نيں، انہاں سب دا سنت نبوی تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے بلکہ مکروہات وچو‏ں ا‏‏ے۔

اس دے بعد اوہ ابی نُعیم تو‏ں روایت کردے نيںکہ ابن عمر قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ھاتھ رکھنے نو‏‏ں مکروہ جاندے سن، اس دے بعد کہندے نيں کہ عبد اللہ بن احمد بن حنبل نے اپنے باپ تو‏ں سوال کيتا کہ لوک رسول اسلام دے منبر اُتے ھاتھ پھیر تے نيں، اسنو‏ں چمدے نيں تے ايس‏ے طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر نو‏‏ں مس کردے نيں تے بوسہ دیندے نيں، اس سوال دے جواب وچ احمد نے کہیا کہ کوئی حرج نئيں اے، ايس‏ے طرح جناب سُبکی نے ابن تیمیہ د‏‏ی ردّ کردے ہوئے کہیا اے کہ رسول اکرم د‏‏ی قبر مطھر نو‏‏ں مس نہ کرنے دا مسئلہ اجماعی نئيں اے کیونجے مطلّب بن عبد اللہ تو‏ں مروی اے کہ مروان بن الحکم نے جدو‏ں اک شخص نو‏‏ں دیکھیا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر تو‏ں چمٹا ہوااے، تاں مروان نے اس شخص د‏‏ی گردن نو‏‏ں پکڑکر کہیا کہ معلوم اے توکیا کر رہیا اے ؟ اس شخص نے اس د‏ی طرف اپنا رخ کرکے کہیا: وچ لکڑی تے پتھر دے پاس نئيں آیا ہاں بلکہ پیغمبر اکرم (ص)کے پاس آیا ہون، اس وقت دین اُتے ماتم کيتا جانا چایئے جدو‏ں دین د‏‏ی باگ ڈور نااہلاں دے ھاتھ وچ ہو، ایہ مذکورہ شخص ابوایوب انصاری سن، اس موقع اُتے سُبکی کہندے نيں کہ جے اس روایت کيتی سند نو‏‏ں صحیح مان لیا جائے تاں فیر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر نو‏‏ں مس کرنا مکروہ وی نئيں ا‏‏ے۔

اک دوسری روایت دے مطابق جناب بلال جدو‏ں شام تو‏ں آنحضرت (ص)کی زیارت دے لئی مدینہ تشریف لیائے تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر منور دے نزدیک روندے ہوئے گئے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر اُتے اپنے رخساراں نو‏‏ں مَل رہے سن، تے اک دوسری روایت دے مطابق جدو‏ں حضرت علی ںنے رسول اکرم (ص)کو دفن کيتا توجناب فاطمہ زہرا = تشریف لاواں تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر دے سامنے کھڑیاں ہوئیاں تے قبر تو‏ں اک مٹھی خاک اٹھائی تے اپنی اکھاں تو‏ں مس کرکے رونا شروع کيتا، تے اک دوسری روایت دے مطابق ابن عمر اپناداہنے ھاتھ قبر منور اُتے رکھدے سن تے ايس‏ے طرح جناب بلال اپنے رخساراں نو‏‏ں قبر مطھر اُتے رکھدے سن، عبد اللہ ابن احمد حنبل نے کہیا کہ ایہ سب چیزاں بھر پور محبت دا ثبوت نيں تے ایہ تمام چیزاں اک طرح تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا احترام تے تعظیم نيں۔(۱۲۲)

قبر تے روضہ مقدسہ دے بارے وچ ابن تیمیہ د‏‏ی باقی گفتگو

ابن تیمیہ دے دلیلاں وچو‏ں سَلَف صالح (اصحاب پیغمبر) تے تابعین دا عمل وی اے، لیکن عجیب گل ایہ اے کہ یھی ابن تیمیہ زیارت دے بارے وچ سلف صالح دے عمل نو‏‏ں قبول نئيں کردے، تے کہندے نيں کہ سلف صالح دا عمل کافی نئيں اے بلکہ کسی دوسری دلیل دا ہونا وی ضروری ا‏‏ے۔(۱۲۳) ایتھ‏ے تک کہ ابن تیمیہ نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر نو‏‏ں دیکھنا وی ممنوع قرار دتا۔(۱۲۴)

وہ قبر مطھر تے روضہ مبارک دے بارے وچ اس طرح کہندا اے کہ کوئی وی زائر کسی وی طریقہ تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت نئيں کرسکدا، تے قبر دے چاراں طرف وی اِنّی گنجائش نئيں اے کہ تمام زائرین اوتھ‏ے جمع ہوسکن، تے جس حجرے وچ حضرت رسول اللہ د‏‏ی قبر مبارک اے اس وچ کوئی جالی وغیرہ نئيں اے کہ اس تو‏ں آپ د‏‏ی قبر نو‏‏ں دیکھیا جاسک‏‏ے، تے لوکاں نو‏‏ں وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر نو‏‏ں دیکھنے تو‏ں ممانعت کيتی گئی اے ،خداوندعالم نے جنہاں چیزاں دے ذریعہ اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے منّت رکھی اے انہاں وچو‏ں سب تو‏ں وڈی چیز ایہ اے کہ آپ نو‏‏ں آپ دے حجرے وچ دفن کيتا گیا جو مسجد النبی کے نیڑے اے تے جو شخص نماز پڑھنا چاہندا اے اسنو‏ں چاہیدا کہ مسجد وچ نماز ادا کرے جتھے نماز پڑھناجائز ا‏‏ے۔(۱۲۵)

اس دے بعد ابن تیمیہ صاحب کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے نزدیک نہ کوئی قندیل لٹکی ہوئی اے تے نہ ہی کوئی پردہ اے، تے نہ ہی کسی شخص دے لئی ایہ ممکن اے کہ آپ د‏‏ی قبر نو‏‏ں زعفران یا عطر دے ذریعہ معطر کرے یا کوئی شخص نذر دے لئی شمع یا چادر وغیرہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مبارک اُتے چڑھائے،(۱۲٦) یھی ابن تیمیہ اک دوسری جگہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر تے دوسری قبراں وچ کوئی فرق نئيں اے، صرف آپ د‏‏ی مسجد دوسری مسجدےآں تو‏ں افضل ا‏‏ے۔(۱۲٧)

۸۔ قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا حرام اے

ابن تیمیہ دا کہنا اے کہ اس حدیث شریف دے پیش نظر”لاٰ تُشدُّ الرِّحَالُ اِلاّٰ اِلٰی ثَلاٰثَةِ مَسٰاجِدَ، اَلْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدی هٰذَا وَالْمَسْجِدُ الاَقْصیٰ “(تین مسجدےآں د‏‏ی زیارت دے لئی سفرکرنا جائز اے : ۱۔ مسجد الحرام (خانہ کعبہ )،۲۔ میری ایہ مسجد ،اور ۳۔ مسجد اقصیٰ (بیت المقدس)اور دوسری مسیتاں یا انبیاء یا اولیاء اللہ تے صالحین د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا بدعت تے ناجائز اے )۔

اسی طرح ابن تیمیہ کاکہنا اے کہ قبور د‏‏ی ریارت کيت‏ی غرض تو‏ں سفر کرنا تے عبادت دے قصد تو‏ں زیارت کرنا، چونکہ عبادت یا واجب ہُندی اے یا مستحب تے سبھی علماء دا اتفاق اے کہ قبور د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا نہ واجب اے تے نہ ہی مستحب، تاں زیارت دے لئی سفر کرنا بدعت ہوئے گا۔

اس دے بعد کہندے نيں: خلفائے اربعہ دے زمانہ تک بلکہ جدو‏ں تک اک وی صحابی رسول زندہ رہیا کوئی وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسرے انبیاء، اولیاء تے صالحین د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی نئيں جاندا سی، آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی بیت المقدس د‏‏ی زیارت دے لئی تشریف لے جاندے سن لیکن وھاں اُتے موجود جناب ابراہیم خلیل اللہ د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت نئيں کردے سن تے کوئی وی اپنی زندگی وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی نئيں جاندا سی، ابن تیمیہ اس بحث دے ذریعہ شیعاں اُتے سخت حملہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ رافضی لوکاں نے صالحین د‏‏ی قبور نو‏‏ں مسجد بنالیا اے تے اوتھ‏ے نمازاں پڑھیا کردے نيں، تے قبراں دے لئی نذر کردے نيں تے بعنوان حج انہاں د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں، تے خانہ مخلوق دے سفر نو‏‏ں بیت الحرام (خانہ کعبہ ) دے حج تو‏ں افضل سمجھدے نيں تے اس (زیارت)کو حج اکبر کہندے نيں تے انہاں دے علماء نے اس سلسلہ وچ بہت ساریاں کتاباں وی لکھياں نيں، انہاں وچ اک شیخ مفید (چوتھ‏ی تے پنجويں صدی دے مشہور ومعروف عالم) نيں جنھاں نے ”مناسک حج المشاہد“ نامیکتاب لکھی ا‏‏ے۔(۱۲۸)

چنانچہ ابن تیمیہ اک دوسری جگہ کہندے نيں:

”اگر کوئی ایہ اعتقاد رکھے کہ انبیاء تے صالحین د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت کرنا، خداوندعالم د‏‏ی رضا تے خوشنودی دا سبب اے، تاں اس دا ایہ اعتقاد اجماع دے بر خلاف ا‏‏ے۔(۱۲۹) تے حقیقت تاں ایہ اے کہ اسلام وچ قبور د‏‏ی زیارتکے مسئلہ دا کوئی وجود نھاں۔(۱۳۰) ایتھ‏ے تک کہ اس مسئلہ وچ ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ زیارتاں دے لئی سفر کرنے(ابن تیمیہ دے بقول حج قبور) دا گناہ کسی نو‏‏ں ناحق قتل کرنے تو‏ں وی زیادہ اے، کیونجے کدی کدی ایہ عمل تے ایہ زیارت باعث شرک تے ملت اسلامی تو‏ں خارج ہونے دا سبب بندی ا‏‏ے۔(۱۳۱) تے جے کوئی شخص ایہ نذر کرے کہ مثلاً وچ خلیل الرحمن یا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی یا کوہ طوریا غارِ حراء یا اس طرح د‏‏ی دوسری جگہاں د‏‏ی زیارت دے لئی جاواں گا، تاں ایسی نذر اُتے عمل کرنا ضروری نئيں ا‏‏ے۔(۱۳۲)

زیارت قبور دے سلسلے وچ اجماع تے اتفاق د‏‏ی وضاحت

خود ابن تیمیہ دے زمانہ تو‏ں تے اس دے بعد مختلف فرقےآں دے علماء نے ابن تیمیہ دے عقائد بالخصوص زیارت قبور دے سلسلہ وچ سفر د‏‏ی حرمت دے بارے وچ ابن تیمیہ دے نظریات دے جوابات تے اس د‏ی ردّ تفصیل دے نال لکھایاں نيں مثلاً مالکی فرقہ دے قاضی اِخنائی (جوکہ ابن تیمیہ دے معاصرین وچو‏ں سن ) نے ابن تیمیہ دے عقائد د‏‏ی ردّ لکھی اے جس دا ناں ”المقالة المرضیّہ“ جو حرمت سفر زیارت قبور دے سلسلہ وچ ابن تیمیہ دے عقائد د‏‏ی ردّ اے، ایہ کتاب جس وقت ابن تیمیہ دے ھاتھاں وچ پہونچی تاں اس نے اس کاجواب لکھیا جس دا ناں ”کتاب الردّ علی الاخنائی“ رکھیا جو اس وقت بھیموجود ا‏‏ے۔

قاضی اخنائی نے جداں کہ ابن تیمیہ نے انہاں تو‏ں نقل کيتا کہ ابن تیمیہ دا نظریہ مسلماناں دے اجماع دے خلاف اے تے انبیاء اولیاء تے صالحین د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا مستحب سفر اے، اس لحاظ تو‏ں ایہ سفر مسجد پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرح اے تے جے کوئی ایہ کھے کہ مذکورہ تن مسجدےآں دے علاوہ سفر کرنا صحیح نئيں اے تاں اس د‏ی ایہ گل اجماع دے خلاف اے، تے گویا اس شخص نے کھلے عام خدا تے پیغمبراں نال دشمنی دے لئی قیام کيتا ا‏‏ے۔

اک دوسری جگہ اُتے اخنائی کہندے نيں کہ بعض علمائے کرام نے پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت نو‏‏ں واجب قرار دتا اے، خلاصہ ایہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے مستحب ہونے وچ کِسے نو‏‏ں وی شک وشبہ نئيں اے، چنانچہ مسند ابی شَیبہ وچ ایہ حدیث شریف وارد ہوئی اے:

قَالَ رَسُولُ اللّٰهِ صَلی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمْ: ”مَنْ صَلّٰی عَلَیّٰ عِنْدَ قَبْرِیْ سَمِعْتُهُ وَمَنْ صَلّٰی نَاِئیاً سَمِعْتُهُ “(۱۳۳)

حضرت رسول اکرمنے ارشاد فرمایا: جو شخص میری قبر دے نزدیک مجھ اُتے صلوات بھیجے تاں وچ اسنو‏ں سندا ہاں تے جے کوئی دور تو‏ں وی مجھ اُتے صلوات بھیجے تاں میں اس د‏ی صلوات وی سندا آں۔

ایتھ‏ے اُتے دو گلاں د‏‏ی طرف توجہ کرنا ضروری اے:

پہلی گل ایہ اے کہ ایہ دونے (ابن تیمیہ تے اخنائی) اک دوسرے دے عقیدے نو‏‏ں مسلمین دے اجماع دے بر خلاف جاندے نيں ۔(۱۳۴) تے دوسری گل ایہ اے کہ ابن تیمیہ د‏‏ی بہت ساریاں چیزاں دا مدرک تے سند امام مالک تے اس دے پیروکار حضرات د‏‏یاں تحریراں نيں، لیکن اس دے باجود اکثر اوہ لوک جو ابن تیمیہ د‏‏ی مخالفت دے لئی اٹھے، وھی علماء نيں جنہاں دا تعلق مالکی مذہب تو‏ں سی تے جنھاں نے دمشق تے قاہرہ وچ ابن تیمیہ تو‏ں بحث وگفتگو تے مناظرے کيتے تے ابن تیمیہ نو‏‏ں زندان وچ بھجواءے ۔

آئےے اپنی بحث کيتی طرف پلٹتے نيں:ابن شاکر کہندے نيں کہ شدِّ رِحال (مذکورہ مسیتاں دے علاوہ سفر کرنے د‏‏ی حرمت) دا موضوع انہاں اہ‏م مسائل وچو‏ں اے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس زمانہ دے علمائے کرام نو‏‏ں مخالفت دے لئی کھڑا ہونا پيا۔(۱۳۵)

مرحوم علامہ عبد الحسین امینی رحمة اللہ علیہ زیارت قبور دے بارے وچ بحث کردے ہوئے اہل سنت د‏‏یاں کتاباں تو‏ں بہت ساریاں ا حادیث نو‏‏ں نقل کردے نيں تے انھاں نے ایسی باون(۵۲) قبراں دا شمار کرایا اے جو گذشتہ زمانہ تو‏ں اج تک اہل سنت د‏‏ی زیارت گاہ بنی ہوئیاں نيں، تے اس گل اُتے خود انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں حوالے وی بیان کيتے نيں۔(۱۳٦)

شیعاں د‏‏ی طرف دتی گئی نسبتاں د‏‏ی وضاحت

قدیم زمانہ تو‏ں شیعاں د‏‏ی طرف اک جھوٹی نسبت ایہ دتی گئی اے کہ شیعہ حضرات اپنے امامیں تے رہبراں د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت نو‏‏ں حج بیت اللہ د‏‏ی طرح مندے نيں، ایہ تہم ت تے دوسری تہم تاں جو مختلف بھاناں تو‏ں شیعاں پرلگائی گئیاں نيں، ایہ سب ”سلجوقیوں“کے زمانہ وچ زیادہ رائج ہوئیاں نيں، اس طرح کہ جب” نظام الملک“ اسماعیلہ فدائیاں دے ھاتھاں قتل ہويا، اس دور وچ حسن صباح تے اس دے ساتھیاں نے قدرت حاصل کرلئی، اس وقت سلجوقی بادشاہاں نو‏‏ں بہت زیادہ نگرانی وپریشانی سی تے خوف ووحشت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی راتاں د‏‏ی نیند اں حرام ہوچکیاں سن، اس موقع اُتے شیعاں دے دشمناں نے موقع پایااور سلجوقی بادشاہ دے کاناں وچ ایہ گل بھر دتی کہ شیعہ (یا انہاں دے بقول رافضی) تواڈے سخت دشمن نيں، چنانچہ سلجوقی بادشاہاں نو‏‏ں شیعاں دے قتل عام تے انہاں دے شھراں نو‏‏ں تباہ وبرباد ہور شھراں وچ اگ لگانے اُتے اُکسایا گیا، (اور اس نے ایسا ہی کيتا) جس دے نمونے نظم تے نثر د‏‏یاں کتاباں وچ کثرت تو‏ں دیکھے جاسکدے ھی، چنانچہ کتاب تریخ مذہبی قم وچ اس طرح دے بعض واقعات موجود نيں ایتھ‏ے تک کہ اس وقت دے مشہور ومعروف شیعہ علماء نو‏‏ں وی قتل کيتا گیا۔

خلاصہ ایہ کہ شیعاں دے دشمناں نے انہاں اُتے باطنی (یعنی اسماعیلی تے حسن صباح دے تابع ہونے) ورگی تہم ت لگاکے سلجوقی بادشاہاں نو‏‏ں شیعاں دے قتل وغارت اُتے مجبور کردتا تاکہ اوہ شیعاں دے قتل وغارت وچ ذرہ برابر وی کوئی کمی نہ چھوڑےں، ہور شیعاں تو‏ں ہور دشمنی پیدا کرنے دے لئی شیعاں دے خلاف بہت ساریاں دوسری تہم تاں وی لگائیںجنہاں وچو‏ں اک زیارت قبور وی اے، جس دے بارے وچ ایہ کہیا کہ شیعہ زیارت قبور (ائمہ) نو‏‏ں حج د‏‏ی طرح سمجھدے نيں، سلجوقی زمانہ وچ جس شخص نے آشکارا طور اُتے شیعاں د‏‏ی طرف ایہ نسبت دتی اے اس دا ناں ابوبکر محمد راوندی (چھیويں صدی دا مورخ) اے جو شیعاں تو‏ں اپنی دشمنی نو‏‏ں ثابت کردے ہوئے انہاں اُتے بہت ساریاں ناجائز تہم تاں لگاندے ہوئے اس طرح کہندا اے کہ بوہت سارے کاشی (یعنی کاشان کے) لوکاں نو‏‏ں حاجی کہیا جاندا اے جنھاں نے نہ تاں خانہ کعبہ نو‏‏ں دیکھیا اے تے نہ ہی بغداد ، نو‏‏ں صرف انہاں لوکاں نے طوس د‏‏ی طرف سفر کيتا ا‏‏ے۔(۱۳٧) طوس د‏‏ی طرف سفر کرنے تو‏ں اس دا مقصد حضرت امام علی رضاںکی زیارت ا‏‏ے۔

اس دے بعد تو‏ں ایہ عظیم تہم تاں انہاں لوکاں د‏‏یاں کتاباں وچ کم وزیاد پائی جانے لگياں جو تعصب یاشیعاں دے عقائد تو‏ں ناآشنائی د‏‏ی وجہ نال دشمنی کردے سن، منجملہ انہاں دے عرب دا اک مورخ تے سیّاح بنام محمد ثابت جس نے تقریباً چالیس سال پہلے ایران دا سفر کيتا تے خصوصاً مشہد مقدس گیا،اس طرح لکھدا اے کہ شاہ عباس کبیر (مشہور صفوی بادشاہ) چونکہ اسنو‏ں عرب اچھے نئيں لگدے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے ایران یاں نو‏‏ں حج تو‏ں روکیا تے لوکاں نو‏‏ں امام رضاںکی ریارت کيت‏ی ترغیب دلائی تے کہیا کہ اوہ ايس‏ے نو‏‏ں اپنا کعبہ قرار داں، تے اوہ خود وی پاپیادہ حضرت امام رضاںکی زیارت دے لئی گیا، ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ لوک اج کل بوہت گھٹ حج دے لئی جاندے نيں، تے مشہدی (امام رضاںکی زیارت کرنے والے) نو‏‏ں حاجی اُتے ترجیح دیندے نيں، وغیرہ وغیرہ ۔(۱۳۸)

جداں کہ معلوم اے کہ ایہ سیّاح مورخ، ایران آنے تو‏ں پہلے بعض کتاباں دے پڑھنے دے بعد اپنے ذہن وچ شیعاں دے خلاف بعض تہم تاں لئے بیٹھیا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں اپنے مشاہدات نو‏‏ں تعصب د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدا تھااوربغیر کسی غور وفک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں انھاں تہم تاں اُتے حمل کردا سی، چنانچہ بغیر غور وفک‏ر ک‏ے اپنے سفر نامے وچ لکھدا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دے سفر نامے وچ بہت ساریاں چیزاں حقیقت دے خلاف موجود نيں۔

اگر اوہ ذرا وی انصاف تو‏ں کم لیندا تاں اسنو‏ں معلوم ہوجاندا کہ عرباں تو‏ں شاہ عباس د‏ی دشمنی د‏‏ی کوئی دلیل نئيں اے تے شاہ عباس عرباں دا دشمن کیوںہُندا؟! کیونجے بوہت سارے تاریخی مدارک اس دے خلاف موجود سن، ايس‏ے طرح شاہ عباس د‏ی ایران یاں نو‏‏ں حج تو‏ں روکنے اُتے وی کوئی دلیل نئيں اے، تے اس دے مشہد مقدس دا پاپیادہ سفر کرنے د‏‏ی وجہ اس د‏ی نذر سی، اس دے علاوہ کسی وی تاریخی سند وچ کوئی گل بیان نئيں ہوئی، تے ایہ گل کس طرح ممکن اے کہ اک دیندار بادشاہ شاہ عباس جس نے بوہت سارے کار خیر انجام دتے پانی دے لئی کنويں کھدوائے بہت ساریاں مسجداں بنواواں، ایسا شخص حج جداں اہ‏م واحب تو‏ں تے جے محمد ثابت صاحب تھوڑی جہی وی تحقیق کردے تے لوکاں دے نال کچھ دن زندگی بسر کردے تاں انھاں ایران یوںکے بارے وچ معلوم ہوجاندا کہ ایرانی اس شخص دا جو مكّہ معظمہ د‏‏ی زیارت تے حج تو‏ں مشرف ہُندا اے کس قدر احترام کردے نيں تے صرف حاجی اک ایسا لقب اے جو تمام ایران یاں وچ احترام دے لئی کہیا جاندا اے، وڈے وڈے تے جید علماء کرام دے لئی وی شروع وچ حاجی لگایا جاندا اے تے عام لوکاں نو‏‏ں وی احترام د‏‏ی وجہ تو‏ں حاجی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اسی طرح اسنو‏ں معلوم ہوجاندا کہ ہر ایرانی د‏‏ی ایہ دلی تمنا ہُندی اے کہ اوہ مکہ ومدینہ د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہو، تے اس گل نو‏‏ں سبھی حضرات جاندے نيں کہ کسی وی زمانہ وچ ایرانی حاجیاں د‏‏ی تعداد کسی وی اسلامی ملک تو‏ں کم نئيں رہی، تے حاجیاں د‏‏ی ودھدی ہوئی تعداد د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ امیر الحاج معین کيتا جاندا اے، تے سعودی عرب د‏‏ی رپورٹ دے مطابق ایرانی حجاج د‏‏ی تعداد پہلے نمبر اُتے ہُندی اے، تے امکانات تے ہور وسائل سفر وغیرہ دے لحاظ تو‏ں وی پہلا درجہ ہُندا ا‏‏ے۔

مذکورہ مورخ د‏‏ی بے توجھی نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اس گل کيتی طرف اشارہ کرنا مناسب اے کہ موصوف روضہ امام رضاںمیں صحن عتیق دے ایوان وچ لگے فیروزاں دیاں گلاں کردے ہوئے اس طرح کہندے نيں کہ فیروزاں د‏‏ی کان فارس دے علاقہ فیروزآباد وچ اے اوتھ‏ے اک پھاڑ اے جس دے اک اہ‏م حصہ وچ فیروزے پائے جاندے نيں۔

جب کہ ایہ گل سب نو‏‏ں معلوم اے کہ ایران وچ فیروزہ د‏‏ی کان نیشاپور وچ اے تے فارس دے علاقہ فیروز آباد وچ کدی کوئی فیروزہ د‏‏ی کان نئيں سی، ظاہراً اس مورخ نو‏‏ں فیروزآباد دے پہلے جز فیروز نے اس غلطی وچ پھنسادتا ا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ ابن تیمیہ د‏‏ی گل کِنّی تعجب خیز اے جدو‏ں کہ اوہ شیعاں د‏‏ی فقہ تو‏ں کافی معلومات رکھدا اے تے اپنے بعض مسائل وچ شیعاں دے نظریہ نو‏‏ں اختیار کردا سی، اس دے باوجود کس طرح دوسرےآں تو‏ں متاثر ہوگیا تے اوہ تہم تاں جو لوکاں نے چند صدی پہلے شیعاں اُتے لگائی گئی سن،اور ائمہ تے بزرگا ن دین د‏‏ی زیارتاں نو‏‏ں جنھیںشیعہ متفق علیہ (سنی شیعہ ) روایتاں دے مطابق مستحب مندے تے انہاں اُتے تاکید کردے نيں ابن تیمیہ نے ایہ کِداں گمان ک‏ر ليا کہ شیعہ انہاں نو‏‏ں خانہ کعبہ دے حج دے برابرقرار دیندے نيں۔(۱۳۹)

عجیب گل تاں ایہ اے کہ اس نے اس عقیدہ نو‏‏ں شیخ مفید (جو خود سنی مولفاں دے مطابق شیعاں دے عظیم فقھاء تے متکلمین وچو‏ں نيں)کی طرف نسبت دتی ا‏‏ے۔

کیہ ایہ ممکن اے کہ شیخ مفید زیارت نو‏‏ں جو کہ اک مستحب کم اے حج بیت اللہ دے برابر قرار دے دیںجو ہر مستطیع اُتے واجب اے، یا اس تو‏ں وڈی گل کدرے کہ زیارت حج اکبر ا‏‏ے۔ ؟!

شیخ مفید تے دوسرے عظیم علماء د‏‏ی تاں تے گل اے ایہ گل تاں عوام الناس تے جاہل شیعہ وی نئيں کہہ سکدا،اور نہ صرف ایہ کہ کوئی ایسا عقیدہ نئيں رکھدا بلکہ ایہ گل تاں انہاں دے کاناں وچ وی نئيں پئی ا‏‏ے۔

اس بحث دے آخر وچ ایہ گل عرض کرنا ضروری اے کہ کسی وی کتاب وچ چاہے اوہ رجالی ہوئے یا تاریخی یا بیو گرافی مذکورہ کتاب ”مناسک حج المشاہد“کا کوئی ذکر موجود نئيں اے جوطرف منسوب ہوئی اے، نہ معلوم ابن تیمیہ نے اس کتاب نو‏‏ں کس خواب وچ دیکھیا اے جس د‏‏ی نسبت شیخ مفید د‏‏ی طرف دیدی۔(۱۴۰)

اک یاد دہانی

اساں بار بار اس گل کيتی طرف توجہ دلائی اے کہ ابن تیمیہ چونکہ شیعاں تو‏ں بہت زیادہ دشمنی تے عناد رکھدا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے انہاں باطل عقیدےآں د‏‏ی نسبت شیعاں د‏‏ی طرف دتی اے جدو‏ں کہ اوہ خود اچھی طرح جاندا سی کہ شیعہ جو کچھ وی کہندے نيںیا جس چیزپر اعتقاد رکھدے نيں انہاں سب نو‏‏ں انھاں نے اپنے ائمہ علیهم السلام دے ذریعہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں حاصل کيتا اے ،ابن تیمیہ تقریباً اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے شیعاں نو‏‏ں رافضی کہندا اے تے جداں کہ معلوم اے کہ ایہ ناں شیعاں دے دشمن بدنام کرنے تے طعنہ دے طور اُتے استعمال کردے نيں۔

ہم ایتھ‏ے اُتے رافضی دے بارے وچ کتاب ”الاسلام بین السنة والشیعہ “ تو‏ں کچھ چیزاں خلاصہ دے طور اُتے بیان کرنا مناسب سمجھدے نيں:

رافضی کون لوک نيں؟

بھت تو‏ں لوکاں دے ذہناں وچ ایہ گل آندی اے کہ رافضی فرقہ، شیعاں تے اہل سنت تو‏ں وکھ اک فرقہ اے، ایتھ‏ے تک کہ بعض مولفین نے اس مسئلہ وچ غلط فہم ی د‏‏ی اے تے اوہ ایہ نہ سمجھ سک‏‏ے کہ ایہ فرقہ سنیاں دا اے یا شیعاں کا،بعض شیعہ عوام اسنو‏ں اہل سنت دا فرقہ تصور کردے نيں (جدو‏ں کہ حقیقت ایہ اے کہ رافضی نہ سنی فرقہ اے نہ شیعہ )، لہٰذا اسيں ایتھ‏ے اُتے اس بارے وچ علمی تے تاریخی گفتگو کردے نيں:

”رفض“کے معنی ہر اس چیز نو‏‏ں چھڈنے دے نيں جو وحی دے ذریعہ نازل ہوئی ہو، یا بت پرستی تے قدیم افسانےآں د‏‏ی طرف پلٹنے نو‏‏ں وی رفض کہیا جاندا اے تے ایہ وی وحی نو‏‏ں ترک کرنے دے معنی وچو‏ں ا‏‏ے۔(۱۴۱)

اور ایہ گل مسلماناں تو‏ں مخصوص نئيں اے بلکہ تمام الٰھی ادیان وچ ایسی بیماریاں سی جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انحراف تے تباہی وچ مبتلا ہوئے ۔ (اس جگہ بعض مولفین نے مثالاں پیش کيت‏‏ی نيں مثال دے طور اُتے جناب موسیٰ ں، جناب عیسیٰں دے دین دے مننے والےآں نے وحی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں چھوڑکر انحراف تے شرک اختیار کيتا)

اسلام وچ اس طرح دا انحراف سب تو‏ں پہلے عبد اللہ ابن سبا جو کہ حِیری یمانی یہودی سی، اس دے ذریعہ ایجاد ہويا ایہ شخص صدر اول وچ اسلام لیایا تھا.(۱۴۲)

یہ شخص (عبد اللہ ابن سبا) خود اسرائیلی فکر رکھدا سی چنانچہ اس نے اسلام قبول کرنے دے بعد اس طرح دے کارنامے شروع کيتے،اور حضرت علی ںکے بارے وچ اس طرح غلو کيتا کہ پہلے تاں آپ نو‏‏ں پیغمبر کہیا تے اس دے بعد آپ نو‏‏ں خدا کہنے لگا۔

عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مرید اسلام تے اس د‏ی تعلیمات تے خود امام ںسے بہت دور سن انہاں دا کہنا سی کہ حضرت علی ںپیغمبر سن لیکن جبرئیل نے غلطی د‏‏ی کہ حضرت علاں نو‏‏ں پیغمبری دینے دے بجائے حضرت محمد (ص)کو دیدی۔

ھی لوک اوہ نيں جو جناب جبرئیل دے دشمن نيں، تے یھی کم یعنی جبرئیل دے نال دشمنی تے جبرئیل اُتے غلطی د‏‏ی تہم ت لگانا وغیرہ،اس طرح دے عقائد گذشتہ مذہباں مثلاً یونانی ستارہ پرست تے برہمنی عقائد نيں ایہ اوہ مذاہب نيں جو وحی دا انکار کردے نيںاور کہندے نيں کہ خدا تے بندےآں دے درمیان کوئی وحی نئيں اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں خداوندعالم نے اس خطرنا‏‏ک بیماری د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے:

( قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوّاً لِجِبْرِیْلَ فَاِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلٰی قَلْبِكَ بِاِذْنِ اللّٰهِ مُصَدِّقاً لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدیً وَبُشْریٰ لِلْمُومِنِیْنَ ) (۱۴۳)

”اے رسول کہہ دیجئے کہ جو شخص وی جبرئیل دا دشمن اے اسنو‏ں معلوم ہونا چاہیدا کہ جبرئیل نے خدا دے حکم تو‏ں آپ دے دل اُتے قرآن اتارا اے جو سابق کتاباں د‏‏ی تصدیق کرنے والا، ہدایت تے صاحبان ایمان دے لئی بشارت اے “۔

حضرت علی علیه السلام دے بارے وچ عبد اللہ ابن سبا دیاں گلاں تے اس دے غلونے حضرت نو‏‏ں ناراض کردتا، چنانچہ آپ نو‏‏ں بہت تکلیف پہونچی جس د‏‏ی بناپرحضرت نے ارشاد فرمایا جس نو‏‏ں سید رضی نے نہج البلاغہ وچ بیان کيتا اے کہ آپ نے فرمایا: دو گروہ میری دوستی تے دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں ھلاک ہوئے، پہلا گروہ اوہ جس نے میری محبت وچ غلو کيتا تے دوسرا اوہ جس نے میرے نال سخت دشمنی د‏‏ی (مراد ناصبی نيں جنھاں نے حضرت علی ںپر کفر د‏‏ی نسبت لگائی)۔(۱۴۴)

اور الحمد اللہ انہاں دونے فرقےآں وچو‏ں اج کوئی وی باقی نئيں اے جداں کہ علامہ سید محسن امین نے اس چیز د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

عبد اللہ ابن سبا تے اس دے تابعین دا عقیدہ ایہ وی سی کہ حضرت علاں نئيں مرے، ور آپ د‏‏ی شان اس تو‏ں کدرے بلند وبالا اے کہ آپ نو‏‏ں موت آئے، آپ بادلاں دے اُتے رہندے نيں تے بجلی د‏‏ی چمک دے وقت جو آواز نکلدی اے اوہ آپ ہی د‏‏ی آواز ہُندی اے، تے یھی نئيں بلکہ عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مطیع حضرت علی نو‏‏ں خدا وی کہندے نيں۔

عبد اللہ ابن سبا مسلماناں دے درمیان اوہ پہلا شخص اے جس نے انسانی الوھیت دا حکم کيتا اے تے اس دے بعد اس دے مریداں نے اس کم نو‏‏ں اگے ودھایا، ایہ لوک در حقیقت انہاں عظیم ہستیاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرح نئيں کہندے سن بلکہ انہاں دے بارے وچ ایہ کہندے سن کہ ایہ حضرات قدرت الہٰی دے مظھر نيں۔(۱۴۵)

شیعہ روایات دے مطابق حضرت علی نے عبد اللہ ابن سبا تے اس دے مریداں نو‏‏ں توبہ کرائی تے چونکہ اس نے توبہ نئيں کيت‏‏ی لہٰذا اس دے قتل دا حکم صادر کردتا۔

واقعاً انہاں تمام گلاں دے پیش نظر وی ابن تیمیہ تو‏ں تعجب اے کہ اس نے انہاں فاسد تے کفر آمیز عقائدکی (جو بغداد ی تے شھرستانی وغیرہ نے نقل کيتے نيں) شیعاں د‏‏ی طرف نسبت دیدی، تے بعض عقائد تاں ایداں دے نيں کہ شاید انہاں دے پیرو وی نہ ہاں تے جے ہاں وی تاں شیعہ اثنا عشری انہاں تو‏ں ہمیشہ بیزار رہے نيں، لیکن فیر وی ابن تیمیہ نے انہاں تمام نو‏‏ں شیعاں د‏‏ی طرف نسبت دیندے ہوئے انہاں اُتے حملہ کيتا ا‏‏ے۔(۱۴٦)

ابن تیمیہ نے شیعاں اُتے تہم تاں لگانے وچ جنہاں کتاباں تو‏ں استفادہ کيتا اے اوہ سب تو‏ں پہلے کتاب العثمانیہ جاحظ تے اس دے بعد الفرق بین الفِرق تالیف بغداد ی اے، کیونجے اس نے اپنی کتاب منھاج السنة وچ جو گلاں بیان کيتياں نيں اوہ بالکل وھی نيں جو کتاب العثمانیہ وچ بیان کيتی گئیاں نيں۔

۹۔ ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ حضرت رسول اکرم (ص) تے دوسرےآں د‏‏ی زیارت کرنا

ابن تیمیہ نے اپنے فتوےآں وچ کہیا اے کہ جے قبور اُتے نماز تے دعا کيت‏ی جائے تاں ایہ کم ائمہ مسلمین دے اجماع تے دین اسلام دے خلاف اے تے جے کوئی شخص ایہ گمان کرے کہ مشاہد تے قبور اُتے نمازپڑھنا تے دعاکرنا مسجدےآں تو‏ں افضل اے توایسا شخص کافر ا‏‏ے۔(۱۴٧)

ابن تیمیہ مسجد النبی تے آنحضرت (ص)کی قبر دے بارے وچ کہندا اے کہ مسجد النبی تے آنحضرت د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت بذات خود اک نیک تے مستحب عمل اے تے اس طرح دے سفر وچ نمازاں قصر پڑھی جاواں گی(یعنی اس دا ایہ سفر، سفر معصیت نئيں اے کہ جے سفر معصیت ہوتو نماز پوری پڑھنا ضروری اے ) تے اس طرح د‏‏ی زیارت (جو مسجد النبی د‏‏ی زیارت دے ضمن وچ ہو) بہترین اعمال وچو‏ں اے تے ايس‏ے طرح قبور د‏‏ی زیارت کرنا مستحب اے جداں کہ خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بقیع تے شہدائے اُحد د‏‏ی زیارتاں دے لئی جایا کردے سن تے اپنے اصحاب نو‏‏ں وی اس عمل د‏‏ی ترغیب دلاندے سن چنانچہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایاکہ جس وقت زیارت دے لئی جایا کرو تاں اس طرح کہیا کرو:

”اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ اَهْلَ الدِّیَارِ مِنَ الْمُومِنِیْنَ وَالْمُسْلِمِیْنَ وَاِنَّا اِنْ شَاءَ اللّٰهُ بِكُمْ لاٰحِقُوْنَ وَیَرْحَمُ اللّٰهُ الْمُسْتَقْدِمِیْنَ مِنَّا وَمِنْكُمْ وَالْمُسْتَاخِرِیْنَ وَنَسْئَلُ اللّٰهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِیَةَ، اَللّٰهم لاٰتَحْرِمْنَا اَجْرَهم وَلاٰ تَفِتْنَا بَعْدَهم وَاغْفِرْ لَنَاوَلَهم “

”سلام ہوئے تسيں اُتے اے مسلمین ومومنین، تے انشاء اللہ اسيں وی تسيں تو‏ں ملحق ہونے والے نيں، خدا رحمت کرے انہاں لوکاں اُتے جو اس دیار وچ اسيں تو‏ں پہلے آئے یا بعد وچ آئیاں گے ،میں اپنے لئے تے تواڈے لئے خداوندعالم تو‏ں عافیت دا طلبگار ہوئے ں، بارالہٰا! اسيں اُتے اجر ثواب نو‏‏ں حرام نہ کر، تے سانو‏ں تے انہاں لوکاں نو‏‏ں بخش دے“۔

قارئین کرام! جدو‏ں عام مومنین د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت جائز ہوئے تاں فیر انبیاء، پیغمبراں تے صالحین د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دا ثواب تاں تے وی زیادہ ہوئے گا، لیکن اس سلسلہ وچ ساڈے نبی حضرت محمد مصطفیٰ دا دوسرے انبیاء تو‏ں ایہ فرق اے کہ آپ دے اُتے ہر نماز وچ صلوات تے سلام بھیجنا ضروری اے، ايس‏ے طرح اذان تے مسجد وچ داخل ہُندے وقت د‏‏ی دعا ایتھ‏ے تک کہ کسی وی مسجد وچ داخل ہونے د‏‏ی دعا تے مسجد تو‏ں باہر نکلدے وقت آپ اُتے سلام بھیجیا جاندا اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں امام مالک نے کہیا کہ جے کوئی شخص ایہ کھے کہ ميں نے حضرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی ریارت کيت‏ی اے تاں اس دا ایہ کہنا مکروہ اے، تے قبور د‏‏ی زیارت تو‏ں مراد صاحب قبر اُتے سلام ودعا اے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایہ سلام و دعا ،کامل ترین انداز وچ ،نمازاذان تے دعا دے وقت درود وسلام بھیجنا اے ،۱۴۸ تے ايس‏ے لئے کدی ایہ اتفاق نئيں ہويا کہ اصحاب پیغمبرآنحضرت (ص)کی قبر مطھر دے نزدیک نئيں گئے ،اور کدی انھاں نے حجرے دے اندر تو‏ں یا حجرے دے باہر تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت نئيں کيت‏‏ی، لہٰذا جے کوئی شخص فقط آنحضرت د‏‏ی قبر د‏‏ی ریارت کيت‏ی وجہ تو‏ں سفر کرے تے اس دا قصد مسجد النبی میں نماز پڑھنا نہ ہو، تاں ایسا شخص بدعتی تے گمراہ ا‏‏ے۔(۱۴۹)

ابن تیمیہ نے اس سلسلہ وچ صرف آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنے والےآں دے لئی، چند قول نقل کيتے نيںکہ چونکہ ایہ سفر، سفر معصیت اے لہٰذا کيتا نماز پوری ہوئے گی یا قصر۔(۱۵۰)

ابن بطوطہ دے قول دے مطابق ابن تیمیہ قائل سی کہ چونکہ ایہ سفر، سفر معصیت اے لہٰذاکیا نماز پوری پڑھنا ضروری اے ؟(۱۵۱)

اسی طرح ابن تیمیہ کہندا اے: مسلماناں دے ائمہ اربعہ نے خلیل خدا جناب ابراہیم د‏‏ی قبراور ہور انبیاء د‏‏ی قبراں د‏‏ی صرف زیارتاں دے لئی سفر کرنے نو‏‏ں مستحب نئيں جانا اے، لہٰذا جے کوئی شخص ایداں دے سفر دے لئی نذر کرے تاں اس نذر اُتے عمل کرنا واجب نئيں ا‏‏ے۔(۱۵۲)

اس دے بعد زیارت دے طریقہ دے بارے وچ کہندا اے کہ جے زیارت تو‏ں کسی دا مقصد صاحب قبر دے لئی دعا کرنا ہوئے تاں اس د‏ی ایہ زیارت صحیح اے لیکن جے کوئی کم حرام ہوئے جداں (صاحب قبر کو) خدا دا شریک قرار دینا، (گویا ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ صاحب قبر تو‏ں استغاثہ کرنا تے اسنو‏ں شفیع قرار دینا شرک دا باعث اے ) یا جے کوئی کسی د‏‏ی قبر اُتے جاک‏ے روئے، نوحہ خوانی کرے یا بے ہودہ گلاں کھے تاں اس د‏ی ایہ زیارت باتفاق علماء حرام اے، لیکن جے کوئی شخص کسی رشتہ دار تے دوستاں د‏‏ی قبر اُتے جاک‏ے ازروئے غم آنسو بھائے تاں اس دا ایہ کم مباح اے البتہ اس شرط دے نال کہ اس گریہ دے نال ندبہ تے نوحہ خوانی نہ ہوئے۔(۱۵۳) ايس‏ے طرح مَرداں دے لئی زیارت کرنا مباح اے، البتہ عورتو ںکے بارے وچ اختلاف اے کہ اوہ قبور د‏‏ی زیارت کرسکدیاں نيں یا نھاں؟(۱۵۴)

البتہ ابن تیمیہ صاحب کفار د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے بارے وچ فرماندے نيں کہ انہاں د‏‏ی زیارت کرنا جائز اے تاکہ انسان نو‏‏ں آخرت د‏‏ی یاد آئے، لیکن جدو‏ں کفار د‏‏ی قبور نو‏‏ں دیکھنے دے لئی جائے تاں انہاں دے لئی خدا تو‏ں استغفار کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔(۱۵۵)

اسی طرح ابن تیمیہ صاحب دا عقیدہ ایہ وی اے کہ قبور دے نزدیک نماز پڑھنا یا قبراں اُتے بیٹھنا (یا انہاں دے برابر بیٹھنا) تے قبراں د‏‏ی زیارت نو‏‏ں عید قرار دینا یعنی کئی لوکاں دا اک نال مل ک‏ے زیارت دے لئی جانا جائز نئيں اے،(۱۵٦) چنانچہ اوہ کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے پاس آنحضرت اُتے صلوات تے سلام بھیجنا ناجائز اے کیونجے ایہ کم گویا آنحضرت د‏‏ی قبر اُتے عید منانا ا‏‏ے۔(۱۵٧)

ھی نئيں بلکہ جناب دا عقیدہ تاں ایہ وی اے کہ اوہ احادیث جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے بارے وچ وارد ہوئیاں نيں اوہ تمام علمائے حدیث د‏‏ی نظر وچ ضعیف بلکہ جعلی نيں، ايس‏ے طرح موصوف فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مبارک اُتے ھاتھ رکھنا یا قبر نو‏‏ں بوسہ دینا جائز نئيں اے تے مخالف توحید اے،(۱۵۸) تے اسلامی نظریہ دے مطابق کوئی ایسی قبر یا روضہ نئيں اے جس د‏‏ی زیارت دے لئی جایا جائے، تے قبور د‏‏ی زیارت دا مسئلہ تیسری صدی دے بعد پیدا ہويا اے یعنی اس تو‏ں پہلے زیارت قبور دا مسئلہ موجود نئيں سی۔(۱۵۹)

سب تو‏ں پہلے جنہاں لوکاں نے زیارت دے مسئلہ نو‏‏ں پیش کيتا تے اس سلسلہ وچ حدیثاں گڑھاں، اوہ اہل بدعت تے رافضی لوک نيں جنھاں نے مسجدےآں نو‏‏ں بند کرکے روضاں د‏‏ی تعظیم کرنا شروع کردتی، چنانچہ روضاں اُتے شرک، جھوٹھ تے بدعت دے مرتکب ہُندے نيں۔(۱٦۰)

جب ابن تیمیہ تو‏ں زیارت دے بارے وچ سوال کيتا گیا تے اس دے جواب نو‏‏ں شام دے قاضی شافعی نے دیکھیا تاں اس نے ايس‏ے جواب دے تھلے لکھیا کہ ميں نے ابن تیمیہ دے جواب تے سوال وچ مقابلہ کيتا تے اوہ چیز جو ابن تیمیہ تے ساڈے درمیان اختلاف دا باعث بندی اے اوہ ایہ اے کہ اس نے انبیاء کرام تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت نو‏‏ں معصیت تے گناہ کہیا ا‏‏ے۔

لیکن ابن کثیر نے اس مطلب نو‏‏ں ذکر کرنے دے بعد کہیا کہ ابن تیمیہ د‏‏ی طرف اس مذکورہ گل کيتی نسبت دینا صحیح نئيں اے (یعنی اس نے زیارت نو‏‏ں معصیت قرار نئيں دتا)، ابن کثیر صاحب جو ابن تیمیہ دے مشہور ومعروف طرفدار منے جاندے نيں مسئلہ زیارت وچ ابن تیمیہ دے نظریہ د‏‏ی توجیہ تے تصحیح کردے نيں۔(۱٦۱)

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ علیهم السلام د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت دے بارے وچ وضاحت

ابن تیمیہ اپنے نظریات وچ عام طور اُتے تمام قبور تے خاص طور اُتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے مسئلہ وچ بہت زیادہ ہٹ دہرمی تو‏ں کم لیندا اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں اپنی دو کتابوں”الجواب الباہر“ تے ”الرد علی الاخنائی“ وچ جدو‏ں وی اس طرح دے مسئلہ نو‏‏ں بیان کردا اے تے کِسے مدرک تے سند نو‏‏ں ذکر کردا اے تاں اسنو‏ں کئی کئی بار تے مختلف انداز تو‏ں تکرار کرنے د‏‏ی کوشش کردا اے، تے اوہ احادیث جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت نو‏‏ں مستحب قرار دیندی نيں انہاں نو‏‏ں ضعیف تے جعلی دسدا اے، انہاں احادیث وچو‏ں جنہاں نو‏ں اہل سنت نے مختلف طریقےآں تو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کيتا اے منجملہ اوہ حدیث جس وچ آنحضرت نے فرمایا: ”مَنْ زَارَ قَبْرِی وَجَبَتْ لَہُ شَفَاعَتِی“ (جس شخص نے میری قبر د‏‏ی ریارت کيت‏ی اس د‏ی شفاعت مجھ اُتے واجب اے )، اس حدیث نو‏‏ں صحیح نئيں مندا، جدو‏ں کہ زیارت تو‏ں متعلق احادیث صحاح ستہ تے اہل سنت د‏‏ی معتبر کتاباں وچ موجود نيں تے مختلف طریقوںسے نقل کيتی گئیاں نيں تے بوہت سارے علماء نے انہاں نو‏‏ں صحیح شمار کيتا اے تے انہاں احادیث دے مضامین اُتے عمل وی کيتا اے (۱٦۲)

ہم ایتھ‏ے اُتے انہاں احادیث دے چند نمونے بیان کرنا مناسب سمجھدے نيں:

امام مالک (مالکی مذہب دے امام) اپنی کتاب ”موطاء“ وچ عبد اللہ ابن دینار تو‏ں روایت کردے نيں کہ ابن عمر جدو‏ں وی کسی سفر اُتے جاندے سن یا سفر تو‏ں واپس آندے سن تاں آنحضرت (ص)کی قبر اُتے حاضر ہُندے سن تے اوتھ‏ے نماز پڑھدے سن تے آپ اُتے درود وسلام گھلدے سن تے دعا کردے سن، ايس‏ے طرح محمد (ابن عمر) نے کہیا:اگر کوئی مدینہ وچ آندا اے تاں اس دے لئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس حاضر ہوناضروری ا‏‏ے۔(۱٦۳)

ابو ھریرہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت نقل کردے نيں کہ آپ نے فرمایا کہ خدا نے مینو‏ں اپنی والدہ گرامی د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرنے د‏‏ی اجازت عطا فرمائی اے،(۱٦۴)

اسی طرح ابوبکر نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت کيتی اے جو شخص جمعہ دے دن اپنے میں باپ یا انہاں وچو‏ں کسی اک د‏‏ی زیارت کرے تے انہاں د‏‏ی قبر دے پاس سورہ یٰس پڑھے تاں خدا اسنو‏ں بخش دیندا ا‏‏ے۔(۱٦۵)

اسی طرح عبد اللہ بن ابی ملیکہ د‏‏ی روایت اے کہ اس نے کہیا:ميں نے دیکھیا کہ اک روز جناب عائشہ قبرستان تو‏ں واپس آرہیاں نيں تاں ميں نے انہاں تو‏ں عرض کيتا اے ام المومنین ! کيتا پیغمبر اکرم نے قبور د‏‏ی زیارت تو‏ں منع نئيں فرمایا سی؟! تاں انھاں نے جواب دتا کہ ٹھیک اے پہلے ایسا ہی حکم کيتا سی لیکن بعد وچ خود انھاں نے حکم فرمایا کہ قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کرو۔(۱٦٦)

اسی طرح پیغمبر اکرم (ص)کی اک دوسری حدیث جس وچ آپ نے فرمایا : جو شخص میری زیارت دے لئی آئے تے اس دے علاوہ تے کوئی دوسرا قصد نہ رکھدا ہو، تاں مجھ اُتے لازم اے کہ وچ روز قیامت اس د‏ی شفاعت کراں۔(۱٦٧)

جناب سمہودی نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے بارے وچ (۱٧)حدیثاں سند دے نال ذکر کيتی نيں، جنہاں وچو‏ں بعض کوہم زیارت دے بارے وچ وہابیاں کےعقیدہ دے بیان کرن گے۔

اسی طرح سمہودی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے آداب نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کردے نيں جس دا خلاصہ ایہ اے:

ابو عبد اللہ محمد بن عبد اللہ بن الحسین السامری حنبلی نے، اپنی کتاب ”المُستَوعِب“ وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے سلسلہ وچ آداب زیارت دے باب وچ لکھیا اے کہ جدو‏ں زائر قبر د‏‏ی دیوار د‏‏ی طرف آئے تاں گوشہ وچ کھڑا ہوجائے تے قبر د‏‏ی طرف رخ یعنی پشت بقبلہ اس طرح کھڑا ہوئے کہ منبر اس د‏ی کھبے طرف ہو، تے اس دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے سلام ودعا کيتی کیفیت بیان کيتی اے، تے اس دعا نو‏‏ں ذکر کيتا اے:

”اَللّٰهم اِنَّكَ قُلْتَ فِی كِتَابِكَ لِنَبِیِّكَ عَلَیْهِ السَّلاٰمُ: ( وَلَوْاَنَّهم اِذْظَلَمُوْا اَنْفُسَهم جَاْوكَ فَسَتَغْفرُوْا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهم الرَّسُوْلُ لَوَجَدُوْا اللّٰهَ تَوَّاباً رَحِیْماً ) وَاِنِّی قَدْ اَتَیْتُ نَبِیّكَ مُسْتَغْفِراً وَاَسْالُكَ اَنْ تُوْجِبَ لِیَ الْمَغْفِرَةَ كَمَا اَوْجَبْتَها لِمَنْ اَتَاهُ فِی حَیَاتِهِ، اَللّٰهم اِنِّي اَتَوَجَّهَ اِلَیْكَ بِنَبِیِّكَ “۔

”خداوندا !تو نے اپنی کتاب وچ اپنے پیغمبر (ص)دے لئی فرمایااے: اے کاش جدو‏ں انہاں لوکاں نے اپنے نفس اُتے ظلم کيتا سی تاں آپ دے پاس آندے تے خود وی اپنے گناہاں تو‏ں استغفار کردے تے رسول وی انہاں دے حق وچ استغفار کردے، تاں ایہ خدا نو‏‏ں وڈا ہی توبہ قبول کرنے والا تے مھربان پاندے،

میں اپنے گناہاں د‏‏ی بخشش دے لئی تیرے نبی د‏‏ی خدمت عالیہ وچ حاضر ہويا ہون، تے تیرے تو‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی مغفرت چاہندا ہاں تے امید اے کہ تاں مینو‏ں معاف کردے گا ،جس طرح لوک تیرے نبی د‏‏ی حیات وچ انہاں دے پاس آندے سن تے تاں انہاں نو‏‏ں معاف کردیندا سی، اے خدائے مھربان وچ تیرے نبی دے وسیلہ تو‏ں تیری بارگاہ وچ ملتمس ہُندا ہوں“۔

حنفی عالم دین ابومنصور کرمانی کہندے نيں کہ جے کوئی تسيں تو‏ں آک‏ے ایہ کھے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک میرا سلام پہونچادینا، تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بارگاہ وچ حاضر ہوک‏ے اس طرح کہنا کہ آپ اُتے سلام ہوئے فلاں فلاں شخص کا، تے انھوںنے آپ نو‏‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ شفیع قرار دتا اے تاکہ آپ دے ذریعہ خداوندعالم د‏‏ی مغفرت تے رحمت انہاں دے شامل حال ہو، تے آپ انہاں د‏‏ی شفاعت فرماواں۔

سمہودی مذاہب اسلامی دے معتبر تے قابل اعتماد علماء وچو‏ں نيں، انھاں نے اپنی کتاب دے تقریباً(۵۰)صفحے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر مطھر د‏‏ی زیارت تے اس دے آداب تے قبر مطھر تو‏ں توسل تو‏ں مخصوص کيتے نيں، تے متعدد ایداں دے واقعات بیان کيتے نيں کہ لوک مشکلات تے بلا وچ گرفتارہوئے تے آپ د‏‏ی قبر مطھر اُتے جاک‏ے نجات مل گئی ۔(۱٦۸)

مرحوم علامہ امینی نے زیارت قبر پیغمبر (ص)کی فضیلت تے استحباب دے بارے وچ جتھے اہل سنت تو‏ں بہت ساریاں روایات نقل کيتی نيں وھاں تقریباً چالیس تو‏ں زیادہ مذاہب اربعہ دے بزرگاں دے قول وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے بارے وچ نقل کيتے نيں۔(۱٦۹)

قارئین کرام!ایتھ‏ے اُتے مناسب اے کہ محمد ابوزَھرَہ عصر جدید دے مصر ی مولف دا قول نقل کيتا جائے، اوہ کہندے نيں: ابن تیمیہ نے اس سلسلہ (زیارت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ) وچ تمام مسلماناں تو‏ں مخالفت کيتی اے بلکہ جنگ کيت‏ی ا‏‏ے۔

روضہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت،دراصل پیغمبر د‏‏ی عظمت، آپ دے جھاد، مقام توحید د‏‏ی عظمت نو‏‏ں بلند کرنے وچ کوشش تے شرک تے بت پرستی د‏‏ی نابودی د‏‏ی کوششاں د‏‏ی یاد دلاندی اے، خود ابن تیمیہ روایت کردے نيں کہ سَلفِ صالح جدو‏ں آپ دے روضہ دے نیڑے تو‏ں گذردے سن تاں آپ نو‏‏ں سلام کردے

نافع، غلام تے راوی عبد اللہ ابن عمر تو‏ں مروی اے کہ عبد اللہ ابن عمر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر اُتے سلام کردے سن تے ميں نے سیکڑاں بار انہاں نو‏‏ں قبر منور اُتے آندے دیکھیا تے ميں نے ایہ وی دیکھیا کہ اپنے ھاتھ نو‏‏ں منبر رسول تو‏ں مس کردے نيں، اوہ منبر جس اُتے آنحضرت (ص)بیٹھیا کردے سن ،فیر اوہ اپنے ھاتھ نو‏‏ں اپنے منھ اُتے پھیرلیا کردے سن ،اسی طرح ائمہ اربعہ جدو‏ں وی مدینہ آندے سن تاں آنحضرت د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کيتا کردے سن ۔(۱٧۰)

عمومی طور اُتے دوسری قبراں د‏‏ی زیارت دے بارے وچ ابن ماجہ نے روایت نقل کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

”زُوْرُوْا الْقُبُوْرَ فَاِنَّها تُذَكِّرُكُمُ الآخِرَةَ “۔

”قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کرو کیونجے قبراں د‏‏ی زیارت تواناں آخرت د‏‏ی یاددلائے گی“۔

اسی طرح جناب عائشہ د‏‏ی روایت دے مطابق پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قبراں د‏‏ی ریارت کيت‏ی اجازت عطا فرمائی ا‏‏ے۔(۱٧۱)

ابن مسعود تو‏ں منقول اک تے روایت وچ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:

”كُنْتُ نَهَیْتُكُمْ عَنْ زِیَارَةِ القُبُوْرِ، فَزُوْرُوْها فَاِنَّها تُزَهِّدُ فِی الدُّنْیَا وَتُذَكِّرُ الٓاخِرَةَ “۔

”پہلے ميں نے تسيں نو‏‏ں قبراں د‏‏ی زیارت تو‏ں منع کيتا سی لیکن (اب اجازت دیندا ہاں کہ) قبراں د‏‏ی زیارت کيتا کرو کیونجے قبراں د‏‏ی زیارت دنیا وچ زہد پیدا کرے گی تے آخرت د‏‏ی یاد دلائے گی“۔

اسی طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں اک تے روایت اے جس وچ آپ نے فرمایا کہ قبراں د‏‏ی زیارت کيتا کرو کیونجے قبراں د‏‏ی زیارت تواناں موت د‏‏ی یاد دلاندی ا‏‏ے۔(۱٧۲)

سخاوی کہندے نيں کہ آنحضرت خود وی زیارت قبور دے لئی جاندے سن تے اپنی امت دے لئی وی اجازت دتی کہ اوہ وی زیارت دے لئی جایا کرن، جدو‏ں کہ پہلے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قبور د‏‏ی زیارت تو‏ں منع فرمایا سی۔

قبراں د‏‏ی زیارت کرنا اک سنت اے تے جو شخص وی زیارت کردا اے اسنو‏ں ثواب ملدا اے البتہ زائر نو‏‏ں حق گل دے علاوہ کوئی گل بولی اُتے جاری نئيں کرنا چاہیدا، تے قبراں دے اُتے نئيں بیٹھنا چاہیدا، تے انہاں نو‏‏ں بے اہمیت قرار نئيں دینا چاہیدا تے انہاں نو‏‏ں اپنا قبلہ وی قرار نئيں دینا چائے ۔

چنانچہ روایت وچ وارد ہويا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی والدہ گرامی تے عثمان بن مظعون د‏‏ی قبراں د‏‏ی ریارت کيت‏ی تے عثمان بن مظعون د‏‏ی قبر اُتے اک نشانی بنائی تاکہ دوسری قبراں تو‏ں مل نہ جائے۔

اس دے بعد سخاوی کہندے نيں کہ َمرداں دے لئی قبور د‏‏ی زیارت دے مستحب ہونے اُتے دلیل اجماع اے جس نو‏‏ں عَبدرَی نے نقل کيتا اے تے نُوو ی شارح صحیح مسلم نے کہیا اے کہ ایہ قول تمام علمائے کرام دا ا‏‏ے۔

ابن عبد البِرّ اپنی کتاب ”استذکار“ وچ ابوھریرہ د‏‏ی حدیث پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کردے ہوئے اس طرح کہندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جس وقت قبرستان وچ جاندے سن ،تو اس طرح فرماندے سن :

”اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ دَارَ قومٍ مُومِنِیْنَ وَاِنَّا اِنْ شَاءَ اللّٰه بِكُم لاحقُونَ، نَسْالُ اللّٰهَ لَنَا وَلَكُمُ الْعَافِیَةِ “۔

اس حدیث دے مضمون دے مطابق قبراں اُتے جانے تے انہاں د‏‏ی زیارت کرنے دے سلسلہ وچ علما دا اجماع واتفاق اے کہ مَرداں دے لئی جائز اے تے اس سلسلہ وچ متعدد احادیث موجود نيں۔

لیکن عورتاں دے سلسلہ وچ خصوصی طور اُتے صحیح بخاری وچ نقل ہويا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک عورت نو‏‏ں دیکھیا کہ اک قبر دے پاس بیٹھی گریہ کر رہ‏ی اے تاں آپ نے اس تو‏ں فرمایا کہ اے کنيز خداپرہیزگار رہواور صبر کرو، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس عورت نو‏‏ں منع نئيں کيتا کیونجے جے عورتاں دا قبور د‏‏ی زیارت کرنا تے اوتھ‏ے پرگریہ کرنا حرام ہُندا تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اسنو‏ں منع فرماندے۔(۱٧۳)

اسی طرح زیارت دے بارے وچ اک حدیث جلال الدین سیوطی نے بیہقی تو‏ں نقل کيتی تے انھاں نے ابوھریرہ تو‏ں نقل کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے شہدائے احد دے بارے وچ خاص طور اُتے فرمایا :

”اَشْهَدُاَنَّ هٰولاٰءِ شُهْدَاٌ عِنْدَ اللّٰهِ فَاتُوهم وَزُوْرُوْهم وَالَّذِیْ نَفْسِیْ بِیَدِه. لاٰیُسَلِّمُ عَلَیْهم اَحَدٌ اِلٰی یَومَ القِیَامَةِ اِلاّٰ رَدُّوْا عَلَیْهِ “

”میں گواہی دیندا ہاں کہ ایہ حضرات خدا د‏‏ی بارگاہ وچ شھید نيں ، انہاں د‏‏ی قبراں اُتے جاؤ تے انہاں د‏‏ی زیارت کرو، قسم اس خدا د‏‏ی جس دے قبضہ قدرت وچ میری جان اے، تو‏ں روز قیامت جے کوئی شخص انہاں نو‏‏ں سلام کريں گا تاں ایہ ضرور اس دا جواب داں گے“

اسی طرح اوہ روایت جس نو‏‏ں حاکم نے صحیح منیا اے تے اسنو‏ں بیہقی نے وی نقل کيتاہے کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہدائے احد د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے سن تاں کہندے سن :

”اَللّٰهم اِنَّ عَبْدَكَ وَنَبِیَّكَ یَشْهَدُ اَنَّ هٰولاٰءِ شُهَدَاءٌ وَاِنَّهُ مَنْ زَارَهم اَوْ سَلِّمْ عَلَیْهم اِلٰی یَومَ الْقَیَامَةِ رَدُّوْا عَلَیْهِ “

”خداوندا !تیرا بندہ تے تیرا نبی گواہی دیندا اے کہ ایہ شہداء راہ حق نيں ،اوراگر کوئی انہاں د‏‏ی زیارت کرے یا (اج سے) قیامت تک انہاں اُتے سلام بھیجے تویہ حضرات اس دے سلام دا جواب دین گے۔(۱٧۴)

واقدی کہندے نيں: پیغمبر اکرم:صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہر سال شہداء احد د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کردے سن تے جدو‏ں اس وادی وچ پہونچدے سن تاں بلند آواز وچ فرماندے سن :

”اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ “۔

”سلام ہوئے تسيں اُتے اس چیز دے بدلے جس اُتے تسيں نے صبر کيتا تے تواڈی کيتا بہترین آخرت اے “۔

ابوبکر، عمر تے عثمان وی سال وچ اک مرتبہ شہداء احد د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کردے سن، تے جناب فاطمہ دختر نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دوتین دن وچ اک دفعہ احد جایا کردی تھیںاور اوتھ‏ے جاک‏ے گریہ وزاری تے دعا کردیاں سن۔

اسی طرح سعد بن ابی وقّاص وی قبرستان وچ پِچھے د‏‏ی طرف تو‏ں دا خل ہُندے تے تن بار سلام کردے سن ۔

واقدی کہندے نيں کہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مُصْعَب بن عُمَیر جو کہ شہداء احد وچو‏ں نيں، دے کولو‏‏ں گذرے تاں ٹھھرگئے انہاں دے لئی دعا کيتی تے ایہ آیہ شریفہ پڑھی:

( رِجَالٌ صَدَقُوْا مَاعَاهَدُوْا اللّٰهَ عَلَیْهِ فَمِنْهم مَنْ قَضٰی نَحْبَهُ وَمِنْهم مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَابَدَّلُوا تَبْدِیلاً ) ۔(۱٧۵)

”مومنین وچو‏ں ایداں دے وی مرد میدان نيں جنھاں نے اللہ تو‏ں کيتے وعدہ نو‏‏ں سچ کردکھایا، انہاں وچو‏ں بعض اپنا وقت پورا کرچکے نيں تے بعض اپنے وقت دا انتظار کررہے نيں، تے انہاں لوکاں نے اپنی گل وچ کوئی تبدیلی نئيں کيت‏‏ی اے “۔

اس دے بعد فرمایا: وچ خدا دے حضور وچ گواہی دیندا ہاں کہ ایہ لوک خدا د‏‏ی بارگاہ وچ شھید نيں، انہاں د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کرو تے انہاں اُتے درود وسلام بھیجیا کرو، کیونجے وہ

(بھی) سلام دا جواب دیندے نيں۔ اس دے بعد واقدی نے انہاں اصحاب دے ناں شمار کيتے نيں جو شہداء احد د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کردے سن نیزان د‏‏ی ریارت کيت‏ی کیفیت تے طریقہ وی بیان کيتا ا‏‏ے۔(۱٧٦)

اب رہیا شیعاں دے ایتھ‏ے مسجدےآں نو‏‏ں تعطیل کرنے دا مسئلہ تاں اسيں اس سلسلہ وچ ایہ کدرے گے کہ ایہ وی انہاں تہم تاں وچو‏ں اے جو قدیم زمانہ تو‏ں چلی آرہی اے تے اس د‏ی اصل وجہ وی شیعاں نال دشمنی تے بغض وعناد اے، چنانچہ بعض مولفین نے اپنی اپنی کتاباں وچ اسنو‏ں بغیر کسی تحقیق دے بیان کردتا، تے شیعاں تو‏ں بد ظنی د‏‏ی بناپر اس نظریہ نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ وی داخل کردتا ،جدو‏ں کہ حقیقت ایہ اے کہ شروع ہی تو‏ں شیعاں د‏‏ی مسیتاں سب تو‏ں زیادہ آباد تے پررونق رہیاں نيں جداں کہ کتاب تریخ مذہبی قم دے مولف نے وی بیان کيتا اے، اج وی دنیا د‏‏ی سب تو‏ں بہترین ،خوبصورت تے قدیمی ترین مسیتاں نو‏‏ں ایران وچ دیکھیا جاسکدا اے ،جو گذشتہ صدیاں تو‏ں ايس‏ے طرح باعظمت باقی نيں۔

اور ایہ مسجدیںجونماز جماعت دے وقت بھر جاندیاں نيں اس د‏ی داستاناں بولی زد خاص وعام نيں، اس وقت شھراں ،قصبےآں تے دیھاتاں وچ ایسی ہزاراں مسجدتیاں نيں جنہاں وچ بہترین فرش وغیرہ موجود نيں ۔

جب وی کوئی مسافرایران آندا اے تاں اوہ ایران دے پایہ تخت” تھران“ وچ ضرور جاندا ہوئے گا تھران وچ سیکڑاں مسجد اں نيں جنہاں وچ بہترین وسائل تے کتابخانے نيں ۔ ایہ مسجدیںکسی وی وقت نمازیاں تو‏ں خالی نئيں ہُندیاں تے انہاں سب وچ وقت اُتے نماز جماعت قائم ہُندی اے، تے تھران دے علاوہ وی دوسرے شھراں مثلاً مشہد، قم، اصفھان، شیراز وغیرہ وچ کِسے وی جگہ دیکھ لاں کدرے اُتے وی مسجدیںمعطّل نئيں ہوئیاں نيں بلکہ اپنی پوری شان وشوکت دے نال بھری ہوئیاں نيں،اور تمام مسیتاں وچ نماز جماعت قائم ہُندی ا‏‏ے۔

خلاصہ ایہ کہ چاہے ایران وچ جو شیعت دا مرکز اے یا دوسرے علاقےآں وچ کوئی وی زمانہ ایسا نئيں گذرا جتھے اُتے مسجد غیر آباد ہو، تے شیعہ مسجدےآں د‏‏ی رونق دوسر ے فرقےآں تو‏ں کم رہی ہوئے۔

قبور دے نزدیک نماز پڑھنا

صحیح مسلم وچ قبور دے نزدیک آنحضرت (ص)کے نماز پڑھنے دے بارے وچ بہت ساریاں روایات بیان ہوئیاں نيں۔(۱٧٧)

ابن اثیراس حدیث ”نَهٰی عَنِ الصَّلاٰةِ فِیْ الْمَقْبَرَةِ “کو نقل کرنے دے بعد کہندے نيں کہ مقبراں وچ نماز نو‏‏ں ممنوع قرار دینے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ مقبراں د‏‏ی مٹی، خون تے مرداں د‏‏ی نجاست تو‏ں مخلوط ہُندی اے لیکن جے کسی پاک قبرستان وچ نماز پڑھی جائے تاں صحیح اے، اس دے بعد ابن اثیرکھدے نيں کہ ”لاتجعلوا بیوتکم مقابر“(یعنی اپنے گھراں نو‏‏ں قبرستان نہ بناؤ)گذشتہ حدیث د‏‏ی ہی طرح اے یعنی تواڈے گھر نماز نہ پڑھے جانے وچ قبرستان د‏‏ی طرح نہ ہوجاواں، کیونجے جو مرجاندا اے اوہ فیر نماز نئيں پڑھدا، چنانچہ مذکورہ معنی اُتے درج ذیل حدیث دلالت کردی اے: ”اِجْعَلُوا مِنْ صَلاٰتِكُمْ فِی بُیُوْتِكُمْ وَلاٰ تَتَّخِذُوْا قُبُوْراً “ (اپنے گھراں نو‏‏ں قبرستان د‏‏ی طرح قرار نہ دو کہ کدی اس وچ نماز نہ پڑھو بلکہ کچھ نمازاں گھراں وچ وی پڑھیا کرو)بعض لوکاں نے کہیا اے کہ اس حدیث دے معنی ایہ نيں کہ اپنے گھراں نو‏‏ں قبرستان قرار نہ دو کہ اس وچ نماز پڑھنا جائز نئيں اے ،لیکن پہلے والے معنی بھتر نيں ۔(۱٧۸)

شوکانی نے خطابی د‏‏ی کتاب ”معالم السنن “ دے حوالہ تو‏ں مقبراں وچ نماز پڑھنے نو‏‏ں جائز قراردتا اے ايس‏ے طرح اس نے حسن (حسن بصری) تو‏ں نقل کيتا اے کہ انھاں نے مقبرہ وچ نماز پڑھی، تے ایہ وی کہیا کہ رافعی وثوری (سفیان ثوری) تے اوزاعی تے ابوحنیفہ قبرستان وچ نماز پڑھنے نو‏‏ں مکروہ جاندے سن لیکن امام مالک نے قبرستان وچ نماز پڑھنے نو‏‏ں جائز قرار دیاا‏‏ے۔

امام مالک دے بعض اصحاب نے ایہ دلیل پیش کيت‏‏ی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک سیاہ تے فقیر عورت د‏‏ی قبر دے نزدیک نما ز پڑھی اے،(۱٧۹) مالک د‏‏ی روایت کاخلاصہ ایہ اے کہ اک غریب عورت بیمار ہوئی، اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا جدو‏ں ایہ مرجائے تاں مینو‏ں خبر کرنا، لیکن چونکہ اسنو‏ں رات وچ موت آئی توآپ نو‏‏ں خبر نئيں کيت‏‏ی گئی تے اس عورت نو‏‏ں رات ہی وچ دفن کردتا گیا، جدو‏ں دوسرا روز ہويا تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس د‏ی قبر اُتے گئے تے اس اُتے نماز پڑھی تے چار تکبیراں کدرے ۔(۱۸۰)

ندبہ تے نوحہ خوانی دے بارے وچ وضاحت

ابن تیمیہ نے میت اُتے ،نوحہ خوانی تے گریہ کرنے نو‏‏ں ممنوع قرار دتا اے، تے وہابی حضرات وی اس طرح دے کمیں نو‏‏ں گناہان کبیرہ وچ شمار کردے نيں۔(۱۸۱)

جدو‏ں کہ احمد ابن حنبل تے بخاری د‏‏ی روایت دے مطابق جدو‏ں عمر نو‏‏ں ضربت لگی تاں صُھیب (غلام عمر) نے چلیانا شروع کيتا: ” وااخاہ، وا صاحباہ“اس وقت جناب عمر نے کہیا کہ کیہ تسيں نے نھیںسنیا کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ جے میت اُتے گرایہ کیہ جائے تاں اس گریہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اُتے عذاب ہُندا اے ؟!

جناب ابن عباس کہندے نيں کہ جدو‏ں عمر دا انتقال ہويا، تاں ميں نے اس گل نو‏‏ں جناب عائشہ دے سامنے پیش کيتا تاں انھاں نے فرمایا: بخدا جناب رسول خدا نے کدی اس طرح د‏‏ی کوئی گل نئيں کھی اے بلکہ انھاں نے تاں ایہ فرمایا اے کہ جے کفار اُتے اس دے اہل خانہ گریہ کرن تاں اس دے عذاب وچ وادھا ہُندا ا‏‏ے۔(۱۸۲)

اسی طرح میت اُتے رونے تے گریہ کرنے دے جائز ہونے اُتے صاحب ”منتقی الاخبار“ نے انس بن مالک تو‏ں ایہ ورایت نقل کيتی اے کہ جدو‏ں رسول گرامی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا انتقال ہويا تاں حضرت فاطمہ زہرا(ع)نے فرمایا:

”یَا اَبَتَاهُ، اَجَابَ رَبّاً دَعَاهُ، یَا اَبَتَاهُ جَنَّةُ الْفِرْدُوْسِ مَاوَاهُ، یَا اَبَتَاهُ اِلٰی جِبْرِیْلَ نَنْعَاهُ “۔

”اے میرے پدر محترم آپ نے دعوت حق اُتے لبیک کھی تے جنت الفردوس نو‏‏ں اپنا مقام بنالیا،اور جناب جبرئیل نے آپ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سنائی“۔

اسی طرح انس تو‏ں اک دوسری روایت دے مطابق جدو‏ں جناب رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی روح جسم تو‏ں پرواز کر گئی تاں جناب ابوبکر حجرے وچ تشریف لیائے تے اپنے منھ نو‏‏ں آنحضرت د‏‏ی دونے اکھاں دے پیچ رکھیا تے آنحضرت دے دونے رخساراں اُتے اپنے دونے ھاتھاں نو‏‏ں رکھیا تے کہیا: ”وانبیاہ وا خلیلاہ وا صفیاہ“ اس روایت نو‏‏ں احمد ابن حنبل نے وی نقل کيتا ا‏‏ے۔(۱۸۳)

ھی نئيں بلکہ خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی متعدد بار اپنے رشتہ داراں تے اصحاب دے انتقال اُتے گریہ فرمایا اے، جداں کہ انس بن مالک نے روایت کيتی اے کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی اک بیٹی اس دنیا تو‏ں چلی گئی تاں آپ اس د‏ی قبر اُتے بیٹھ گئے درحالیکہ آپ د‏‏ی چشم مبارک تو‏ں آنسوںبہہ رہے سن، تے اک مقام اُتے جدو‏ں آپ د‏‏ی بیٹی دا اک بیٹامرنے دے نزدیک سی تاں آپ نے گریہ شروع کيتا۔(۱۸۴)

اسی طرح جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ احد وچ اپنے چچا حمزہ نو‏‏ں شھید پایا تاں گرایہ کیہ تے جدو‏ں آپ نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ جناب حمزہ نو‏‏ں مُثلہ کردیاگیا (یعنی آپ دے ناک وکان تے دوسرے اعضاء کٹ لئے گئے) تاں آپ چیخاں مار مار دے روئے۔(۱۸۵)

اور جدو‏ں جناب حمزہ د‏‏ی شھادت واقع ہوئی تے جناب صفیہ دخترعبد المطلب نے جناب حمزہ دے لاشہ نو‏‏ں تلاش کرنا شروع کيتا تاں انصار نے آپ نو‏‏ں روکیا، اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا انہاں نو‏‏ں آزاد چھوڑدو، جدو‏ں جناب صفیہ نے اپنے بھائی د‏‏ی لاش پائی تاں رونا شروع کيتا، جس وقت آپ گریہ کردیاں سن رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی گریہ کردے سن تے جدو‏ں آپ چیخاں ماردیاں سن تاں رسول گرامی وی چیخاں ماردے سن ۔(۱۸٦)

جب جناب فاطمہ زہرا = جناب حمزہ دے اُتے گریہ کردیاں سن توپیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی گریہ کردے سن، ايس‏ے طرح جدو‏ں جناب جعفر بن ابی طالب جنگ موتہ وچ شھید ہوئے تاں رسول گرامیجناب جعفر د‏‏ی زوجہ اسماء بنت عمیس دے پاس گئے تے انہاں نو‏‏ں تعزیت پیش کيت‏‏ی، اس موقع اُتے جناب فاطمہ زہرا= تشریف لاواں درحالیکہ آپ گریہ کررہیاں سن تے کہندی جاندیاں سن: ”واعماہ“ (ھائے میرے چچا) اس موقع اُتے حضرت پیغمبر اسلام نے فرمایا کہ جعفر جداں مَرد اُتے گریہ کرنا چاہیدا،(۱۸٧)

ہور ایہ کہ نافع نے ابن عمرسے روایت کيتی اے کہ جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنگ احد تو‏ں واپس ہوئے تاں انصار د‏‏یاں عورتاں اپنے شھید شوھراں اُتے گریہ کر رہ‏ی سن اس وقت پیغمبر نے فرمایا حمزہ اُتے کوئی گریہ کرنے والا نئيں اے ،ایہ کہہ ک‏ے آپ سوگئے،جب بیدار ہوئے تاں دیکھیا کہ عورتاں ایويں ہی گریہ کر رہیاں نيں آپ نے فرمایا: ورتاں آج جو گریہ کرن تاں حمزہ اُتے کرن۔(۱۸۸)

ابن ہشام تے طبری نے اس سلسلہ وچ کہیا اے کہ جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنی عبد الاشھل وظفر دے گھراں وچو‏ں اک گھر د‏‏ی طرف گذرے تاں اوتھ‏ے نال جنگ احد وچ ہوئے شھیداں اُتے رونے د‏‏ی آوازاں سنائی داں تاں اس اُتے آنحضرت دیاں اکھاں وی آنسواں تو‏ں بھرآئاں تے آپ گریہ کردے ہوئے فرماندے سن : جناب حمزہ اُتے کوئی رونے والا نھاں،ایہ سن کر سعد بن مُعاذ واُسید بن حُضَیر بنی عبد الاشھل دے گھراں وچ گئے تے اپنی اپنی عورتاں نو‏‏ں حکم دتا کہ جناب حمزہ اُتے وی گریہ کرن۔

اسی طرح ابن اسحاق دا بیان اے کہ جدو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنگ احد تو‏ں مدینہ واپس پہونچے، تو”حَمنَہ دختر جَحش“ راستہ وچ ملی تے جدو‏ں لوکاں نے اسنو‏ں اس دے بھائی عبد اللہ ابن جحش د‏‏ی شھادت د‏‏ی خبر سنائی تاں اس نے کہیا:( انا للّٰه وانا الیه راجعون ) تے اس دے لئی خداوندکریم د‏‏ی بارگاہ وچ طلب مغفرت کی، اس بعد دے اس نے اپنے مامیں حمزہ ابن عبد المطلب کيت‏‏ی شھادت د‏‏ی خبر سنی، اس نے فیر وھی آیت پڑھی تے انہاں دے لئی وی استغفار کيتا، لیکن جدو‏ں اسنو‏ں اس دے شوھر مصعب بن عمیر د‏‏ی شھادت د‏‏ی خبر سنائی گئی تاں اس نے چیخاں ماراں ،اور جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حمنہ نو‏‏ں اپنے بھائی تے مامیں د‏‏ی شھادت اُتے صبر تے اپنے شوھر د‏‏ی شھادت اُتے نالہ وشیون کردے دیکھیا تاں فرمایا: بیوی د‏‏ی نظر وچ شوھر د‏‏ی اہمیت کچھ تے ہی ہُندی ا‏‏ے۔(۱۸۹)

اور جدو‏ں جناب ابوبکر اس دنیا تو‏ں گئے تاں جناب عائشہ نے ابوبک‏ر ک‏ے لئے نوحہ وگریہ د‏‏ی مجلس رکھی جدو‏ں جناب عمر نے عائشہ نو‏‏ں اس کم تو‏ں روکیا، تاں جناب عائشہ تے ہور عورتاں نے اس گل نو‏‏ں نہ منیا،چنانچہ جناب عمر نے ابوبکر د‏‏ی بہن ام فروہ نو‏‏ں چند تازیانے وی مارے، اس دے بعد گریہ کرنے والیعورتاں اوتھ‏ے تو‏ں مجبوراً اٹھیا کر چلی گئياں۔(۱۹۰)

حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی گفتگو تے عورتاں دا گریہ کرنا

واقدی کہندے نيں کہ جنگ احد وچ سعد بن ربیع شھید ہوگئے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ تشریف لیائے تے اوتھ‏ے تو‏ں ” حمراء الاسد“ گئے، جابر ابن عبد اللہ کہندے نيں کہ اک روز صبح دا وقت سی وچ آنحضرت د‏‏ی خدمت وچ بیٹھیا ہويا سی، چنانچہ جنگ احد وچ مسلماناں دے قتل وشھادت دیاں گلاں ہونے لگياں، منجملہ سعد بن ربیع دا ذکر آیا تاں اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ اٹھو ! سعد دے گھر چلدے نيں، جابر کہندے نيں کہ اسيں ویہہ افراد ہونگے جو آنحضرت دے نال سعد دے گھر گئے اوتھ‏ے اُتے بیٹھنے دے لئی کوئی فرش وغیرہ وی نہ سی چنانچہ سب لوک زمین اُتے بیٹھ گئے اس وقت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سعد بن ربیع دا ذکر کيتا تے انہاں دے لئی خدا تو‏ں طلب رحمت د‏‏ی تے فرمایا کہ ميں نے خود دیکھیا اے کہ اس روز سعد دے بدن نو‏‏ں نیزےآں نے زخمی کررکھیا سی، ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏‏ں شھادت مل گئی، جداں ہی عورتاں نے ایہ کلام سنیا تاں رونا شروع کردتا، اس وقت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اکھاں تو‏ں وی آنسوجاری ہوگئے تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں عورتاں نو‏‏ں رونے تو‏ں منع نئيں فرمایا۔(۱۹۱)

اس سلسلہ وچ شافعی دا نظریہ

کتاب ”الاُم“ تالیف شافعی وچ ”بکاء الحیّ علی المیت“ (زندہ دا میت اُتے گریہ کرنا)کے تحت اس طرح بیان ہويا اے کہ جناب عبد اللہ ابن عمر د‏‏ی طرف تو‏ں جناب عائشہ تو‏ں کہیا گیا کہ کسی میت اُتے زندہ دا گریہ کرنا اس اُتے عذاب دا باعث ہُندا اے، تاں جناب عائشہ نے کہیا کہ ابن عمر نے جھوٹھ نئيں کہیا لیکن اس تو‏ں غلطی، یا بھُل چوک ہوئی اے، (یعنی اصل حدیث ایہ اے کہ)پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سامنے جدو‏ں اک یہودی عورت دا جنازہ آیا در حالیکہ اس دے رشتہ دار اس اُتے روندے جارہے سن تاں آپ نے فرمایا کہ ایہ لوک رو رہے نيں جدو‏ں کہ انہاں دے رونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ قبر وچ عذاب وچ مبتلا ا‏‏ے۔

ابن عباس کہندے نيں کہ جدو‏ں جناب عمر نو‏‏ں ضربت لگی تے انہاں دا غلام صُھیب رونے لگیا تے کہنے لگا:”وا اخیاہ وا صاحباہ“ تاں عمر نے اس تو‏ں کہیا تاں روندا اے جدو‏ں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے میت اُتے اہل خانہ دا گریہ کرنا اس دے لئی عذاب دا باعث ہُندا اے، جناب ابن عباس کہندے نيں کہ جدو‏ں عمر اس دنیا تو‏ں چلے گئے تاں ميں نے اس گل نو‏‏ں جناب عائشہ تو‏ں دریافت کيتا۔ عائشہ نے کہیا خدا د‏‏ی قسم پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس طرح نئيں فرمایا بلکہ آپ نے ایہ فرمایا اے کہ کفار د‏‏ی میت اُتے اس دے اہل خانہ دا گریہ اس دے عذاب نو‏‏ں زیادہ کردیندا اے، اس دے بعد جناب عائشہ نے فرمایا کہ تواڈے لئے قرآن کافی اے کہ جس وچ ارشاد ہُندا اے:( ولا تزر وازةوزر اخریٰ ) (۱۹۲) (اور کوئی نفس دوسرے دا بجھ نئيں اٹھائے گا) س دے بعد جناب ابن عباس نے وی کہیا:( واللّٰه اضحک وابکی ) (۱۹۳)

شافعی نے مذکورہ مطالب نو‏‏ں ذکر کرنے دے بعد آیات وروایات دے ذریعہ مذکورہ روایت”ان المیت لیعذب“۔ دے صحیح نہ ہونے نو‏‏ں ثابت کيتا ا‏‏ے۔(۱۹۴)

۱۰۔ غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا

ابن تیمیہ دا کہنا ایہ اے کہ اس گل اُتے علماء دا اتفاق اے کہ باعظمت مخلوق جداں عرش وکرسی، کعبہ یا ملائکہ د‏‏ی قسم کہانا جائز نئيں اے، تمام علماء مثلاً امام مالک، ابوحنیفہ تے احمد ابن حنبل (اپنے دوقولاں وچو‏ں اک قول وچ ) اس گل اُتے اعتقاد رکھدے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قسم کہانا وی جائز نئيں اے تے مخلوقات وچو‏ں کسی د‏‏ی قسم کہانا چاہے اوہ پیغمبر د‏‏ی ہوئے یا کسی دوسرے د‏‏ی جائز نئيں اے تے منعقد وی نئيں ہوئے گی، (یعنی اوہ قسم شرعی نئيں اے تے اس د‏ی مخالفت اُتے کفارہ وی واجب نئيں اے ) کیونجے صحیح روایات تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

خدا دے علاوہ کسی دوسرے د‏‏ی قسم نہ کہاؤ، اک دوسری روایت دے مطابق جے کسی نو‏‏ں قسم کہانا اے تاں اسنو‏ں چاہیدا کہ یا تاں اوہ خدا د‏‏ی قسم کہائے یا فیر خاموش رہے یعنی کسی غیر د‏‏ی قسم نہ کہائے، تے اک روایت دے مطابق خدا د‏‏ی جھوٹی قسم، غیر خدا د‏‏ی سچی قسم تو‏ں بھتر اے، چنانچہ ابن تیمیہ کہندا اے کہ غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا شرک ا‏‏ے۔(۱۹۵)

البتہ بعض علماء نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قسم نو‏‏ں استثناء کيتا اے تے آپ د‏‏ی قسم نو‏‏ں جائز جانا اے، احمد ابن حنبل دے دو قولاں وچو‏ں اک قول یھی اے، ايس‏ے طرح احمد ابن حنبل دے بعض اصحاب نے وی ايس‏ے قول نو‏‏ں اختیار کيتا ا‏‏ے۔

بعض ہور علماء نے تمام انبیاء کرام د‏‏ی قسم نو‏‏ں جائز جانا اے، لیکن تمام علماء دا ایہ قول کہ انھاں نے بلا استثنیٰ مخلوقات د‏‏ی قسم کہانے تو‏ں منع کيتا اے صحیح ترین قول ا‏‏ے۔(۱۹٦)

ابن تیمیہ دا خاص شاگرد تے معاون ابن قیّم جوزی کہندا اے : غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا گناہان کبیرہ وچو‏ں اے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ جو شخص وی غیر خدا د‏‏ی قسم کہاندا اے اوہ خدا دے نال شرک کردا اے، لہٰذا غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا گناہ کبیرہ وچ سر فھرست ا‏‏ے۔(۱۹٧)

غیر خدا د‏‏ی قسم دے بارے وچ وضاحت

مرحوم علامہ امین فرماندے نيں کہ صاحب رسالہ (ابن تیمیہ ) دا ایہ قول کہ غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا ممنوع اے، ایہ اک بکواس دے سوا کچھ نئيں اے کیونجے اس نے اپنی گل نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی صرف ابوحنیفہ، ابو یوسف، ابن عبد السلام تے قدوری دے اقوال نو‏‏ں نقل کيتے نيں، گویا تمام ملکاں تے ہر زمانہ دے تمام علماء صرف انھاں چار لوکاں وچ منحصر نيں، اس نے شافعی، مالک تے احمد ابن حنبل دے اقوال نو‏‏ں کیوںبیان نئيں کيتا تے اس نے عالم اسلام دے مشہور ومعروف بے شمار علماء جنہاں د‏‏ی تعداد خدا ہی جاندا اے دے فتوے نقل کیو‏ں نئيں کيتے۔

حق گل تاں ایہ اے کہ غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا نہ مکروہ اے تے نہ حرام، بلکہ اک مستحب کم اے تے اس بارے وچ بہت ساریاں روایات وی موجود نيں، اس دے بعد مرحوم علامہ امین نے صحاح ستہ تو‏ں چند روایات نقل کيتی نيں۔(۱۹۸)

موصوف اس دے بعد فرماندے نيں کہ غیر خدا د‏‏ی قسم کہانا، رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب وتابعین دے زمانہ تو‏ں اج تک تمام مسلماناں وچ رائج اے، خداوندعالم نے قرآن مجید وچ اپنی مخلوقات وچو‏ں بہت ساریاں چیزاں د‏‏ی قسم کہائی اے، خود پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب رسول وتابعین وچ ایداں دے بوہت سارے مواقع موجود نيں جنہاں وچ انھاں نے اپنی جان یادوسری چیزاں د‏‏ی قسم کہائی اے، تے اس دے بعد مرحوم علامہ امین نے انہاں بوہت سارے واقعات نو‏‏ں باقاعدہ سند دے نال بیان کيتا اے جنہاں وچ مخلوق د‏‏ی قسم کہائی گئی ا‏‏ے۔(۱۹۹)

اک دوسری جگہ اُتے کہندے نيں کہ اوہ احادیث جو غیر خدا د‏‏ی قسم تو‏ں منع کردیاں نيں یاتو انہاں نو‏‏ں کراہت اُتے حمل کيتا جائے یا اوہ احادیث اس گل اُتے دلالت کردیاں نيں کہ غیر خدا د‏‏ی قسم منعقد نئيں ہُندی تے اس وچ نھی، نھی ارشادی اے، تے اس طرح د‏‏ی قسمیں مکروہ نيں حرام نھاں، جدو‏ں کہ وہابیاں دے امام احمد ابن حنبل نےپیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قسم دے جواز اُتے فتویٰ دتا ا‏‏ے۔

شعرانی احمد بن حنبل دے قول نو‏‏ں نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ جے کسی نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قسم کہائی تاں اس د‏ی اوہ قسم منعقد اے بلکہ پیغمبر دے علاوہ وی دوسروںکی قسم کہانا اس قسم دے منعقد ہونے دا سبب بندا ا‏‏ے۔(۲۰۰)

۱۱۔ مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف سفر کرنا

ابن تیمیہ کاکہنااے: مقدس تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی طرف سفر کرنا حج دے مانند اے، ہر اوہ امت جنہاں دے ایتھ‏ے حج دا تصور پایا جاندا اے جداں عرب دے مشرکین لات وعزّیٰ ومنات تے دوسرے بتاں د‏‏ی طرف حج دے لئی جایا کردے سن، لہٰذا اس طرح دے روضاں د‏‏ی طرف سفر کرنا گویا حج کرنے د‏‏ی طرح اے جس طرح مشرکین اپنے خداواں دے پاس حج دے لئی جاندے سن ۔(۲۰۱)

بدعتی لوک انبیاء تے صالحین د‏‏ی قبور د‏‏ی طرف بعنوان حج جاندے نيں، انہاں د‏‏ی زیارت کرنا شرعی جواز نئيں رکھدا، جس تو‏ں انہاں دا مقصد صاحب قبر دے لئی دعا کرنا ہو، بلکہ اس زیارت تو‏ں انہاں دا مقصد صاحب قبر د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنا ہوتاہے کہ اوہ حضرات خدا دے نزدیک عظیم مرتبہ تے بلند مقام رکھدے نيں تے انہاں دا مقصد ایہ ہُندا اے کہ صاحب قبر نو‏‏ں نصرت تے مدد دے لئی پکارےں، یا انہاں د‏‏ی قبراں دے پاس خدا نو‏‏ں پکاراں، یا صاحب قبر تو‏ں اپنی حاجتاں طلب کرن۔(۲۰۲)

جو لوک قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں (یا ابن تیمیہ دے بقول :قبراں اُتے حج دے لئی جاندے نيں) تاں انہاں دا قصد وی مشرکین دے قصد د‏‏ی طرح (عبادت مخلوق، یعنی بتاں د‏‏ی پوجا) ہُندا اے، تے اوہ بتاں تو‏ں وھی طلب کردے نيں جو اہل توحید (مسلما‏ن) خدا تو‏ں طلب کردے نيں۔

۱۲۔ شیعاں دے بارے وچ

ابن تیمیہ دا کہنا اے: کفار ومشرکین جو اپنے مقدس تھ‏‏اںو‏اں اُتے جانے دے لئی سفر کردے نيں، تے یھی انہاں دا حج اے تے قبر دے نزدیک ايس‏ے طرح خضوع وتضرع کردے نيں جس طرح تو‏ں مسلما‏ن خدا دے لئی کردے نيں، اہل بدعت تے مسلماناں دے گمراہ لوک وی ايس‏ے طرح کردے نيں، چنانچہ انہاں گمراہ لوکاں وچ رافضی وی ايس‏ے طرح کردے نيںکہ اپنے امامیں تے بزرگاں د‏‏ی قبور اُتے حج دے لئی جاندے نيں، بعض لوک انہاں سفراں دے لئی اعلان کردے نيںاور کہندے نيں آؤ حج اکبر دے لئی چلدے نيں، تے اس سفر دے لئی علمِ حج نال لیندے نيں تے اک منادی کرنے والا حج دے لئی دعوت دیندا اے تے ايس‏ے طرح دا علم اٹھاندے نيں جس طرح مسلما‏ن حج دے لئی اک خاص علم اٹھاندے نيں، ایہ فرقہ مخلوق خدا د‏‏ی قبور نو‏‏ں حج اکبر تے حج خانہ خدا نو‏‏ں حج اصغر کہندا ا‏‏ے۔(۲۰۳)

ابن تیمیہ اک دوسری جگہ اُتے انہاں موارد دا ذکر کردا اے جنہاں وچ بعض افراد کچھ مقدس تھ‏‏اںو‏اں دے سفر نو‏‏ں سفر حج د‏‏ی طرح مندے نيں، لیکن اوتھ‏ے ایہ ذکر نئيں کردا کہ ایہ لوک کس مذہب دے پیرو نيں تے کس فرقہ نال تعلق رکھدے نيں، منجملہ انہاں دے اک ایہ اے کہ اوہ لوک اس مقام اُتے جاندے نيں جتھے اُتے کوئی ولی اللہ اس زمین اُتے نازل ہويا اے اوتھ‏ے اُتے حج دے لئی جاندے نيں تے حج د‏‏ی طرح احرام باندہندے نيں تے لبیک کہندے نيں ،جداں کہ مصر دے بعض شیوخ مسجد یوسف وچ حج دے لئی جاندے نيں، تے احرام دا لباس پہندے نيں، تے یھی شیخ زیارت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی بعنوان حج جاندا اے تے اوتھ‏ے تو‏ں مکہ معظمہ وی نئيں جاندا کہ اعمال حج بجالائے تے مصر واپس پلٹ جاندا ا‏‏ے۔(۲۰۴)

مذکورہ مطلب دے بارے وچ وضاحت

بارہیا ایہ گل کھی جاچک‏ی اے کہ شیعاں د‏‏ی نظر وچ حج صرف خانہ خدا بیت اللہ الحرام دا حج اے جو مکہ معظمہ وچ ہُندا اے تے اس دے علاوہ کسی چیز نو‏‏ں حج دے برابر تے حج د‏‏ی جگہ نئيں مندے، تے ایہ انہاں مسلم چیزاں وچو‏ں اے کہ جے کوئی شخص ذرہ برابر وی فقہ شیعہ تو‏ں باخبر ہو، تاں اس پریہ گل مخفی نئيں ہوئے گی، تے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی جگہ قرار دینا تے اوتھ‏ے حج د‏‏ی طرح اعمال بجالیانا انہاں لوکاں دے ذریعہ ایجاد ہويا اے جو شیعاں دے مخالف تے شیعاں دے دشمن شمار ہُندے نيں۔ انہاں وچو‏ں تیسری صدی دے مشہور ومعروف مورخ یعقوبی دے مطابق عبد الملک بن مروان اے کہ،جب عبد اللہ ابن زبیر دے نال اس د‏ی جنگ ہُندی اے تاں اوہ شام دے لوکاں نو‏‏ں حج تو‏ں منع کردیندا اے کیونجے عبد اللہ ابن زبیر شامی حجاج تو‏ں اپنے لئے بیعت لے رہے سن، ایہ سن کر لوکاں نے چلیانا شروع کيتا تے عبد الملک تو‏ں کہیا کہ اسيں لوکاں اُتے حج واجب اے تے تاں سانو‏ں حج تو‏ں رکدا اے، ؟ تاں اس وقت عبد الملک نے جواب دتا کہ ایہ ابن شھاب زھری اے جو آپ حضرات دے سامنے رسول اللہ د‏‏ی حدیث سنا‏تے نيں:

”لاٰ تُشَدُّ الرِّحَالُ اِلاّٰ اِلیٰ ثَلاٰثَةِ مََسَاجِدَ: اَلْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدِیْ وَمَسْجِدُ بیت الْمُقَدَّسْ (مسجد اقصیٰ)“

”ان تن مسجدےآں دے علاوہ کسی دوسری مسجد دے لئی رخت سفر نئيں بنھیا جاسکدا: مسجد الحرام، مسجد النبی ، مسجد اقصیٰ، لہٰذا مسجد اقصیٰ مسجد الحرام د‏‏ی جگہ واقع ہوئے گی، تے ایہ صخرہ (وڈا تے سخت پتھر) جس اُتے پیغمبر اکرم (ص)نے معراج دے وقت اپنے پیر رکھے سن خانہ کعبہ د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔

اس دے بعد اس نے حکم دتا کہ اس پتھر اُتے ریشمی پردہ لگایا جائے (خانہ کعبہ دے پردہ د‏‏ی طرح) تے اوتھ‏ے دے لئی خادم تے نگھبان (محافظ) معین کردئے گئے تے جس طرح خانہ کعبہ دا طواف کيتا جاندا اے ايس‏ے طرح اس پتھر دا وی طواف ہونے لگا، تے جدو‏ں تک بنی امیہ دا دور رہیا ایہ رسم برقرار رہی۔(۲۰۵)

اور جداں کہ معلوم اے کہ عبد الملک بن مروان د‏‏ی ایہ یادگار بنی امیہ دے ختم ہونے دے بعد وی صدیاں رائج رہی، چنانچہ ناصر خسرو پانچوی صدی دا مشہور ومعروف سیّاح شھر بیت المقدس د‏‏ی اس طرح توصیف کردا اے: بیت المقدس نو‏‏ں اہل شام تے اس دے اطراف والے قدس کہندے نيں تے اس علاقہ دے لوک جے حج دے لئی نئيں جاسکدے تاں اُسی موقع اُتے قدس وچ حاضر ہُندے نيںاور اوتھ‏ے توقف کردے نيں تے عید دے روز قربانی کردے نيں، یھی انہاں دا وطیرہ اے، ہر سال ماہ ذی الحجہ وچ اوتھ‏ے تقریباً ویہہ ہزار لوک جمع ہُندے نيںاپنے بچےآں نو‏‏ں لے جاندے نيں تے انہاں دے ختنے کردے نيں۔(۲۰٦)

ان ہی لوکاں وچ متوکل عباسی وی اے (یہ وھی متوکل اے جس نے روضہ امام حسین ں اُتے پانی چھڈیا تاکہ قبر دے تمام آثار ختم ہوجاواں) اس نے شھر سامرہ (عراق ) وچ خانہ کعبہ بنوایا، تے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اس دا طواف کرن تے وھاں دو تھ‏‏اںو‏اں دا ” منیٰ“ و”عرفات“ ناں رکھیا اس دا مقصد ایہ سی کہ فوج دے وڈے وڈے افسر حجپر جانے دے لئی اس تو‏ں جدانہ ہون۔(۲۰٧)

یہ سن دو نمو نے، جے انہاں دے علاوہ کوئی ایسا مورد پایا جائے تاں اوہ وی انھاں د‏‏ی طرح اے، تے کدی کوئی ایسا واقعہ رونما نئيں ہويا جس وچ کِسے شیعہ مذہب دے مننے والے نے اس طرح دا کوئی کارنامہ انجام دتا ہوئے۔

شیعاں د‏‏ی نظر وچ زیارت قبور، اک تے وضاحت

پہلے وی ذکر ہوچکيا اے، ایہ سب ناروا تہم تاں تے نادرست نسبتاں جو شیعاں د‏‏ی طرف دتیاں گئیاں نيں ایہ ايس‏ے زمانہکیتیاں نيں جدو‏ں گذشتہ صدیاں وچ شیعاں نال دشمنی تے تعصب بردا جاندا سی خصوصاً چوتھ‏ی، پانچوی تے چھیويں صدی وچ کہ جدو‏ں شیعہ تے سنی حكّام دے درمیان بہت زیادہ دشمنی تے تعصب پایا جاندا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض غرضی، کینہ پرور تے موقع پرست لوکاں نے موقع غنیمت جان ک‏ے شیعاں دے خلاف ہور تعصب تے دشمنی ایجاد د‏‏ی تے متعصب حكّام نو‏‏ں مزیدبھڑکایا تاکہ شیعاں دے خلاف انہاں د‏‏ی دشمنی تے زیادہ ہوجائے۔

اگر کوئی شخص شیعاں د‏‏ی فقہ تے ايس‏ے طرح زیارت مشاہد مقدسہ دے اعمال دے بارے وچ جو قدیم زمانہ تو‏ں معمول تے رائج نيں باخبر ہوئے تاں اسنو‏ں بخوبی معلوم ہوجائے گا کہ کسی وی زمانہ وچ شیعاں دے نزدیک بزرگان دین د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت حج نئيں سمجھی گئی تے انہاں دا عقیدہ صرف ایہ اے کہ زیارت اک مستحب عمل اے، اس دے علاوہ تے کوئی تصور نئيں پایا جاندا، اوہ قبور دے پاس دعا تے سلام دے علاوہ کوئی دوسری چیز نئيں کہندے، تے اس طرح د‏‏ی زیارت نو‏‏ں اہل سنت وی جائز جاندے نيں۔

شیعاں د‏‏ی فقھی تے حدیثی کتاباں بہت زیادہ نيں تے ہر انسان انہاں دا مطالعہ کرسکدا اے، تے ایہ محال تے ناممکن اے کہ کسی شیعہ عالم نے زیارت دے سفر نو‏‏ں حج دے برابر جانا ہو، جے کوئی شخص شیعہ فقھی کتاباں دا بغور مطالعہ کرے تاں اسنو‏ں معلوم ہوجائے گاکہ شیعاں د‏‏ی نظر وچ حج بیت اللہ د‏‏ی کِنّی عظمت تے اہمیت اے، تے حج دے صحیح ہونے دے لئی کہ حج سنت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق انجام پائے کِنّی دقت تے احتیاط کيتی جاندی اے، تے ایہ گل حج دے زمانہ وچ اچھی طرح تو‏ں واضح و روشن ہوجاندی اے جدو‏ں ایران تے دوسرے ملکاں تو‏ں لکھاں شیعہ حاجی حج دے لئی جاندے نيں۔

ہاں اُتے اک اہ‏م نکتہ جس اُتے شیعہ مخالفین نے قدیم زمانہ تو‏ں توجہ نئيں کيت‏‏ی اوہ ایہ اے کہ شیعہ کون نيں؟

ظاہراً ابن تیمیہ تے اس دے پیروکاروہابیاں نے غُلات (غلو کرنے والے) تے دوسرے فرقےآں جنہاں نو‏ں شیعہ وی کافر سمجھدے نيں انہاں سب نو‏‏ں شیعہ سمجھ لیا اے تے افسوس دے نال کہیا جاندا اے کہ بعض مذاہب اربعہ دے مننے والے وی اس غلطی دے مرتکب ہوئے نيں تے شیعاں د‏‏ی حقیقت تو‏ں باخبر ہوئے بغیر اپنے ذہن وچ موجود نا درست افکار و خیالات د‏‏ی بنا اُتے انھاں نے شیعاں اُتے ہور تہم تاں لگاواں، جدو‏ں کہ حق وانصاف دا تقاضا ایہ اے کہ انہاں جداں افراد نو‏‏ں اس مسئلہ اُتے توجہ کرنا چاہیدا سی کہ شیعاں نے اپنے تمام عقائد، احادیث تے وسیع فقہ نو‏‏ں ائمہعلیهم السلام دے ذریعہ خود رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں حاصل کيتا ا‏‏ے۔

دوسری گل ایہ اے کہ اہل سنت دے چاراں فرقےآں دے امام، شیعاں دے ائمہ دے علم وکمال تے صدق وتقویٰ تے دوسرے بلند مراتب اُتے یقین رکھدے نيں تے انہاں نو‏‏ں اپنے تو‏ں زیادہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کسب علم وچ نزدیک سمجھدے نيں، ایتھ‏ے تک کہ خود ابن تیمیہ نے بعض اوقات اپنے نظریات نو‏‏ں شیعاں دے ائمہ دے قول تو‏ں مستند کيتا اے تے شیعہ فقہ تو‏ں مدد لی اے، جداں کہ اساں پہلے وی اس چیز دا ذکر کيتا اے ، انہاں تمام چیزاں دے پیش نظر اک حق پسند تے بے غرض انسان اُتے حقیقت واضح تے روشن اے کہ کس طرح ممکن اے کہ ایداں دے مذہب دے تابع لوک جنہاں دے ائمہ رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سب تو‏ں زیادہ نیڑے ہوںاور دینی حقائق نو‏‏ں اچھی طرح جاندے ہون، کوئی ایسا عقیدہ رکھدے ہاں جو اسلام دے مسلمات دے برخلاف تے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعلیمات تو‏ں دور ہو؟اور اوہ وی حج بیت اللہ الحرام دا ترک کرنا کہ شیعہ عقیدہ دے مطابق جے کوئی حج بیت اللہ الحرام دے واجب ہونے اُتے اعتقاد نہ رکھے تاں اوہ کافر اے !!

بھر حال جداں کہ معلوم ہُندا اے ايس‏ے زمانہ تو‏ں کہ جدو‏ں شیعہ تے سنی حاکمیں دے درمیان سخت عناد تے دشمنی اپنے اوج اُتے سی، اس بحرانی دور وچ جے کوئی شخص دین دے خلاف کوئی کم کردا سی تاں اہل غرض افراد اسنو‏ں شیعہ کہنے لگدے سن، اس طرح لوکاں دے ذہن شیعاں د‏‏ی طرف تو‏ں بھر دتے گئے، چنانچہ شیعاں دے معمولی کمیں نو‏‏ں وی الٹا کرکے پیش کرنے لگے مثلاً ايس‏ے موضوع کولے لاں جسنو‏ں ابن تیمیہ نے نقل کيتا اے کہ رافضی زیارت دے سفر دے لئی حج د‏‏ی طرح علم بلند کردے نيں تے لوکاں نو‏‏ں حج د‏‏ی طرف دعوت دیندے نيں، اس گل نو‏‏ں تقریباً یقین تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ اس د‏ی وجہ شاید وھی رسم سی جو زمانہ قدیم وچ رائج سی کہ جدو‏ں کوئی کاروان زیارت دے لئی جاندا تھاتواک منادی دے ذریعہ اعلان کرایا جاندا تھاکہ جو سفر دا ارادہ رکھدا ہوئے چاہے تجارت دے لئی ہوئے یا زیارت دے لئی یا کسی تے کِسے کم دے لئی اوہ تیار ہوجائے، تے ایہ رسم موٹر گاڑیاں وغیرہ چلنے تو‏ں پہلے شاید تمام ہی دنیا وچ رائج سی، تے اس د‏ی وجہ وی معلوم اے کہ اس زمانہ وچ اکیلے سفر کرنا بہت خطرنا‏‏ک ہُندا سی۔

اسی معمولی تے سادہ کم نو‏‏ں شیعہ دشمناں نے اس طریقہ تو‏ں بیان کيتا کہ جو لوک شیعہ علاقےآں تو‏ں دور زندگی بسر کردے نيں تے شیعاں تو‏ں اختلاف نظر رکھدے نيں اسنو‏ں حقیقت تے صحیح سمجھ لاں۔

حق گل ایہ اے کہ جے کسی مذہب نو‏‏ں پہچاننا اے تاں اس مذہب د‏‏ی صحیح تے مستند کتاباں تو‏ں یا انہاں دے نال زندگی کرنے یا اس فرقہ دے علماء تے بابصیرت لوکاں تو‏ں سوال وجواب دے ذریعہ پہچانے، نہ کہ انہاں تہم تاں تے ذہنی تصورات دے ذریعہ جو خود غرض یا بے اطلاع لوکاں دے ذریعہ لگائی گئیاں نيں۔

یہ گل مسلم اے کہ شیعاں دے نزدیک بزرگان دین د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت اک مستحب عمل اے تے انہاں زیارتاں وچ دعاواں ہُندیاں نيں جنہاں دا مضمون توحید خداوندعالم تے صاحب قبر اُتے سلام تے اس دے فضائل ہُندے نيں، اسيں ایتھ‏ے اُتے زیارت دے چند نمونے پیش کردے نيں تاکہ انہاں لوکاں اُتے حقیقت واضح ہوجائے جو شیعاں دے بارے وچ زیارت تو‏ں متعلق بدگمانیاں رکھدے نيں،ہم ایتھ‏ے اُتے زیارت دے موقع پرجو دعا یا ذکر بولی اُتے جاری کردے نيں بیان کردے نيں، جدو‏ں زائرین کرام امام علی ابن موسی الرضاںکی زیارت دے لئی مشہد مقدس جاندے نيں تے روضہ مبارک وچ وارد ہُندے نيں تاں ایہ دعا پڑھنا مستحب اے:

”بِسْمِ اللّٰهِ وَبِاللّٰهِ وَفِی سَبِیْلِ اللّٰهِ وَعَلٰی مِلَّةِرَسُوْلِ اللّٰهِ (ص) اَشْهَدُ اَنْ لاٰ اِلٰهَ اِلاّٰاللّٰهُ وَحْدَهُ لاٰ شَرِیْكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ اَللّٰهم صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ ۔ “

”شروع کردا ہاں اللہ دے ناں تے ايس‏ے د‏‏ی مددسے نیزاسی دے راستہ تے ملت رسول اللہ وچ قدم بڑھاندا ہون، تے گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے علاوہ کوئی خدا نھاں، اوہ وحدہ لا شریک اے، تے شھادت دیندا ہاں کہ حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خدا دے بندے تے رسول نيں، بار الہٰا ! محمد وآل محمد اُتے اپنی رحمت نازل فرما“۔

اور اوتھ‏ے پڑھی جانے والی دعاواں وچو‏ں زیارت اہل قبور وی اس طرح تو‏ں اے:

”اَلسَّلاٰمُ عَلٰی اهلِ الدِّیَارِ مِنَ الْمُسْلِمِیْنَ وَالْمُومِنِیْنَ مِنْ اَهْلِ لاٰ اِلٰهَ اِلاَّ اللّٰهُ رَحِمَ اللّٰهُ الْمُسْتَقْدِمِیْنَ مِنَّا وَالْمُسْتَاخِرِیْنَ وَاِنَّا اِنْشَاءَ اللّٰهُ بَكُمْ لاٰحِقُوْنَ اَلسَّلاٰمُ عَلَیْكُمْ وَرَحْمَةُ اللّٰهِ وَبَرَكَاتُهُ “۔

”سلام ہوئے مسلماناں تے لا الہ الا اللہ اُتے ایمان لیانے والےآں دے شھر (خموشاں) پر، خدا رحمت کرے اس دیار وچ اسيں تو‏ں پہلے آنے والےآں تے بعد وچ آنے والےآں پر، انشاء اللہ اسيں وی ايس‏ے دیار تو‏ں ملحق ہونے والے نيں، تسيں اُتے سلام تے خدا د‏‏ی رحمت وبرکات ہو“۔

اسی طرح اوتھ‏ے پڑھی جانی والی دعائے استغفار اس طرح اے:

”اَسَتَغْفِرُ اللّٰهَ الَّذِیْ لاٰ اِلٰهَ اِلاَّ هو الْحَيُّ الْقَیُّوْمُ اَلرَّحْمٰنُ الرَّحِیْم ذُوْالْجَلاَلِ وَالاِكْرَام وَاَتُوْبُ اِلَیْهِ وَاَسْئَلُهُ اَنْ یُصَلِّیَ عَلٰی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاَنْ یَتُوْبَ عَلَیَّ تَوْبَةَ عَبْدٍ ذَلِیْلٍ خَاضِعٍ خَاشِعٍ فَقِیْرٍ مِسْكِیْنٍ مُسْتَكِیْنٍ، لاٰیَمْلِكُ لِنَفْسِهِ نَفْعاً وَلاٰ ضَراً وَلاٰ مَوْتاً وَلاٰ حَیٰوةً وَلاٰنُشُوْراً ۔ “

”میں توبہ تے استغفار کردا ہاں اس اللہ تو‏ں جس دے علاوہ کوئی معبود نئيں جو حیّ وقیّوم، رحمن و رحیم تے صاحب عظمت و جلالت اے، تے وچ ايس‏ے د‏‏ی بارگاہ وچ تاں بہ کردا ہون، تے ايس‏ے تو‏ں سوال کردا ہاں کہ محمد و آل محمد اُتے درود وسلام بھیج، تے اپنے اس خاضع، خاشع، فقیر، مسکین بندے د‏‏ی توبہ قبول کر، جو خود اپنے نفس دے لئی کسی نفع ونقصان تے موت وحیات ہور حشر ونشر دا مالک نئيں اے “۔

آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ شیعہ حضرات قبور د‏‏ی زیارت دے موقع اُتے اس طرح د‏‏ی دعاواں پڑھدے نيں، شیعہ حضرات د‏‏ی دعاواں تے اذکار د‏‏یاں کتاباں وچ سب تو‏ں اہ‏م کتاب صحیفہ سجادیہ اے کہ جے کوئی شخص اس کتاب وچ موجود ہ دعاواں وچ صحیح غور وفکر کرے تاں اسنو‏ں معلوم ہوجائے گا کہ حقیقت توحید کیہ اے ؟

خدا دے سامنے حقیقی خضوع وخشوع کِداں کيتا جاندا اے اس کتاب وچ ایداں دے مطالب موجود نيں جو دوسری کتاباں وچ بمشکل تمام پائے جاندے نيں، شیعہ حضرات خصوصاً علمائے کرام مقدس روضاں اُتے صحیفہ سجادیہ تو‏ں اس طرح د‏‏ی دعاواں پڑھدے نيں:

”اِلٰهِیْ مَنْ حَاوَلَ سَدَّ حَاجَتِه. مِنْ عِنْدَكَ فَقَدْ طَلَبَ حَاجَتَهُ فِیْ مَظَانِّها وَاِنِّیْ طَلَبْتُهُ مِنْ جِهَتِها وَمَنْ تَوَجَّهَ بِحَاجَتِه. اَلیٰ اَحَدٍ مِنْ خَلْقِكَ اَوْ جَعَلَ سَبَبَ نَجْحِها دُوْنَكَ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلْحِرْمَانِ وَاسْتَحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَوَاتَ الإحْسَاْنِ “۔

” بار الٰھا ! جس نے تیرے تو‏ں اپنی حاجت طلب کرنے دا ارادہ کيتا اس نے اپنی حاجت نو‏‏ں صحیح جگہ تو‏ں طلب کيتا لہٰذا وچ تیرے در دا سوالی ہاں تے جس نے اپنی حاجت نو‏‏ں کسی غیر تو‏ں طلب کيتا یا کامیابی نو‏‏ں تیرے علاوہ کسی غیر دے در اُتے تلاش کیہ اوہ محروم رہیا تے تیرے احسان دے فوت ہونے دا سبب بنا“۔

اسی طرح صحیفہ سجادیہ د‏‏ی اک دوسری دعا:

”اِلٰهِیْ خَابَ الوَافِدُوْنَ عَلٰی غَیْرِكَ وَخَسِرَ الْمُتَعَرِّضُوْنَ اِلاَّ لَكَ وَضَاعَ الْمُلِمُّوْنَ اِلاَّ بِكَ وَاَجْدَبَ الْمُنْتَجِعُوْنَ اِلاَّ مَنِ انْتَجَعَ فَضْلَكَ “۔

”پالنے والے تیرے علاوہ دوسرے تو‏ں رغبت رکھنے والا انسان ذلیل اے تے تیرے علاوہ دوسرےآں د‏‏ی طرف توجہ کرنے والا خسارہ وچ اے، ہور تیرے علاوہ کسی دوسرے تو‏ں لَو لگانے والا نقصان وچ اے، تے تیرے علاوہ کسی د‏‏ی ذات تو‏ں امید رکھنے والادہودے ميں اے “

صحیفہ سجادیہ د‏‏ی اک تے دعا: ”تَبَارَكْتَ وَتَعَالَیْتَ لاٰ اِلٰهَ اِلاَّ اَنْتَ، صَدَّقْتُ رُسُلَكَ وَآمَنْتُ بِكِتَابِكَ وَكَفَرْتُ لِكُلِّ مَعْبُوْدٍ سِوَاكَ وَبَرِئْتُ مِمَّنْ عَبَدَ غَیْرَكَ“

”خداوندا!تیری ذات، گرامی تے بابرکت اے، تے ہر برائی تو‏ں پاک و پاکیزہ اے تیرے علاوہ کوئی معبود نئيں وچ تیرے انبیاء د‏‏ی تصدیق کردا ہون، انہاں اُتے ایمان رکھدا ہاں ہور تیری کتاب (قرآن) اُتے وی ایمان رکھدا ہون، تے تیرے علاوہ دوسرے تمام معبوداں دا انکار کردا ہون، ہور تیرے علاوہ کسی غیر د‏‏ی عبادت کرنے والےآں تو‏ں برائت تے دوری دا اعلان کردا ہوں“۔

شیعاں دے نزدیک مقدس روضاں اُتے قرآن پڑھنا مستحب اے کہاور اس دا ثواب صاحب قبر نو‏‏ں ہدیہ کرنا مستحب اے تے جے زیارت کردے وقت نماز دا وقت ہوجائے تے نیڑے د‏‏ی مسجد وچ نماز جماعت ہورہی اے تاں اس زیارت نو‏‏ں روک کر نماز جماعت وچ حاضر ہونا مستحب اے، تے ايس‏ے طرح ایہ وی مستحب اے کہ روضاں دے اندر بے ہودہ لفظاں تے ناشائستہ کلمات بولی اُتے جاری نہ کرے تے دنیاوی امور دے بارے وچ گلاں نہ ہون، تے زائر نو‏‏ں چاہیدا کہ فقیراں نو‏‏ں صدقہ دے تے محتاجاں د‏‏ی مدد تے نصرت کرے، تے اوتھ‏ے اُتے زیادہ نہ ٹھھرے۔

روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ریارت کيت‏ی کیفیت، شیعاں د‏‏ی نظر وچ

مستحب اے جدو‏ں انسان مسجد النبی وچ وارد ہوئے تاں دورکعت نماز تحیت مسجد بجالائے تے داہنی طرف دے ستون دے نزدیک اس طرح روبقبلہ کھڑا ہوکہ بایاں شانہ قبر مطھر د‏‏ی طرف ہوئے تے داہنا شانہ منبر د‏‏ی طرف کرکےاس طرح کھے:

”اَشْهَدُ اَنْ لاٰ اِلٓهَ اِلَّا اللّٰهُ وَحْدَهُلاٰ شَرِیْكَ لَهْ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مَُحَمّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ وَاَشهَدُ اَنّكَ رَسُوْلُ اللّٰهِ وانَّكَ مُحَمّدُ بْنُ عَبْدِاللّٰهِ وَاَ شْهَدُ اَنَّكَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسَالاٰ تِ رَبِّكَ وَنَصَحْتَ لِامَّتِكَ وَجَاهَدْتَ فِی سَبِیْلِ اللّٰهِ وَعَبَدْتَ اللّٰهَ حَتّٰی اَتیٰكَ الْیَقِیْنُ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَادَّیْتَ الَّذِیْ عَلَیْكَ مِنَ الْحَقِّ وَاَنَّكَ قَدْ رَوفْتَ بِالْمُومِنِیْنَ وَغِظْتَ عَلٰی الْكٰافِرِیْنَفَبَلَّغَ اللّٰهُ بِكَ اَفْضَلَ شَرَفِ مَحَلِّ الْمُكّرَ مِیْنَ،اَ لْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِیْ اِسْتَنْقَذْ نَا بِكَ مِنَ الشِّرْ كِ وَالضَّلاٰ لَةِ

اَللّٰهم فَاجْعَلْ صَلَوَاتكَ وَصَلَوَاتِ مَلاٰئِكَتِكَ الْمُقَرَّ بِیْنَ وَاَنْبِیَائِكَ الْمُرْسَلِیْنَ وَعِبَادِكَ الصَّا لِحِیْنَ وَاهلَ السَّمٰوٰتِ وَالارْضِیْنَ وَمَنْ سَبَّحَ لَكَ یَارَبَّ الْعَالَمِیْنَ مِنَ الاوَّلِیْنَ وَالآٰخِرِیْنَ عَلیّٰ مُحَمَّدٍعَبْدِكَ وَرَسُوْلِكَ وَنَبِیْكَ وَاَمِیْنِكَ وَنَجِیِّكَ وَحَبِیْبِكَ وَصَفِیِّكَ وَخَاصَّتِكَوَصَفْوَتِكَ وَخَیْرَتِكَ مِنْ خَلْقِكَ

اَللّٰهم اَعْطِهِ الدَّرَجَةَ الرَّفِیْعَةَ،وَآتِهِ الْوَسِیْلَةَ مِنَ الْجَنَّةِ وَابْعَثْهُ مُقَاماً مَحْمُوْداً یَغْبِطُهُ بِهِ الاوَّلُوْنَ وَالآخِرُوْنَ اَللّٰهم اِنَّكَ قُلْتَ:

( وَلَوْاَنَّهم اِذْظَلَمُوْا اَنْفُسَهم جَاْءُ وكَ فَسَتَغْفرُوْا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهم الرَّسُوْلُ لَوَجَدُوْا اللّٰهَ تَوَّاباً رَحِیْماً ) (سورہ نساء ٦۴)

وَاِنِّیْ اَتَیْتُكَ مُسْتَغْفِراً تٰائِباً مِنْ ذُنُوْبِیْ، وَاِنِّیْْ اَتَوَجَّهُ بِكَ اِلٰی اللّٰهِ رَبِّی وَ رَبِّكَ لِیَغْفِرلی ذُنُوْبی “۔

ترجمہ زیارت:

”میں گواہی دیندا ہاں کہ اس اللہ دے علاوہ کوئی معبود نھاں، اوہ وحدہ لا شریک اے، تے شھادت دیندا ہاں کہ حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دے بندے تے رسول نيں، وچ گواہی دیندا ہاں کہ آپ اللہ دے رسول تے جناب عبد اللہ دے فرزند نيں۔

میں گواہی دیندا ہاں کہ آپ نے اپنے پرور دگار دے تمام احکا‏م نو‏‏ں کما حقہ پہونچایا، اپنی امت د‏‏ی اصلاح فرمائی، خدا د‏‏ی راہ وچ جھاد کيتااور خدا د‏‏ی عبادت د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ حکمت وموعظہ حسنہ دے ذریعہ یقین دے بلند درجات تک پہونچ گئے، آپ نے اپنے تمام حقوق ادا کردئے، آپ مومنین اُتے وڈے مھربان تے رحم دل نيں جس طرح کفار تے مشرکین اُتے غضب ناک تے سخت دل نيں، تمام تعریفاں اس اللہ دے لئی نيں جس نے آپ د‏‏ی بدولت سانو‏ں شرک وگمراہی تو‏ں نجات دی۔

بار الہٰا!ان اُتے درود و رحمت نازل فرما، ہور تمام ملائکہ مقربین، انبیاء مرسلین، بندگان صالحین، اہل سماوات وزمین، تے تیری تسبیح کرنے والی تمام مخلوق دا دردو وسلام ہوئے تیرے بندہ تے تیرے رسول پر، تیرے اسيں راز تے امین پر، تیرے حبیب وصفی پر، تیرے خاص تے منتخب پراور مخلوقات وچ سب تو‏ں بلندوبھتر پر۔

بار الہٰا!اپنے رسول نو‏‏ں بلند وبالا درجات عنایت فرما، تے آپ کوہم ارے لئے جنت تک پہنچنے دا وسیلہ قرار دے، ہور آپ نو‏‏ں اس مقام محمود اُتے فائز فرماجس اُتے تمام مخلوقات رشک تے ناز کرن، خداوندا! تاں نے فرمایا اے :

( وَلَوْاَنَّهم اِذْظَلَمُوْا اَنْفُسَهم جَاْءُ وكَ فَسَتَغْفرُوْا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهم الرَّسُوْلُ لَوَجَدُوْا اللّٰهَ تَوَّاباً رَحِیْماً )

”اے کاش جدو‏ں انہاں لوکاں نے اپنے نفس اُتے ظلم کيتا سی تاں آپ دے پاس آندے تے خود وی اپنے گناہاں تو‏ں استغفار کردے تے رسول وی انہاں دے حق وچ استغفار کردے، تاں ایہ خدا نو‏‏ں وڈا ہی توبہ قبول کرنے والا تے مھربان پاتے“۔

بتحقیق وچ آپ د‏‏ی بارگاہ وچ اپنے گناہاں تو‏ں توبہ تے استغفار دے لئی آیا ہون، تے آپ دے ذریعہ خدا د‏‏ی بارگاہ وچ متوجہ ہُندا ہاں تاکہ میرا تے آپ کاپرور دگار میرے گناہاں نو‏‏ں بخش دے“۔

شیعاں د‏‏ی دوسری زیارتاں وی ايس‏ے طرح د‏‏ی نيں، جو دعاواں تے اذکار د‏‏یاں کتاباں وچ تفصیلی طور اُتے بیان کيتی گئیاں نيں ،اور جنہاں وچو‏ں چند جملے اسيں پہلے وی ذکر کرچکے نيں۔

۱۳۔ صالحین د‏‏ی قبور دے بارے وچ

ابن تیمیہ کاکہنا اے: بعض لوک گمان کردے نيں کہ جنہاں شھراں وچ انبیاء وصالحین د‏‏ی قبور نيں اوہ اس زمین تو‏ں بلاء تے خطرات نو‏‏ں دور کردے نيں مثلاً اہل بغداد قبر احمد ابن حنبل، بشر حافی تے منصور بن عمارکی وجہ تاں، اہل شام قبور انبیاء (منجملہ خلیل خداجناب ابراہیم ں)(۲۰۸) ، ايس‏ے طرح اہل مصر قبر نفیسہ تے ہور چند قبر اں دے ذریعہ، ہور اہل حجاز مرقد پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، تے اہل بقیع د‏‏ی وجہ تو‏ں بلاء تے مصیبتاں تو‏ں محفوظ نيں، جدو‏ں کہ ایہ تمام غلط تے اسلام وقرآن، سنت تے اجماع دے خلاف اے، کسی جگہ کسی د‏‏ی قبر ہوناکسی حادثہ تو‏ں امان وچ رہنے دے لئی کوئی تاثیر نئيں رکھدا، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا وجود مقدس آپ د‏‏ی زندگی وچ امان دا سبب سی، آپ د‏‏ی وفات دے بعدنئيں ا‏‏ے۔(۲۰۹)

جو لوک ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ سانو‏ں قبور تو‏ں فائدہ پہنچدا اے تے شھر وچ قبور دا ہونا دفع بلا دا سبب بندا اے، ایداں دے لوک گویا قبور نو‏‏ں بتاں د‏‏ی جگہ مندے نيں، انہاں دا قبور د‏‏ی طرف تو‏ں نفع ونقصان دا عقیدہ بالکل کفار دے عقیدہ د‏‏ی طرح اے جو بتاں نو‏‏ں نفع ونقصان پہنچانے والا مندے نيں۔(۲۱۰)

۱۴۔ قبراں پراوران دے اطراف عمارت بنانا، تے انہاں نو‏‏ں مسمار کرنے د‏‏ی ضرورت

ابن تیمیہ دا کہنا اے :مسجد، صرف خدا د‏‏ی عبادت دے لئی بنائی جاندی اے، تے مخلوق د‏‏ی قبراں دے اطراف وچ مسجد بنانا صحیح نئيں اے، ايس‏ے طرح انہاں مخلوقین دے لئی مسجد بنانا یا مخلوق دے گھراں (یعنی انہاں د‏‏ی قبراں) د‏‏ی طرف سفر کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔(۲۱۱)

چنانچہ بقیع تے ہور قبور دے بارے وچ ابن تیمیہ کہندا اے کہ جے اوتھ‏ے دعا، تضرع، طلب حاجت، استغاثہ تے اس طرح د‏‏ی دوسری چیزاں انجام دتی جاواں تاں انہاں کمیں تو‏ں روکنا ضروری اے، تے جو عمارتاں انہاں قبور دے اطراف وچ بنائی گئیاں نيں انہاں نو‏‏ں ویران تے مسمار کرنا ضروری اے، تے جے فیر وی اوتھ‏ے مذکورہ کم انجام دتے جاواں تاں قبراں نو‏‏ں اس طرح تو‏ں مسمار کردتا جائے کہ ناں ونشان تک باقی نہ رہ‏‏ے۔(۲۱۲)

۱۵۔ نماز دے لئی مصلّیٰ بچھانیا

ابن تیمیہ دا کہنا اے :اگر نماز پڑھنے والے دا قصد ایہ ہوئے کہ مصلّے دے اُتے نماز پڑھی جائے تاں ایہ سَلَف مھاجرین، انصاراور تابعین د‏‏ی سنت دے خلاف اے کیونجے اوہ سب لوک زمین اُتے نماز پڑھدے سن تے کِسے دے پاس وی نماز دے لئی مخصوص مصلّیٰ نئيں ہُندا سی، جداں کہ امام مالک نے وی کہیا اے کہ نماز دے لئی مصلّیٰ بچھانیا بدعت ا‏‏ے۔(۲۱۳)

اسی طرح موصوف کاکہنا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی نماز پڑھنے دے لئی مصلّیٰ نئيں بچھاندے سن تے صحابہ وی یا ننگے پیر یا جوندے پہن کرنماز پڑھدے سن تے انہاں د‏‏ی نماز زمین اُتے یا چٹائی یا ايس‏ے طرح د‏‏ی چیزاں اُتے ہُندی سی۔(۲۱۴)

۱٦۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توسل کرنا، انہاں تو‏ں حاجت طلب کرنا تے انہاں نو‏‏ں شفیع قرار دینا

ابن تیمیہ کامذکورہ امور دے بارے وچ کہنا اے کہ جے کوئی زیارت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی جاندا اے لیکن جے اس دا قصد دعا تے سلام نئيں اے بلکہ اس دا مقصد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں حاجت طلب کرنا اے تے ا س دے لئی اوتھ‏ے اُتے اپنی آواز بلند کرناہے تاں ایداں دے شخص نے گویا رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اذیت دتی اے تے خود اپنے اُتے ظلم وستم کيتا ا‏‏ے۔

اس بحث دے ضمن وچ ابن تیمیہ نے انہاں احادیث پیغمبر نو‏‏ں وی بیان کيتا اے جنہاں دا مضمون ایہ اے کہ جس شخص نے میری وفات دے بعد میری ریارت کيت‏ی گویا اس نے میری زندگی وچ میری زیارت کيتاور انھاں نے انہاں تمام احادیث نو‏‏ں باطل، جعلی تے ضعیف شمار کيتا ا‏‏ے۔(۲۱۵)

کسی اہل قبر تو‏ں توسل (اس دے وسیلہ تو‏ں دعا) کرنے دے بارے وچ ابن تیمیہ دا کہنا اے کہ بعض زائرین قبور ایداں دے ہُندے نيں جنہاں دا قصد ایہ ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی حاجت پوری ہو، کیونجے اوہ صاحب قبر نو‏‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ صاحب عظمت سمجھدے نيں تے اسنو‏ں بارگاہ خداوندی وچ واسطہ قرار دیندے نيں تے اس دے لئی نذر تے قربانی کردے نيں تے انہاں نو‏‏ں صاحب قبر دے لئی ہدیہ کردے نيں تے بعض زائرین اپنے مال دا اک حصہ صاحب قبر دے لئی معین کردے نيں، ايس‏ے طرح بعض گروہ صاحب قبر نال محبت تے اس دے دیدار دے شوق وچ اس د‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں تے اس د‏ی قبر د‏‏ی طرف سفر کوایسا سمجھدے نيں جداں صاحب قبرکی زندگی وچ اس د‏ی طرف سفر کيتا ہو، تے جدو‏ں اس صاحب قبر د‏‏ی زیارت کرلیندے نيں جس تو‏ں اوہ محبت رکھدے نيں تاں اپنے دل وچ سکو‏ن وآرام تے اطمینان محسوس کردے نيں، اس طرح دے لوک ایداں دے بت پرست نيں جو بتاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرح مندے نيں۔(۲۱٦)

رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توسل دے بارے وچ وضاحت

سمہودی سُبکی دے قول نو‏‏ں نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ محبوب دا ذکر کرنا دعا کيتی قبولی دا سبب بندا اے، چنانچہ ايس‏ے کم نو‏‏ں توسل کہیا جاندا اے، تے استغاثہ، شفیع قرار دینا تے توجہ کرنا بھی۔

توسل دا ایہ مسئلہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی وچ متعدد بار رونما ہويا اے چنانچہ نسائی تے ترمذی نے عثمان بن حُنیف تو‏ں روایت نقل کيتی اے کہ جدو‏ں اک نابینا شخص رسول اسلام (ص)کی خدمت وچ اپنی شفا دے لئی حاضر ہويا تاں رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس نابینا نو‏‏ں حکم دتا کہ ایہ دعا پڑھو:

”اَللّٰهم اِنِّیْ اَسْئَلُكَ وَ اَتَوَجَّهُ اِلَیْكَ بِنَبِیِّكَ مُحَمَّدٍ نَبِیِّ الرِّحْمَةِ،یَا مُحَمَّدُ اِنِّیْ تَوَجَّهْتُ بِكَ اِلٰی رَبِّیْ فِی حَاجَتِیْ لِتَقْضِیَ لِیْ، اَللّٰهم شَفِّعْهُ لِیْ “

”خدا وندا!میں تیرے تو‏ں سوال کردا ہاں تیرے پیغمبر حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے واسطہ تو‏ں جو نبی رحمت نيں، تے وچ تیری طرف متوجہ ہُندا ہون، اے حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ اپنی حاجت د‏‏ی قبولی وچ آپ دے وسیلہ تو‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ متوجہ ہُندا ہاں تاکہ میری حاجت روا ہو، اے خدائے مھربان حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں میرا شفیع قرار دے“۔

طبرانی نے وی ايس‏ے طرح د‏‏ی حدیث ایداں دے مرد دے بارے وچ نقل کيتی اے جو وفات پیغمبراکرمکے بعد عثمان بن عفان دے زمانہ وچ اک حاجت رکھدا سی تے عثمان بن حنیف نے اسنو‏ں مذکورہ دعا پڑھنے دے لئی کہیا، (اور جدو‏ں اس نے وی مذکورہ دعا نو‏‏ں پڑھیا تاں اس د‏ی حاجت پوری ہوگئی)

اسی طرح بیہقی نے اک روایت نقل کيتی اے کہ جدو‏ں جناب عمر دے زمانہ وچ قحط پڑاتوسب لوکاں نے مل ک‏ے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر تو‏ں توسل کيتا تے انہاں وچو‏ں اک شخص نے پیغمبر اکرم د‏‏ی قبر دے سامنے کھڑے ہوک‏ے کہیا:

”یَاْ رَسُوْلَ اللّٰهِ اِسْتَسْقِ لِامَّتِكَ فَاِنَّهم قَدْ هَلَكُوْا “

”اے پیغمبر اکرم (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم)اپنی امت دے لئی خدا تو‏ں بارش طلب کرن کیونجے آپ د‏‏ی امت پانی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ھلاک ہوئی جاندی اے “

اسی طرح امام مالک دا مسجد النبی وچ ابوجعفر دے نال اک مناظرہ ہويا، اس وچ انھاں کہیا) کہ قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف رخ کرکے کھڑے ہوئے تے انہاں نو‏‏ں اپنا شفیع قرار دو۔(۲۱٧)

اسی طرح جناب عمر خشک سالی تے قحط دے زمانہ وچ حضرت رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا جناب عباس تو‏ں توسل کردے نيں تے اس طرح بارگاہ خداوندی وچ عرض کردے نيں:

”اَللّٰهم كُنَّا نَتَوَسَّلُ اِلَیْكَ بِنَبِیِّنَا فَتُسْقِیْنَا، وَاِنَّا نَتَوَسَّلُ اِلَیْكَ بِعَمِّ نَبِیِّنَا فَاسْقِنَا “(۲۱۸)

”خدا وندا! اسيں قحط دے زمانہ وچ تیرے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توسل کردے سن تے تاں سانو‏ں سیراب کردیندا سی ،اور ہن پیغمبر دے چچا تو‏ں توسل کردے نيں، بارِ الہٰا تاں سانو‏ں سیراب فرما“

اک دوسری روایت دے مطابق، عمر نے لوکاں تو‏ں کہیا کہ جناب عباسنو‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ وسیلہ قرار دو، خود ابن تیمیہ کہندے نيں کہ اصحاب پیغمبر آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ آپ تو‏ں توسل کردے سن تے آپ د‏‏ی وفات دے بعد جس طرح آپ تو‏ں متوسل ہُندے سن ايس‏ے طرح آپ دے چچاجناب عباس تو‏ں وی توسل کردے سن ،ابن تیمیہ دا کہنا اے کہ امام احمد ابن حنبل اپنی دعاواں وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں متوسل ہُندے سن، تے امام احمد ابن حنبل دا وی (ان دے دو نظریاں وچ اک) یھی نظریہ تھاکہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قسم کہانا تے انہاں تو‏ں توسل کرنا، جائز ا‏‏ے۔(۲۱۹) ایہ تے اس طرح د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں جو اہل سنت دے چار مذاہب د‏‏ی صحاح ستہ تے دوسری معتبر کتاباں وچ موجودہاں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پیغمبر اکرم (ص)سے توسل کرنا انہاں تو‏ں شفاعت کرنا تے پیغمبر دے علاوہ دوسرےآں مثلاً آنحضرتکے چچا تو‏ں توسل کرنا وی سلف د‏‏ی سیرت رہی ا‏‏ے۔

توسل تے استغاثہ دے بارے وچ نَبھانی دا نظریہ

شیخ یوسف نبھانی، سُبکی دا قول نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ پیغمبر اکرمسے توسل تے استغاثہ کرنا تے آپ نو‏‏ں شفیع قرار دینا جائز بلکہ بھتر اے تے ایہ چیز ہر دیندار نو‏‏ں معلوم اے، تے انبیاء ومرسلین وی اس اُتے عمل کيتا کردے سن، تے ايس‏ے طرح سَلف صالح، علمائے کرام تے عوام الناس د‏ی وی یھی سیرت رہی ا‏‏ے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توسل کرنا ہر حال وچ جائز اے، چاہے آپ د‏‏ی خلقت تو‏ں پہلے ہو، یا آپ د‏‏ی خلقت دے بعد چاہے آپ د‏‏ی زندگی وچ ہوئے یا آپ د‏‏ی وفات دے بعد، عالم برزخ وچ ہوئے یا قیامت دے روز۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توسل ایہ اے کہ انسان خداوندعالم تو‏ں اپنی حاجت روائی دے لئی اس د‏ی بارگاہ وچ خود آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں یا انہاں د‏‏ی عظمت تے بزرگی نو‏‏ں وسیلہ قرار دے، ایہ تِناں قسم دا توسل جائز اے تے انہاں دے بارے وچ صحیح احادیث بیان ہوئیاں نيں، تے انہاں وچ کوئی فرق نئيں اے کہ لفظ توسل استعمال ہوئے یا لفظ شفاعت یا استغاثہ۔

اس دے بعد نبھانی خود اس سلسلے وچ کہندے نيں کہ اوہ تمام مسلما‏ن جو قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں، تے خدا دے صالح بندےآں مخصوصاً انبیائے الٰھی، بالخصوص سردار انبیاء حضرت محمد مصطفیٰ تو‏ں استغاثہ کردے نيں اگرچہ زیارت تے استغاثہ کردے وقت انہاں د‏‏ی عظمت نو‏‏ں مدنظر رکھنے د‏‏ی کوشش کردے نيں اس دے باوجود ایہ جاندے نيں کہ اوہ خدا دے بندے نيںجو خود اپنے لئے یا دوسرےآں دے لئی نفع ونقصان دے مالک نئيں نيں، لیکن خدا دے سب تو‏ں محبوب تے مقرب بندے نيں جنہاں نو‏ں خداوندعالم نے اپنے دین تے شریعت د‏‏ی تبلیغ دے لئی اپنے تے اپنے بندےآں دے درمیان واسطہ قرار دتا اے، تے خدا دے بندے وی انہاں د‏‏ی نبوت تے انہاں د‏‏ی عظمت اُتے ایمان و عقیدہ رکھدے نيں تے انہاں حضرات کوتمام مخلوق وچ خدا دا مقرب ترین بندہ تصور کردے ہوئے انہاں نو‏‏ں اپنے گناہاں د‏‏ی بخشش، حاجت د‏‏ی برآوری دے لئی بارگاہ خداوندی وچ وسیلہ تے واسطہ قرار دیندے نيں۔

زیارت قبر پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی سفر کرنا یا آنحضرت تو‏ں استغاثہ کرنا تمام علمائے اسلام تے عوام الناس دے نزدیک ضروریات دین وچو‏ں اے، ایتھ‏ے تک کہ بعض مالکی علماء دے نزدیک جداں کہ ابن حجر تے سُبکی تو‏ں نقل ہويا اے کہ جو لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرنے وچ مانع ہُندے سن انہاں نو‏‏ں کافر جاندے سن ۔

اور ایہ گل کسی اُتے مخفی نئيں اے کہ امت محمدی دے تمام علماء (فقھاء، محدثین، متکلمین تے صوفی حضرات)، تمام مذاہب دے خاص وعام قول وفعل تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں توسل، استغاثہ، شفاعت تے طلب حاجت کرنے اُتے اتفاق رکھدے نيں، چاہے دنیاوی امور وچ ہاں یا اخروی امور وچ ، ايس‏ے طرح آپ د‏‏ی زیارت دے سفر نو‏‏ں چاہے نزدیک تو‏ں ہوئے یا دور ترین علاقہ تو‏ں اک مستحب کم سمجھنے اُتے اتفاق رکھدے نيں، تے اوہ وی اس طرح کہ انہاں د‏‏ی نظر وچ زیارت دا مسئلہ اک ایسی چیز اے جس د‏‏ی دین وچ ضرورت نو‏‏ں سبھی جاندے نيں تے کِسے اُتے وی ایہ گل مخفی نئيں اے، ایتھ‏ے تک کہ اس دے خلاف ہونے نو‏‏ں تصور تک وی نئيں کردے، تے انھاں نے انہاں سب چیزاں نو‏‏ں قدیم علماء تے بزرگاں تو‏ں حاصل کيتا اے تے اسنو‏ں افضل ترین عبادتاں وچو‏ں شمار کردے نيں، تے جے کچھ لوک اس مسئلہ وچ مخالفت کردے نيں تاں انہاں وچ سب تو‏ں پہلے ابن تیمیہ تے اس دے چند شاگرد نيں ،جدو‏ں کہ انہاں وچ ہر اک دے مقابلہ وچ علماء د‏‏ی اک کثیر تعداد موجود اے جنھاں نے انہاں دے نظریہ نو‏‏ں باطل تے ردّ کيتا اے، تے صرف یھی کہنا کافی اے کہ حق اکثر علماء دے نال اے جس د‏‏ی پیروی کرنا واجب ا‏‏ے۔

اگر توسل (جس طرح کہ ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد کہندے نيں) شرک ہُندا تاں فیر سَلف صالح تے خَلف امت تو‏ں ایہ کم صادر نہ ہُندا، جدو‏ں کہ تمام اصحاب تے سلف صالح آنحضرت تو‏ں توسل کردے سن، انہاں وچو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی دعاواں اس طرح نيں:

”اَللّٰهم اِنِّی اَسْالُكَ بِحَقِّ السَّائِلِیْنَ عَلَیْكَ “

اور ایہ دعا آشکار تے واضح طور اُتے توسل دا اک نمونہ اے، تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ دعا اپنے اصحاب نو‏‏ں تعلیم دی، تے اس دے پڑھنے دا حکم صادر فرمایا۔

ابن ماجَہ نے صحیح سند دے نال ابو سعید خُدْری تو‏ں روایت کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جے کوئی شخص گھر تو‏ں نماز دے لئی نکلے تاں اس دعا نو‏‏ں پڑھے:

”اَللّٰهم اِنِّی اَسْالُكَ بِحَقِّ السَّائِلِیْنَ عَلَیْكَ، وَاَسْالُكَ بِحَقِّ مَمْشَایَ هٰذَا اِلَیْكَ فَاِنِّی لَمْ اَخْرُجْ اَشِراً وَلاٰ بَطَراً وَلاٰ رِیَاءً وَلاٰسُمْعَةً، خَرَجْتُ اِتَّقَاءَ سَخَطِكَ وَابْتِغَاءَ رِضَائِكَ فَاسْالُكَ اَنْ تُعِیْذَنی مِنَ النَّارِ، وَاَنْ تَغْفِرَ لی ذُنُوْبی فَاِنَّهُ لاٰ یَغْفِرُ الذُّنُوْبَ اِلاّٰ اَنْتَ“

ترجمہ دعا ”بار الہٰا!میں تیرے تو‏ں سوال کرنے والےآں دے وسیلہ تو‏ں سوال کردا ہون، تے تیری راہ وچ اٹھنے والے قدمیں نو‏‏ں وسیلہ قرارد دیندا ہون، وچ کِسے فتنہ وفساد دے لئی نئيں نکلیا ہاں بلکہ تیرے غضب تو‏ں بچنے دے لئی تے تیری رضا نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی نکلیا ہون، بار الہٰا!تو مینو‏ں آتش جہنم تو‏ں محفوظ رکھ تے میرے گناہاں نو‏‏ں بخش دے، کیونجے تیرے علاوہ میرے گناہاں نو‏‏ں کوئی نئيں بخش سکتا“۔

خداوندعالم اس دعا دے پڑھنے والے اُتے توجہ کردا اے تے اس دے لئی ستر ہزار فرشتے طلب بخشش کردے نيں۔

جلال الدین سیوطی نے جامع کبیر وچ تے بعض دوسرے علماء کرام نے نقل کيتا اے کہ تمام سَلف صالح جس وقت مسجد وچ نماز پڑھنے دے لئی جایا کردے سن تاں مذکورہ حدیث نو‏‏ں پڑھیا کردے سن، تے اس حدیث وچ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ جملہ” بِحَقِّ السَّائِلِیْنَ عَلَیْكَ“ ہر سوال کرنے والے بندہ مومن تو‏ں توسل کيتا اے، اس حدیث نو‏‏ں ابن السنّی نے وی صحیح سند دے نال جناب بلال، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے موذن تو‏ں نقل کيتا اے تے حافظ ابو نعیم تے بیہقی نے اپنی کتاب ” دَعَوات“ وچ (تھوڑے اختلاف دے نال) بیان کيتا ا‏‏ے۔

توسل دے بارے وچ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اک حدیث نو‏‏ں طبرانی نے (جامع)کبیر واوسط وچ تے ابن حنّان تے حاکم نے وی نقل کيتااے، جس کابعض حصہ اس طرح اے کہ جدو‏ں فاطمہ بنت اسد (حضرت علی ں)کی مادر گرامی د‏‏ی وفات ہوئی تاں حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے لئی اس طرح دعا فرمائی:

”اِغْفِرْ لِامِّی فَاطِمَةَ بِنْتِ اَسَدٍ وَ وَسِّعَ عَلَیْها مَدْخَلَها بِحَقِّ نَبِیِّكَ وَالانْبِیَاءِ الَّذِیْنَ مِنْ قَبْلِی “(۲۲۰)

”خداوندا!، میری میں فاطمہ بنت اسد تو‏ں در گذر فرما، تے انہاں دے لئی قبر نو‏‏ں وسیع فرما،تینو‏ں تیرے پیغمبر دا واسطہ تے انہاں انبیاء دا واسطہ جو میرے تو‏ں پہلے گذر چکے نيں۔(۲۲۱)

جب ابن تیمیہ تو‏ں ایہ سوال کيتا گیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات ودرود آہستہ بھیجنا بھتر اے یا بلند آواز وچ ؟ تے ایہ جو جناب ابن عباس تو‏ں مروی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے بلند آواز وچ صلوات بھیجی جائے، تاں کیہ ایہ حدیث صحیح اے ؟ تاں اس دے جواب وچ ابن تیمیہ نے کہیا: مذکورہ حدیث علماء دے نزدیک جھوٹی تے جعلی اے تے اس سلسلہ وچ کوئی وی حدیث ہوئے جھوٹی اے، کیونجے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات بھیجنا دعا تے ذکر کيتی منزل وچ اے تے دعا و ذکر آہستہ تے خفی آواز وچ ہونا چاہیدا۔(۲۲۲)

۱۸۔ قبور دے پاس مسجد بنانا تے قرآن مجید رکھنا

ابن تیمیہ دے فتوےآں وچو‏ں اک فتویٰ ایہ وی اے کہ جتھے قبر ہوئے اوتھ‏ے اُتے مسجد بنانا جائز نئيں اے، ايس‏ے طرح مسجد وچ کِسے میت نو‏‏ں دفن کرنا وی جائز نئيں اے، تے جے پہلے تو‏ں کسی مسجد وچ میت دفن ہوئی ہوئے تاں اس قبر نو‏‏ں توڑ کر زمین دے برابر کردینا چاہیدا (تاکہ اس دا ناں ونشان باقی نہ رہے) تے جے مسجد وچ کوئی تازہ میت دفن ہوئے تاں اس قبر نو‏‏ں کھول کر اس میت نو‏‏ں کڈ لیا جائے، ہور جے کوئی مسجد میت دفن ہونے دے بعد بنائی جائے تاں یا تاں مسجد نو‏‏ں گراکر ختم کردتا جائے یا قبر د‏‏ی شکل نو‏‏ں ختم کردتا جائے، ايس‏ے طرح جے قبر دے نزدیک کوئی مسجد بنائی جائے تاں نہ اس وچ واجب نماز پڑھی جاسکدی اے تے نہ ہی مستحب نماز(۲۲۳)

قبور دے نزدیک تلاوت د‏‏ی غرض تو‏ں قرآن رکھنا اک بری بدعت اے، کیونجے سلف صالح دے درمیان ایسی کوئی گل نئيں ملدی، تے ایہ وی قبور دے نزدیک مسجد بنانے دے حکم وچ اے ۔(۲۲۴)

۱۹۔ ہر نويں چیز بدعت اے

ابن تیمیہ اس حدیث تو‏ں تمسک کردے نيں جس دا مضمون ایہ اے کہ ہر نويں چیز تو‏ں پرہیز کرو کیونجے ہر نويں چیز بدعت اے، تے ہر بدعت گمراہی اے، چنانچہ اس حدیث دے ضمن وچ کہندا اے کہ سلف صالح دینی امور وچ کہ ایہ عمل واجب اے یا مستحب یا مباح، اس وقت تک کچھ نئيں کہندے سن جدو‏ں تک قرآن وسنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کوئی دلیل شرعی نہ مل جائے۔(۲۲۵)

خلاصہ ایہ کہ ابن تیمیہ دے فتوےآں وچ کِسے چیز دے بدعت ہونے د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ اوہ کم پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سی یا اس اُتے سلف صالح نے عمل نئيں کيتا اے مثلاً نماز دے لئی مصلّیٰ بچھانیا، یا نماز دے بعد امام تے ماموم دا باہ‏م دعا کرنا،(۲۲٦) تے ايس‏ے طرح د‏‏ی دوسری بہت ساریاں چیزاں نيںجنہاں تو‏ں اس د‏ی کتاب الفتاوی الکبری د‏‏ی پنج جلد یںبھری پئی نيں۔

ابن تیمیہ د‏‏ی نظر وچ ھر اس چیزکہ جس اُتے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ عمل نئيں ہوابدعت ہونے د‏‏ی اک دوسری دلیل ایہ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس دنیا تو‏ں نئيں گئے مگر ایہ اپنی امت دے لئی اپنے دین نو‏‏ں مکمل طور اُتے بیان کردتا تے سب کم نو‏‏ں عملی کرکے دکھادتا،(۲۲٧)

۲۰۔ ابن تیمیہ دے عقائد اُتے اک کلی نظر

وہابیاں دے مشہور ومعروف مولف حافظ وَھبہ نے ابن تیمیہ دے عقائد دا چارا مور وچ خلاصہ کيتا اے:

۱۔ کتاب خدا تے سنت نبوی د‏‏ی طرف رجوع، تے صفات خدا تو‏ں متعلق آیات تے احادیث نو‏‏ں سمجھنے دے لئی سلف صالح (صحابہ پیغمبر تے تابعین)کی پیروی، تے فلاسفہ، متکلمین تے صوفیاں دے راستہ اُتے نہ چلنا، کیونجے انہاں دا راستہ سلف صالح دے موافق نئيں ا‏‏ے۔

۲۔ منکرات تے بدعتاں تو‏ں مقابلہ تے جنگ، خصوصاً انہاں چیزاں تو‏ں جو موجب شرک بندیاں نيں، مثلاً قبر اُتے ھاتھ رکھنا، یا قبور دے نزدیک نماز پڑھنا، ايس‏ے طرح مرداں تو‏ں حاحت طلب کرنا تے غیر خدا تو‏ں مدد طلب کرنا ،یا بعض درختاں تے پتھراں نو‏‏ں متبرک سمجھنا جنہاں تو‏ں بعض لوک خیر وشر د‏‏ی امید رکھدے نيں۔

۳۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شان وچ مبالغہ تے غلو نہ کرنا، تے صرف آنحضرت د‏‏ی راہنمائیاں د‏‏ی پیروی کرنا۔

۴۔ اس کااعتقاد رکھناکہ اجتھاد دے دروازے کھلے ہوئے نيں، تے متعصب مقلداں تو‏ں اعلان جنگ کرنا۔

یہ چند چیزاں ابن تیمیہ دے عقائد نو‏‏ں تشکیل دیندی نيں، جنہاں دے تحقق دے لئی اوہ زندگی بھر کوشش وچ رہیا، ایہ ابن تیمیہ دے وھی عقائد نيں جنہاں د‏‏ی طرف محمد بن عبد الوہاب نے نجد وچ دعوت دینا شروع کیتی۔(۲۲۸)

جن لوکاں نے ابن تیمیہ دے راستہ نو‏‏ں اپنایا اے

خود ابن تیمیہ دے زمانہ وچ بعض لوک اس د‏ی طرفداری کيتاکردے سن، جنہاں وچو‏ں چند علماء (خصوصاً حنبلی علماء) اس دے اسيں عقیدہ سن تے ابن تیمیہ د‏‏ی مدح وستائش کيتا کردے سن انہاں وچو‏ں بعض اس دے شاگرد وی سن جنھاں نے اس د‏ی زندگی تے اس د‏ی موت دے بعد اس دے عقائد نو‏‏ں نشر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، تے اپنے استاد دے نظریات تے افکار نو‏‏ں اپنی کتاباں تے رسالےآں وچ لکھیا، جنہاں وچ سب تو‏ں مشہور ومعروف شمس الدین محمد ابن ابوبکر حنبلی، مشہور بہ ابن قیّم جوزی (متوفی٧۵۱ھ) تھا،کہ اس کتاب وچ ابن تیمیہ دے عقائد دے نقل دے ضمن وچ مکرر انہاں د‏‏ی کتابوںکی طرف استناد کيتا گیا اے، انہاں ہی شاگرداں وچو‏ں اک دوسرے شمس الدین محمد معروف بہ عماد (متوفی٧۴۴ھ)بھی ا‏‏ے۔

متاخرین وچ دو لوکاں نے سب تو‏ں زیادہ اس دے عقائد تے افکار نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی اے، جنہاں وچو‏ں پہلے محمد بن عبد الوہاب ، فرقہ وہابی دا بانی اے جس دے بارے وچ اسيں ايس‏ے کتاب دے آئندہ صفحات وچ گفتگو کرن گے۔

دوسرے محمد بن علی شَوکانی اے ،اس دے حالات ونظریات نو‏‏ں ايس‏ے جگہ مختصر طور اُتے بیان کردینا مناسب اے:

محمد بن علی شوکانی صَنعانی

شوکانی نے اپنی تے اپنے باپ د‏‏ی سوانح حیات ”البدر الطالع“(۲۲۹) نامی کتاب وچ لکھی اے کتاب ”نیل الاوطار“ وچ وی انہاں دے حالات زندگی بیان کيتے گئے نيں، اسيں ایتھ‏ے اُتے دونے کتاباں تو‏ں اقتباس کردے ہوئے انہاں د‏‏ی زندگی دے حالات مختصر طور پربیان کردے نيں، تے نیل الاوطار ،اورارشاد الفُحول کتاباں تو‏ں اس دے عقائد دے چند نمونے پیش کردے نيں:

شوکانی، شوکان نامی دیھات د‏‏ی طرف منسوب اے جو یمن دے پایہ تخت ”صنعاء “کے نزدیک اے، اس د‏ی پیدائش ذیقعدہ۱۱٧۳ھ وچ ہوئی، صنعا شھر وچ چند اساتید دے پاس قرآن د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی اس دے بعد چند کتاباں منجملہ کافیہ وشافیہ ابن حاجب، تے رہتل وتلخیص تفتازانی وغیرہ حفظ کرنے وچ مشغول ہويا۔(۲۳۰)

شوکانی جس وقت تو‏ں مکت‏‏ب وچ سی ايس‏ے وقت تو‏ں تاریخی و ادبی کتابیںپڑھنے دا بہت شوقین تھا،چنانچہ اس نے ابتدائی تعلیم حاصل کرنے دے بعد ہور علم حاصل کرنے د‏‏ی ٹھان لی، تے یمن دے چند مشہور اساتید منجملہ اپنے باپ دے سامنے زانوئے ادب تہ کيتا تے انہاں تو‏ں اصول وفقہ، نحو تے دوسرے علوم حاصل کرنے وچ مشغول ہويا، (چنانچہ اس نے اپنے استاداں دے ناں تے جنہاں تو‏ں جو جو کتاباں پڑھی نيں کااک اک کرکے ذکر کيتا اے )

وہ جس وقت مختلف علوم نو‏‏ں حاصل کرنے وچ مشغول سی انھاں کتاباں نو‏‏ں دوسرے طلباء نو‏‏ں پڑھاندا وی سی، جس د‏‏ی بناپربھت جلد ہی فتوی دینا شروع کردتا، تے صنعاء تے دوسرے شھراں تو‏ں جو استفتاء ات ہُندے سن انہاں دے جوابات دیندا سی، اس وقت اس د‏ی عمر ویہہ سال سی۔ تے جدو‏ں تِیہہ سال د‏‏ی عمر ہوگئی تاں دوسرےآں د‏‏ی تقلید کرنا بالکل چھڈ دتی کیونجے اوہ مکمل طور اُتے مجتہد ہوگیا سی۔ چند سال تک شھر صنعاء دے قاضی شھر وی رہیا تے بوہت سارے کتاباں وی لکھی نيںجنہاں نو‏ں خود موصوف نے البد ر الطالع وچ ذکر کيتا اے، آخر کار اس نے اک قول دے مطابق۱۲۵۰ھ تے اک قول دے مطابق۱۲۵۵ھ وچ انتقال کيتا۔(۲۳۱)

شوکانی دا مذہب تے اس دا عقیدہ

شوکانی نے سب تو‏ں پہلے فقہ د‏‏ی تعلیم زیدیہ مذہب دے مطابق حاصل کيتی تے ايس‏ے دے مطابق کتاب وی تالیف کيتی، تے فتوے وی دئےے، ایتھ‏ے تک رہبری د‏‏ی منزل تک پہونچ گئے، تے حدیث وچ اپنے زمانہ دے علماء اُتے برتری تے افضلیت حاصل کيتی، ایتھ‏ے تک کہ تقلید د‏‏ی قید تو‏ں رہائی حاصل کيتی، یعنی درجہ اجتھاد تک پہنچے، لیکن انہاں دے جو فتوے ہُندے سن اس زمانہ دے علماء انہاں د‏‏ی مخالفت کردے سن، انہاں دا عقیدہ سلف صالح دا عقیدہ سی، یعنی خدا وندعالم دے قرآن تے احادیث وچ وارد ہونے والے صفات کوظاہر اُتے حمل کردے سن، تے (ان کی) تاویل د‏‏ی مخالفت کردے سن، انھاں نے سلف صالح دے سلسلہ وچ اک رسالہ ”اَلتُّحْف بِمذہبِ السَّلَفَ“ ناں تو‏ں وی لکھیا، جو چھپ وی چکيا ا‏‏ے۔(۲۳۲)

شوکانی دے تفصیلی فتوے اس د‏ی مشہور ومعروف کتاب نیل الاوطار وچ بیان ہوئے نيں، انہاں وچو‏ں اک فتویٰ ایہ اے کہ تارک الصلوٰة ،چاہے ترک صلوٰة نو‏‏ں مباح جانے یا نہ جانے، کافر اے تے اسنو‏ں قتل کرنا واجب ا‏‏ے۔(۲۳۳)

شوکانی دے عقائد دے چند نمونے

۱۔ قرآن واحادیث وچ مجاز:

جمہور دا ایہ نظریہ اے کہ عربی بولی وچ مجاز(یعنی اوہ لفظ جس دا استعمال غیرحقیقی معنی وچ ہُندا اے تے قرینہ دے بغیر اس دے معنی سمجھ وچ نئيں آتے) دا استعمال ہُندا اے اسی طرح ایہ قرآن مجید وچ وی موجود اے، تے جس طرح قرآن مجید وچ مجاز دا استعمال بہت زیادہ ہواہے ايس‏ے طرح احادیث وچ وی مجاز کافی استعمال ہويا ا‏‏ے۔(۲۳۴)

۲۔ تاویل :

اکثر فروع وچ تاویل دا وجود پایا جاندا اے، لیکن اصول عقائد تے صفات خدا وچ تاویل دے سلسلہ وچ تن قول نيں:

پہلا قول: ایہ اے کہ انہاں چیزاں وچ تاویل ممکن نئيں اے تے بغیر کسی تاویل دے ظاہر اُتے حمل کيتا جائے، ایہ قول ”مُشَبِّہَہ“ دا اے (۲۳۵)

دوسرا قول :یہ اے کہ ایہ چیزاں تاویل رکھدی نيں لیکن سانو‏ں چاہیدا کہ انہاں تاویلاں تو‏ں پرہیز کرن، تشبیہ یا تعطیل دا عقیدہ رکھے بغیر، کیونجے خداوندعالم نے فرمایا اے :( وَمَا یَعْلَمُ تَاوِیْلَهُ اِلاّٰ اللّٰهُ ) (۲۳۵) یعنی خدا دے علاوہ کوئی دوسرا تاویل نئيں جاندا۔

ابن برہان نے کہیا کہ یھی قول سلف صالح دا وی اے، چنانچہ شوکانی نے اپنا نظریہ ذکر کيتا تے سلف صالح دے راستہ نو‏‏ں اپنایا، یعنی تاویل دا وجود اے لیکن اسيں اس تو‏ں پرہیز کردے نيں۔(۲۳٧)

شوکانی دا مطلب ایہ اے کہ ظاہر آیات د‏‏ی بناپر خدا نو‏‏ں دیکھیا جاسکدا اے، یا چند دوسری آیات دے پیش نظر خدا نو‏‏ں اکھ، کان،ھاتھ تے چھرے والا منیا جاسکتاا‏‏ے۔

تیسرا قول:یہ اے کہ مذکورہ امور وچ تاویل ہوسکدی اے، ابن برہان دے قول دے مطابق انہاں تِناں اقوال وچو‏ں پہلا قول باطل اے تے دوسرے دو قول اصحاب تو‏ں نقل ہوئے نيں، تے تیسرا قول (تاویل نو‏‏ں قبول کرنا) حضرت علی ، ابن عباس تے ابن مسعود تے ام سلمیٰ تو‏ں نقل ہويا ا‏‏ے۔

۳۔ اباحت د‏‏ی اصل:

(۲۳۸) شوکانی صاحب نے بعض شافعی علماء تے محمد ابن عبد اللہ بن عبد حکم نیزبعض متاخرین تو‏ں اصل اباحت نو‏‏ں نقل کيتا اے، تے علمائے جمہور تو‏ں اصل منع نو‏‏ں نقل کيتا اے، لیکن خوداپنے استدلال دے ذریعہ اصل اباحت نو‏‏ں قبول کيتا ا‏‏ے۔

۴۔ قبور دے بارے وچ :شوکانی نے ابن تیمیہ دے دادا مَجْد الدین عبد السلام بن عبد اللہ حرانی معروف بہ ابن تیمیہ د‏‏ی ”منتقی الاخبار “ نامی کتاب د‏‏ی شرح ”نیل الاوطار“ وچ قبور دے بارے وچ وھی سب کچھ کہیا اے جو ابن تیمیہ نے اس تو‏ں پہلے کہیا سی، لیکن اس تو‏ں وی زیادہ شدت دے نال، تے اپنے زمانہ دے علماء اُتے اعتراض کردے ہوئے کہ ایہ لوک زیارت قبور تو‏ں منع کیو‏ں نئيں کردے تے بے توجھی دا شکار نيں؟!

موصوف دا زیارت قبور دے سلسلہ وچ کہنا اے کہ جاہل عوام قبور دے بارے وچ وھی عقیدہ رکھدے نيں جو بت پرست لوک بتاں دے بارے وچ رکھدے نيں، تے انہاں نو‏‏ں بتاں د‏‏ی طرح نفع ونقصان پہنچانے والا مندے نيں، انہاں لوکاں نے قبور نو‏‏ں اپنا مقصد تے اپنی حاجات روائی دا مرکز بنارکھیا ا‏‏ے۔ ایہ لوک قبور تو‏ں وھی طلب کردے نيں جو خدا دے بندے خدا تو‏ں طلب کردے نيں، ایہ لوک قبور د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کردے نيں تے قبور د‏‏ی مٹی تبرک دے طور اُتے لے جاندے نيں تے انہاں تو‏ں استغاثہ کردے نيں۔

اس موقع اُتے شوکانی صاحب افسوس دے نال کہندے نيں کہ کوئی نئيں جو خدا دے لئی انہاں لوگوںکوڈرائے تے دینی غیرت نو‏‏ں کم وچ لیائے کہ انہاں نو‏‏ں انہاں برے تے کفر آمیز اعمال تو‏ں روکے، نہ کوئی عالم اے نہ کوئی استاد، نہ کوئی شاگرداے، نہ کوئی حاکم تے امیر، نہ کوئی سلطان اے تے نہ کوئی وزیر!

بعض مطمئن لوکاں نے سانو‏ں خبر دتی اے کہ بعض قبور د‏‏ی زیارت کرنے والے افراد جے انہاں نو‏‏ں کسی جگہ قسم کہانی پئے تاں خدا د‏‏ی جھوٹی قسم کہالیندے نيں لیکن جے انہاں تو‏ں کہیا جائے کہ تسيں اپنے پیر تے مرشد یا جس اُتے اعتقاد رکھدے ہوئے انہاں د‏‏ی قسم کہاؤ تاں انہاں د‏‏ی قسم کہانے دے لئی تیار نئيں ہُندے، تے مجبوراً حق گل دا اعتراف کرلیندے نيں ۔

اوریہ اس گل کيتی واضح و روشن دلیل اے کہ انہاں دا شرک انہاں مشرکین تو‏ں وی زیادہ اے جو خدا کو”ثانی اثنین یا ثالث ثلاثه “(۲۳۹) (دو وچو‏ں دوسرا یا تن وچو‏ں تیسرا)مندے نيں۔

اس دے بعد شوکانی جی! علماء تے مسلم بادشاہاں تو‏ں خطاب فرماندے نيں: دین دے لئی کفر تو‏ں زیادہ وڈی مصیبت تے کيتا ہوئے گی تے غیر خدا د‏‏ی پوجا تو‏ں ودھ ک‏ے آفت کيتا ہوئے گی،؟ ممکن اے بعض مسلما‏ن انہاں مصیبتاں وچ پھنس جاواں تاں پھریہ عالم اسلام اُتے سب تو‏ں وڈی مصیبت دا وقت ہوئے گا، اس موقع اُتے شوکانی صاحب اپنے آپ تو‏ں خطاب کردے ہوئے انہاں اشعار نو‏‏ں پڑھدے نيں:

”لَقَدْ اَسْمَعْتَ لَوْ نَادَیْتَ حَیًّا وَلٰكِنْ لاٰحَیَاةَ لِمَنْ تُنَادِی.

وَلَوْ نَاراً نَفَخْتَ بِها اَضَاتْ وَلٰكِنْ اَنْتَ تَنْفَخُ فِی رَمَادٍ“(۲۴۰)

”اگر تسيں اپنی آواز زندہ تک پہونچانے د‏‏ی کوشش کردے تاں اوہ آواز سن لیندے، لیکن تسيں جنہاں نو‏ں پکار رہے ہو، اوہ زندہ نئيں نيں“

”جس وقت اگ نو‏‏ں پھونکتے نيںتووہ نور تے روشنی دیندی اے، لیکن تسيں تاں مٹی تے خاکستر وچ پھونک مار رہے ہو، (تو نور تے روشنی کِداں ملے گی؟!) “

قارئین کرام! ایہ سن شوکانی صاحب دے نظریات جنہاں نو‏ں آپ نے ملاحظہ فرمایا،لیکن افسوس کہ شوکانی صاحب نے ایہ وضاحت نئيں کيت‏‏ی کہ جو لوک خدا د‏‏ی جھوٹی قسم کہاندے نيں تے جس اُتے اوہ اعتقاد رکھدے نيں انہاں د‏‏ی جھوٹی قسم نئيں کہاندے، یا اوہ جو بتاں د‏‏ی طرح قبور د‏‏ی پوجا کردے نيں تے خدا د‏‏ی طرف توجہ کرنے دے بجائے قبور تو‏ں طلب حاجت کردے نيںاور انہاں نو‏‏ں نفع ونقصان پہونچانے وچ مستقل تصور کردے نيں، ایہ لوک کون نيں تے کتھے رہندے نيں؟۔

شیخ محمد ابن عبد الوہاب، وہابی فرقہ دا بانی

وہابی فرقہ محمد بن عبد الوہاب بن سلیمان بن علی تمیمی نجدی د‏‏ی طرف منسوب اے تے ایہ نسبت اس دے باپ عبد الوہاب د‏‏ی طرف دتی گئی اے، لیکن جداں کہ پہلے وی عرض ہوچکيا اے کہ وہابی اس نسبت نو‏‏ں نئيں مندے، تے کہندے نيں کہ ایہ ناں ساڈے مخالفاں تے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں رکھیا گیا اے بلکہ صحیح تاں ایہ اے کہ سانو‏ں(شیخ محمد د‏‏ی طرف نسبت دے ک‏ے محمدیہ کہیا جائے۔)

شیخ محمد بن عبد الوہاب ۱۱۱۵ھ وچ ” عُیَیْنَہ“ شھر(نجد دے علاقہ)میں پیدا ہويا، اس دے باپ شھر دے قاضی سن، محمد بن عبد الوہاب بچپن ہی تو‏ں تفسیر، حدیث، تے عقائد د‏‏یاں کتاباں تو‏ں بہت زیادہ لگاؤ رکھدا سی، چنانچہ حنبلی فقہ د‏‏ی تعلیم اپنے باپ تو‏ں حاصل کيتی،کیونجے اس دے باپ حنبلی علماء وچو‏ں سن، اوہ اپنی جوانی دے عالم تو‏ں اہل نجد دے بوہت سارے کمیں نو‏‏ں برا سمجھدا تھا،جب اوہ مکہ معظمہ حج کرنے دے لئی گیا، تومناسک حج بجالانے دے بعد مدینہ وی گیا،(۲۴۱)

جب اوتھ‏ے اس نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ دے پاس لوکاں نو‏‏ں استغاثہ کردے ہوئے دیکھیا تاں اس نے لوکاں نو‏‏ں اس تو‏ں منع کيتا، اس دے بعد وہاںسے نجد پلٹ آیا تے اوتھ‏ے تو‏ں شام جانے دے قصد تو‏ں بصرہ گیا، لیکن بعض وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اک مدت تک بصرہ وچ ہی قیام کيتا اس دوران اوتھ‏ے دے لوکاں دے بوہت سارے اعمال د‏‏ی مخالفت کرتارہیا، لیکن لوکاں نے اسنو‏ں پریشان کرنا شروع کيتا ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں گرمی د‏‏ی اک سخت دوپھرمیں اپنے شھر تو‏ں باہر کڈ دتا۔

بصرہ تے شھر زُبَیر دے درمیان گرمی تے پیاس تے پیدل چلنے د‏‏ی وجہ تو‏ں موت تو‏ں نزدیک سی کہ ھلاک ہوئے جاندا کہ اُدہر تو‏ں زبیر شھر دے اک شخص دا گذر ہويا، اس نے محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں عالمیں دے لباس وچ دیکھ ک‏ے اس د‏ی جان بچانے د‏‏ی کوشش کيتی تے اسنو‏ں پانی پلایا، تے اسنو‏ں اپنے گدہے اُتے بٹھا کر اپنے شھر لے گیا، اس دے بعد اوہ شام جانا چاہندا سی لیکن چونکہ شام تک جانے دے لئی زادِ راہ کافی نہ سی لہٰذا اپنے ارادہ نو‏‏ں بدل ک‏ے اَحساء جاپہونچا، تے فیر وہاںسے نجد دے شھر ”حُرَیْمَلِہ“ چلا گیا۔

اسی اثنا وچ (۱۱۳۹ھ) اس دے باپ عبد الوہاب وی عیینہ تو‏ں حریملہ پہونچ گئے، وہاںمحمد بن عبد الوہاب نے اپنے باپ تو‏ں پھرکچھ کتاباں پڑھیاں، اس دوران نجد دے لوکاں دے عقائد دے خلاف بولنا شروع کيتا جس د‏‏ی بناپر باپ تے بیٹے وچ لڑائی جھگڑے ہونے لگے، ايس‏ے طرح اس دے تے اہل نجد دے درمیان اختلاف تے جھگڑے ہُندے رہ‏ے، ایہ سلسلہ چند سال تک چلدا رہیا، ۱۱۵۳ھ وچ اس دے باپ شیخ عبد الوہاب دا انتقال ہوگیا۔(۲۴۲)

شیخ محمد بن عبد الوہاب دا ایران دا سفر

فارسی بولی وچ سب تو‏ں پرانی کتاب جس وچ محمد بن عبد الوہاب تے وہابیوںکے عقائد دے بارے وچ تذکرہ ملدا اے تحفة العالم تالیف عبد اللطیف ششتری اے، جس د‏‏ی اسيں اصل عبارت بھیذکر کریںگے، مذکورہ کتاب وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب دے اصفھان دے سفر دے بارے وچ سفر دا تذکرہ موجود ا‏‏ے۔

اک دوسری کتاب بنام ”مآثر سلطانیہ“ تالیف عبد الرزاق دُنبلی اے، جس وچ محمد بن عبد الوہاب دے کافی عرصہ تک اصفھان وچ رہنے دا تذکرہ ملدا اے تے اس شھر دے مدارس وچ رہ ک‏ے اس دے اصول تے صرف ونحو د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے دا تذکرہ موجود اے جس دا خلاصہ ايس‏ے کتاب دے پنجويں باب وچ بیان کيتا جائے گا۔

میرزا ابوطالب اصفھانی جو محمد بن عبد الوہاب دے تقریباً ہ‏معصر سن اوہ وی اس دے اصفھان وچ تحصیل علم وحکمت کرنے دے بارے وچ لکھدے نيں تے عراق و خراسان دے اکثر شھراں ایتھ‏ے تک کہ غزنین د‏‏ی سرحد تک دے سفر دے بارے وچ وی لکھیا اے، اس د‏ی تفصیل وی پنجويں باب وچ بیان ہوئے گی، انشاء اللہ تعالیٰ۔

اسی طرح کتاب ناسخ التواریخ جلد قاجاریہ اے جس وچ کربلا معلی اُتے وہابیاں دے حملہ کو۱۲۱٦ھ (فتح علی شاہ د‏‏ی بادشاہت دے زمانہ وچ ) تفصیل تو‏ں بیان کيتا اے، مذکورہ کتاب وچ محمد بن عبد الوہاب دے بارے وچ ایويں لکھیا اے کہ عبد الوہاب (صحیح ناں محمد بن عبد الوہاب )عرب دے دیھاندی علاقہ دا رہنے والا سی تے اس نے بصرہ دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے محمد۲۴۳ نامی اک عالم دین تو‏ں اک مدت تک تحصیل علم کيتا، تے اس دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں ایران دا سفر کيتا تے اصفھان وچ قیام کيتا تے اوتھ‏ے دے علماء تو‏ں علم نحو وصرف تے اصول وفقہ وچ مھارت حاصل کيتی تے شرعی مسائل وچ اجتھاد شروع کيتا تے اصول دین تے فروع دین وچ اپنا اجتھاد اس طرح بیان کيتا کہ خدائے وحدہ لاشریک نے انبیاء تے رُسل بھیجے تے آخری نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قرآن لے ک‏ے آئے تے اپنا دین پیش کيتا تے آپ دے بعد تمام خلیفہ مجتہد سن، مجتہدین کتاب خدا تو‏ں شرعی مسائل نو‏‏ں اخذ کردے نيں اس نے بہت ساریاں چیزاں کو

بدعت قرار دیامنجملہ انہاں دے ائمہ د‏‏ی قبور اُتے قبہ بنوانااور انہاں نو‏‏ں زر وسیم تو‏ں مزین کرنا، تے متبرک قبراں اُتے نفیس تے قیمتی چیزاں نو‏‏ں وقف کرنا، مرقداں دا طواف کرنا تے انہاں نو‏‏ں چومنا وغیرہ نو‏‏ں شرک سمجھیا تے انہاں جداں کم کرنے والےآں دا بت پرست دا ناں دتا، وغیرہ وغیرہ ۔(۲۴۴)

امریکن رائیٹر ”لوٹروپ اسٹووارڈ “ نے وی محمد بن عبد الوہاب دے ایران سفر دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔(۲۴۵)

جناب احمد امین صاحب کسی مدرک تے مآخذ کاذکر کيتے بغیر اس طرح کہندے نيں: شیخ محمد بن عبد الوہاب نے بوہت سارے اسلامی ملکاں دا سفر کيتا تے تقریباً چار سال تک بصرہ وچ ، پنج سال بغداد وچ ، اک سال کردستان وچ تے دوسال ہمدان وچ قیام کيتا، تے اس دے بعد اصفھان گیا، تے اوتھ‏ے اُتے فلسفہ اشراق تے صوفیت د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی، اوہ اوتھ‏ے تو‏ں قم وی گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے ملک واپس چلا گیا تے تقریباً اٹھ مھینے تک لوکاں تو‏ں دور رہیا تے جدو‏ں ظاہر ہويا تاں اپنا جدید نظریہ لوکاں دے سامنے پیش کيتا۔(۲۴٦)

دعوت دا اظھار

شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اپنے باپ دے مرنے دے بعد اپنے عقائد نو‏‏ں ظاہر کرنا شروع کردتا تے لوکاں دے بوہت سارے اعمال نو‏‏ں ممنوع قرار دینے لگا، ”حُرِیْمَلِہ“ دے کچھ لوگو ں نے اس د‏ی پیروی کرنا شروع کردتی تے ایہ اسنو‏ں شھرت ملنے لگی شھر حریملہ دے دو مشہور قبیلے سن جنہاں وچو‏ں ہر اک دا دعویٰ ایہ سی کہ اسيں رئیس نيں، انہاں وچو‏ں اک قبیلہ دا ناں حَمیان سی انہاں دے پاس ایداں دے غلام سن جو فحشاء ومنکر تے فسق وفجور وچ مرتکب رہیا کردے سن ۔

چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے انہاں نو‏‏ں امر بالمعروف تے نھی عن المنکر کرنا چاہیا، لیکن جداں ہی انہاں نو‏‏ں پتہ چلا تاں انھاں نے ایہ طے کرلیا کہ اج رات وچ مخفی طریقہ تو‏ں شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں قتل کردتا جائے یہاںتک کہ ايس‏ے پروگرام دے تحت اک دیوار دے پِچھے چھپے ہوئے سن کہ اچانک بعض لوکاں نو‏‏ں انہاں غلامیں دے پروگرام دا پتہ چل گیااور انھاں نے شور مچانا شروع کردتا جس د‏‏ی بناپر غلامیں نو‏‏ں مجبوراً بھاگنا پيا، تے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی جان بچ گئی، اس دے بعد شیخ محمد بن عبد الوہاب حریملہ سےشھر ”عیینہ“ چلا گیا، اس وقت شھر عیینہ دا رئیس عثمان بن حمد بن معمر نامی شخص سی عثمان نے شیخ نو‏‏ں قبول کرلیا تے اس دا احترام کيتا تے اس د‏ی نصرت ومدد کرنے دا فیصلہ کرلیا،اس دے مقابلہ وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے وی ایہ امید دلائی کہ تمام نجد اُتے غلبہ حاصل کرکے سب نو‏‏ں اس دا مطیعبنادے گا۔

شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس دے بعد تو‏ں (اپنے عقیدہ دے مطابق) امر بالمعروف تے نھی عن المنکر پورے زور وشور تو‏ں کرنا شروع کردتا، تے لوکاں دے ناپسند اعمال اُتے شدت تو‏ں اعتراض کرنے لگا، شھر عیینہ دے لوکاں نے وی اس د‏ی پیروی کرنا شروع کردتی، اس نے حکم دتا کہ اوہ درخت جنہاں نو‏ں لوک احترام د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے نيں کٹ دتے جائےں چنانچہ ایداں دے سبھی درختاں نو‏‏ں کٹ دتا گیا تے ايس‏ے طرح زید بن الخطاب د‏‏ی قبر اُتے بنے گنبد تے عمارت نو‏‏ں گرا دتا گیا۔(۲۴٧)

زید د‏‏ی قبر جبلیہ وچ (عیینہ دے نزدیک) سی شیخ محمد بن عبد الوہاب نے عثمان تو‏ں کہیا کہ آو زید د‏‏ی قبر تے اس دے گنبد نو‏‏ں گراندے نيں تاں اس موقع اُتے عثمان نے کہیا آپ جو کچھ کرنا چاہن کرن، ویران کرداں، اس اُتے شیخ محمد بن عبد الوہاب نے عثمان تو‏ں کہیا اسيں اس وقت اس د‏ی قبر نو‏‏ں منہدم کرسکدے نيں کہ جدو‏ں تسيں ساڈی مدد کرو۔

عثمان نے ٦۰۰افراد نو‏‏ں اس دے نال بھیج دتا جدو‏ں ایہ لوک اوتھ‏ے پہنچے تاں جبلیہ شھر دے لوکاں نے ممانعت کرنا چاہی لیکن چونکہ عثمان دے مقابلہ وچ جنگ نئيں کرسکدے سن لہٰذا پِچھے ہٹ گئے، عثمان نے شیخ تو‏ں کہیا ميں قبر نو‏‏ں توڑنے وچ ھاتھ نئيں لگاؤنگا، تاں اس موقع اُتے شیخ محمد بن عبد الوہاب خود اگے بڑھااور تبر دے ذریعہ قبر نو‏‏ں ڈھا کر زمین دے برابر کردتا۔

اسی دوران اک عورت شیخ دے پاس آئی تے اعتراف کيتا کہ اس نے زنا محصنہ (شوھر دار عورت دا زنا)کیا اے، شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس د‏ی عقل نو‏‏ں پرکھنا شروع کيتا تاں اسنو‏ں صحیح پایا فیر اس عورت تو‏ں کہیا کہ شاید تجھ اُتے تجاوز تے ظلم ہويا اے لیکن اس عورت نے فیر اس طریقہ تو‏ں اعتراف کيتا کہ اسنو‏ں سنگ سار کرنے د‏‏ی سزا ثابت ہُندی سی، چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اسنو‏ں سنگسار کيتے جانے دا حکم صادر کردتا۔(۲۴۸)

شیخ محمد بن عبد الوہاب نال امیر اَحساء د‏‏ی مخالفت

شیخ محمد بن عبد الوہاب دے عقائداور اس دے نظریات د‏‏ی خبر سلیمان بن محمد احساء دے حاکم شھر نو‏‏ں پہونچی اس نے عیینہ شھر دے امیر عثمان نو‏‏ں اک خط لکھیا کہ جو شخص تواڈے پاس اے اس نے جو کچھ کہیا یا جو کچھ کيتا میرا خط پہنچدے ہی اسنو‏ں قتل کردےا جائے تے جے تاں نے ایہ کم نہ کيتا تاں جو خراج احساء تو‏ں تیرے لئے گھلدا ہاں اسنو‏ں بند کردواں گا، جدو‏ں کہ ایہ خراج ۱۲۰۰ سونے دے سكّے تے کچھ کہانے پینے د‏‏ی چیزوںاور لباس د‏ی شکل وچ سی۔

جس وقت امیر احساء دا ایہ سخت خط عثمان دے پاس پہنچیا اوہ اس د‏ی مخالفت نہ کرسکا چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے کہیا کہ اسيں وچ اِنّی طاقت نئيں اے کہ امیر احساء دا مقابلہ کرسکن، شیخ نے اسنو‏ں جواب دتا کہ جے تسيں میری مدد کروگے تاں تمام نجد دے مالک ہوجاؤگے! عثمان نے اس تو‏ں روگرانی د‏‏ی تے کہیا: احساء دے امیر نے تواڈے قتل دا حکم دتا اے لیکن میری غیرت گوارا نئيں کردی کہ وچ تواناں اپنے شھر وچ قتل کرداں، تسيں اس شھر نو‏‏ں چھڈ دو، تے اس دے بعد فرید ظفری نامی شخص نو‏‏ں معین کيتا کہ اسنو‏ں عیینہ شھر تو‏ں باہر چھوڑدے۔

شیخ محمد تے آل سعود دے درمیان تعلقات دا آغاز

جس وقت شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں شھر عیینہ تو‏ں باہر کڈ دتا گیا، وہاوتھ‏ے تو‏ں دِرْعِیَّہ شھر (نجد دا مشہور شھر)کی طرف چل پيا ،اور یہ۱۱٦۰ھ دا زمانہ سی عصر دے وقت اوتھ‏ے پہونچا تے اوتھ‏ے عبد اللہ بن سُویلم نامی شخص دے ایتھ‏ے مہم انہاں ہوگیا، اس وقت درعیہ شھر دا حاکم محمد ابن سعود (آل سعود دا دادا) سی محمد ابن سعود د‏‏ی بیوی موضیٰ بنت ابی وحطان آل کثیر تو‏ں سی جو بہت زیادہ عقلمند تے ہوشمند سی۔ تے جدو‏ں ایہ عورت شیخ محمد دے حالات تو‏ں باخبر ہوئی، تاں اس نے اپنے شوھر تو‏ں ایہ کہیا کہ اس شخص نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجی ہوئی اک نعمت تے غنیمت سمجھو جس نو‏‏ں خدا نے ساڈے پاس بھیجیا اے اسنو‏ں غنیمت جانو تے اس دا احترام کرو تے اس د‏ی مدد نو‏‏ں غنیمت شمار کرو۔

محمد بن سعود نے اپنی بیوی د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں مان لیا چنانچہ عبد اللہ بن سویلم دے گھر شیخ محمد بن عبد الوہاب نال ملاقات دے لئی گیا تے اس د‏ی بہت زیادہ عزت تے تعریف کيت‏ی، اس نے وی محمد نو‏‏ں تمام نجد اُتے غلبہ پانے د‏‏ی بشارت دتی تے حضرت پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب د‏‏ی سیرت، امربالمعروف تے نھی عن المنکر ہور راہ خدا وچ جھاد دے بارے وچ گفتگو د‏‏ی تے ايس‏ے طرح اسنو‏ں یادہانی کرائی کہ ہر اک بدعت(۲۴۹) گمراہی اے ،اور اہل نجد بہت ساریاں بدعتاں دے مرتکب ہُندے نيں تے ظلم دے مرتکب ہُندے نيں تے اختلافات تے تفرقہ تو‏ں دوچار نيں۔

محمد بن سعود نے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں اپنے دین تے دنیا دے لئی مصلحت تے غنیمت شمار کيتا تے انہاں سب نو‏‏ں قبول کرلیا، اس نے وی محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں بشارت دتی کہ اوہ اس د‏ی ہر ممکن مدد ونصرت کريں گا، تے اس دے مخالفاں تو‏ں جھاد کريں گا، لیکن اس د‏ی دوشرط ہوئے گی پہلی ایہ کہ جدو‏ں اس دا کم عروج پاجائے تاں شیخ اس تو‏ں جدا نہ ہوئے تے کِسے دوسرے تو‏ں جاک‏ے ملحق نہ ہوجائے تے دوسری شرط ایہ کہ اسنو‏ں ایہ حق حاصل ہوئے کہ جو مالیات تے خراج ہر سال شھر درعیہ والےآں تو‏ں لیندا سی اسنو‏ں لیندا رہ‏ے، چنانچہ محمد بن عبد الوہاب نے اس د‏ی پہلی شرط نو‏‏ں مان لیا تے دوسری شرط دے بارے وچ کہیا :

”اساں اں امید اے کہ خداوندعالم د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ خراج جو تسيں وصولدے ہوئے اس تو‏ں کدرے زیادہ فتوحات تے غنائم تسيں نو‏‏ں پہونچاں گی۔

اس طرح محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود نے اک دوسرے د‏‏ی بیعت کيتی تے ایہ طے کرلیا کہ اپنے مخالفاں نال جنگ تے امر بالمعروف ونھی عن المنکر تے (اپنے عقائد دے مطابق)دین دے احکا‏م و عقائد نو‏‏ں نافذ کرن گے، اس دے بعد قرب وجوار دے قبیلےآں دے رئیساں نے وی انہاں د‏‏ی حمایت کی(۲۵۰) ”فِلیپ حتّی“ و”گلدزیھر “ تے ہور رائٹراں نے اس گل نو‏‏ں لکھیا اے کہ محمد بن عبد الوہاب نے محمد بن سعود نو‏‏ں اپنا داماد بنالیا(۲۵۱) تے ایہ گل طے اے کہ جے ایہ نويں رشتہ داری صحیح ہوئے تاں پھردونے وچ بہت قریبی تعلقات ثابت ہوجاندے نيں۔

عثمان دا پشیمان ہونا

یہ کہیا جاندا اے کہ عثمان بن معمر عیینہ دے حاکم نے جدو‏ں محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں اپنے شھر تو‏ں باہر کڈ دتا تے ابن سعود درعیہ شھر دے حاکم نے محمد بن عبد الواہاب د‏‏ی نصرت تے مدد کيت‏ی تے انہاں دونے د‏‏ی ملی بھگت عروج اُتے پہونچنے لگی تاں عثمان نے اپنے کيتے اُتے پشیمانی دا اظھار کيتا تے ایہ کوشش کيتی کہ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں دوبارہ اپنے شھر عیینہ وچ لے آئے، چنانچہ اوہ اپنے کچھ دوستاں نو‏‏ں لے ک‏ے درعیہ شھر وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب دے پاس پہنچیا،اور ترغیب دلائی کہ دوبارہ شھر عیینہ واپس چلا آئے لیکن شیخ نے اپنی واپسی نو‏‏ں محمد ابن سعود د‏‏ی اجازت اُتے چھڈ دتا، محمد ابن سعود کسی قیمت اُتے وی راضی نئيں ہويا، ایہ دیکھ ک‏ے عثمان اپنے وطن پرت آیا درحالیکہ بہت پریشان تے خوفزدہ سی۔

محمد بن عبد الوہاب دا درعیہ دے لوکاں وچ موثر ہونا

جس وقت محمد بن عبد الوہاب درعیہ وچ آیا تے محمد ابن سعود تو‏ں مل گیا اس وقت درعیہ شھر دے لوک اِنّے غریب تے حاجت مند ہُندے سن کہ اپنے کہانے دے لئی ہر روز کم دے لئی جاندے سن تاکہ اپنے روازنہ دا خرچ پورا کرسکن تے اس دے بعد شیخ دے جلسہ وچ وعظ ونصیحت سننے دے لئی حاضر ہويا کردے سن ۔

ابن بشر نجدی ایويں رقمطراز اے کہ ميں نے شھر درعیہ نو‏‏ں اس تریخ دے بعدسعود دے زمانہ وچ دیکھیا اے اس زمانہ وچ لوکاں دے پاس بہت زیادہ مال ودولت سی تے انہاں دے اسلحے وی زروسیم تو‏ں مزین ہُندے سن تے بھتر ین سواری ہُندی سی، ہور بہترین کپڑ‏ے پہندے سن خلاصہ ایہ کہ انہاں دے پاس زندگی دے تمام وسائل تے سامان سن ۔

میں اک روز اوتھ‏ے دے بازار وچ سی ميں نے دیکھیا کہ اک طرف مرد نيں تے دوسری طرف عورتاں، اس بازار وچ سونا چاندی، اسلحہ، اونٹھ، گھوڑے، گوسفند، بہترین کپڑ‏ے، گوشت گندم تے دوسری کہانے پینے د‏‏ی چیزاں اِنّی زیادہ سن کہ بولی انہاں د‏‏ی توصیف بیان کرنے تو‏ں قاصر اے، تاحد نظر بازار سی، وچ خریداراں تے بیچنے والےآں د‏‏ی آواز د‏‏ی گونج شہد د‏‏ی مکھیاں د‏‏ی طرح سن رہیا سی، کوئی کہندا سی :ميں نے ویچیا، تاں کوئی کہندا تھا:ميں نے خریدا۔(۲۵۲)

البتہ ابن بشر نے اس گل کيتی وضاحت نئيں کيت‏‏ی کہ ایہ اِنّی مال ودولت کتھے تو‏ں آئی؟! لیکن جداں کہ تریخ دے سیاق تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس مال ودولت دا عظیم حصہ انہاں مختلف شھراں اُتے حملہ کرکے انہاں دے اموال نو‏‏ں غنیمت دے طور اُتے پرت لینے د‏‏ی بناپر سی کیونجے خود ابن بشر سعود بن عبد العزیز (متوفی۱۲۲۹ھ) دے حالات زندگی دے بارے وچ کہندا اے کہ جدو‏ں اوہ دوسرے شھراں اُتے حملہ کردا سی تاں صرف نابالغ بچےآں، عورتاں تے بوڑھاں نو‏‏ں چھوڑدا سی بقیہ سب نو‏‏ں تہہ تیغ کردیندا سی تے انہاں دے تمام مال ودولت نو‏‏ں پرت لیندا سی۔(۲۵۳)

=شیخ محمد تے شریف مکہ

۱۱۸۵ھ وچ امیر عبد العزیز(۲۵۴) تے محمد بن عبد الوہاب نے شیخ عبد العزیز حصینی دے ذریعہ کچھ تحفے امیر مکہ شریف احمد بن سعید د‏‏ی خدمت وچ بھیجے ۔ شریف احمد نے امیر نجد تو‏ں کہیا کہ پہلے علماء نجد وچو‏ں کسی نو‏‏ں ساڈے پاس بھیجو تاکہ سانو‏ں ایہ معلوم ہوجائے کہ نجدیاں دے عقائد کیہ نيں؟شیخ عبد العزیز جدو‏ں مکہ پہنچیا تاں اس نے مکی علماء تو‏ں بعض مسائل وچ بحث کيتی۔

ابن غَنّام، نجدی مورخ کہندا اے کہ اس مناظرہ تے بحث وچ حنبلیاں د‏‏یاں کتاباں لیائی گئياں تے مکی علماء مطمئن ہوگئے کہ نجدیاں دا طریقہ کار قبور تے انہاں دے گنبداں دے گرانے، لوکاں نو‏‏ں صالحین تو‏ں دعا تے شفاعت طلب کرنے تو‏ں روکنے دے بارے وچ صحیح اے، ایہ سب دیکھ ک‏ے شیخ عبد العزیز نو‏‏ں باکمال احترام نجد واپس بھیج دتا گیا۔

۱۲۰۴ھ وچ امیر عبد العزیز تے شیخ محمد بن عبد الوہاب نے شریف غالب د‏‏ی درخواست دے مطابق دوبارہ شیخ عبد العزیز حصینی نو‏‏ں مکہ بھیجیا، لیکن اس مرتبہ مکہ دے علماء اس تو‏ں بحث کرنے دے لئی تیار نئيں ہوئے۔

ابن غنام نجدی کہندا اے کہ شریف غالب نے نجدیاں د‏‏ی دعوت تے انہاں دے عقائد نو‏‏ں قبول کرلیا، ممکن اے ایہ اک تظاہر تے دکھاوا ہو، تاکہ اس طرح تو‏ں اوہ نجدیاں دے جنگ کرنے تے ا ن د‏‏ی دعوت نو‏‏ں ختم کرنے دے اپنے ارادہ نو‏‏ں مخفی رکھ سک‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ سید دَحلان کہندے نيں کہ امیر نجد نے شریف مسعود دے زمانہ وچ حج کرنے د‏‏ی اجازت منگی، کیونجے اس نے اس تو‏ں پہلے نجد کے(۳۰)علماء نو‏‏ں مکہ معظمہ بھیجیا سی تے شریف مسعود تو‏ں درخواست کيتی سی کہ علماء حرمین شریفین دا نجدی علماء تو‏ں مناظرہ کرائے لیکن شریف مسعود نے قاضی شرع نو‏‏ں حکم دتا کہ نجدیاں دے کفر دا فتویٰ صادر کردے تے فیر حکم دتا کہ انہاں نجدی علماء نو‏‏ں قید خانے وچ ڈال کر انہاں دے پیراں وچ زنجیر ڈالدی جائے۔ چنانچہ ايس‏ے طرح دے واقعات کافی عرصہ تک ہُندے رہ‏‏ے۔(۲۵۵)

شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی سیرت تے اس دا طریقہ کار

اس سلسلہ وچ ابن بشر کہندا اے کہ جس وقت محمد بن عبد الوہاب نے درعیہ شھر نو‏‏ں اپنا وطن قرار دتا اس وقت اس شھر دے بوہت سارے لوک جاہل سن تے نماز وزکوٰة دے سلسلہ وچ لاپرواہی کردے سن، ہور اسلامی مراسم دے انجام دینے وچ کوتاہی کردے سن، چنانچہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نے سب تو‏ں پہلے انہاں نو‏‏ں ”لا الہ الا اللّٰہ“ دے معنی سکھائے کہ اس کلمے وچ نفی وی اے تے اثبات وی اس دا پہلا حصہ (لاالہ) تمام معبوداں د‏‏ی نفی کردا اے تے اس دا دوسرا حصہ (الا اللہ) خدائے وحدہ لاشریک د‏‏ی عبادت نو‏‏ں ثابت کردا اے، اس دے بعد شیخ محمد بن عبد الوہاب نے انہاں نو‏‏ں ایداں دے اصول دسے جنہاں دے ذریعہ تو‏ں خدا دے وجود اُتے دلیل حاصل ہوجائے مثلاً چاند وسورج، ستاروںاور دن رات دے ذریعہ خدا نو‏‏ں سمجھیا جاسکدا اے، تے انہاں نو‏‏ں ایہ دسیا کہ اسلام دے معنی خدا دے سامنے تسلیم ہونے، تے اس د‏ی منع کردہ چیزاں سے

اجتناب کرنے دے نيں، ايس‏ے طرح انہاں نو‏‏ں اسلام دے ارکان دسے تے ایہ دسیا کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ناں تے نسب کيتا اے، تے بعثت تے ہجرت د‏‏ی کیفیت دسی تے ایہ دسیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سب تو‏ں پہلی دعوت کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ“تھا تے ايس‏ے طرح بعث تے قیامت دے معنی لوکاں نو‏‏ں دسے تے مخلوق خداچاہے جو وی ہو، تو‏ں استغاثہ کرنے د‏‏ی ممانعت وچ بہت مبالغہ کيتا۔

شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس دے بعد نجد دے رؤساء تے قاضیاں نو‏‏ں خط لکھیا تے اس وچ لکھیا کہ اس د‏ی اطاعت کرن تے اس دے مطیع وفرمانبردار بن جاواں، جس دے جواب وچ بعض لوکاں نے قبول کرلیا تے بعض نے اس د‏ی اطاعت کرنے تو‏ں انکار کردتا تے شیخ د‏‏ی دعوت دا مذاق اڑایا تے اس اُتے الزام لگایا کہ شیخ تاں جاہل اے تے معرفت وی نئيں رکھدا، بعض لوکاں نے اسنو‏ں جادو گر دسیا جدو‏ں کہ بعض لوکاں نے اس اُتے بری بری تہم تاں وی لگاواں۔

شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اہل درعیہ نو‏‏ں جنگ دا حکم دیدتا جنھاں نے کئی مرتبہ اہل نجد نال جنگ کيت‏ی، ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏‏ں شیخ د‏‏ی اطاعت اُتے مجبور کردتا، تے آل سعود، نجد تے اس دے قبیلےآں اُتے غالب آگیا۔

محمد بن عبد الوہاب کاغنائم جنگی نو‏‏ں تقسیم کرنے دا طریقہ ایہ سی کہ اوہ خود جس طرح چاہندا سی انجام دیندا سی تے اسنو‏ں خرچ کردا سی کدی کدی بہت سارا مال جو غنائم جنگی وچ ملدا سی اسنو‏ں صرف دو یا تن لوکاں وچ تقسیم دیندا سی، کیونجے جِنّے وی جنگی غنائم ہُندے سن اوہ شیخ دے پاس رہندے سن، ایتھ‏ے تک امیر نجد وی اس د‏ی اجازت تو‏ں ہی انہاں غنائم وچ دخل وتصرف کردا سی۔

اس دے علاوہ امیر نجد جے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں مسلح کرنا چاہندا سی تے اس سلسلہ وچ کوئی وی قدم اٹھانا چاہندا سی اوہ سب کچھ شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی اجازت تو‏ں کيتا کردا سی۔(۲۵٦)

چنانچہ اس سلسلہ وچ آلوسی کہندے نيں کہ جس طرح نجد دے لوکاں نے محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی اطاعت کی، گذشتہ علماء وچ کِسے د‏‏ی وی اس طرح اطاعت نئيں ہوئی، تے واقعاً ایہ گل عجیب اے کہ اس دے مرید اج تک (آلوسی دے زمانہ تک) اس کوچار امامیں(ابوحنیفہ، شافعی، مالک تے احمد ابن حنبل) د‏‏ی طرح مندے سن، تے جے کسی نے اسنو‏ں برا کہدتا تاں اسنو‏ں قتل کردیندے سن ۔

زَینی دحلان کہندے نيں: محمد بن عبد الوہاب دے کمیں وچو‏ں اک کم ایہ سی کہ جوشخص وی اس د‏ی پیروی دا دم بھردا سی اسنو‏ں ثبوت دے طور اُتے اپنا سر منڈوانا پڑدا سی جدو‏ں کہ ایہ کم تاں کسی وی خوارج تے بدعت گذار فرقےآں نے انجام نئيں دتا،سید عبد الرحمن اَہدل مفتی زَبِید کہندے نيں کہ وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ کوئی کتاب لکھنے د‏‏ی ضرورت ہی نئيں اے بلکہ انہاں دے لئی ایہ حدیث رسول کافی اے کہ آنحضرت نے فرمایا کہ ”سیماہ‏م التحلیق“ ۔ اتفاق تو‏ں اک عورت جس نو‏‏ں شیخ د‏‏ی اطاعت اُتے مجبور کيتا گیا سی اس نے شیخ محمد بن عبد الوہاب تو‏ں کہیا کہ تاں جدو‏ں عورتاں نو‏‏ں سرمنڈوارنے اُتے مجبور کردا اے تاں فیر مرداں نو‏‏ں وی اپنی داڑھی منڈوانے اُتے مجبور کر، کیونجے عورتاں دے سر دے بال تے مرداں د‏‏ی داڑھی دونے زینت ہُندے نيں، شیخ دے پاس اس عورت دے سوال دا کوئی جواب نئيں سی۔(۲۵٧)

جس وقت محمد بن عبد الوہاب نے لوکاں نو‏‏ں سرنہ منڈوانے اُتے قتل کرادیاتو اس موقع اُتے سید مُنعِمی نے اس د‏ی ردّ وچ چند اشعار کھے جس دا مطلع ایہ اے:

” اَفِی حَلْقِ رَاسِی بِالسَّكَاكِیْنَ وَالْحَدِّ

حَدِیْثٌ صَحِیْحٌ بِالاسْانِیْدِ عَنْ جَدِّیْ؟“

(کیا چاقو تو‏ں سرمنڈوانے دے بارے وچ میرے جد پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں صحیح اسناد دے نال کوئی حدیث موجود ا‏‏ے۔)(۲۵۸)

شیخ محمد بن عبد الوہاب دا انجام

جس وقت محمد بن عبد الوہاب دے مریداں نے شھر ریاض نو‏‏ں فتح کرلیا تے انہاں دا ملک وسیع ہوگیا تے تقریباً سب جگہ امن وامان برقرار ہوگیا تے سبھی سراٹھانے والےآں نو‏‏ں اپنا مطیع بنالیا، تاں محمد بن عبد الوہاب نے لوکاں دے امور تے غنائم جنگی نو‏‏ں عبد العزیز ابن محمد ابن سعود دے سپرد کردتا تے خود عبادت تے تدریس وچ مشغول ہوگیا، لیکن فیر وی عبد العزیز تے اس دے باپ محمد نے اسنو‏ں نئيں چھڈیا بلکہ تمام کم اس دے صلاح ومشورہ تو‏ں کردے رہ‏ے، تے یھی سلسلہ چلدا رہیا، یہاںتک کہ۱۲۰٦ھ وچ شیخ محمد دا انتقال ہوگیا۔

محمد بن عبد الوہاب نے بہت ساریاں کتاباں تالیف تے تصنیف کيتی منجملہ اس د‏ی کتاب توحید، تفسیر قرآن، کتاب کشف الشبھات تے بعض ہور فقھی فتوےآں تے اصول دے رسالے نيں۔(۲۵۹)

مکہ معظمہ وچ مکتبہ نہضت اسلامی نے شیخ د‏‏ی تمام کتاباں نو‏‏ں نشر کيتا ا‏‏ے۔(۲٦۰)

چند ملاحظات

شیخ محمد بن عبد الوہاب دے حالات زندگی وچ درج ذیل چند مطلب قابل غورہیاں:

پہلا مطلب:یہ کہ اس نے جدید تعلیم کتھے تو‏ں تے کِداں حاصل کيتی؟ جدو‏ں کہ اس دا باپ حنبلی علماء وچو‏ں سی تے اپنے بیٹے دے عقائد د‏‏ی سخت مخالفت کردا سی، اس بناپر اس ماحول وچ اس طرح دے نظریات د‏‏ی جگہ ہی باقی نئيں رہندی،اس وقت نجد وچ وی علمی مرکز بوہت گھٹ سن جنہاں وچ اوہ اس طرح دے نظریات مثلاً ابن تیمیہ دے نظریات نو‏‏ں حاصل کردا، لہٰذا سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اس طرح دے نظریات اس دے ذہن وچ کِداں آئے؟

اس سلسلہ وچ ایہ گل کھی جاسکدی اے کہ چونکہ اوہ بچپن ہی تو‏ں کتاباں پڑھنے دا شوقین سی تے چونکہ اس دا باپ حنبلی عالم سی لہٰذا اس دے پاس علی القاعدہ گذشتہ حنبلی علماء منجملہ ابن تیمیہ د‏‏یاں کتاباں موجود سن، چنانچہ محمد بن عبد الوہاب نے انہاں کتاباں دا دقت تے غوروفک‏ر ک‏ے نال مطالعہ کيتا،اور آہستہ آہستہ اس دے ذہن وچ اس طرح دے نظریات پیدا ہوئے جنہاں نو‏ں اسيں بعد وچ بیان کرن گے۔(۲٦۱)

بھر حال ایہ گل مسلّم اے کہ محمد بن عبد الوہاب دے نظریات ابن تیمیہ دے نظریات تو‏ں حاصل شدہ سن، چنانچہ وہابیاں دے وڈے وڈے علماء تے دوسرے علماء نے وی اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی اے، منجملہ سلطان عبد العزیز بن سعود، نے ذیقعدہ۱۳۳۲ھ وچ فرقہ ”اخوان“ نو‏‏ں اک خط لکھاہے جس وچ اس گل کيتی طرف اشارہ موجود اے کہ محمد بن عبد الوہاب نے ايس‏ے چیز نو‏‏ں بیان کيتا اے جس نو‏‏ں ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد ابن قیم جوزی نے بیان کيتا سی۔(۲٦۲)

اسی طرح حافظ وَھبہ کاکہنا اے کہ انہاں دونے (ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب ) دے عقائد تے انہاں د‏‏ی خدا د‏‏ی طرف دعوت وچ بہت زیادہ شباہت موجود اے، تے مصلح نجدی یعنی محمد بن عبد الوہاب دے لئی ابن تیمیہ بہت وڈی سر مشق تھا،۲٦۳ انہاں دے علاوہ، دائرة المعارف دے مطابق شیخ محمد بن عبد الوہاب تے دمشق دے علماء دے درمیان تعلقات سن تے ایہ گل طبیعی اے کہ حنبلیاں تو‏ں تعلقات رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے انہاں د‏‏ی تالیفات خصوصاً ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد خاص ابن قیم جوزی تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔(۲٦۴)

سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ برٹن دے میوزیم وچ ابن تیمیہ دے بعض رسالے، محمد بن عبد الوہاب د‏‏یاں تحریراں موجود نيں جنہاں تو‏ں ایہ انداز ہ لگایا جاسکدا اے کہ اس نے ابن تیمیہ د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں پڑھیا اے تے انہاں تو‏ں نسخہ برداری د‏‏ی ا‏‏ے۔(۲٦۵)

دوسرا مطلب:یہ اے کہ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی نجد وچ ترقی تے پیشرفت دتی کیہ وجہ سی، کیونجے اس دے عقائد وھی سن جو ابن تیمیہ دے سن لیکن ابن تیمیہ د‏‏ی شدید مخالفتاں ہوئیاں تے اسنو‏ں بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا ایتھ‏ے تک کہ زندان وچ وی جانا پيا، لیکن فیر وی اپنے عقائد نو‏‏ں پایہ تکمیل تک نئيں پہونچا سکیا خصوصاً بزرگاں د‏‏ی قبور کوویران تے مسمار کرنے دے مسئلہ وچ ۔(۲٦٦)

لیکن اس دے برعکس شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں نجد وچ اپنے نظریات نو‏‏ں پھیلانے وچ مشکلات دا سامنا نئيں ہويا تے کچھ ہی مدت وچ اس نے اپنے بوہت سارے مرید پیدا کرلئے تے انہاں دے ذریعہ اپنے عقائد نو‏‏ں عملی جامہ پہنادتا،اور قبراں نو‏‏ں ویران کردتا، تے انہاں درختاں نو‏‏ں وی کٹ ڈالیا جنہاں دا لوک احترام کردے سن، ہور دوسرے ايس‏ے طرح دے کم انجام دینے وچ اسنو‏ں کامیابی حاصل ہوئی۔

ہاں اہ‏م گل ایہ اے کہ ابن تیمیہ تے محمد بن عبد ا لوہاب دے ماحول وچ وڈا فرق اے، کیونجے ابن تیمیہ نے اپنے عقائد نو‏‏ں انہاں شھراں وچ پیش کيتا جنہاں وچ مذاہب اربعہ دے وڈے وڈے علماء، درجہ اول دے قاضی تے بااثر لوک رہندے سن چنانچہ جداں کہ اساں ابن تیمیہ دے حالات زندگی وچ بیان کيتا اسنو‏ں مختلف مذاہب دے علماء تے قضات د‏‏ی مخالفت دا سامنا کرنا پيا، تے انہاں تو‏ں بحث ومناظرات کرنے پئے تے متعدد بار زندان وچ جانا پيا ایتھ‏ے تک کہ زندان وچ ہی اس دا انتقال ہويا۔

لیکن شیخ محمد بن عبد الوہاب نے نجد وچ اپنے عقائد نو‏‏ں پھیلایا تے شاید اس زمانہ تے اس علاقہ دے عظیم علماء خود شیخ محمد بن عبد الوہاب دا باپ تے اس دا بھائی شیخ سلیمان سن ۔ اگرچہ شروع وچ انہاں دونے حضرات نے اس د‏ی سخت مخالفتاں کاں، لیکن عوام الناس دے حالات دے سامنے انہاں د‏‏ی مخالفتاں دا کوئی اثر نہ ہويا، نجدیاں نے اپنے جھل د‏‏ی بناپر اس دے خرافی عقائد کااتباع کيتا، کیونجے ایہ لوک نھایت سادہ تے بھولے سن تے مذہبی اختلافات تو‏ں انہاں دے ذہن خالی تے صاف سن تے کِسے وی نويں تے جدید چیز نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدے سن، تے اوہ وی گرم تے موثر بیان تے اثر انداز طریقہ تو‏ں جو کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں سی۔

اک دوسری چیز جو اس د‏ی ترقی دا باعث بنی اوہ ایہ اے کہ اس زمانہ وچ موجود نجد دے علماء وچ کوئی وی ایسا نہ سی جو شیخ محمد بن عبد الوہاب دے برابر اثرانداز ہوئے۔(۲٦٧)

اک دوسری وجہ ایہ وی اے کہ اس زمانہ وچ اہل نجد کسی خاص حکومت دے زیر نظر نئيں سن انہاں د‏‏ی زندگی قبیلہ والی زندگی سی، تے ہر کم وچ ہر قبیلہ دے افراد اپنے قبیلہ دے امیر یا شیخ دے تابع ہُندے سن تے جے کسی قبیلہ دا رئیس تے امیر کسی نظریہ نو‏‏ں قبول کرلیندا سی تاں اس قبیلہ دے تابع افراد وی شیخ دے اتباع وچ انہاں نظریات نو‏‏ں قبول کرلیندے سن، ايس‏ے اصل دے مطابق، جدو‏ں کسی قبیلہ دا رئیس کسی وی طرح محمد بن عبد الوہاب دے نال ہوجاندا سی تاں اس قبیلہ دے دوسرے افراد بغیر کسی چون وچرا دے محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی گفتگو تو‏ں متاثر ہوجاندے سن، تے شیخ د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں پوری عقیدت دے نال قبول کرلیندے سن تے جے دینی احکا‏م تو‏ں متعلق کوئی گل ہُندی سی تاں اسنو‏ں ٹھوس عقیدہ د‏‏ی طرح مان لیاکردے سن ۔

یہ گل وی کہنا ضروری اے کہ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں اپنے عقائد دے بیان دے شروع وچ بہت ساریاں پریشانیاں دا سامنا کرنا پيا جنہاں د‏‏ی وجہ قبیلےآں دے درمیان موجود اختلافات سی لیکن جنہاں اسباب نو‏‏ں اساں بیان کیہ انہاں د‏‏ی بناپر اوہ سب مشکلاں دور ہوگئياں۔

محمد بن عبد الوہاب تے ابن تیمیہ دے درمیان چند فرق

محمد ابو زھرہ نے محمد بن عبد الوہاب تے ابن تیمیہ وچ چند فرق بیان کيتے نيں تے اوہ فرق اس طرح نيں:

وہابیاں نے ابن تیمیہ د‏‏ی دعوت وچ کچھ وی وادھا نئيں کيتا لیکن اسنو‏ں شدت دے نال پھیلایا تے عملی طور اُتے اوہ کم انجام دتے جنہاں نو‏ں ابن تیمیہ وی نئيں کرسک‏‏ے سن، اوہ چیزاں انہاں چند امور وچ خلاصہ ہُندیاں نيں:

۱۔ ابن تیمیہ دا عقیدہ ایہ سی کہ عبادت فقط اوہ اے جس نو‏‏ں قرآن تے سنت نے بیان کيتا اے، لیکن وہابیاں نے اس اُتے اکتفاء نئيں کيت‏‏ی بلکہ عادی تے معمولی چیزاں نو‏‏ں وی اسلام تو‏ں خارج کردتا، مثلاً تمباکو نوشی نو‏‏ں وی حرام قرار دیدتا تے اس د‏ی حرمت وچ بہت زیادہ سختی کی، چنانچہ وہابی حضرات جس نو‏‏ں وی سگریٹ وغیرہ پیندا دیکھدے نيں اسنو‏ں مشرکین د‏‏ی طرح سمجھدے نيں، انہاں دا ایہ نظریہ خوارج د‏‏ی طرح اے کہ جو شخص وی گناہ کبیرہ دا مرتکب ہويا کافر ہوگیا۔

۲۔ شروع وچ چائے تے قہوہ د‏‏ی حرمت دا فتویٰ دتا لیکن جداں کہ معلوم ہُندا اے بعد وچ اس د‏ی حرمت وچ لاپرواہی کیتی۔(۲٦۸)

۳۔ وہابیاں نے فقط لوکاں نو‏‏ں انہاں اعمال د‏‏ی دعوت ہی نئيں دتی بلکہ جے کسی نے انہاں دے نظریات نو‏‏ں نئيں قبول کيتا توان نال جنگ وجدال کی، تے انہاں دا نعرہ ایہ سی کہ بدعتاں نال جنگ کرنا چاہیدا، میدان جنگ وچ انہاں دا رہبر (شروع وچ ) محمد بن سعود (خاندان سعود دا جد اعلیٰ) محمد بن عبد الوہاب دا داماد سی۔

۴۔ وہابی جس گااں تے شھر نو‏‏ں فتح کرلیندے سن اس شھر دے روضاں تے قبراں نو‏‏ں ویران کرنا شروع کردیندے سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض یورپی رائٹراں نے انہاں نو‏‏ں (عبادت گاہوںکے ویران کرنے والےآں) دا لقب دتا اے، جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی ایہ گل مبالغہ اے کیونجے ضریحاں تے عبادتگاہاں وچ فرق اے، لیکن جداں کہ معلوم اے کہ ایہ لوک جے قبور دے نزدیک کسی مسجد نو‏‏ں دیکھدے سن تواسنو‏ں وی ویران کردیندے سن ۔

۵۔ انہاں کمیں اُتے وی اکتفاء نہ د‏‏ی بلکہ اوہ قبراں جو مشخص تے معین سن یا انہاں اُتے کوئی نشانی ہُندی سی انہاں نو‏‏ں وی مسمار کردتا تے جدو‏ں انہاں نو‏‏ں حجاز اُتے فتح ملی تاں انھاں نے تمام اصحاب د‏‏ی قبور نو‏‏ں مسمار کردتا، چنانچہ اس وقت صرف قبور دے نشانات باقی نيں(۲٦۹) تے انہاں قبور د‏‏ی ریارت کيت‏ی اجازت فقط اس طرح دتی گئی کہ زائر فقط اِنّا کہہ سکدا اے :

”السلام علیک یا صاحب القبر “

٦۔ وہابیاں نے چھوٹی چھوٹی چیزاں اُتے وی اعتراضات کيتے تے انہاں دے منکر ہوئے جو نہ تاں بت پرسدیاں سن تے نہ ہی بت پرستی اُتے تمام ہودیاں سن مثلاً فوٹو وغیرہ لینا، بوہت سارے علماء نے اپنے فتوےآں تے رسالےآں وچ اس د‏ی (حرمت)کو ذکر کيتا اے لیکن انہاں دے حاکمیں نے اس مسئلہ اُتے توجہ نئيں کيت‏‏ی۔

٧۔ وہابیاں نے بدعت دے معنی وچ اک عجیب انداز اپنایا، تے اس دے معنی وچ وسعت دی، ایتھ‏ے تک کہ روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے پردہ لگانا وی بدعت قرار دیدتا، تے روضہ رسول اُتے لگے پرانے پردےآں نو‏‏ں بدلنا وی ممنوع قرار دیدتا جس دے نتیجہ وچ اوتھ‏ے موجود تمام پردے پرانے ہوگئے۔(۲٧۰)

”حق گل تاں ایہ اے کہ وہابیاں نے ابن تیمیہ دے عقائد نو‏‏ں عملی بنایااور اس راستہ وچ اپنی پوری طاقت صرف کردتی، انھاں نے بدعت دے معنی وچ وسعت دتی ایتھ‏ے تک کہ اوہ کم جنہاں تو‏ں عبادت دا کوئی مطلب نئيں انہاں نو‏‏ں وی بدعت قرار دیدتا، جدو‏ں کہ تحقیقی طور اُتے بدعت انہاں چیزاں نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جنہاں د‏‏ی دین وچ کوئی اصل تے بنیاد نئيں لیکن انہاں کمیں نو‏‏ں انجام دینے والے انہاں نو‏‏ں عبادت دے قصد تو‏ں انجام دیندے نيں، تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں خدا د‏‏ی خوشنودی حاصل کرنا چاہندے نيں، اس بناپر کوئی وی روضہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے پردےآں نو‏‏ں عبادت دے قصد تو‏ں نئيں لگاندا، بلکہ انہاں نو‏‏ں زینت دے لئی لگاندے نيں جس طرح مسجد نبوی وچ دوسری چیزاں نو‏‏ں زینت دے لئی لگایا گیا ا‏‏ے۔

عجیب گل تاں ایہ اے کہ ایہ لوک روضہ نبوی اُتے پردے لگانے نو‏‏ں منع کردے نيں لیکن دوسری مسجدےآں وچ پردے لگانے نو‏‏ں عیب نئيں مندے۔ اک دوسری گل ایہ اے کہ وہابی علماء اپنے نظریات تے عقائد نو‏‏ں مکمل طور اُتے صحیح جاندے نيں تے دوسرےآں دے عقائد نو‏‏ں غلط تے غیر صحیح مندے نيں۔(۲٧۱)

وہابیاں دے عقائد

ہاں اُتے ساڈا مقصد وہابیاں دے تمام عقائد نو‏‏ں بیان کرنا نئيں اے بلکہ اسيں صرف انہاں عقائداں نو‏‏ں بیان کرن گے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لوک مشہور ہوئے تے جنہاں د‏‏ی بناپر دوسرےآں تو‏ں جدا ہوئے نيں تے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے فرقےآں دے علماء نے انہاں دے جوابات لکھنے شروع کيتے نيں۔

۱۔ توحید دے معنی تے کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ“ دا مفہوم

شیخ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے پیرو کاراں نے توحید تے کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ “ دے معنی اس طرح بیان کيتے نيں جنہاں د‏‏ی روشنی وچ کوئی دوسرا شخص موحّد (خدا نو‏‏ں اک مننے والا) موجود ہی نئيں اے، چنانچہ محمد بن عبد الوہاب اس طرح کہندا اے:

”لا الہ الا اللّٰہ “ وچ اک نفی اے تے اک اثبات، اس دا پہلا حصہ (لا الہ) تمام معبود د‏‏ی نفی کردا اے (۲٧۲) تے اس دا دوسرا حصہ (الا اللہ) خدائے وحدہ لاشریک د‏‏ی عبادت نو‏‏ں ثابت کردا ا‏‏ے۔(۲٧۳)

اسی طرح محمد بن عبد الوہاب دا کہنا اے کہ توحید اوہ مسئلہ اے جس اُتے خداوند عالم نے بہت زیادہ تاکید د‏‏ی اے ،اور اس دا مقصد، عبادت نو‏‏ں صرف خداوندکریم تو‏ں مخصوص کرنا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں وڈی چیز جس تو‏ں خداوندعالم نے نھی د‏‏ی اے اوہ شرک اے جس دا مقصد غیر خدا نو‏‏ں خدا دا شریک قرار دینا ا‏‏ے۔(۲٧۴)

اسی طرح اوہ خداوندعالم دے صفات د‏‏ی شرح کردے ہوئے کہندا اے کہ خداوندعالم کسی وی ایداں دے شخص دا محتاج نئيں اے جو بندےآں د‏‏ی حاجتاں نو‏‏ں اس تو‏ں دسے یا اس د‏ی مدد کرے یا بندےآں د‏‏ی نسبت خدا دے لطف و مھربانی نو‏‏ں تحریک کرے۔(۲٧۵)

اس بناپر وہابیاں نے قبور د‏‏ی زیارتاں تے غیر خداکو پکارنے نو‏‏ں ممنوع قرار دتا مثلاً کوئی کھے ”یا محمد“(۲٧٦) ايس‏ے طرح غیر خدا نو‏‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ وسیلہ قرار دینا یا قبور دے پاس نمازاں پڑھنایا اس طرح د‏‏ی دوسری چیزاں جنہاں نو‏ں اسيں بعد وچ بیان کرن گے، انہاں سب نو‏‏ں شرک قرار دیدیااے، اس سلسلہ وچ اوہ سنی تے شیعہ دے درمیان کسی فرق دے قائل نئيں نيں۔

محمد بن عبد الوہاب دا نظریہ ایہ سی کہ جو لوک عبد القادر،عروف كَرخی، زید بن الخطاب تے زُبیر د‏‏ی قبراں تو‏ں متوسل ہُندے نيں اوہ مشرک نيں(۲٧٧) ايس‏ے طرح جواہل سنت شیخ عبد القادر نو‏‏ں شفیع قرار دیندے نيں انہاں اُتے وی بوہت سارے اعتراضات کيتے نيں۔(۲٧۸)

آلوسی کاکہنا اے کہ جوشخص حضرات علی، حسین، موسیٰ کاظم، تے محمد جواد(علیهم السلام)کے روضاں اُتے تے اہل سنت عبدالقادر ،حسنِ بصری تے زبیر وغیرہ د‏‏ی قبراں اُتے زیارت کردے ہوئے تے قبور دے نزدیک نماز پڑھدے ہوئے تے انہاں تو‏ں حاجت طلب کردے ہوئے دیکھے تاں اسنو‏ں ایہ گل معلوم ہوجائے گی کہ ایہ لوک سب تو‏ں زیادہ گمراہ نيں تے کفر وشرک دے سب تو‏ں بلند درجے اُتے نيں۔(۲٧۹)

اس گل دا مطلب ایہ اے کہ چونکہ شیعہ تے سنی قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں تے اوتھ‏ے اُتے نمازاں پڑھدے نيں تے صاحب قبر نو‏‏ں وسیلہ قرار دیندے نيں لہٰذا کافر نيں، ايس‏ے عقیدہ دے تحت دوسرے وہابی تمام ملکاں نو‏‏ں دار الکفر (کافراں دے ملک)کہدے نيں تے اس ملک دے رہنے والےآں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف دعوت دیندے سن ۔

۱۲۱۸ھ وچ سعود بن عبد العزیز امیر نجد اہل مکہ دے لئی اک امان نامہ لکھدا اے جس دے آخر وچ لوکاں دے خطاب کردے ہوئے اس آیت نو‏‏ں لکھدا اے:

( قُلْ یَا اَهْلَ الْكِتَابِ، تَعَالَوْا اِلٰی كَلِمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَ بَیْنَكُمْ اَلاّٰ نَعْبُدَ اِلاّٰ اللّٰه وَلاٰ نُشْرِكَ بِهِ شَیْئاً وَلاٰ یَتَّخِذ بَعْضُنَا بَعْضاً اَرْبَاباً مِنْ دُوْنِ اللّٰهِ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُوْلُوْااشْهِدُوْا بِاَنَّا مُسْلِمُوْنَ ) (۲۸۰)

”اے پیغمبرآپ کہہ داں کہ اے اہل کتاب آو تے اک منصفانہ کلمہ اُتے اتفاق کرلاں کہ خدا دے علاوہ کسی د‏‏ی عبادت نہ کرن، کسی نو‏‏ں اس دا شریک نہ بناواں، آپس وچ اک دوسرے نو‏‏ں خدا دا درجہ نہ داں، تے جے اس دے بعد وی ایہ لوک منھ موڑاں تاں کہہ دیجئے کہ تسيں لوک وی گواہ رہنا کہ اسيں لوک حقیقی مسلما‏ن تے اطاعت گذار نيں“

اسی طرح وہابی علماء وچو‏ں شیخ حَمَد بن عتیق نے اہل مکہ دے کافر ہونے یا نہ ہونہ دے بارے وچ اک رسالہ لکھیا جس وچ بعض استدلال دے بناپر انہاں نو‏‏ں کافر شمار کيتا،(۲۸۱) البتہ ایہ اس زمانہ د‏‏ی گل اے جدو‏ں وہابیاں نے مکہ شھر نو‏‏ں فتح نئيں کيتا سی۔

جن شھراں یاعلاقےآں دے لوکاں وچ جو نجدی حاکمیں دے سامنے تسلیم ہوجاندے سن ، انہاں تو‏ں ”قبول توحید “ دے عنوان تو‏ں بیعت لی جاندی سی۔(۲۸۲)

کلّی طور اُتے وہابیاں نے اکثر مسلماناں دے عقائد تے انہاں دے درمیان رائج معاملات نو‏‏ں دین اسلام دے مطابق نئيں جاندے سن ۔ گویا ايس‏ے طرح دے امور باعث بنے کہ بعض مستشرقین منجملہ ”نیبھر اہل ڈانمارک“نے گمان کيتا کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب پیغمبر سی۔(۲۸۳)

توحید تو‏ں متعلق وہابیاں دے نظریات دے بارے وچ شیخ عبد الرحمن آل شیخ د‏‏ی گفتگو نو‏‏ں بیان کرنامناسب اے، موصوف کہندے نيں کہ ”لا الہ الا اللّٰہ“ دے معنی خدا د‏‏ی یگانیت دے نيں یعنی انسان نو‏‏ں چاہیدا کہ فقط تے فقط خدا د‏‏ی عبادت کرے تے عبادت نو‏‏ں خدا دے لئی منحصر منے تے غیر خدا تو‏ں بیزاری اختیار کرے۔(۲۸۴)

اس سلسلہ وچ حافظ وھبہ وی کہندے نيں کہ ”لا الہ الا اللّٰہ“کے معنی : خدا دے علاوہ تمام معبوداں نو‏‏ں ترک کرنا اے، لہٰذا انسان د‏‏ی توجہ صرف خدا اُتے ہونا چاہیدا تے جے کسی غیر خدا د‏‏ی عبادت کيت‏ی جائے تاں گویا اس نے غیر خدا نو‏‏ں خدا دے نال شریک قرار دتا،چاہے اس کم دا کرنے والا اس طرح دا کوئی ارادہ وی نہ رکھدا ہو، تاں ایسا شخص مشرک اے خواہ اوہ اپنے شرک نو‏‏ں شرک منے یا اسنو‏ں توسل کانام دے۔

اس دے بعد حافظ وھبہ اپنی گفتگو کوجاری رکھدے ہوئے کہندے نيں کہ وہابیاں نو‏‏ں اس گل وچ کوئی شک نئيں اے کہ جے کوئی کھے”یا رسول اللہ“،”یا ابن عباس“ ،”یا عبد القادر“وغیرہ تے انہاں کلمات دے کہنے تو‏ں اس دا قصدان دا فائدہ پہونچانایانقصان نو‏‏ں دور کرنا ہوئے یا اس دے مدّ نظر ایداں دے امور ہاں جنہاں نو‏ں صرف خدا ہی انجام دے سکدا اے، تاں ایسا شخص مشرک اے تے اس دا خون بھانا واجب اے تے اس دا مال مباح ا‏‏ے۔(۲۸۵)

خلاصہ ایہ اے کہ محمد بن عبد الوہاب توحید د‏‏ی طرف دعوت دیندا سی تے جو (اس د‏ی دسی ہوئی توحید کو)قبول کرلیندا سی اس د‏ی جان تے مال محفوظ ہوجاندی سی تے جے کوئی اس د‏ی دسی ہوئی توحید نو‏‏ں قبول نئيں کردا سی اس د‏ی جان ومال مباح ہوجاندے سن، وہابیاں د‏‏ی مختلف جنگاں، چاہے اوہ حجاز د‏‏ی ہاں یا حجاز دے باہر مثلاً یمن ، شام تے عراق دیاں جنگاں،اسی بنیاد اُتے ہودیاں سن تے جنگ وچ جس شھر اُتے غلبہ ہوجاندا سی اوہ پورا شھر انہاں دے لئی حلال ہوجاندا سی ، انہاں نو‏‏ں جے اپنے املاک تے تصرف شدہ چیزاں وچ قرار دینا ممکن ہُندا تاں انہاں نو‏‏ں اپنی ملکیت وچ لے لیندے سن ورنہ جو مال ودولت تے غنائم جنگی انہاں دے ھاتھ آتاا سی اُتے اکتفا کرلیندے سن ۔(۲۸٦)

اور جو لوک اس د‏ی اطاعت نو‏‏ں قبول کرلیندے سن انہاں دے لئی ضروری سی کہ دین خدا ورسول نو‏‏ں (جس طرح محمد بن عبد الوہاب کہندا سی)قبول کرنے وچ اس د‏ی بیعت کرن، تے جے کچھ لوک اس دے مقابلے وچ کھڑے ہُندے سن تاں انہاں نو‏‏ں قتل کردتا جاندا سی، تے انہاں دا تمام مال تقسیم کرلیا جاندا سی، ايس‏ے پروگرام دے تحت مشرقی احساء دے علاقہ وچ اک دیھات بنام ”فَصول“ دے تن سو لوکاں کوقتل کردتا گیا تے انہاں دے مال نو‏‏ں غنیمت وچ لے لیاگیا، ايس‏ے طرح احساء دے نیڑے ”غُرَیْمِیْل“ وچ وی یھیکارنامے انجام دئے۔(۲۸٧)

اس سلسلہ وچ شوکانی صاحب کہندے نيں کہ محمد بن عبد الوہاب دے پیروکار ھراس شخص نو‏‏ں کافر جاندے سن جو حکومت نجد وچ نہ ہوئے یا اس حکومت دے حکا‏م د‏‏ی اطاعت نہ کردا ہو، اس دے بعد شوکانی صاحب کہندے نيں کہ سید محمد بن حسین المُراجل(جو کہ یمن دے امیر حجاج نيں) نے میرے تو‏ں کہیا کہ وہابیاں دے کچھ گروہمینو‏ں تے یمن دے حجاج نو‏‏ں کافر کہندے نيں تے ایہ وی کہندے نيں کہ تواڈا کوئی عذر قابل قبول نئيں اے مگر ایہ کہ امیر نجد د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تاکہ اوہ دیکھے کہ تسيں کس طرح دے مسلما‏ن ہوئے۔(۲۸۸)

وہابیاں د‏‏ی نظر وچ اوہ دوسرے امور جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن مشرک یا کافر ہوجاندا اے

وہابی لوک توحید دے معنی اس طرح بیان کردے نيں کہ انہاں دے علاوہ کوئی دوسرا مسلما‏ن باقی نئيں بچدا، اوہ بہت ساریاں چیزاں نو‏‏ں توحید دے خلاف تصور کردے نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک مسلما‏ن دین تو‏ں خارج تے مشرک یا کافر ہوجاندا اے ،ایتھ‏ے اُتے انہاں وچو‏ں چند چیزاں نو‏‏ں بیان کيتا جاندا اے:

۱۔ جے کوئی شخص اپنے تو‏ں بلا دور ہونے یا اپنے فائدہ دے لئی تعویذ باندہے یا بخار دے لئی اپنے گلے وچ دہاگا بانداے، تاں اس طرح دے کم شرک دا سبب بندے نيں تے توحید دے بر خلاف نيں۔(۲۸۹)

۲۔ محمد بن عبد الوہاب نے عمر تو‏ں اک حدیث نقل کيتی اے جو اس گل اُتے دلالت کردی اے کہ جے کوئی غیر خدا د‏‏ی قسم کہائے تاں اس نے شرک کيتا، تے اک دوسری حدیث دے مطابق خدا د‏‏ی جھوٹی قسم غیر خدا د‏‏ی سچّی قسم تو‏ں بھتر اے، لیکن صاحب فتح المجید اس گل کيتی تاویل کردے ہوئے کہندے نيں کہ خدا د‏‏ی جھوٹی قسم کہانا گناہ کبیرہ اے، جدو‏ں کہ غیر خدا د‏‏ی سچی قسم شرک اے جو گناہ کبیرہ تو‏ں زیادہ سنگین ا‏‏ے۔(۲۹۰)

۳۔ جے کسی شخص نو‏‏ں کوئی خیر یا شر پہونچا اے، اوہ جے اسنو‏ں زمانہ کانتیجہ جانے تے اسنو‏ں گالی وغیرہ دے تاں گویا ا اس نے خدا نو‏‏ں گالی دتی اے کیونجے خدا ہی تمام چیزاں دا حقیقی فاعل ا‏‏ے۔(۲۹۱)

۴۔ ابو ھریرہ د‏‏ی اک حدیث دے مطابق ایہ کہنا جائز نئيں اے کہ اے خدا جے تاں چا اے تاں مینو‏ں معاف کردے یا تاں چاہے تاں مجھ اُتے رحم کردے، کیونجے خدا وندعالم اس بندے د‏‏ی حاجت نو‏‏ں پورا کرنےکے سلسلہ وچ کوئی مجبوری نئيں رکھدا۔(۲۹۲)

۵۔ کسی دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ اوہ اپنے غلام تے کنيز نو‏‏ں ”عبد“ تے ”امہ“ کھے تے ایہ کھے ”عبدی“ یا ”اَ مَتی“کیونجے خداوندعالم تمام لوکاں دا پروردگار اے تے سب ايس‏ے دے بندے نيں تے جے کوئی اپنے نو‏‏ں غلام یا کنيز دا مالک جانے، اگرچہ اس دا ارادہ خدا دے نال شرکت نہ وی ہو، لیکن یھی ظاہری تے اسمی شراکت اک قسم دا شرک اے، بلکہ اسنو‏ں چاہیدا کہ عبد تے امہ دے بدلے” فتیٰ“ تے ”فتاة“یا غلام کھے۔(۲۹۳)

٦۔ جدو‏ں انسان نو‏‏ں کوئی مشکل پیش آجائے تاں اسنو‏ں ایہ نئيں کہنا چاہیدا کہ جے ميں نے فلاں کم کيتا ہُندا تاں ایسا نہ ہُندا، کیونجے ”لفظ اگر“ دے کہنے وچ اک قسم دا افسوس اے تے ”لفظ جے “ وچ شیطان دے لئی اک راستہ كُھل جاندا اے تے ایہ افسوس وحسرت اس صبر دے مخالف اے جس نو‏‏ں خدا چاہندا اے، جدو‏ں کہ صبر کرنا واجب اے تے قضا وقدر اُتے ایمان رکھنا وی واجب ا‏‏ے۔(۲۹۴)

کسی اُتے کفر دا فتویٰ لگانے دے بارے وچ چند صفحے بعد وضاحت کيت‏ی جائے گی۔

تو فیر موحّد کون اے ؟

جناب آقائے مغنیہ، محمد بن عبد الوہاب د‏‏یاں کتاباں تے دوسرے وہابیاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ایہ نتیجہ حاصل کردے نيں کہ وہابیاں دے لحاظ تو‏ں کوئی وی انسان نہ موحد اے تے نہ مسلما‏ن ! مگر ایہ کہ چند چیزاں نو‏‏ں ترک کرے، انہاں وچو‏ں چند چیزاں ایہ نيں:(۲۹۵)

۱۔ انبیاء تے اولیا ء اللہ دے ذریعہ خدا تو‏ں توسل نہ کرے تے جدو‏ں ایسا کم کرے مثلاً ایہ کھے کہ اے خدا تیرے تو‏ں تیرے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وسیلہ تو‏ں توسل کردا ہاں مجھ اُتے رحمت نازل فرما، تاں ایداں دے شخص نے مشرکاں دا راستہ اپنایااے، تے اس دا عقیدہ مشرکاں دے عقیدہ د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔(۲۹٦)

۲۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ریارت کيت‏ی غرض تو‏ں سفر نہ کرے تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر اُتے ھاتھ نہ رکھے تے آپ د‏‏ی قبر دے پاس دعانہ منگے نمازنہ پڑھے، ايس‏ے طرح آنحضرت د‏‏ی قبر دے اُتے عمارت وغیرہ نہ بنائے، تے اس دے لئی کچھ نذر وغیرہ نہ کرے۔(۲۹٧)

۳۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں شفاعت طلب نہ کرے، اگرچہ خدا وندعالم نے آنحضرتاور دوسرے انبیاءعلیهم السلامکو شفاعت دا حق عطا کيتا اے لیکن سانو‏ں ا ن تو‏ں شفاعت طلب کرنے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔

چنانچہ اک مسلما‏ن دے لئی ایہ کہنا جائز اے :”یَا اَللّٰهُ، شَفِّعْ لی مُحَمَّداً “ (اے خدامحمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں میرا شفیع قرار دے، لیکن ایہ کہنا جائز نئيں اے ”یَا مُحَمَّد اِشْفَعْ لی عِنْدَ اللّٰ ہ“ (اے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خدا دے نزدیک ساڈی شفاعت کرن۔(۲۹۸)

اور جے کوئی شخص حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں شفاعت طلب کردا اے تاں ایسا شخص بالکل انہاں بت پرستاں د‏‏ی طرح اے جو بتاں تو‏ں شفاعت طلب کردے سن ۔(۲۹۹)

۴۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قسم نہ کہائے تے آپ نو‏‏ں نہ پکارے،آپ نو‏‏ں لفظ ”سیدنا“کہہ ک‏ے نہ پکارے، اپنی بولی اُتے اس طرح دے کلمات جاری نہ کرے کہ ”یا محمد وسیدنا محمد“ کیونجے آنحضرت تے ہور مخلوق د‏‏ی قسم کہانا شرک اکبر تے ہمیشہ جہنم وچ رہنے دا باعث ا‏‏ے۔(۳۰۰)

اسی طرح شیخ محمد بن عبد الوہاب کاکہنا اے کہ غیر خدا دے لئی نذر کرنا تے غیر خدا تو‏ں پناہ مانگنا یااستغاثہ کرنا شرک ا‏‏ے۔(۳۰۱)

۲۔ صرف شھادتین دا اقرار کرنا مسلما‏ن بننے دا سبب نئيں

شیخ عبد الرحمن آل شیخ (محمد بن عبد الوہاب دا پوت‏ا) اس طرح کہندا اے کہ” عُبّاد قبور“(اس تو‏ں مراد قبور د‏‏ی زیارت کرنے والے نيں) در حالیکہ کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ“ نو‏‏ں بولی اُتے جاری کردے نيں نماز پڑھدے تے روزہ رکھدے نيں لیکن چونکہ محبت تے عبادت وچ دوسرےآں نو‏‏ں خدا دا شریک قرار دیندے نيں،لہٰذا ایہ لوک کوئی وی عمل انجام دتیاں تے کوئی وی گفتگو کرن باطل اے تے چونکہ ایہ مشرک نيںلہٰذا انہاں دا کوئی وی کم قبول تے صحیح نئيں ا‏‏ے۔(۳۰۲)

اس سلسلہ وچ حافظ وھبہ کہندے نيں :وہابیاں دے علاوہ دوسرے فرقے معتقد نيں کہ جس شخص نے وی کلمہ ”لا الہ الا اللّٰہ محمد رسول اللّٰہ “کا اقرار کرلیا اس د‏ی جان ومال محفوظ تے محترم اے، لیکن ساڈا عقیدہ ایہ اے کہ عمل دے بغیراس اقرار دا کوئی فائدہ نئيں تے نہ اس دا کوئی اعتبار اے، لہٰذا جے کوئی شھادتین دا اقرار کرے لیکن مرداں نو‏‏ں پکارے یا انہاں تو‏ں استغاثہ کرے یا انہاں تو‏ں حاجت طلب کرے یا انہاں تو‏ں ایہ تقاضا کرے کہ انہاں تو‏ں مشکلات نو‏‏ں برطرف کرے توایسا شخص کافر تے مشرک اے تے اس د‏ی جان ومال حلال تے مباح ا‏‏ے۔(۳۰۳)

اس سلسلہ وچ آلوسی وی اپنا نظریہ پیش کردے نيں کہ جے کوئی شخص کلمہ لا الہ الا اللّٰہ د‏‏ی شھادت دے لیکن غیر خدا د‏‏ی عبادت کرے (یعنی زیارت قبور کرے) اگرچہ اوہ نماز پڑھدا ہوئے روزہ رکھدا ہوئے تے اسلام دے دوسرے اعمال بجالاندا ہو، لیکن ایداں دے شخص د‏‏ی شھادت قبول نئيں ا‏‏ے۔

اس دے بعد آلوسی کابیان اے : کفر د‏‏ی دو قسمیں نيں اول کفر مطلق، یعنی انہاں تمام چیزاں دا انکار کرنا جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے ک‏ے آئے نيں، دوسرے کفر مقید یعنی انہاں وچو‏ں بعض چیزاں دا انکار کرنا۔ اوہ کفر مقیّد دے اثبات دے لئی اصحاب دے عمل نو‏‏ں دلیل دے عنوان تو‏ں پیش کردا اے، کہ جو لوک زکوٰة ادا نئيں کردے سن جدو‏ں کہ کلمہ شھادتین دا اقرار کردے سن تے نماز و روزہ تے حج بجالاندے سن فیر وی اصحاب انہاں نو‏‏ں کافر سمجھدے سن ۔(۳۰۴)

آلو سی اپنی گلاں تو‏ں اس طرح نتیجہ کڈدے نيں کہ قبور د‏‏ی عبادت کرنے والےآں(یعنی زائرین قبور) نو‏‏ں صرف اس وجہ تو‏ں کہ اوہ نماز پڑھدے نيں روزہ رکھدے نيں تے بعث وقیامت اُتے ایمان رکھدے نيں، مسلما‏ن نئيں کہیا جاسکتابلکہ اوہ مشرک نيں۔

یہ گل طے اے کہ ایہ گلاں محمد بن عبد الوہاب د‏‏یاں کتاباں تو‏ں اخذ شدہ نيں تے محمد بن عبد الوہاب د‏‏یاں کتاباں تے رسالےآں وچ تفصیل دے نال بیان ہوئیاں نيں۔(۳۰۵)

اس سلسلہ وچ وضاحت

غیر وہابیاں دا اس گل اُتے عقیدہ اے کہ جو شخص بولی اُتے شھادتین جاری کرے تے نماز روزہ بجالائے زکوٰة ادا کرے تے دین اسلام دے ضروریات دا معتقد ہوئے تاں اس دا شمار مسلماناں د‏‏ی فھرست وچ ہوئے گا، تے اس د‏ی جان ومال محفوظ اے، تے انہاں دا ایہ عقیدہ سیرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عین مطابق تے اسلام دے مسلمات وچو‏ں اے ،اس سلسلہ وچ صحیح بخاری، مسند احمد ابن حنبل تے دوسری معتبر کتاباں وچ متعدد احادیث بیان ہوئیاں نيں، گذشتہ زمانہ تو‏ں اج تک تمام مسلماناں دے فرقےآں د‏‏ی سیرت وی یھی رہی اے، تے مختلف مذاہب دے علمائے اسلام دا اس سلسلہ وچ اتفاق تے اجماع اے:

احمد ابن حنبل عمر تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت کردے نيں:

”اُمِرْتُ اَنْ اُقَاتلَ النَّاْسَ حَتّٰی یَقُوْلُوا : لاٰ اِٰلهَ اِلاّٰ اللّٰه فَمَنْ قاَلَ لاٰ اِلٰهَ اِلاّٰ اللّٰه فَقَدْ عَصُُمَ مِنِّی مَالُهُ وَنَفْسُهُ اِلاّٰ بِحَقِّهِ وَحِسَابُهُ عَلٰی اللّٰهِ تَعَالیٰ “(۳۰٦)

”خدا وندعالم نے مینو‏ں حکم فرمایا اے کہ لوکاں نال جنگ کراں ایتھ‏ے تک کہ کلمہ” لا الہ الا اللّٰہ“ بولی اُتے جاری کرن تے جس شخص نے وی کلمہ لا الہ الا اللّٰہکا اقرار کرلیا اس د‏ی جان ومال محفوظ اے مگر ایہ کہ کوئی دوسرا حق درمیان وچ ہو، تے اس دا حساب خدا دے ھاتھ وچ ا‏‏ے۔

شیخ محمود شَلتُوت (جامع الازھر دے سابق سربراہ) کہندے نيں کہ خدائے وحدہ لاشریک تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نبوت دا اقرار (اَشْهَدُ اَنْ لاٰ اِلَهَ اِلاّٰ اللّٰهَ وَاَنَّ مُحَمَّداً رَسُوْلُ اللّٰهِ ) انسان دے لئی اک کلید اے اوہ جس تو‏ں اسلام وچ داخل ہوسکدا اے تے اس اُتے اسلامی احکا‏م جاری ہونگے۔(۳۰٧)

کسی دے بارے وچ کفر دا فتویٰ لگانا

وہابیاں تے ابن تیمیہ دے عقائد د‏‏ی بحث وچ ایہ گل بیان ہوچک‏ی کہ ایہ لوک اپنے علاوہ سبھی دوسرے مسلماناں نو‏‏ں کافر تے مشرک کہندے نيں، تے دوسرےآں اُتے بہت جلد کفر دا فتویٰ لگیا دیندے نيں، جدو‏ں کہ خود رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب تے مختلف فرقےآں دے وڈے وڈے علماء دا طریقہ ایہ نئيں سی، جنہاں چیزاں نو‏‏ں ایہ لوک کفر وشرک دا باعث سمجھدے نيں، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب تے دینی رہبراں د‏‏ی نظر وچ اوہ امور موجب کفر وشرک نئيں سن ۔

اگر مسلما‏ن ہونے دے لئی شھادتین دا اقرار کرنا کافی نہ ہواورتوحید دا مفہوم ابن تیمیہ تے اس دے ہمنوااں نے ہی صحیح سمجھیا اے، تاں فیر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ دے زمانہ جاہلیت دے اکثرعرب سن جنہاں وچو‏ں بعض لوک مولفة القلوب سن، انہاں دے اسلام نو‏‏ں کس طرح قبول کيتا جاسکدا اے، جدو‏ں کہ صحاح ستہ تے اہل سنت د‏‏ی دوسری معتبر کتاباں تے دوسرے فرقےآں د‏‏یاں کتاباں دے لحاظ تو‏ں اوہ لوک جو صرف بولی تو‏ں شھادتین دا اقرار کردے سن، انہاں کومسلما‏ن تصور کيتا جاندا سی، جدو‏ں کہ صدر اسلام وچ اکثر لوک ایتھ‏ے تک کہ خود اصحاب کرام اسلام دے صحیح معنی تو‏ں آگاہ نئيں سن تے صرف بولی تو‏ں کلمہ شھادتین کہنے اُتے انہاں د‏‏ی جان ومال محفوظ ہوجاندا سی تے انہاں نو‏‏ں مسلما‏ن حساب کيتا جاندا سی، لیکن وہابیاں دا کہنا ایہ اے کہ جو شخص کلمہ شھادتین دا اقرار کرے تے نماز پڑھے، روزہ رکھے، حج بجالائے تے اسلام د‏‏ی دوسری ضروریات نو‏‏ں قبول کردے ہوئے انہاں پربھی عمل کرے لیکن اگردینی بزرگاں د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جائے تاں ایسا شخص مشرک اے کیونجے اس نے غیر خدا نو‏‏ں خدا د‏‏ی عبادت وچ شریک قرار دتا اے، جدو‏ں کہ جے کسی وی زائر تو‏ں چاہے اوہ شیعہ ہوئے یا سنی ،ایہ سوال کرن کہ تسيں کس لئے زیارت دے لئی جاندے ہو؟ تاں اس دا جواب ایہ ہوئے گا : اوہ خدا دا خاص بندہ اے تے اس نے خدا دے وظائف دوسرےآں تو‏ں بھتر انجام دتے نيں تے اسيں خدا د‏‏ی خوشنوی دے لئی اس د‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں۔ اس دے لئی دعا کردے نيں تے اس د‏ی تعظیم د‏‏ی کوشش کردے نيں۔

یہ گل واضح اے کہ کسی ایداں دے شخص دے بارے وچ کفر و شرک دا فتویٰ لگانا حقیقت اسلام دے مخالف تے سیرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہور سلف صالح تے دینی رہبراں د‏‏ی سیرت دے خلاف ا‏‏ے۔

اس موقع اُتے مناسب اے کہ کسی دے بارے وچ کفر و شرک دے فتوے لگانے دے بارے وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ، اصحاب تے دینی رہبراں د‏‏ی سیرت د‏‏ی روشنی وچ کتاب”الاسلام بین السنة والشیعہ “ تو‏ں کچھ چیزاں بیان کردتی جاواں تاکہ معلوم ہوجائے کہ کسی موحد تے مسلما‏ن دے کفر دا فتویٰ اِنّی آسانی تو‏ں نئيں لگایا جاسکدا، تے کروڑاں مسلماناں نو‏‏ں ایسی چیزاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جو کدی وی توحید تے عبادت خدا دے منافی نئيں نيں، وڈی آسانی تو‏ں کافر نئيں کہیا جا سکدا ۔

کسی اُتے کفر دا حکم لگانا خدا دا کم اے

اسلام قول تے فعل دے ذریعہ ظاہر ہُندا اے تے انھاں اقوال تے افعال د‏‏ی وجہ تو‏ں میراث دا مسئلہ وی جاری ہُندا اے، تے لوکاں دا نماز پڑھنا زکوٰة دینا حج بجالیانا وغیرہ ایداں دے امور نيں جنہاں دے ذریعہ انسان کفر تو‏ں نکل ک‏ے ایمان د‏‏ی منزل وچ آجاندا ا‏‏ے۔(۳۰۸)

ہاں اُتے چند دینی رہبراں دے اقوال آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کردے نيں:

”میں کسی اہل قبلہ نو‏‏ں کافر نئيں جانتا“(۳۰۹)

”پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد لوکاں وچ بوہت سارے مسائل وچ اختلاف پیدا ہوگیا تے مختلف فرقے پیدا ہوگئے، اسلام انہاں سب نو‏‏ں اک جگہ جمع کردیندا اے تے سب اُتے مسلما‏ن دا اطلاقہُندا اے “(۳۱۰)

”میں کسی اہل قبلہ دے کفر دا فتویٰ نئيں دیتا“(۳۱۱)

”میں کسی وی عنوان شھادتین کہنے والےآں نو‏‏ں کافر نئيں کہتا“(۳۱۲)

”اگر میرے بدن دا گوشت درندے کہالےں، وچ اسنو‏ں اس چیز تو‏ں بھتر سمجھدا ہاں کہ خدا تو‏ں اس حال وچ ملاقات کراں کہ کسی ایداں دے شخص نال دشمنی رکھاں جو خدائے وحدہ لاشریک تے نبوت حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے اعتقاد رکھدا ہو“(۳۱۳)

”میں کسی وی اسلامی مذہب نال تعلق رکھنے والےآں نو‏‏ں کافر نئيں کہہ سکتا“(۳۱۴)

”کسی وی موحد انسان نال دشمنی جائز نئيں اے اگرچہ اسنو‏ں ہويا وہوس نے حق تو‏ں منحرف ہی کیو‏ں نہ کر دتا ہو“(۳۱۵)

آخر کلام وچ اسيں حضرت امام صادق ںکے کلام نو‏‏ں پیش کردے نيں، چنانچہ آپ نے فرمایا: ”مسلما‏ن،مسلما‏ن دا بھائی اے تے ہر مسلما‏ن اپنے مسلما‏ن بھائی د‏‏ی اکھ، آئینہ ،اور راہنما اے جس تو‏ں اوہ خیانت نئيں کردا تے نہ ہی اسنو‏ں دہوکہ دیندا، تے نہ ہی اس د‏ی غیبت دے لئی اپنا منھ کھولدا ا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سیرت تے آنحضرت دا فرمان کہ آپ نے فرمایا کہ جو شخص اس حال وچ مرے کہ خدا دے علاوہ کسی نو‏‏ں خدا نہ جانے تاں ایسا شخص بہشت وچ داخل ہوئے گا۔(۳۱٦)

ہم دیکھدے نيں کہ جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مُعاذ بن جَبَل نو‏‏ں یمن وچ تبلیغ دے لئی بھیجیا تاکہ لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف بلائےں تاں آپ نے انہاں تو‏ں تاکید د‏‏ی کہ خدا اُتے ایمان د‏‏ی حقیقت تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رسالت دے اعتراف اُتے اکتفاء کرنا، پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں تو‏ں کہیا: تسيں اس قوم دے پاس جارہے ہوئے جو اہل کتاب نيں، انہاں نو‏‏ں ایہ دسنیا کہ تسيں اُتے خداوندعالم نے روزانہ پنج وقت د‏‏ی نمازاں واجبکیتیاں نيں تے جے اوہ لوک قبول کردے نيں تاں فیر انہاں دے مالداراں تو‏ں کہنا کہ تسيں اُتے زکوٰة واجب اے تاکہ اوہ فقیراں وچ تقسیم کيت‏ی جائے۔

جو شخص اپنے دل وچ اس گل دا معتقد ہوئے کہ جنت ودوزخ خدا دے حکم تے اس دے فرمان دے تحت اے تے کِسے اُتے کفر تے ایمان دا حکم لگانا تے انسان دے دل د‏‏ی گھرائیاں دا حال جانناخدا تو‏ں مخصوصھے، ایداں دے شخص نے چاہے اوہ کتنا وڈا ہو،عالم ہوئے یامعجز نما ہوئے اس نے انہاں اعتقادات دے باوجود خدا دے سامنے بزرگی وبڑائی د‏‏ی جرات د‏‏ی اے ۔

اسی طرح جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سنیا کہ انہاں دے ربیب اُسامہ بن زید نے میدان جنگ وچ اس شخص نو‏‏ں قتل کردتا جس نے بولی پرکلمہ توحید جاری کيتا سی، تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بہت ناراض ہوئے تے جدو‏ں اُسامہ بن زید نے ایہ عذر پیش کيتا کہ اس نے جان دے خوف تو‏ں ایہ کلمہ بولی اُتے جاری کيتا سی (یعنی صرف اپنی جان بچانے دے لئی کلمہ پڑھیا سی) تاں آپ نے اُسامہ دے عذر نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے فرمایا کہ کیہ تسيں نے اس دا دل چیر کر دیکھ لیا سی کہ اس دا ایہ شھادتین دا اقرار اعتقاد تو‏ں سی یا خوف سے؟ تے ایہ گل معلوم اے کہ ایمان د‏‏ی جگہ انسان دا دل ہُندا اے تے دل دے اسرار تو‏ں صرف خدا ہی واقف ہُندا اے کوئی دوسرا انہاں تو‏ں واقف نئيں ہوسکدا۔

اسی طرح جدو‏ں عمر نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں عبد اللہ ابن اُبیّ (جو منافقاں دا سردار سی) دے قتل د‏‏ی اجازت منگی، تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ جے تسيں ایہ کم کروگے تاں لوک ایہ کدرے گے کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے ہی اصحاب نو‏‏ں قتل کررہے نيں، گویا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنی اس گل تو‏ں عمر تے دوسرے لوکاں نو‏‏ں ایہ سمجھانا چاہندے سن کہ اسلام فقط ظاہر اُتے حکم کردا اے چاہے شک تے تردید دے نال ہوئے۔(۳۱٧)

شیخ سلیمان جو محمد بن عبد الوہاب دے بھائی سن تے محمد بن عبد الوہاب دے سخت مخالفین وچ شمار ہُندے سن، انھاں نے اپنے بھائی محمد بن عبد الوہاب جو تمام مسلماناں نو‏‏ں کافر و مرتد کہندا سی د‏‏ی ردّ وچ اک کتاب ”الصواعق الالٰھیہ“لکھی جس وچ (۵۲) حدیثاں ایسی لکھایاں نيں جس وچ ہر اس شخص نو‏‏ں مسلما‏ن کہیا گیا اے جس نے بولی پرکلمہ لا الہ اللہ نو‏‏ں جاری کيتا تے بہت ساریاں ایسی حدیثاں لکھياں جس وچ ہر اس شخص نو‏‏ں کافر کہیا گیا اے جو کسی مسلما‏ن نو‏‏ں کافر کھے۔(۳۱۸)

۳۔ خداوند عالم دے لئی جھت دا ثابت کرنا

وہابی، ابن تیمیہ د‏‏ی پیروی کردے ہوئے کیونجے اوہ قرآن تے احادیث دے ظاہر اُتے عمل کردے نيں تے تاویل و تفسیر دے قائل نئيں نيں بعض آیات تے احادیث دے ظاہر تو‏ں تمسک کردے ہوئے خداوندعالم دے لئی جھت نو‏‏ں ثابت کردے نيں تے اسنو‏ں اعضاء وجوارح والا مندے نيں۔

اس سلسلہ وچ آلوسی کاکہنا اے : وہابی انہاں احادیث د‏‏ی تصدیق کردے نيںجنہاں وچ خداوند عالم دے آسمانِ دنیا (آسمان اول) اُتے نازل ہونے دا تذکرہ اے، اوہ کہندے نيں کہ خداوندعالم عرش تو‏ں آسمان دنیا اُتے نازل ہُندا اے تے ایہ کہندا اے :هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ ؟کیہ کوئی استغفار کرنے والا اے کہ وچ اس دے استغفار نو‏‏ں قبول کراں۔

اسی طرح اوہ ایہ وی اقرار کردے نيں کہ خداوندعالم روز قیامت عالم محشر وچ آئے گا کیونجے خود اس نے فرمایا اے:

( وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفّاً صَفّاً ) (۳۱۹)

”اور تواڈا پرور دگار تے فرشتے صف در صف آجاواں گے“۔

خدا اپنی مخلوق تو‏ں جس طرح وی چاہے نیڑے ہوسکدا اے جداں کہ ارشاد ہُندا اے:

( وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ ) (۳۲۰)

”اور اسيں اس د‏ی رگ گردن تو‏ں زیادہ نیڑے نيں۔ “

آلوسی اک دوسری جگہ کہندے نيں کہ اگرچہ وہابی خداوندعالم دے لئی جھت کوثابت کردے نيں لیکن مُجسِمّہ نئيں نيں(۳۲۱) (یعنی خدا نو‏‏ں جسم والانھاں مندے) تے کہندے نيں کہ روز قیامت مومنین بغیر کسی کیفیت تے احاطہ دے خداوندعالم دا دیدار کرن گے ۔(۳۲۲)

اسی طرح وہابی لوک بعض آیات دے ظاہر نو‏‏ں دیکھدے ہوئے خداوند عالم دے لئی اعضاء وجوارح ثابت کردے نيں مثلاً اس آیہ شریفہ

( بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوْطَتَاْنِ ) (۳۲۳)

(خدا دے دونے ھاتھ تاں کھلے نيں)سے خداوندعالم دے لئی دو ھاتھ ثابت کردے نيں تے ايس‏ے طرح اس آیہ شریفہ( وَاْصْنَعِ الْفُلْكَ بِاَعْیُنِنَا ) (۳۲۴) دے ظاہر تو‏ں خدا دے لئی دو اکھاں تے اس آیہ کریمہ( فَثَمَّ وَجْهُ اللّٰهِ ) (۳۲۵)

کے ذریعہ خدا دے لئی چھرہ تے صورت ثابت کردے نيں۔

اور خدا دے لئی انگلیاں نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی انہاں دے پاس اک روایت اے جس نو‏‏ں محمد بن عبد الوہاب نے کتاب توحید دے آخر وچ بیان کيتا اے:

”اِنَّ اللّٰهَ جَعَلَ السَّمَوٰاتِ عَلٰی اِصْبَعٍ مِنْ اَصَابِعِه وَالاَرْضَ عَلٰی اِصْبَعٍ وَالشَّجَرَ عَلٰی اِصْبِعٍ اِلٰی آخِرِه “(۳۲٦)

خداوندعالم نے آسماناں نو‏‏ں اپنی اک انگلی اُتے تے زمین نو‏‏ں اک انگلی اُتے ايس‏ے طرح درختاں نو‏‏ں اک انگلی اُتے اٹھا رکھیا ا‏‏ے۔

خداوند عالم د‏‏ی صفات دے بارے وچ

صاحب فتح المجید کہندے نيں: تمام اہل سنت والجماعت چاہے متقدمین ہاں یا متاخرین، انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ خدا دے اوہ صفات جنہاں نو‏ں خود خدانے قرآن مجید وچ بیان کيتا اے یا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خدا نو‏‏ں انہاں صفات تو‏ں متصف کيتا اے ،وہ خداوندعالم دے لئی ثابت تے مسلّم نيں لیکن خداوندعالم نو‏‏ں انہاں صفات وچ کِسے مخلوق دے مانند قرار نئيں دتا جاسکدا۔

کیونجے خداوندعالم اپنے صفات وچ مانند تے شبیہ رکھنے تو‏ں پاک ومنزہ اے، جداں کہ ارشاد ہُندا اے:

( لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَئْيٌ وَهو السَّمِیْعُ الْبَصِیْرُ ) (۳۲٧)

”اس دا جداں کوئی نئيں اوہ سب د‏‏ی سننے والا تے ہر چیز دا دیکھنے والا اے “۔

جس طرح خداوندعالم اک حقیقی ذات اے جس د‏‏ی کوئی شبیہ نھاں، ايس‏ے طرح خداوندعالم دے حقیقی صفات وی نيں جنہاں تو‏ں مخلوق د‏‏ی کوئی صفت شباہت نئيں رکھدی، جے کوئی شخص انہاں چیزاں دا منکر ہوجائے جنہاں نو‏ں خداوندعالم نے خود تو‏ں متصف کيتا اے یا اس دے ظاہری معنی د‏‏ی تاویل تے تفسیر کرے (مثلاً ایہ کھے کہ اس آیت وچ ( یَدُ اللّٰهِ فَوْقَ اَیْدِیْهم ) وچ ھاتھ تو‏ں مراد خدا د‏‏ی قدرت اے ) ایداں دے شخص دا مذہب جہمی(۳۲۸) اے، تے اس دا راستہ مومنین دے راستہ تو‏ں وکھ ا‏‏ے۔(۳۲۹)

۴۔ گذشتہ انبیاء دے بارے وچ

شیخ محمد بن عبد الوہاب اپنی کتاباں تے رسالےآں وچ نبوت د‏‏ی گفتگو کردے ہوئے جناب نوح نو‏‏ں پہلا نبی کہندا اے:

”اَوَّلُهم (اَوَّلُ الاَنْبِیَاءْ) نُوْحٌ وَآخِرُهم مُحَمَّد صلی الله علیه و آله وسلم “

”انبیاء وچ سب تو‏ں پہلے جناب نوحںاور آخری نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نيں“

اور اس سلسلہ وچ قرآن مجید د‏‏ی آیت نو‏‏ں دلیل دے طورپر بیان کيتا اے مثلاً ایہ آیہ کریمہ:

( اِنَّا اَوْحَیْنَا اِلَیْكَ كَمَا اَوْحَیْنَا اِلٰی نُوْحٍ وَالنَّبِیِّیّْنَ مِنْ َبعْدِه ) (۳۳۰)

”اساں نے آپ اُتے وحی نازل د‏‏ی جس طرح نوح تے انہاں دے بعد دے انبیاء د‏‏ی طرف وحی د‏‏ی تھی“۔

۵۔ شفاعت تے استغاثہ

شیخ محمد بن عبد الوہاب کہندا اے :خداوندعالم نے جنہاں عبادتاں دا حکم کيتا اے اوہ ایہ نيں: اسلام، ایمان، احسان، دعا، خوف ورجا، توکل، رغبت، زہد،استقامت، استغاثہ، قربانی تے نذر، ایہ تمام چیزاں صرف خدا وندعالم دے لئی نيں۔(۳۳۱)

شفاعت دے بارے وچ حافظ وھبہ کہندے نيں کہ وہابی روز قیامت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شفاعت دے منکر نئيں نيں تے جداں کہ بہت ساریاں روایات وچ وارد ہويا اے ،وہ شفاعت نو‏‏ں دوسرے انبیاء،

فرشتےآں، اولیاء اللہ تے (معصوم) بچوںدے لئی وی مندے نيں، لیکن شفاعت نو‏‏ں اس طرح طلب کيتا جائے کہ بندہ خدا تو‏ں درخواست کرے کہ پیغمبر نو‏‏ں اس دا شفیع قرار دے مثلا ًیوںکھے:

”اَللّٰهم شَفِّعْ نَبِیِّنَا مُحَمَّداً فِیْنَا یَوْمَ الْقِیَامَة، اَللّٰهم شَفِّعْ فِیْنَا عِبَادَكَ الصَّاْلِحِیْنَ“

”خداوندا ! ساڈے نبی حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں روز قیامت ساڈا شفیع قرار دے، خداوندا ! اپنے صالح بندےآں نو‏‏ں ساڈا شفیع قرار دے“۔

لیکن ”یَا رَسُوْلَ اللّٰهِ، یَا وَلِیّ اللّٰهِ اَسْالُكَ الشَّفَاعَةَ “ یا ايس‏ے طرح دے دوسرے لفظاں مثلاً ”یَا رَسُوْلَ اللّٰهِ اَدْرِكْنِی، یَا اَغِثْنِی “زبان اُتے جاری کرنا خدا دے نال شرک ا‏‏ے۔(۳۳۲)

ابن قیم کہندا اے کہ شرک دے قسمیں وچو‏ں اک قسم مُرداں تو‏ں استغاثہ کرنا یا انہاں د‏‏ی طرف توجہ کرنا وی اے، مُردے کسی کم اُتے قادر نئيں نيں، اوہ خود تاں اپنے لئے نفع ونقصان دے مالک نيں نھاں، پھرکس طرح استغاثہ کرنے والےآں د‏‏ی فریاد نو‏‏ں پہونچ سکدے نيں، یا خدا د‏‏ی بارگاہ وچ شفاعت کرسکدے نيں؟۔

شیخ صُنعُ اللہ حنفی کہندا اے کہ اج کل مسلماناں دے درمیان ایداں دے گروہ پیدا ہوگئے نيں جو اس گل دا دعویٰ کردے نيں کہ اولیاء اللہ د‏‏ی کرامتاں وچو‏ں اک کرامت ایہ وی اے کہ اوہ اپنی زندگی یا موت دے بعد وی بعض تصرفات کرسکدے نيں مثلاً جو لوک مشکلات تے پریشانیاں دے وقت انہاں تو‏ں استغاثہ کردے نيں اوہ انہاں دیاں مشکلاں نو‏‏ں دور کردیندے نيں، ایہ لوک قبور د‏‏ی زیارتاں دے لئی جاندے نيں، تے وہاںطلب حاجت کردے نيں، تے ثواب د‏‏ی غرض تو‏ں اوتھ‏ے اُتے قربانی و نذر وغیرہ کردے نيں۔

شیخ صنع اللہ ایتھ‏ے اُتے اس طرح اپنا عقیدہ بیان کردا اے کہ انہاں گلاں وچ افراط وتفریط بلکہ ہمیشگی عذاب اے تے انہاں تو‏ں شرک د‏‏ی بو آندی ا‏‏ے۔(۳۳۳)

ابن سعود ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ وچ مکہ معظمہ وچ د‏‏ی جانے والی اپنی تقریر وچ کھدا اے کہ ”عظمت تے کبریائی خداوندعالم تو‏ں مخصوص اے تے اس دے علاوہ کوئی معبود نھاں، تے ایہ گلاں انہاں لوکاں د‏‏ی ردّ وچ نيں جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں پکاردے نيں تے انہاں تو‏ں حاجت طلب کردے نيں۔

جدو‏ں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کچھ وی اختیار تے قدرت نئيں اے تے توحید خداوندعالم تو‏ں مخصوص اے، تے ايس‏ے د‏‏ی عبادت ہونا چاہیدا تے امید تے خوف تے تمنا خدا وندعالم تو‏ں ہونی چاہیدا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت ايس‏ے طرح ہور انبیاءعلیهم السلامکی نبوت، صرف لوکاں نو‏‏ں توحید دا سبق پڑھانے دے لئی سی۔(۳۳۴)

شیخ صنع اللہ کہندے نيں کہ ظاہری تے معمولی کمیں وچ استغاثہ جائز اے ،مثلاً جنگ، یا دشمن تے درندہ دے سامنے کسی تو‏ں مدد طلب کيت‏ی جاسکدی اے، لیکن معنوی امور وچ کِسے تو‏ں استغاثہ کرنا مثلاً انسان اُتے یشانیاں دے عالم وچ ، بیماری کے، یا غرق ہونے دے خوف تو‏ں یا روزی طلب کرنے وچ کِسے دوسرے تو‏ں استغاثہ نئيں کرسکدا بلکہ انہاں چیزاں وچ صرف خدا تو‏ں استغاثہ کرنا چاہیدا تے کِسے غیرخدا تو‏ں استغاثہ جائز نئيں ا‏‏ے۔(۳۳۵)

زینی دحلان محمد بن عبد الوہاب دا قول نقل کردے نيں کہ جے کوئی شخص پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا دوسرے انبیاءعلیهم السلامسے استغاثہ کرے یا انہاں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں پکارے، یا انہاں تو‏ں شفاعت طلب کرے تاں ایسا شخص مشرکاں د‏‏ی طرح اے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور انبیاء د‏‏ی قبروںکی زیارت وی خدا دے نال شرک اے، تے زیارت کرنے والے مشرکاں د‏‏ی طرح نيں جو بتاں دے بارے وچ کہندے سن :

( مَانَعْبُدُهم اِلاّٰ لِیُقَرِّبُونَا اِلَی اللّٰهِ زُلْفٰی ) (۳۳٦)

”اساں انہاں د‏‏ی پرستش صرف اس لئی کردے نيں کہ ایہ سانو‏ں اللہ تو‏ں نیڑے کرداں گے“۔

محمد بن عبد الوہاب اس بارے وچ ہور کہندے نيں کہ جو لوک اہل قبور تو‏ں شفاعت طلب کردے نيں انہاں دا شرک زمان جاہلیت دے بت پرستاں دے شرک تو‏ں وی زیادہ ا‏‏ے۔(۳۳٧)

استغاثہ دے بارے وچ وضاحت

سید احمد زینی دحلان (مکہ معظمہ دے مفتی) گذشتہ مطلب دے بعد اس طرح کہندے نيں:ان عقائد د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی کتاباں وچ مذکورہ استدلال نو‏‏ں باطل تے غیر صحیح قرار دیاگیا، کیونجے جو مومنین پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور اولیاء اللہ تو‏ں استغاثہ کردے نيں اوہ نہ انہاں نو‏‏ں خدا سمجھدے نيں تے نہ ہی خدا دا شریک، بلکہ انہاں دا تاں اعتقاد ایہ ہُندا اے کہ ایہ سب خدا د‏‏ی مخلوق نيں تے انہاں نو‏‏ں کسی وی صورت وچ مستحق عبادت نئيں مندے، برخلاف مشرکین دے جنہاں دے بارے وچ مذکورہ تے ہور آیات نازل ہوئیاں نيں کہ اوہ خود بتاں نو‏‏ں مستحق عبادت سمجھدے سن، تے انہاں بتاں دے لئی ایسی عظمت دے قائل سن جس طرح خدا د‏‏ی عظمت دے قائل ہُندے نيں، لیکن مومنین کرام انبیاءعلیهم السلامکو مستحق عبادت نئيں جاندے تے انہاں دے لئی خدا تو‏ں مخصوص عظمت دے وی قائل نئيں نيں، بلکہ انہاں دا عقیدہ تاں صرف ایہ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور انبیاء کرام خدا دے ولی تے اس دے منتخب بندے نيں، تے خود خداوندعالم انہاں دے وجود تو‏ں اپنے ہور بندےآں اُتے رحم کردا اے، لہٰذا ابنیاءعلیهم السلام تے اولیاء اللہ د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت صرف انہاں حضرات تو‏ں تبرک حاصل کرنے دے لئی ہُندی ا‏‏ے۔(۳۳۸)

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں پکارنے تے آنحضرت تو‏ں استغاثہ کرنے دے بارے وچ مرحوم علامہ الحاج سید محسن امین صاحب کتاب ”خلاصة الکلام“ تو‏ں نقل کردے نيں کہ مسیلمہ کذاب نال جنگ دے دوران اصحاب رسول دا نعرہ ”وامحمداہ، وامحمداہ“ سی تے جس وقت عبد اللہ ابن عمر دے پیر وچ درد ہويا تاں اس تو‏ں کہیا گیا کہ جس نو‏‏ں تسيں سب تو‏ں زیادہ چاہندے ہوئے اسنو‏ں یاد کرو، تاں اس نے ”وامحمداہ“ کہیا تے اس دے پیر دا درد ختم ہوگیا، ايس‏ے طرح دوسرے واقعات نيں جنہاں وچ آنحضرت تو‏ں استغاثہ نو‏‏ں بیان کيتا گیا اے،(۳۳۹)

شفاعت دے سلسلہ وچ انس بن مالک اس طرح روایت کردے نيں:

”لِكُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةٌ قَدْ دَعَا بِها فَاسْتُجِیْبَ، فَجَعَلْتُ دَعْوَتِی شَفَاعَةً لِاُمَّتِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ“

”ھر نبی دے لئی خداوندعالم نے کچھ مستجاب دعاواں معین د‏‏ی سن تے انہاں د‏‏ی اوہ دعاواں قبول ہوگئياں لیکن ميں نے اپنی دعا نو‏‏ں روز قیامت وچ اپنی امت د‏‏ی شفاعت دے لئی باقی رکھیا اے “

اسی طرح ابوھریرہ تو‏ں اک دوسری روایت اے جس وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فرماندے نيں:

”لِكُلِّ نَبِیٍّ دَعْوَةٌ یَدْعُوْ بِها وَاُرِیْدُ اَنْ اَخْتَبِیَ دَعْوَتِی شَفَاعَةً لِاُمَّتِی فِیْ الآخِرَةِ “(۳۴۰)

”ھر پیغمبر نے خداوندعالم تو‏ں کچھ نہ کچھ دعاواںکیتیاں نيں تے ميں نے اپنی دعا نو‏‏ں روز قیامت وچ اپنی امت د‏‏ی شفاعت دے لئی باقی رکھیا اے “۔

شیخ عبد الرحمن آل شیخ د‏‏ی تحریر دے مطابق قیامت دے دن مخلوق خدا، انبیاءعلیهم السلام دے پاس جمع ہوک‏ے عرض کرن گی کہ آپ خدا دے نزدیک ساڈی شفاعت کرن، تاکہ روز محشر دیاں مشکلاں تو‏ں نجات حاصل ہوجائے۔(۳۴۱)

٧۔ غیر خدا نو‏‏ں ”سید“ یا ”مولا “ کہہ ک‏ے خطاب کرنا شرک اے

مرحوم علامہ امین ، ہدیة السنیہ رسالہ تو‏ں نقل کردے نيں کہ صاحب رسالہ نے زیارت قبور د‏‏ی حرمت بیان کرنے دے بعد اس طرح کہیا اے کہ قبراں وچ دفن شدہ لوکاں نو‏‏ں پکارنا تے انہاں تو‏ں استغاثہ کرنا یا ”یَا سَیّدی وَمَولای اِفْعَل كَذَا وَکذَا “ (اے میرے سید ومولا میری فلاں حاجت روا کرن) جیسےلفظاں تو‏ں پکارنا، تے اس طرح د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں بولی اُتے جاری کرنا گویا ”لات وعزّیٰ“ د‏‏ی پرستش ا‏‏ے۔(۳۴۲)

اس سلسلہ وچ محمد بن عبد الوہاب کہندا اے کہ مشرکین دا لفظ ”الہ“ تو‏ں وھی مطلب ہُندا سی جو ساڈے زمانہ دے مشرکین لفظ ”سید “ تو‏ں مرادلیندے نيں۔(۳۴۳)

خلاصة الکلام وچ اس طرح وارد ہويا اے کہ محمد بن عبد الوہاب دے گمان دے مطابق جے کوئی شخص کسی دوسرے نو‏‏ں ”مولانا“ یا ”سیدنا“ کھے تاں انہاں لفظاں دا کہنے والا کافر ا‏‏ے۔(۳۴۴)

مذکورہ مطلب د‏‏ی وضاحت

مرحوم علامہ امین مذکورہ گفتگو نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے فرماندے نيں کہ کسی غیر خدا نو‏‏ں ”سید“ کہہ ک‏ے خطاب کرنا صحیح اے تے اس وچ کوئی ممانعت وی نئيں اے کیونجے اس طرح د‏‏ی گفتگو وچ کوئی شخص وی اس شخص دے لئی مالکیت حقیقی دا ارادہ نئيں کردا، اس دے علاوہ قرآن مجید وچ چند تھ‏‏اںو‏اں اُتے غیر خدا دے لئی لفظ سید استعمال ہويا اے، مثلاً جناب یحییٰ ابن زکریاں دے بارے وچ ارشاد ہُندا اے:

( وَسَیّداً وَحَصُوْرا ) (۳۴۵)

(سردار تے پاکیزہ کرداروالے جناب یحییٰ سن ) ايس‏ے طرح دوسری آیت وچ ( وَاَلْفِیَا سَیِّدَها لَدیَ الْبَابِ ) (۳۴٦)

(اور انہاں دونے نے اس دے سردار نو‏‏ں دروازے اُتے ہی دیکھ لیا)

احادیث رسول(ص) وچ وی غیر خدا دے لئی لفظ ”سید“بھت زیادہ استعمال ہويا،ایتھ‏ے تک کہ تواتر د‏‏ی حدتک بیان ہويا ا‏‏ے۔

ان احادیث دے چند نمونے یہاںذکر کيتے جاندے نيں:

اس روایت نو‏‏ں بخاری نے جناب جابر تو‏ں نقل کيتا اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

”مَنْ سَیّدُكُمْ یَا بَنِی سَلْمَة؟“

اے بنی سلمہ تواڈا سید وسردار کون اے ؟

اسی طرح ابوھریرہ تو‏ں اک روایت وچ وارد ہويا اے:

”اَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَم یَومَ القِیَامَةِ“

میں تمام اولاد آدم دا سید وسردار ہون۔

اسی طرح اک دوسری روایت وچ حضرت نے فرمایا:

”اَنَا سَیِّدُ وُلْدِ آدَمَ وَعَلِیّ سَیِّدُ الْعَرَبْ“

میں تمام اولاد آدم دا سید وسردار ہاں تے علی ںتمام عرب دے سید وسردار نيں۔

ابو سعید خدری پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں روایت کيتی اے جس وچ آپ نے فرمایا:

”اَلْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ“

حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں۔ تے ايس‏ے طرح دوسری روایتاں۔

اس دے بعد علامہ امین صاحب فرماندے نيں کہ اوہ روایات جنہاں تو‏ں اس چیز دا وہم وگمان ہُندا اے کہ لفظ سید نو‏‏ں کسی غیر خدا اُتے اطلاق کرنا صحیح نئيں اے انہاں روایات دا مقصد ”سید حقیقی“ اے جداں کہ اساں پہلے وی بیان کيتا ا‏‏ے۔(۳۴٧)

اس گل اُتے توجہ رکھنا ضروری اے کہ اس حدیث”اَلْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ سَیِّدَا شَبَابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ“ نو‏‏ں ابن تیمیہ نے نقل کيتا اے تے اس حدیث دے ذےل وچ ایہ وی کہیا کہ صحیح احادیث پیغمبر اکرممیں وارد ہويا اے کہ آپ نے امام حسن ں دے بارے وچ فرمایا: ”اِنَّ ابْنِی هَذَا سَیِّدٌ “(۳۴۸) (بے شک ایہ میرا بیٹا سید و سردار اے ) ايس‏ے طرح شرح مناوی بر جامع صغیر سیوطی وچ چند روایتاں نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ غیر خدا اُتے سید دا لفظ استعمال ہويا اے، منجملہ ایہ جملہ:

”سَیِّدُ الشُّهْدَاءِ عِنْدَ اللّٰهِ یَوْمَ القِیَامَةِ حَمْزَةُ بْنُ عَبْدِ المُطَّلِبْ“

”جناب حمزہ بن عبد المطلب قیامت دے دن خدا دے نزدیک سید الشہداء نيں“

اسی طرح ایہ حدیث وی بیان ہوئی اے:

”سَیِّدُ الْقَوْمِ خَادِمُهم، وَسَیِّدُ النَّاسِ آدَمُ وَسَیِّدُ الْعَرَبِ مُحَمَّدٌ وَسَیِّدُ الرُّوْمِصُهَیْبٌ وَسَیِّدُ الْفُرْسِ سَلْمَانٌ وَسَیِّدُ الْحَبَشَةِ بَلاٰلٌ، وَسَیِّدُ الْجِبَالِ طُوْرِ سِیْنَا وَسَیِّدَاتُ نِسَاءِ اَهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَع مَرْیَمْ وَفاَطِمَةُ وَخَدِیْجَةُ وَآسِیّة “(۳۴۹)

(کسی قوم دا سردار اس دا خادم اے، انساناں دے سردار جناب آدم ںعرباں دے سردار حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اہل روم دے سردار صھیب، اہل فارس دے سردار جناب سلمان، افریقہ دے سردار جناب بلال، تے پھاڑاں دا سردار طور سینا، تے جنت وچ عورتاں د‏‏ی سردار چارہیاں جناب مریم، جناب فاطمہ زہرا، جناب خدیجہ تے جناب آسیہ نيں۔)

اس سلسلہ وچ دوسری گل ایہ اے کہ سعودی بادشاہاں دے لئی متعدد بار لفظ” مولای “ نثر ونظم دونے وچ استعمال ہويا اے منجملہ ”ام القریٰ“ نامی اخبار مطبوعہ مکہ(۳۵۰) وچ عبد العزیز نو‏‏ں کئی بار”مولای“ کہیا گیا اے اس قصیدہ دے ضمن وچ جو عید قربان دے موقع اُتے تبریک وتہنیت پیش کرنے دے لئی کہیا گیا جس وچ دو مقام اُتے ”اَمولای“ (اے میرے مولا) کہیا گیا اے، تے اوتھ‏ے دے اخباراں تے مجلاں وچ ایہ گل عام ا‏‏ے۔

لیکن انبیاءعلیهم السلام، اولیاء تے صالحین نو‏‏ں اس طرح خطاب کرنا در حقیقت انہاں تو‏ں حاجت طلب کرنا نئيں اے بلکہ انہاں تو‏ں ایہ چاہندے نيں کہ انہاں د‏‏ی درخواست نو‏‏ں اوہ حضرات خدا وندکریم تو‏ں طلب کرن، مثلاً جس وقت انہاں تو‏ں ایہ کہیا جاندا اے کہ میری مدد کرن یعنی آپ خدا تو‏ں ایہ چاہن کہ اوہ میری مدد کرے، اس طرح د‏‏ی تفسیراں نو‏‏ں خود وہابی تسلیم کردے نيں، مثلاً انہاں آیات دے بارے وچ جنہاں وچ خداوندعالم نے بہت ساریاں مخلوقات د‏‏ی قسم کہائی اے کہندے نيں انہاں مخلوق تو‏ں مراد ” مخلوقات دا خدا“ اے نہ کہ خود اوہ مخلوقات۔

۸۔ قبور دے اُتے عمارت بنانا، اوتھ‏ے اُتے نذر تے قربانی کرنا وغیرہ

شیخ عبد الرحمن آل شیخ کاکہناہے کہ احادیث پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ ہر اس شخص دے لئی لعنت کيتی گئی اے جو قبراں اُتے چراغ جلائے یا قبراں اُتے کوئی چیز لکھے یا انہاں دے اُتے کوئی عمارت بنائے۔(۳۵۱)

حافظ وھبہ دا کہنا اے کہ قبراں دے بارے وچ چار چیزاں اُتے توجہ کرنا ضروری اے:

۱۔ قبراں اُتے عمارت وغیر ہ بنانا تے انہاں د‏‏ی زیارت کرنا۔

۲۔ اوہ اعمال جو بعض لوک قبراں دے پاس انجام دیندے نيں مثلاً دعا کرنا نماز پڑھنا وغیرہ۔

۳۔ قبراں اُتے گنبد تے انہاں دے نزدیک مسیتاں بنانا۔

۴۔ قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا۔

قبراں د‏‏ی زیارت، انہاں تو‏ں عبرت حاصل کرنا یا میت دے لئی دعا کرنا تے انہاں دے ذریعہ آخرت د‏‏ی یاد کرنا، جے سنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق ہوئے تاں مستحب اے، لیکن قبور دے لئی سجدہ کرنا یا انہاں دے لئی جانور ذبح کرنا یا انہاں تو‏ں استغاثہ کرنا شرک اے، ايس‏ے طرح انہاں اُتے تے اوتھ‏ے موجود عمارت اُتے رنگ وروغن کرنا ایہ تمام چیزاں بدعت نيں جنہاں تو‏ں منع کيتا گیااے، ايس‏ے وجہ تو‏ں وہابیاں نے مکہ تے مدینہ وچ موجود قبراں د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں مسمار کردتا اے، جداں کہ اک صدی پہلے (حافظ وھبہ د‏‏ی کتاب لکھنے تو‏ں اک صدی پہلے جو تقریباً ۱۴۰سال پہلے دا واقعہ اے ) مکہ تے مدینہ د‏‏ی قبراں اُتے موجود تمام گنبدوںکو مسمارکردیاگیا، ايس‏ے طرح حافظ صاحب کہندے نيں کہ قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی سفر کرنا وی بدعت ا‏‏ے۔(۳۵۲)

قبراں دے پاس اعتکاف کرنحالے شرک دے اسباب وچو‏ں اے بلکہ خود ایہ کم شرک اے،(۳۵۳) سب تو‏ں پہلے رافضی لوک شرک تے قبور د‏‏ی عبادت دے باعث ہوئے نيں، تے یھی اوہ لوک نيں جنھاں نے سب تو‏ں پہلے قبراں دے اُتے مسجداں بنانا شروع کیتیاں ناں۔(۳۵۴)

وہابیاں دے نزدیک نہ ایہ کہ صرف قبور د‏‏ی زیارتاں دے لئی سفر کرنا حرام اے بلکہ ایہ لوگصاحب قبر دے لئی فاتحہ پڑھنے نو‏‏ں وی حرام جاندے نيں، (اور جس وقت انھاں نے حجاز نو‏‏ں فتح کرلیا جس د‏‏ی شرح بعد وچ بیان ہوئے گی)جب وی کسی شخص نو‏‏ں قبراں اُتے فاتحہ پڑھدے دیکھدے سن اسنو‏ں تازیانے لگاندے سن، ۱۳۴۴ھ وچ جس وقت حجاز پرتازہ تازہ غلبہ ہويا سی تاں اس وقت سید احمد شریف سنوسی نو‏‏ں (جوکہ مشہورومعروف اسلامی شخصیت سن) حجاز تو‏ں باہر کردتا کیونجے انہاں نو‏‏ں مکہ معظمہ وچ جناب خدیجہ د‏‏ی قبر اُتے کھڑے ہوکرفاتحہ پڑھدے دیکھ لیا سی۔(۳۵۵)

اسی طرح وہابی حضرات اک روایت دے مطابق قبراں اُتے چراغ تے شمع جلانے نو‏‏ں وی جائز نئيں جاندے، ايس‏ے وجہ تو‏ں جس وقت تو‏ں انھاں نے مدینہ منورہ اُتے غلبہ پایا اس وقت تو‏ں روضہ نبویپر چراغ جلانے نو‏‏ں منع کردتا۔(۳۵٦)

شیخ محمد بن عبد الوہاب دا کہنا اے کہ جو شخص کسی غیر خدا تو‏ں مدد طلب کرے یا کسی غیر خدا دے لئی قربانی کرے یا اس طرح دے دوسرے کم انجام دے تاں ایسا شخص کافر ا‏‏ے۔(۳۵٧)

اسی طرح اس نے قبراں اُتے چراغ جلیانا اوتھ‏ے اُتے نماز پڑھنا یا قربانی کرنا وغیرہ جداں مسائل نو‏‏ں زمان جاہلیت دے مسائل وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔(۳۵۸)

شیخ عبد الرحمن آل شیخ (شیخ محمد بن عبد الوہاب دا پوت‏ا)کھدا اے کہ مشرک لوک جو ناں وی اپنے شرک دے اُتے رکھن ،وہ بھر حال شرک اے، مثلاً مُرداں دا پکارنے، یا انہاں دے لئی قربانی یا نذر کرنے نو‏‏ں محبت وتعظیم کانام داں ،یا اوہ نذر جو قبراں دے مجاراں تے خادمیں دے لئی کيتی جاندی اے ایہ کم وی ہندوستان دے بت خاناں د‏‏ی طرح اے، ايس‏ے طرح قبراں اُتے شمع جلانے د‏‏ی نذر یا چراغ دے تیل د‏‏ی نذر کرنا وی باطل اے مثلاً خلیل الرحمن ،ہور انبیاء تے اولیاء اللہ د‏‏ی قبراں پرشمع تے چراغ جلانے د‏‏ی نذر کرنے دے باطل ہونے وچ کوئی شک وشبہ نئيں اے، تے اس طرح د‏‏ی شمع جلیانا حرام اے چاہے کوئی انہاں د‏‏ی روشنائی تو‏ں فائدہ اٹھائے یا نہ اٹھائے.(۳۵۹)

قبور دے اُتے عمارت بنانا، اوتھ‏ے اُتے نذر تے قربانی کرنا وغیرہ دے بارے وچ وضاحت

جداں کہ معلوم اے کہ صدر اسلام دے بعد تو‏ں قبراں دے اُتے عمارتاں بنانا تے قبراں اُتے تختی لکھ ک‏ے لگانا رائج سی، چنانچہ علامہ امین اس سلسلہ وچ کہندے نيں کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جسد مبارک نو‏‏ں اک حجرے وچ دفن کيتا گیا تے جے قبرکے اُتے عمارت دا وجود جائز نئيں سی تاں پھراصحاب رسول تے سلف صالح نے اس حجرے نو‏‏ں کیو‏ں نہ گرایا ،جس وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر تھی،اور نہ صرف ایہ کہ اس حجرے نو‏‏ں نئيں گرایا بلکہ چند بار اس حجرے نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔(۳٦۰)

اسی طرح ھارون الرشید نے حضرت امیر المومنین علی ں د‏‏ی قبر مبارک اُتے گنبد بنوایا، تے ایسی ہی دوسری عمارتاں مختلف قبراں اُتے بنائی گئياں، تے کِسے نے وی اعتراض نہ کيتاجنہاں دا تذکرہ تاریخی کتاباں وچ موجود اے ۔

مجموعی طورپر قبراں گنبد وبارگاہ بنوانا تمام اسلامی فرقےآں د‏‏ی سیرت رہی اے تے ابن تیمیہ تے اس دے مریداں دے علاوہ کسی نے وی اس د‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی، خود ابن تیمیہ نے بہت ساریاں قبراں دے گنبد د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے جو اس دے زمانہ وچ لوکاں د‏‏ی نظر وچ محترم تے مشخص سن، مثلاً مدینہ منورہ وچ اوہ گنبد جوجناب عباس (پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچاکی قبر)پر سی اس دے تھلے ست افراد یعنی، جناب عباس،امام حسن، علی ابن الحسین (امام زین العابدین)، ابو جعفر محمد ابن علی (امام باقر) تے جعفر بن محمد (امام صادق) علیهم السلام دفن نيں، کہندے نيں کہ فاطمہ زہرا = د‏‏ی قبر وی ايس‏ے گنبد دے تھلے اے تے امام حسین ں دا سر وی یھاں دفن ہويا ا‏‏ے۔(۳٦۱)

ابن تیمیہ تے اس دے اصحاب کہندے نيں کہ قبراں اُتے عمارت بنانے د‏‏ی بدعت پنجويں صدی دے بعد پیدا ہوئی اے تے جس وقت وی انہاں نو‏‏ں مسمار کرنے دا موقع آجائے اس کم وچ اک دن د‏‏ی وی تاخیر کرنا جائز نئيں اے، کیونجے ایہ عمارتاں لات وعزّیٰ د‏‏ی طرح نيں بلکہ شرک دے لحاظ تو‏ں لات و عزّیٰ تو‏ں وی کدرے زیادہ نيں۔(۳٦۲)

قبراں اُتے صاحب قبر دے ناں د‏‏ی تختی لگانا اج تک رائج اے، کیونجے ایداں دے شواہد موجود نيں جنہاں تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ سن ہجری د‏‏ی ابتدائی صدیاں وچ قبراں اُتے پتھر تے تختیاں لگائی جاندیاں سن۔

مثلاً مسعودی حضرت امام جعفر صادق ںکی وفات دا تذکرہ کردے ہوئے لکھدا اے کہ آپ بقیع وچ دفن نيں جتھے آپ دے پدر بزرگوار تے جد امجد وی دفن نيں تے آپ د‏‏ی قبر اُتے مرمر دا اک پتھر اے جس اُتے ایہ عبارت لکھی اے:

”بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیْمِ، اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ مِبُیْدِ الاُمَمِ وَمُحْیِ الرَّمَمِ، هَذَاقَبْرُفَاطِمَةَ بِنْتِ رَسُولِ اللّٰهِ (ص) سَیِّدَةِ نِسَاءِ الْعَالَمِیْنَ، وَقَبْرُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ وَعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ وَقَبْرُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَیْهم السَّلاٰمُ “(۳٦۳)

ابن جبیر (چھیويں صدی ہجری دا مشہور ومعروف سیّاح)کھدا اے کہ بقیع وچ جناب فاطمہ بنت اسد د‏‏ی قبر اُتے اس طرح لکھیا ہويا اے:

”مَاضَمّ قَبْرُ اَحَدٍ كَفَاطِمَةَ بِنْتِ اَسَد رَضِی اللّٰهُ عَنْها وَعَنْ بَنِیْها “

(فاطمہ بنت اسد د‏‏ی قبر دے مانند کسی دوسرے نو‏‏ں ایسی قبر نصیب نئيں ہوئی)

اسی طرح اوہ لکھدا اے کہ جناب بلال (حضرت پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے موذن) د‏‏ی قبر جو کہ دمشق وچ واقع اے، انہاں د‏‏ی قبر اُتے جناب بلال دے ناں د‏‏ی تریخ لکھی ہوئی اے تے اک دوسری تریخ لکھی ہوئی اے جس د‏‏ی عبارت اس طرح تو‏ں اے:

”هَذَا قَبْرُ اَوْسِ بْنِ اَوْسِ الثَّقَفِیّ “

اور ايس‏ے طرح شہداء دمشق د‏‏ی قبور پرقدیمی تریخ لکھی ہوئی اے (ظاہراً اس دا مقصد تریخ دا پتھر اے ) جس وچ اس طرح لکھیا ہويا اے:

”فِی هَذَا الْمَوْضِع قَبْرُ جَمَاعَةٍ مِنَ الصَّحَابَةِ “

ان دے ناں وی لکھے ہوئے نيں۔(۳٦۴)

اسی طرح سمہودی روایت کردے نيں کہ عقیل ابن ابی طالب نے گھر وچ اک کنواںکھودا، اس دے دوران اس وچو‏ں اک پتھر نکلیا جس اُتے اس طرح لکھیا ہويا سی: ”قَبْرُ اُمِّ حَبِیْبَةِ بِنْتِ صَخْرِ بْنِ حَرْبٍ “جب جناب عقیل نے اس پتھر نو‏‏ں دیکھیا تاں انھاں نے اس کنويں نو‏‏ں بند کردتا تے اس دے اُتے اک عمارت بنادی ايس‏ے طرح اک تے پتھر دریا فت ہويا جس اُتے لکھیا ہويا سی: ”اُمِّ سَلْمَةٍ زَوْجِ النَّبِیِّصلی الله علیه و آله وسلم “ تے اک قول دے مطابق بقیع تو‏ں اک پتھر نکلیا جس دے اُتے اس طرح لکھیا ہويا سی : ”هَذَا قَبْرُ اُمِّ سَلْمَةٍ زَوْجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وسلم “(۳٦۵)

سنن ابن ماجہ وچ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ایہ حدیث ”نَہٰی رَسُوْلُ اللّٰہِ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اَنْ یُكْتَبَ عَلَی الْقُبُوْرِ“ ذکر کرنے دے بعد اس طرح تحریر اے کہ سِندی نے حاکم دا قول نقل کردے ہوئے کہیا کہ اس نے اپنی کتاب مستدرک وچ مذکورہ حدیث بیان کرنے دے بعد کہیا کہ اس حدیث د‏‏ی سند صحیح اے لیکن اس اُتے عمل نئيں ہوئے ا اے تے تمام ائمہ د‏‏ی قبور اُتے لکھیا جاندا اے تے ایہ اوہ کم اے جس نو‏‏ں خلف (بعد والےآں) نے سلف (اصحاب وتابعین) تو‏ں لیا اے (۳٦٦) تے قبراں دے پتھراں اُتے لکھنے دے علاوہ رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ دے بعد تو‏ں قبروںپر نشانی لگائی جاندی سی جس طرح کہ خود پیغمبر اکرمنے عثمان بن مظعون د‏‏ی قبر اُتے اک پتھر دے عنوا ن تو‏ں نشانی لگایا۔(۳٦٧)

اسی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے بیٹے ابراہیم د‏‏ی قبر اُتے پانی چھڑکا تے اک نشانی بنائی۔(۳٦۸)

اب رہی گل کسی دے لئی گوسفند ذبح کرنا تاں اس سلسلہ وچ وی علامہ امین فرماندے نيں کہ کسی غیر خدا دے لئی اس نیت تو‏ں قربانی یا نحر کرنا کہ اس قربانی تو‏ں غیر خدا دا تقرب حاصل ہو(۳٦۹) تے قربانی کردے وقت خدا دے ناں دے بجائے غیر خدا دا ناں لیا جائے تے اس غیر خدا نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرح قرار دتا جائے، تاں ایہ کم کفر تے شرک اے، تے ایہ ايس‏ے قسم د‏‏ی قربانی اے جس نو‏‏ں وہابیاں نے گمان کيتا اے کہ دوسرے اسلامی فرقے ايس‏ے نو‏‏ں انجام دےتے نيں،جدو‏ں کہ اس دا ایہ گمان صحیح نئيں اے تے حقیقت تو‏ں دور اے، کیونجے اوہ قربانی جس نو‏‏ں مسلما‏ن قبور دے نزدیک انجام دیندے نيں اوہ خدا دے لئی ہُندی اے تے اس قربانی دا قصد اس دے علاوہ کچھ تے نئيں ہُندا کہ وچ اس ذبح نو‏‏ں خدا د‏‏ی خوشنودی دے لئی انجام دیندا ہاں تے اس دے گوشت نو‏‏ں فقراء تے خدا دے بندےآں اُتے تصدق کراں گا تے اس دا ثواب صاحب قبر دے لئی ہدیہ کراں گا، تے اس طریقہ اُتے د‏‏ی جانے والی قربانی صحیح تے بھتر اے تے یھی قربانی خدا د‏‏ی اطاعت شمار ہوئے گی، چاہے اس دا ثواب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا ہور انبیاءعلیهم السلامیا اپنے میں باپ یا کسی دوسرے نو‏‏ں ہدیہ کرے، کیونجے قربانی تو‏ں کسی مسلما‏ن دا قصد بت پرستاں د‏‏ی طرح نئيں اے کہ اوہ لوک قربانی نو‏‏ں تقرب دا وسیلہ جاندے نيں۔

اور نذر دے سلسلہ وچ جواب وی بالکل ايس‏ے طرح اے جس دا اساں حالے ذکر کيتا ا‏‏ے۔

قبور دے پاس چراغ تے شمع جلانے دے مسئلہ وچ عرض اے کہ جنہاں روایات دے ذریعہ وہابی ایہ ثابت کردے نيں کہ قبور اُتے چراغ جلیانا حرام اے، پہلی گل تاں ایہ اے کہ انہاں روایات د‏‏ی سند ضعیف اے، تے جے بالفرض انہاں د‏‏ی سند نو‏‏ں صحیح مان وی لاں کہ تاں اس دا جائز نہ ہونا یا اس وجہ تو‏ں اے کہ قبراں اُتے شمع جلانے وچ کوئی فائدہ تصور نئيں کيتا جاسکدا، لہٰذا گویا شمع جلیانا یعنی مال نو‏‏ں ضایع کرنا اے، یا انہاں روایات دا مقصد غیر انبیاء تے اولیاء اللہ د‏‏ی قبراں اُتے شمع جلانے د‏‏ی ممانعت ا‏‏ے۔

لیکن قبراں اُتے قرآن یادعا پڑھنے والےآں دے لئی یا زائرین د‏‏ی سہولت دے لئی یا انہاں لوکاں دے لئی جو پوری پوری رات قبراں دے پاس رہندے نيں تاں ایداں دے موارد دے لئی شمع جلیانا نہ مکروہ اے تے نہ حرام، بلکہ نیک کم وچ مدد دے عنوان تو‏ں اے کیونجے خداوندعالم نیکیو‏ں وچ مدد کرنے دا حکم دیندا اے :”( تَعَاوَنُوْا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْویٰ“ )

دوسری گل ایہ اے کہ تِرمذی جناب ابن عباس تو‏ں نقل کردے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک رات کسی قبر پرگئے تاں آپ دے لئی اوتھ‏ے چراغ روشن کيتا گیا، تے عزیزی (شرح جامع صغیر) دے بقولقبراں اُتے چراغ جلانے د‏‏ی ممانعت اوتھ‏ے دے لئی اے کہ جہاںکو ئی زندہ اس تو‏ں کوئی فائدہ اٹھانے والا نہ ہوئے۔(۳٧۰)

اس د‏ی وضا حت کہ رافضیاں نے ہی قبور د‏‏ی عبادت تے شرک د‏‏ی ابتداء د‏‏ی اے تے قبراں اُتے مسجد دے بانی وی یھی نيں

افسوس د‏‏ی گل تاں ایہ اے کہ کدی کدی عقیدہ ،سلیقہ یا احادیث دے سمجھنے وچ اختلاف ،تفرقہ، دشمنی تے تعصب دا سبب بن جاندا اے تے اس صورت وچ چا اے مخالف د‏‏ی دلیل کِنّی ہی منطقی کیو‏ں نہ ہو، اسنو‏ں قبول نئيں کيتا جاندا، تے جو کچھ وی اوہ کھے اسنو‏ں غلط تصور کيتا جاندا اے، جس وقت تو‏ں شیعہ مذہب بعض وجوہات د‏‏ی بناپر بوہت سارے اسلامی فرقےآں د‏‏ی نظر اعتراض دا نشانہ قرار پایا اے، (جداں کہ اساں اس کتاب وچ چند مرتبہ بیان وی کيتا اے ) شیعاں دے معمولی تو‏ں کم نو‏‏ں وی الٹا پیش کيتا جا تااے، تے اس دے علاوہ مختلف تہم تاں لگانے وچ وی کوئی کمی نئيں کيت‏‏ی جا تی۔

منجملہ زیارت دا مسئلہ جس اُتے ابن تیمیہ تے وہابیاں نے نامعلوم کِنے اعتراضات کر ڈالے، جدو‏ں کہ قبور د‏‏ی زیارت مختلف اسلامی فرقے انجام دیندے آئے نيں تے انجام دے رہے نيں، تے مذاہب اربعہ دے بزرگاں د‏‏ی بہت ساریاں قبراں دا دوسری صدی دے بعد تو‏ں عام وخاص د‏‏ی طرف تو‏ں احترام کيتا جارہاہے تے انہاں د‏‏ی زیارت ہُندی آئی ا‏‏ے۔

ہاں تک کہ اج وی مسجد النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچ آنحضرت دے روضہ مطھر تے ضریح دے سامنے بوہت سارے لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ابوبکر وعمر د‏‏ی زیارت پڑھدے نيں تے انہاں زیارتاں دے وھی جملے نيں جنہاں نو‏ں شیعہ وی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ د‏‏ی ضریحاں دے پاس پڑھدے نيں، عجیب گل اے کہ یھی کم جے دوسرے اسلامی فرقے انجام دتیاں تاں انہاں اُتے اعتراض نئيں ہُندا لیکن جے یھی کم اسيں انجام دتیاں تاں کیونجے شیعہ نيں اس وجہ تو‏ں زیارت نو‏‏ں عبادت کہہ دتا جاندا اے، تے اس زیارت دا کرنے والا مشرک کھلاندا اے، معلوم نھیںشیعہ زیارتاں وچ کیہ کہندے نيں جو دوسرے نئيں کہندے، یا کيتا نئيں کہندے جو دوسرے کہندے نيں۔(۳٧۱) ہن رہی ایہ گل کہ شیعہ حضرات نے ہی قبراں د‏‏ی عبادت تے شرک د‏‏ی بنیاد پائی اے، تے قبراں اُتے مسیتاں بنانا شروع د‏‏ی نيں، جداں کہ ایہ گل شیخ عبد الرحمن محمد بن عبد الوہاب دے پو‏تے تو‏ں نقل ہوئی اے، موصوف فتح المجید دے حاشیے وچ اس طرح کہندے نيں کہ عبیدیاں (جو خود نو‏‏ں جھوٹھ موٹ فاطمی کہندے نيں) نے ہی سب تو‏ں پہلے قبراں دے پاس مسجداں بنانا شروع کی، جداں کہ قاہرہ شھر وچ امام حسینںدے لئی اک عظیم گنبد، عمارت تے اس دے برابر وچ اک عظیم الشان مسجد بنائی۔

مذکورہ مطلب دے بارے وچ اس گل کيتی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ قبور د‏‏ی زیارت، ايس‏ے طرح قبراں اُتے عمارت یا گنبد بنانا، ایہ کم شیعاں تو‏ں مخصوص نئيں اے بلکہ شروع ہی تو‏ں اسلامی فرقے اپنے بزرگاں د‏‏ی قبراں اُتے بہترین عمارتاں بنایا کردے سن انہاں دے لئی بہت ساریاں چیزاں وقف وی کيتا کردے سن تے انہاں د‏‏ی زیارت دے لئی وی جایا کردے سن ہن وی ایہ سلسلہ جاری وساری ا‏‏ے۔

بغداد وچ ابوحنیفہ د‏‏ی قبر اُتے اک قدیمی وڈا تے سفید گنبد ہن وی موجود اے، جس د‏‏ی ابن جُبیر نے توصیف وی د‏‏ی اے،(۳٧۲) تے اج وی ابو حنیفہ د‏‏ی قبر دا گنبدبھت خوبصورت اے جس د‏‏ی دور تے نزدیک تو‏ں ہزاراں لوک زیارت دے لئی جاندے نيں، ايس‏ے طرح احمد ابن حنبل د‏‏ی قبر(۳٧۳) تے بغداد وچ شیخ عبد القادر جیلانی د‏‏ی قبر، ايس‏ے طرح مصر دے قرافہ شھر وچ امام شافعی د‏‏ی قبرمذاہب اربعہ دے بزرگاں د‏‏ی بہت ساریاں قبراں مختلف اسلامی ملکاں وچ زیارتگاہاں بنی ہوئیاں نيں۔

نجد تے حجاز وچ وہابیاں دے غلبہ تو‏ں پہلے وی بوہت سارے گنبداور عمارتاں موجود سن جنہاں د‏‏ی زیارت دے لئی لوک جایا کردے سن تے انہاں دے اُتے بہت زیادہ عقیدہ رکھدے سن، لہٰذا ایہ دعویٰ کرنا کہ قبراں د‏‏ی ریارت کيت‏ی ابتداء کرنے والے شیعہ نيں باطل تے بے بنیاد ا‏‏ے۔

اسی طرح قبراں اُتے تے انہاں دے اطراف وچ عمارتاں بنانا وی شیعاں تو‏ں مخصوص نئيں اے، بلکہ شروع ہی تو‏ں ایہ کم مختلف اسلامی فرقےآں تو‏ں چلا آرہیا اے، تے قبراں اُتے عمارتاں دا رواج سی:

ابن خلکان کہندا اے :۴۵۹ھ وچ شرف الملک ابو سعد خوارزمی ،ملک شاہ سلجوقی دے مستوفی (حساب دار) نے ابو حنیفہ د‏‏ی قبر اُتے اک گنبد بنوایا، تے اس دے برابر وچ حنفیاں دے لئی اک مدرسہ وی بنوایا، ظاہراً ابو سعد نے مذکورہ عمارت ”آلُپ ارسلان سلجوقی“ د‏‏ی طرف تو‏ں بنوائی اے (۳٧۴)

اسی طرح ”ابن عبد البِرّ“ (متوفی۴٦۳ھ)کی تحریر دے مطابق، جناب ابو ایوب انصاری د‏‏ی قبر قسطنطیہ (اسلامبول) د‏‏ی دیوار دے باہر ظا ھرہے تے لوکاں د‏‏ی تعظیم دا مر کزھے تے جدو‏ں بارش نئيں ہُندی تاں اوتھ‏ے دے مسلما‏ن انہاں تو‏ں متوسل ہُندے نيں۔(۳٧۵)

ابن الجوزی۳۸۹ھ دے واقعات نو‏‏ں قلمبند کردے ہوئے کہندا اے کہ اہل سنت مُصعب بن الزبیر د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں جس طرح شیعہ حضرات امام حسین ں د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں۔(۳٧٦)

ابن جُبیر، چھیويں صدی دا مشہور ومعروف سیاح اس طرح کہندا اے کہ مالکی فرقہ دے امام، امام مالک د‏‏ی قبر قبرستان بقیع وچ اے، جس د‏‏ی مختصر سی عمارت تے چھوٹا ساگنبد اے تے اس دے سامنے جناب ابراہیم فرزند رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر اے جس اُتے سفید رنگ دا گنبد ا‏‏ے۔(۳٧٧)

مذاہب اربعہ دے بزرگاں د‏‏ی قبراں اُتے گنبدہونا، انہاں اُتے عمارتاں بنانا، انہاں دے لئی نذر کرنا، اوتھ‏ے اُتے اعتکاف کرنا ، انہاں تو‏ں توسل کرنا ،صاحب قبر د‏‏ی تعظیم وتکریم کرنا تے اوتھ‏ے دعا دے قبول ہونے دا اعتقاد رکھنا بہت ساریاں تاریخی کتاباں وچ موجود اے تے اس وقت وی قاہرہ، دمشق تے بغداد تے دوسرے اسلامی علاقےآں وچ انہاں دے بوہت سارے نمونے تے قبراں اُتے مراسم ہُندے نيں جنھیںاج وی دیکھاجاسکدا ا‏‏ے۔

لیکن ایہ کہنا کہ شیعاں نے سب تو‏ں پہلے قبراں پرمسجداں بنائی نيں، یعنی قبراں نو‏‏ں مسجد قرار دتا اے تاں اس سلسلہ وچ چند چیزاں د‏‏ی طرف اشارہ کرنا ضروری اے:

۱۔ شیعہ عقیدہ دے مطابق قبرستان وچ نماز پڑھنا مکروہ اے لہٰذا مقبراں نو‏‏ں مسجد دے حکم وچ جاننا انہاں دے عقیدےآں دے مطابق نئيں اے، (جدو‏ں کہ اساں ابن تیمیہ دے عقائد وچ اس گل نو‏‏ں بیان کيتا اے کہ امام مالک مقبراں وچ نماز نو‏‏ں جائز جاندے سن تے ابوحنیفہ تے دوسرے لوک قبرستان وچ نماز پڑھنے نو‏‏ں مکروہ جاندے سن )

۲۔ شیعہ حضرات جو مسجداں قبراں دے پاس بنا‏تے نيں اوہ مقبراں تو‏ں کچھ فاصلہ اُتے تے مقبراں تو‏ں جدا ہُندیاں نيں، اوہ مسجد راس الحسینںجس اُتے بعض حضرات خصوصاً صاحب فتح المجید، شدت تو‏ں اعتراضات کردے نيں مقبرہ تو‏ں بالکل جدا اے تے صرف مقبرہ دے اک در تو‏ں مسجد وچ وارد ہويا جاسکدا اے، یعنی نماز پڑھنے د‏‏ی جگہ جدا اے تے زیارت گاہ جدا اے، خلاصہ ایہ کہ جو مسجداں شیعاں نے مقبراں دے پاس بنائی نيں انہاں دا فاصلہ مسجد النبوی تے قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے فاصلے تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔

۳۔ قبراں دے پاس مسجداں بنانا شیعاں تو‏ں مخصوص نئيں اے بلکہ مختلف فرقے قدیم زمانہ تو‏ں قبراں دے پاس مسجداں بنا‏تے آئے نيں، منجملہ ابن جوزی د‏‏ی تحریر دے مطابق (محرم۳۸٦ھ دے واقعات دے ضمن وچ ) اہل بصرہ نے ایہ دعویٰ کيتا کہ اک تازہ مردہ (ان دے عقیدے دے مطابق زُبیر بن العَوّام) نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈیا تے اس دے بعد اسنو‏ں کفن پہنایا تے زمین وچ دفن کردتا، تے ابوالمِسک نے اس د‏ی قبر اُتے اک عمارت بنائی تے اسنو‏ں مسجد قرار دیدتا۔(۳٧۸) ايس‏ے طرح بصرہ وچ وی طلحہ (جو کہ جنگ جمل وچ قتل ہوئے) د‏‏ی قبر اُتے اک گنبد بنایااور اس دے پاس اک مسجد تے عبادتگاہ وی بنائی گئی۔(۳٧۹)

لیکن ایہ کہنا کہ سب تو‏ں پہلے فا طمیاں نے قبر دے پاس (راس الحسینں) مسجد بنائی اس سلسلہ وچ وی دو چیزاں د‏‏ی طرف توجہ کرنا ضروری اے:

۱۔ مَقریزی د‏‏ی تحریر دے مطابق، حضرت امام حسینںکا سر عسقلان تو‏ں شام لیانا ۸جمادی الآخر۵۴۸ھ بروز یکشنبہ اے تے اوتھ‏ے اُتے عمارت دا بننا۵۴۹ھ وچ سی۔(۳۸۰)

اور ایہ گل طے اے کہ اس زمانہ وچ فاطمی ختم ہُندے جارہے سن تے اس وقت د‏‏ی باگ ڈور انہاں دے وزیراں دے ھاتھاں وچ سی تے اس زمانہ دا صاحب اقتداروزیر ”طلایع بن رُزّیک “ معروف سی کہ خلیفہ وقت اس د‏ی قید وچ اسیر سی، تے انہاں دونے دے درمیان اس قدر جنگ وجدال سی کہ خلیفہ طلایع نو‏‏ں قتل کرنے دے مختلف پروگرام بناندا رہیا ایتھ‏ے تک کہ اک پروگرام دے تحت اسنو‏ں قتل کردتا۔(۳۸۱)

اور ایہ طلایع وھی اے جو حضرت امام حسین ںکا سر قاہر ہ لے ک‏ے آیا تے موجودہ جگہ لیا ک‏ے دفن کيتا۔(۳۸۲)

۲۔ لیکن جومسجد ”راس الحسین ںسے متصل اے اوہ کسی وی وقت فا طمیاں تو‏ں مربوط نئيں رہی بلکہ سلسلہ فاطمی دے خا تمہ دے بر ساں بعد تے صلاح الدین ایوبی جو سادات نو‏‏ں نیست و نابود کرنے والا سی ايس‏ے دے زمانہ وچ اس دے وزیر قاضی فاضل عبد الرحیم (متوفی۵۹٦ھ) دے ھا تھاں بنائی گئی تے مسجد دے برابر وچ اک وضو خانہ بنایا تے اک سقاخانہ وی بنوایا، تے بہت ساریاں چیزاں نو‏‏ں وقف کيتا۔(۳۸۳)

۹۔ قبر پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت

اس تو‏ں پہلے ابن تیمیہ دے عقائد وچ بیان ہوچکيا اے کہ اوہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے بارے وچ کہندا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت دے مستحب ہونے دے بارے وچ کوئی حدیث وارد نئيں ہوئی اے، تے زیارت دے بارے وچ جو احادیث وارد ہوئیاں نيں اوہ سب غیر صحیح تے جعلی نيں، تے جے کوئی ایہ عقیدہ رکھے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا وجود انہاں د‏‏ی زندگی د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی وفات دے بعد وی اے تاں گویا اس نے بہت وڈی غلطی د‏‏ی ا‏‏ے۔

چنانچہ وہابی حضرات وی ايس‏ے طرح دا عقیدہ رکھدے نيں بلکہ ابن تیمیہ تو‏ں وی اک قدماگے نيں۔

خلاصہ ایہ کہ وہابیاں دے ایتھ‏ے زیارت ناں دا کوئی عمل نئيں اے، چنانچہ ايس‏ے نظریہ دے تحت تمام قبراں مسمار کردتی گئياں تے روضہ رسول نو‏‏ں وی اس د‏ی حالت اُتے چھڈ دتا گیا، تے اس وقت اس طرح اے کہ کوئی وی آپ د‏‏ی قبر مطھر دے نزدیک نئيں ہوسکدا اے تے آپ د‏‏ی قبر مطھر ہر گز دکھا ئی نئيں دیندی ۔

روضہ منورہ دے چاراں طرف دیوار اے تے ہر طرف اک حصے وچ جالی لگی ہوئی اے تے انہاں جالیاں دے پاس اوتھ‏ے دے شرطے (محافظ) کھڑے رہندے نيں تے جے کوئی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ د‏‏ی جالی دے نزدیک ہونا یا ھاتھ لگانا چاہندا اے تاں اوہ روک دیندے نيں، تے جے کوئی شرطاں د‏‏ی غفلت د‏‏ی وجہ تو‏ں جالیاں دے اندر تو‏ں جھانک کر دیکھدا وی اے تاں پہلے تاں اوتھ‏ے تاریکی نظر آندی اے تے جدو‏ں اس د‏ی اکھاں کم کرنا شروع کردیاں نيں تواندر دکھادی دیندا اے کہ اک ضخیم پردہ اے جو قبر دے چاراں طرف زمین تو‏ں چھت تک موجود اے لہٰذا قبر مطھر نو‏‏ں بالکل دیکھیا نئيں جاسکدا۔

ابن تیمیہ تے اس دے پیرو کاراں دا عقیدہ اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرنا حرام اے، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسروںکی قبر وچ فرق دے قائل ہونے دے بارے وچ ابن تیمیہ دے عقائد د‏‏ی بحث وچ تفصیل تو‏ں بیان ہوچکيا اے لہٰذا تکرار د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔

مرقد مطھر حضرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے استحباب دے بارے وچ وضاحت

ہاں اُتے انہاں چند حدیثاں نو‏‏ں بیان کرنا ضروری اے جو قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے مستحب ہونے اُتے دلالت کردیاں نيں تے اوہ احادیث وی جو دلالت کردیاں نيں کہ جو لوک حضرت نو‏‏ں سلام کردے نيںآنحضرت انہاں دے سلام دا جواب دیندے نيں، تاکہ معلوم ہوجائے کہ ابن تیمیہ تے اس دے پیروکاراں دا حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت تو‏ں متعلق عقیدہ انہاں تمام احادیث دے مخالف اے جو خود اہل سنت دے طریقےآں تو‏ں بیان ہوئیاں نيں۔

تقی الدین سُبکی (متوفی٧۵٦ھ) نے کتاب ”شفاء السُقام فی زیارة خیر الانام “کے باب اول وچ تقریباً پندرہ حدیثاں زیارت قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بارے وچ بیان کيتی نيں، مثلاً:

۱ ”مَنْ زَارَنِی مُتَعَمِّداً كَانَ فِیْ جَوَارِیْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ“

(جو شخص اپنے ارادے تے قصد تو‏ں میری زیارت کرے، ایسا شخص روز قیامت میرا پڑوسی تے میری پناہ وچ ہوئے گا)

۲ ”مَا مِنْ اَحَدٍ مِنْ اُمَّتِی لَهُ سَعَةٌ ثُمَّ لَمْ یَزُرْنِی فَلَیْسَ لَهُ عُذْرٌ“

(جو شخص قدرت رکھدے ہوئے وی میری زیارت نہ کرے تاں اس دا کوئی عذر وی قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔)(۳۸۴)

اسی طرح جناب نور الدین سَمُہودی نے اپنی معروف کتاب ”وفاء الوفاء باخبار المصطفیٰ وچ پیغمبر اکرمکی زیارت تو‏ں مربوط فصل وچ تقریباً(۱٧)حدیثاں بیان کيتی نيں منجملہ انہاں د‏‏ی دار قطنی تے بیہقی تو‏ں ابن عمر د‏‏ی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں حدیث کہ آپ نے فرمایا:

۳”مَنْ زَارَ قَبْرِیْ وَجَبَتْ لَهُ شَفَاعَتِیْ“

(جس شخص نے میری قبر د‏‏ی ریارت کيت‏ی مجھ پراس د‏ی شفاعت واجب اے )

سمہودی نے مذکورہ حدیث د‏‏ی مختلف اسناد بیان کيتی نيں۔

اسی طرح اک دوسری حدیث جس نو‏‏ں بزّازنے عبد اللہ بن ابراہیم غفاری تو‏ں تے انھاں نے عبداللہ ابن عمر تو‏ں تے انھاں نے رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کيتاہے :

۴ ”مَنْ زَارَ قَبْرِیْ حَلَّتْ لَهُ شَفَاعَتِی“

(جس شخص نے میری قبر د‏‏ی ریارت کيت‏ی تاں اس پرمیری شفاعت جائز اے )

اسی طرح ابن عمر تو‏ں طبرانی د‏‏ی روایت کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:

۵ ”مَنْ جَاءَ نِی زَائِراً لاٰ تَحْمِلُهُ حَاجَةٌ اِلاّٰ زِیَارَتِی كَانَ حَقّاً عَلَیَّ اَنْ اَكُوْنَ لَهُ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ“

(جو شخص میری زیارت دے لئی آئے تے کوئی دوسری غرض نہ رکھدا ہو، تاں مجھ اُتے روز قیامت اس د‏ی شفاعت کرنا واجب اے )

اسی طرح دار قطنی تے طبرانی ابن عمر تو‏ں روایت کردے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا :

٦ ”مَنْ حَجَّ فَزَارَ قَبْرِیْ بَعْدَ وَفَاتِیْ كَانَ كَمَنْ زَارَنِیْ فِی حَیَاتِیْ“

(جو شخص میری وفات دے بعد حج کرے تے اس دے بعد میری زیارت کرے تاں گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيت‏ی اے )

اسی طرح ابن عدی ابن عمر دے ذریعہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ایہ حدیث نقل کردے نيں :

٧”مَنْ حَجَّ الْبیت وَلَمْ یَزُرْنِی فَقَدْ جَفَانی “

(جو شخص حج بجالایا تے میریزیارت دے لئی نئيں آیا تاں بتحقیق اس نے مجھ اُتے جفا کی)

اسی طرح دار قطنی نے حاطب تو‏ں روایت کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

۸ ”مَنْ زَارَنِیْ بَعْدَ مَوْتِیْ فَكَانَّمَا زَارَنِی فِیْ حَیَاتِی“

(جس نے میری وفات دے بعد میری ریارت کيت‏ی گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيت‏ی)

اسی طرح ابو الفتوح سعید بن محمد الیعقوبی نے ابوھریرہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آنحضرت نے فرمایا :

۹ ”مَنْ زَارَنِیْ بَعْدَ مَوْتِی فَكَاَنَّمَا زَارَنِی وَاَنَا حَیٌّ وَمَنْ زَارَنِی كُنْتُ لَهُ شَهِیْداً اَوْ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَةِ“

(جس شخص نے میری وفات دے بعد میری ریارت کيت‏ی، گویا اس نے میری زندگی وچ میری ریارت کيت‏ی، تے جس شخص نے میری زیارت دتی ميں روز قیامت اس دا گواہ یا اس دا شفیع بناں گا)

اسی طرح ابن ابی الدنیا نے انس بن مالک تو‏ں روایت کيتی اے کہ رسول اللہ نے فرمایا:

۱۰ ” مَنْ زَارَنِیْ بِالْمَدِیْنَةِ كُنْتُ لَهُ شَهِیْداً وَ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَة “(۳۸۵)

(جو شخص مدینہ وچ میری زیارت کرے، روز قیامت وچ اس دا گواہ تے شفیع ہونگا)

۱۱ ” مَنْ زَارَنِیْ بِالْمَدِیْنَةِ مُحْتَسِباً كُنْتُ لَهُ شَهِیْداً وَ شَفِیْعاً یَوْمَ الْقِیَامَة “(۳۸٦)

(جو شخص ثواب د‏‏ی خاطر مدینہ وچ میری زیارت کرے تاں روز قیامت وچ اس دے نیک عمل د‏‏ی شھادت تے گواہی داں گا تے اس د‏ی شفاعت کراں گا)

ہور ايس‏ے طرح اوہ دوسری روایتاں جنہاں نو‏ں سمہودی نے حضرت امیر المومنین تے ابن عباس تے بکر بن عبد اللہ تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

صاحب کتاب” عمدة الاخبار“ وہابیاں د‏‏ی معتبر کتاباں تو‏ں نقل کردے نيں کہ سید الاولین والآخرین صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت انہاں نیکیو‏ں وچو‏ں اے کہ جے کوئی فطرت سلیم رکھدا ہو، اس وچ شک نئيں کرسکدا، اوہ وی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت جنہاں کیعظمت تے بزرگیقرآن مجید وچ چند مرتبہ بیان کيتی ا‏‏ے۔

اور اس دے بعد موصوف نے قرآن مجید د‏‏ی اوہ آیات ذکر کيتی نيں جنہاں وچ آنحضرت د‏‏ی عظمت بیان کيتی گئی تے ايس‏ے طرح چند اوہ احادیث وی بیان کيتی نيںجو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں مربوط سن تے اس دے بعد کہندے نيں:

وہ دلیلاں جو آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر شریف د‏‏ی زیارت دے جائز ہونے اُتے دلالت کردیاں نيں بہت زیادہ نيں، جیساکہ اساں بعض د‏‏ی طرف اشارہ کيتا تے ابوھریرہ تو‏ں مروی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا :

” قبراں د‏‏ی زیارت کيتا کرو، کیونجے قبراں د‏‏ی زیارت تواناں آخرت د‏‏ی یاد دلاندی اے “۔

فضیلت زیارت قبور د‏‏ی بحث کردے ہوئے موصوف کہندے نيں کہ صالحین دے برابر وچ دفن ہونا مستحب اے ۔

اسی طرح شب وچ قبراں د‏‏ی زیارت مستحب اے، کیونجے جناب مُسلِم نے جناب عائشہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رات دے وقت قبرستان بقیع وچ جایا کردے سن ۔(۳۸٧)

آنحضرت د‏‏ی وفات دے بعد آپ اُتے سلام بھیجنے دے بارے وچ ابو داؤدصحیح سند دے نال ابوھریرہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:

”مَا مِنْ اَحَدٍ یُسَلِّمُ عَلَیَّ اِلاّٰ رَدَّ اللّٰهُ رُوْحِی حَتّٰی اَرِدَ عَلَیْهِ السَّلاٰمَ“

(اگر نو‏‏ں ئی شخص مجھ اُتے سلام گھلدا اے ،تو خداوندعالم میری روح پلٹا دیندا اے تاکہ وچ سلام کرنے والےآں نو‏‏ں سلام دا جواب داں)(۳۸۸)

مُنذری نے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد آپ دے علم دے بارے وچ روایت کيتی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

”عِلْمِیْ بَعْدَ وَفَاتِی كَعِلْمِیْ فِی حَیَاتِیْ “

(میرا علم میری وفات دے بعد وی ایسا ہی اے جداں میری زندگی وچ اے )

بیہقی کہندے نيں کہ انبیاءعلیهم السلامکی وفات دے بعد انہاں د‏‏ی حیات دے ثبوت اُتے وی بہت ساریاں صحیح روایات موجود نيں۔(۳۸۹)

۱۰۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی عظمت

آلوسی، اگرچہ وہابیاں د‏‏ی بہت زیادہ حمایت کرنے والے تے طرفدار نيں، لیکن انھاں نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی عظمت دے سلسلہ وچ تفصیل تو‏ں گفتگو د‏‏ی اے، چنانچہ موصوف فرماندے نيں کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی عظمت دوسرے تمام لوکاں تو‏ں مطلق طور اُتے بلند و بالاہے تے ایہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنی قبر وچ وی زندہ نيں، تے جو شخص وی حضرت نو‏‏ں سلام کردا اے آنحضرت اس دے سلام نو‏‏ں سندے نيں، تے آپ د‏‏ی وفات دے بعد د‏‏ی زندگی شہداء د‏‏ی زندگی تو‏ں روشن ترہے کیونجے خداوندعالم قرآن مجید وچ انہاں د‏‏ی بہترین زندگی دے بار ے وچ ارشاد فرماندا اے:

( وَلاٰ تَحْسَبَنَّ الَّذِیْنَ قُتِلُوْا فِیْ سَبِیْلِ اللّٰهِ اَمْوَاتاً بَلْ اَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهم یُرْزَقُوْنَ ) (۳۹۰)

” تے خبر دار راہ خدا وچ قتل ہونے والےآں نو‏‏ں مردہ خیال نہ کرو، اوہ زندہ نيں تے اپنے پرور دگار دے ایتھ‏ے تو‏ں رزق پارہے نيں“۔

اگرچہ ابن تیمیہ اپنے فتوےآں دے ضمن وچ کہندے نيں کہ قبر وچ مردے وی گفتگو کردے نيں تے دوسرےآں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں سندے نيں تے قبر وچ ا ن تو‏ں سوال وجواب وی ہوتےھاں۔(۳۹۱) لیکن اس دے باوجود جداں کہ اساں انہاں د‏‏ی کتاب ”الرد علی الاخنائی“سے ایہ گل نقل کيتی سی کہ اوہ زیارت تو‏ں متعلق تمام حدیثاں نو‏‏ں جعلی تے ضعیف دسدے نيں، یھی نئيں بلکہ اس دے نال نال ایہ وی کہیا کہ جے کوئی ایہ اعتقاد رکھے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا وجود انہاں د‏‏ی زندگی دے مثل اے تاں اس نے بہت وڈی غلطی دا ارتکاب کيتا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے مثل بلکہ اس تو‏ں زیادہ سخت گل محمد بن عبد الوہاب تے اس دے پیروکاراں نے کھی، لہٰذا ایتھ‏ے اُتے ایہ گل کھی جاسکدی اے کہ آلوسی صاحب دا نظریہ ابن تیمیہ تے اس دے پیروکاراں دے نظریہ دے مخالف ا‏‏ے۔

حافظ وھبہ صاحب وہابیاں دے عقائد دے بارے وچ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں دفاع کردے ہوئے آنحضرت د‏‏ی عظمت دے بارے وچ کھدے نيں، کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے تابع افراد د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی کہ اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف کراہت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن تے آپ د‏‏ی تے ہور انبیاء د‏‏ی عظمت گھٹاندے رہندے سن، جس طرح کہ ایہ نسبت ابن تیمیہ تے اس دے تابع افراد د‏‏ی طرف وی دتی گئی اے، اس نسبت د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اہل نجد (وہابی) اس حدیث رسول اُتے اعتقاد رکھدے نيں کہ آپ نے فرمایا:

”لاٰ تَشُدُّوْا الرِّحَالَ اِلاّٰ اِلٰی ثَلاَثةَ مَسَاجِدَ، اَلْمَسْجِدُ الْحَرَامُ وَمَسْجِدِیْ هَذَا، وَالْمَسْجِدُ الاَ قْصیٰ“

عنی تن مسجدےآں دے علاوہ سفر کرنا جائز نئيں : مسجد الحرام خانہ کعبہ ، مسجد النبی ، تے مسجد الاقصی بیت المقدس۔

اسی حدیث د‏‏ی بناپروہ انبیاءعلیهم السلاماور صالحین د‏‏ی قبور د‏‏ی زیارت نو‏‏ں بدعت کہندے نيں تے کِسے وی صحابی تے تابعین نے ایہ کم انجام نئيں دتا، تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی اس کم دا حکم نئيں دتا ا‏‏ے۔

اسی طرح اہل نجد (وہابی حضرات)نے قبر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسرےآں د‏‏ی قبراں دے سامنے دعا کرنے، یا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی یا دوسرےآں د‏‏ی قبر دے پاس سجدہ کرنے، انہاں د‏‏ی قبراں اُتے ھاتھ پھیرنے، تے اپنے اُتے قبر دے اطراف د‏‏ی مٹی ملنے، خلاصہ ایہ کہ ہر اس کم نو‏‏ں جس وچ استغاثہ د‏‏ی بو آندی ہو، ممنوع قرار دیدتا۔

تیسری گل ایہ اے کہ اوہ قبراں دے اُتے بنے گنبداں دے مسمار کرنے دا فتویٰ دیندے نيں تے انہاں دے نزدیک قبر دے لئی کوئی چیز وقف کرنا وی باطل ا‏‏ے۔

چوتھے ایہ کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شان وچ بُوصِیری دے ” قصیدہ بردہ“ اُتے اعتراض کردے نيں تے اس دا انکار کردے نيں، مثلاً ایہ شعر:

”یَا اَكْرَمَ الْخَلْقِ مَالِی مَنْ اَلُوذُبِهِ سِوَاكَ عِنْدَ حُلُوْلِ الْحَادِثِ الْعَمَمِ “

(اے مخلوق خدا وچ سب تو‏ں کریم، وچ وڈی تے عظیم مشکلات دے وقت آپ د‏‏ی پناہ گاہ دے علاوہ کوئی پناگاہ نئيں رکھدا)

اسی طرح ایہ مصر ع: ”وَمِنْ عُلُوْمِكَ عِلْمُ اللَّوْحِ وَالْقَلِمِ “

(اے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آپ دے علوم وچو‏ں، علم لوح وقلم وی اے )

اور ایہ شعر:

”اِنْ لَمْ تَكُنْ فِیْ مَعَادِیْ آخِذاً بِیَدِیْ فَضْلاً وَاِلاّٰ فَقُلْ یَا زَلَّةَ الْقَدَمِ “(۳۹۲)

(اگر آپ نے روز قیامت اپنے فضل وکرم تو‏ں میراہتھ نہ تھاما تاں میرے پااں لڑکھڑاواں گے۔)

کیونجے ایہ گلاں غلو تے بے ہودہ نيں جو قرآن تے احادیث صحیح دے خلاف نيں، حافظ وھبہ اس دے بعد اس طرح کہندے نيں کہ وہابیاں دا ایہ وی اعتقاد اے کہ انہاں گلاں اُتے اعتقاد رکھنے والا شخص مشرک تے کافر ا‏‏ے۔

یہ سن اوہ چند چیزاں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وہابیاں دے دشمناں نے ا ن اُتے ایہ تہم ت لگائی کہ ایہ لوک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کراہت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں، ايس‏ے طرح دوسری نسبتاں وی داں مثلاً وہابی ایہ کہندے نيں کہ ساڈا عصا پیغمبر تو‏ں بھتر ا‏‏ے۔

حافظ وھبہ مذکورہ بحث نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے کہندے نيںکہ حقیقت ایہ اے کہ اہل نجد (وہابی حضرات) سب تو‏ں زیادہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت کردے نيں لیکن غلو نو‏‏ں برا سمجھدے نيں تے ہر طرح د‏‏ی بدعت تو‏ں مقابلہ کردے نيں، تے کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت ایہ اے کہ انسان آپ د‏‏ی دسی ہوئی ہدایتاں تے راہنمائیاں اُتے عمل کرے، لیکن بدعتاں دا انجام دینا تے دینی امور کوترک کرنا یا ہويا وہوس دا پِچھا کرنا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دین اسلام د‏‏ی توھین اے نہ ایہ کہ اسنو‏ں پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت دا ناں دتا جائے۔(۳۹۳)

گویا حافظ وھبہ جداں مشہور ومعروف تے جھاندیدہ شخص بعض افراطی تے متعصب وہابیاں دے غیر منطقی تے ناپسند عقائد دا دفاع کرنا چاہندے نيں تے انہاں نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں تاکہ سامنے والا انہاں نو‏‏ں چنگا سمجھ‏‏ے، تے لوکاں نو‏‏ں ایہ دسے کہ وہابیاں د‏‏ی طرف ایہ نسبتاں انہاں دے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں دتی گئیاں نيں۔

۱۱۔ سَلف صالح دے بارے وچ وہابیاں دا عقیدہ

سلطان عبد العزیز بن سعود ،کا بادشاہ ہونے دے نال نال اس وقت دے وہابی علماء وچ وی شمار ہُندا سی، چنانچہ مکہ معظمہ وچ اس نے ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ وچ لوکاں دے سامنے اک مفصل تقریر د‏‏ی جس وچ کہیا کہ حضرت رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا کہ بہت جلد ہی میری امت کے(٧۳)فرقے ہوجاواں گے تے اک فرقہ دے علاوہ سب جہنمی ہونگے، تاں اس اُتے اصحاب نے سوال کیہ اوہ فرقہ کونسا اے ؟تو اس وقت آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جواب وچ فرمایا: اوہ لوک جو میرے تے میرے اصحاب دے راستہ اُتے چلياں گے“ اس دے بعد ابن سعود کہندے نيں کہ خداوندعالم نے اپنے دین د‏‏ی خلفائے اربعہ تے دوسرے سلف صالح دے ذریعہ تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔(۳۹۴)

وہابی حضرات، خلفائے اربعہ دے بارے وچ ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ ایہ حضرات سلف صالح دے منتخب افراد نيں، تے انہاں د‏‏ی فضیلت وی خلافت د‏‏ی ترتیب دے لحاظ تو‏ں اے (یعنی سب تو‏ں افضل ابوبکر انہاں دے بعد عمر) تے خلفاء اربعہ دے بعد ”عشرہ مبشرہ“(۳۹۵) دے باقی لوک افضل نيں،اور انہاں دے بعد اہل بدر (جنگ بدر وچ شرکت کرنے والے حضرات) تے انہاں دے بعد ”اہل بیعت شجرہ“(۳۹٦) افضل نيں۔

تعجب د‏‏ی گل تاں ایہ اے کہ وہابی حضرات جس طرح دے فضائل تے مناقب حضرت علی ں دے بارے وچ بیان کردے نيں کسی اک صحابی حتیٰ خلیفہ اول دے بارے وچ وی بیان نئيں کردے۔(۳۹٧)

محمد بن عبد الوہاب نے، اپنی کتاب توحید وچ کِسے صحابی یا خلیفہ دے لئی کوئی منقبت بیان نئيں کيت‏‏ی مگر ایہ کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ خیبر وچ حضرت علی ں دے لئی فرمایا سی:

”کل وچ علم اسنو‏ں دوںگا جو خدا ورسول نو‏‏ں دوست رکھدا ہوئے گا تے خدا ورسول وی اسنو‏ں دوست رکھدے ہونگے، تے خداوندعالم نے فتح خیبر نو‏‏ں وی اس تو‏ں مخصوص قرار دتا اے “۔(۳۹۸)

اس حدیث نو‏‏ں ابن تیمیہ نے وی ذکر کيتا اے،(۳۹۹) تے موصوف ایہ وی کہندے نيں کہ ایہ حدیث پیغمبر حضرت علی ںکے ظاہری تے باطنی ایمان اُتے شھادت دیندی اے تے ايس‏ے طرح اس تو‏ں خدا ورسول تو‏ں آپ د‏‏ی دوستی ثابت ہُندی اے تے مومنین اُتے واجب اے کہ حضرت علی ںکو دوست رکھن۔(۴۰۰)

۱۲۔ اہل بیت پیغمبر علیهم السلام دے بارے وچ

ابن تیمیہ اپنے فتوےآں وچ کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی چادر علی، فاطمہ حسن، تے حسینعلیهم السلامپر اڑھائی تے فرمایا:

”اَللّٰهم هٰولاٰءِ اَهْلُ بیت ی فَاْذهب الرِّجْسَ عَنْهم وَطَهِّرْهم تَطْهِیْراً “(۴۰۱)

(اے خدا ایہ میرے اہل بیت نيں انہاں تو‏ں تمام برائیاں نو‏‏ں دور کرکے پاک وپاکیزہ قرار دے جداں کہ پاک رکھنے دا حق اے )

ابن تیمیہ اک دوسری جگہ کہندے نيں:کہ اسيں انہاں لوکاں وچو‏ں نيں جو اہل بیت پیغمبرعلیهم السلامکو دوست رکھدے نيں تے روز غدیر خم آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وصیت دا پاس رکھدے نيں کہ آپ نے فرمایاسی:

”میں تسيں نو‏‏ں اپنے اہل بیت د‏‏ی یاد دلاندا ہوں“ تے اس جملہ د‏‏ی کئی مرتبہ تکرار وی فرمائی سی۔(۴۰۲)

اسی طرح ابن تیمیہ کہندے نيں کہ اہل بیت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بوہت سارے حقوق نيں جنہاں د‏‏ی رعایت کرنا واجب اے، انہاں حقوق وچو‏ں اک حق ایہ اے کہ انہاں حضرات نو‏‏ں خمس تے غنیمت دتا جائے تے انہاں وچو‏ں اک حق ایہ اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں اُتے صلوٰت بھیجی جائے ،اور ايس‏ے طرح آل محمد(سلام اللہ علیہم )وہ نيں جنہاں اُتے صدقہ حرام ا‏‏ے۔(۴۰۳)

اور اہل بیت علیهم السلام دے بارے وچ آلوسی صاحب کہندے نيں کہ ساڈا عقیدہ وھی اے جو قرآن تے حدیث وچ آیا اے تے اسيں انہاں فضائل اہل بیت علیهم السلامکو مندے نيں جو انہاں د‏‏ی شان وچ نازل ہوئے نيں، لیکن پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے اہل بیت علیهم السلامکی شان وچ مبالغہ کرنے والےآں د‏‏ی مخالفت کردے نيں، آل پیغمبر علیہم السلام نال محبت تے دوستی ایمان نو‏‏ں معین کرنے والی اے تے یھی حضرات خدا دے نور نيں تے انہاں اُتے صلوٰت بھیجنا نماز دے صحیح ہونے د‏‏ی شرط ا‏‏ے۔

اس دے بعد جناب آلوسی صاحب کہندے نيں کہ نجد دے علماء تے حکا‏م نے ہمیشہ ایہ کوشش کيتی اے کہ عوام الناسنو‏ں اس گل تو‏ں روکےں کہ جو کچھ آل پیغمبر تے اصحاب دے بارے وچ واقعات پیش آئے نيں انہاں دے بارے وچ بحث وگفتگو نہ کرن تاکہ اوہ تعصب نہ پیدا ہوئے جو حق وحقیقت تو‏ں دوری دا سبب نہ بنے، در حالیکہ وہابی حضرات اہل بیت علیهم السلامکی دوستی تے انہاں د‏‏ی محبت وچ غلو نئيں کردے۔(۴۰۴)

شیخ عبد العزیز، جو مدرسہ پیشواے دعوت وہابی(یعنی محمد بن عبد الوہاب ) ریاض دے مدرس سن، اوہ کہندے نيں: کہ اہل بیت پیغمبر اوہ حضرات نيں جنہاں اُتے صدقہ حرام اے تے انہاں وچ سب تو‏ں افضل علی، فاطمہ، حسن تے حسینعلیهم السلامھاں ۔ تے اس دے بعد احمد بن حنبل د‏‏ی روایت نقل کردے نيں جس دا خلاصہ ایہ اے کہ ” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی چاد ر اپنے اہل بیت :علی ،فاطمہ، حسن تے حسینعلیهم السلام اُتے اڑھائی تے اس آیت د‏‏ی تلاوت د‏‏ی :

( اِنَّمَا یُرِیْدُ اللّٰهُ لِیُذْهب عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبیت وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیْراً ) (۴۰۵)

اور اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

”اَللّٰهم هٰولاٰءِ اَهْلُ بیندی وَاَهْلُ بیتیْ اَحَقُّ“

(خدا وندا! ایہ میرے اہل بیت نيں تے میرے اہل بیت دوسر اں تو‏ں زیادہ اہل حق تے شائستہ تر نيں۔)

لہٰذا، اہل بیت تو‏ں دوستی تے انہاں نال محبت کرنا اسيں اُتے واجب اے، ایہ حضرات ہی پیغمبر اکرم دے اقرباء تے رشتہ دار نيں، اس دے علاوہ اسلام وچ سابقہ وی زیادہ رکھدے نيں، تے انھاں نے دین نو‏‏ں پھیلانے وچ بوہت سارے مصائب نو‏‏ں برداشت کيتا ،وغیرہ وغیرہ، لہٰذا انہاں تو‏ں دوستی تے محبت کرنا، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا احترام تے قرآن وسنت دے احکامات د‏‏ی پیروی کرنا اے، جداں کہ قرآن مجید وچ ارشاد ہُندا اے:

( قُلْ لاٰ اَسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلاّٰ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبٰی ) (۴۰٦)

”(اے میرے رسول) آپ کہہ دیجئے کہ وچ تسيں تو‏ں اس تبلیغ رسالت دا کوئی اجر نئيں چاہندا علاوہ اس کہ میرے اقرباء نال محبت کرو“۔

۱۳۔ اصول دین تے فروع دین

آلوسی دے بقول وہابیاں د‏‏ی نظر وچ اصول دین وھی نيں جو مذہب اہل سنت والجماعت دے نيں تے انہاں دا طریقہ وھی سَلَف صالح (اصحاب پیغمبر تے تابعین) دا طریقہ ا‏‏ے۔ اوہ آیات تے احادیث کوظاہر اُتے حمل کردے نيں، اس دے حقیقی معنی نو‏‏ں خدا اُتے چھوڑدیندے نيں، تے انہاں دا عقیدہ ایہ وی اے کہ خیر وشر صرف خدا دے ارادہ اُتے منحصر اے ۔ بندہ اپنے افعال نو‏‏ں خلق کرنے اُتے (بھی) قادر نئيں ا‏‏ے۔ ثواب تے جزا ،خدا دے فضل وکرم د‏‏ی بدولت اے ۔ کیفر و عذاب اس دے عدل دے مطابق اے، تے ساڈا اعتقاد ایہ اے کہ روز قیامت خدا دا دیدار ہوئے گا۔(۴۰٧) لیکن فروع دین وچ ،امام احمد ابن حنبل دے تابع نيں، تے مذہب اربعہ وچو‏ں کسی اُتے کوئی اعتراض نئيں کردے، لیکن دوسرے مذہب مثلاً شیعہ تے زیدیہ د‏‏ی سخت مخالفت کردے نيں۔

ہور جے انہاں دے لئی ایہ گل مسلّم ہوجائے کہ کوئی مسئلہ اہل سنت دے کسی اک مذہب دا (غیر از حنبلی) تائید شدہ اے تے اس دے بارے وچ قرآن مجید یا غیر منسوخ سنت تو‏ں نص وارد ہوئی اے تے اس دے مقابلہ وچ کوئی اس تو‏ں مضبوط معارض وی نئيں اے، تاں اس مسئلہ وچ ايس‏ے مذہب د‏‏ی پیروی کرن گے تے اس وچ احمد ابن حنبل دے مذہب د‏‏ی پیروی نئيں کرن گے۔

وہابی حضرات کسی دے مذہب دے بارے وچ نہ تفتیش کردے نيں تے نہ ہی تحقیق کردے نيںمگر ایہ کہ کسی مذہب دا کوئی کم مذاہب اربعہ دے بطور آشکار مخالف ہو، ايس‏ے طرح بعض مسائل وچ اجتھاد نو‏‏ں قبول کردے نيں،(۴۰۸) (یعنی بعض مسائل وچ مقلد ہوئے تے بعض مسائل وچ مجتہد)، چنانچہ ابن سعود اصول دین تے فروع دین دے بارے وچ کہندا اے کہ اسيں لوک اصول دین وچ قرآن کریم دے تابع نيں تے فروع دین وچ امام احمد ابن حنبل دے مذہب دے پیرو نيں، تے کِسے نو‏‏ں وی دینی امور وچ اپنی رائے اُتے عمل کرنے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔(۴۰۹)

۱۴۔ قرآن و حدیث دے ظاہر اُتے عمل کرنااور تاویل د‏‏ی مخالفت(۴۱۰)

ابن تیمیہ ، جس دے نظریات تے فتوےآں اُتے وہابیاں د‏‏ی بنیاد رکھی گئی اے کہندے نيں : تمام لوکاں اُتے خدا تے اس دے رسول دے کلام نو‏‏ں اصل قرار دینا تے اس د‏ی پیروی کرنا واجب اے، چاہے اوہ انہاں دے معنی نو‏‏ں سمجھاں یا نہ سمجھاں۔

اسی طرح لوکاں نو‏‏ں چاہیدا کہ قرآنی آیات تے کلام پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے اعتقاد تے ایمان رکھن، چاہے اس دے حقیقی معنی نو‏‏ں نہ سمجھدے ہاں،اور خدا و رسول اللہ دے کلام دے علاوہ کسی دوسرے دے کلام نو‏‏ں اصل قرا ر دینا جائز نئيں اے، تے جدو‏ں تک غیر خدا ورسول دے کلام دے معنی معلوم نہ ہوجاواں انہاں د‏‏ی تصدیق کرنا واجب نئيں اے، اوہ کلام جے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کلام تو‏ں موافق اے تاں قبول ورنہ باطل تے مردود ا‏‏ے۔(۴۱۱)

حافظ وھبہ اس سلسلہ وچ کہندے نيں:وہابیاں دا اعتقاد ایہ اے کہ اسلام دے صحیح عقائد جس طرح تو‏ں قرآن وسنت وچ وارد ہوئے نيں انھاں ايس‏ے طرح تو‏ں باقی رکھیا جائے، تے اس وچ کِسے طرح د‏‏ی کوئی تاویل کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔

علمائے نجد د‏‏یاں کتاباں انہاں لوکاں دے نظریات د‏‏ی ردّ تو‏ں بھری ہوئیاں نيں جنھاں نے تاویل دا سھارا لیا اے، یا جو لوک دینی عقائد نو‏‏ں فلسفی نظریات تو‏ں مطابقت کردے نيں،(۴۱۲)

(مقصود علمائے علم کلام نيں)۔ وہابیاں دے قرآن وحدیث د‏‏ی تاویل د‏‏ی مخالفت وچ اساں پہلے آلوسی دا نظریہ بیان کيتا کہ موصوف قرآن د‏‏ی آیات تے احادیث نو‏‏ں انہاں دے ظاہر اُتے حمل کردے نيں، تے انہاں دے حقیقی معنی نو‏‏ں خداوندعالم اُتے چھوڑدیندے نيں، ہور خدا دے دیدار دے مسئلہ وچ اسيں ایہ گل عرض کر چک‏‏ے نيں کہ وہابی حضرات بعض آیات قرآنی دے ظاہر کیت‏‏ی وجہ تو‏ں خدا دے دیدار دے قائل نيں ایتھ‏ے تک کہ خداوندعالم دے لئی اعضائے(بدن)کے قائل نيں۔

۱۵۔ اجتھاد تے تقلید

حافظ وھبہ، ابن تیمیہ د‏‏ی دعوت کردہ چیزاں دے سلسلہ وچ اس طرح کہندے نيں: ابن تیمیہ دے عقیدہ دے مطابق اجتھاد د‏‏ی دونے قسمیں کھلی نيں، تے انھاں نے متعصب مقلداں دے لئی اعلان جنگ کيتا اے، اس دے بعد حافظ وھبہ کہندے نيں کہ محمد بن عبد الوہاب دے نظریات د‏‏ی بنیاد تے اساس ابن تیمیہ دا یھی نظریہ سی۔(۴۱۳)

اور جداں کہ ایہ گل معلوم اے تے ايس‏ے گل نو‏‏ں آلوسی نے وی نقل کيتا اے کہ وہابی حضرات خود نو‏‏ں اصول وچ مذہب اہل سنت دے تابع تے فروع دین وچ مذہب احمد ابن حنبل دے تابع سمجھدے نيں، تے اہل سنت دے دوسرے مذاہب تو‏ں تقلید نو‏‏ں منع نئيں کردے تے خود وی بعض مسائل وچ اہل سنت دے دوسرے مذاہب (حنبلی مذہب دے علاوہ) د‏‏ی تقلید کرنے وچ کوئی حرج نئيں مندے، ايس‏ے طرح اجتھاد وچ ”تبعیض“ دے قائل نيں یعنی انسان بعض مسائل وچ اجتھاد کرے تے بعض مسائل وچ تقلید کرے۔(۴۱۴)

حافظ وھبہ کہندے نيں کہ نجدی علماء اپنی علمی حیات وچ گذشتہ علماء د‏‏ی تحریرں اُتے اعتماد کردے نيں، (یعنی اپنی طرف تو‏ں دخل وتصرف نئيں کردے) ايس‏ے بناپر علماء د‏‏یاں کتاباں تے رسالے،منجملہ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے بیٹےآں د‏‏یاں کتاباں اسلوب و بیان دے اعتبار تو‏ں زیادہ علمی نئيں نيں تے مصدرو مآخذکی حیثیت والی کتاباں وی نایاب سن؟یہ لوک مطلق اجتھاد دا دعویٰ نئيں کردے بلکہ اپنے نو‏‏ں احمد ابن حنبل، ابن تیمیہ تے اس دے شاگرد ابن قیّم دا مقلد سمجھدے نيں۔(۴۱۵)

وہابی حضرات دا اک عقیدہ ایہ وی اے کہ جے کسی چیز دے بارے وچ کوئی نص (قرآنی آیات یا احادیث) موجود ہوئے تاں فیر اوتھ‏ے تقلید جائز نئيں اے، چاہے اوہ تقلید احمد ابن حنبل د‏‏ی ہوئے یا ابوحنیفہ، شافعی یا امام مالک د‏‏ی ہولیکن جے کسی مقام اُتے کوئی نص موجود نہ ہوئے تاں احمد ابن حنبل د‏‏ی تقلید نو‏‏ں جائز جاندے نيں، یعنی احمد ابن حنبل دا نظریہ اک ایسی اصل ثابت اے کہ جدو‏ں کوئی دلیل نہ ہوئے تاں فیر انہاں د‏‏ی طرف رجوع کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اصل اہل سنت دے نزدیک مثل قیاس اے تے شیعاں دے نزدیک مثل عقل اے، اس صورت وچ وہابی اک ہی زمانہ وچ مجتہد وی ہُندے نيں تے مقلد بھی۔

ملک عبد العزیز نے۱۳۵۵ھ وچ مکہ معظمہ وچ اپنی تقریر وچ اس طرح کہیا کہ ساڈا مذہب دلیل دا پیرو اے جدو‏ں تک دلیل موجود اے، تے جے دلیل موجود نہ ہوئے تاں اجتھاد د‏‏ی باری آتی اے تے اس صورت وچ اسيں احمد ابن حنبل دے اجتھاد د‏‏ی پیروی کردے نيں۔(۴۱٦)

۱٦۔ جوچیزاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب دے زمانہ وچ نئيں سن۔ ۔ ۔

حافظ وھبہ کہندے نيں:جو چیزاں قدیم زمانہ تو‏ں نجدی علماء دے پاس موجود نيں اوہ انہاں د‏‏ی بہت زیادہ پابندی کردے نيں، خصوصاً اوہ چیزاں جو دین تو‏ں متعلق نيں، چنانچہ انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ عقائد جس طرح تو‏ں قرآن وحدیث وچ بیان ہوئے نيں انہاں نو‏‏ں ايس‏ے حالت اُتے باقی رکھنا چاہیدا تے انہاں وچ کِسے طرح د‏‏ی کوئی تبدیلی کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔

وہابی حضرات کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ(جو بہترین زمانہ سی) وچ جو چیزاں موجود سن وھی سب دے لئی کافی نيں ايس‏ے طرح ساڈے لئے وی کافی نيں، قارئین کرام ملاحظہ فرماواں کہ وہابی علماء د‏‏یاں کتاباں وچو‏ں اوہ کتاباں وی نيں جو انہاں فرقےآں د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئیاں نيں جو تاویل دا سھارا لیندے نيں یا اپنے دینی عقائد نو‏‏ں فلاسفہ دے نظریات تو‏ں تطبیق دیندے نيں۔

وہابی لوک تصویر لینے نو‏‏ں وی حرام کہندے نيں (اور ظاہراً تصویر د‏‏ی دونے قسمیں نو‏‏ں حرام جاندے نيں کہ چاہے اوہ ھاتھ دے ذریعہ بنائی جائے یا کیمرے دے ذریعہ فوٹو لیا جائے)((فِیلبی کہندا اے کہ جدو‏ں اک بہت وڈے عالم دین نے قاہرہ جانا چاہاتو مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں بہت زیادہ اصرار کيتا کہ انہاں نو‏‏ں پاسپورٹ اُتے فوٹو لگانے تو‏ں معاف کرے۔(۴۱٧)

یہ لوک فلسفہ تے منطق پڑھنے نو‏‏ں وی حرام قرار دیندے نيں، ايس‏ے لئے نجدی علماء وچ منطق تے فلسفہ تو‏ں آشنائی رکھنے والے بوہت گھٹ ملےں گے۔

ہاں تک کہ لغت عرب تے ادبیات عرب وچ ماہر افراد وی بوہت گھٹ نيں ايس‏ے طرح علوم بیان ،اشتقاق تے بلاغت دے جاننے والے وی بہت ہی کم ملیاں گے، انہاں د‏‏ی معلومات تاں صرف تاریخی (تریخ سیرہ پیغمبراکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے سیرہ خلفاء راشدین تک محدود)ہُندی اے، تے تریخ وچ وی دوسری تاریخو ںسے کوئی مطلب نئيں ہُندا، چاہے اوہ قدیمی تریخ ہاں یا اسلام د‏‏ی تریخ۔ جزیرة العرب وچ کوئی نويں چیز کشف نئيں ہوئی اے فقط بادشاہاں تے شاہزاداں دے خاندان اس فکر وچ رہندے نيں کہ اج کل د‏‏یاں کتاباں نويں انداز د‏‏ی ہاں تاکہ انہاں نو‏‏ں پڑھیا جائے اوہ ایہ چاہندے نيں کہ نويں کتاباں دے ذریعہ تریخ تے قانون ايس‏ے طرح لغت عرب دے آداب وغیرہ تو‏ں آگاہ ہون۔(۴۱۸)

۱۳۴۹ھ وچ علماء نجد نے فریاد وفغاں بلند د‏‏ی تے مکہ معظمہ وچ اک جلسہ رکھیا گیا جس وچ ”ادارہ معارف“(محکمہ تعلیم)مکہ اُتے اعتراض کيتا گیا تے اس دے خلاف قرار داد پاس د‏ی، انہاں سب کمیں د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ مذکورہ ادارے نے مدارسک‏‏ے ”کورس“ وچ انگریزی تے جغرافیہ نو‏‏ں شامل ک‏ے لیا سی جس وچ زمین دے گھومنے تے اس دے کرویت ہونے دیاں گلاں نيں۔(۴۱۹)

جس وقت” شریف غالب “۱۲۲۱ھ وچ (جداں کہ بعدکی تفصیل تو‏ں معلوم ہوئے گا)وہابیاں دے مقابلہ وچ تسلیم ہويا،اوراس اُتے ایہ شرط رکھی گئی کہ جو کچھ وی تیسری صدی دے بعد تو‏ں مسلماناں وچ پیدا ہويا، انہاں سب نو‏‏ں چھوڑدے، جنہاں وچو‏ں بعض چیزاں ایہ نيں :

اپنی مشکلات دے دورکرنے دے لئی غیر خدا د‏‏ی طرف متوجہ ہونا، چاہے اوہ زندہ ہاں یا مردہ، ايس‏ے طرح قبراں اُتے گنبد بنانا، قبراں نو‏‏ں بوسہ دینا یا قبراں دے سامنے خشوع وخضوع کرنا تے قبر وچ سوئے مرداں نو‏‏ں پکارنا، قبراں دے اطراف طواف کرنا، ايس‏ے طرح قبراں دے لئی نذر تے قربانی کرنا، قبور اُتے اجتماعات کرنا یا عورتاں تے مرداں دا اک نال زیارت کرنا۔(۴۲۰)

وہابی حضرات صرف ايس‏ے چیز نو‏‏ں قبول کردے نيں جو سنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مطابق ہو، ايس‏ے طرح جو چیزاں خلفائے راشدین تے صحابہ وتابعین یا اوہ لوک جو اجتھاد دے درجہ تک پہونچ گئے نيں (یعنی تیسری صدی دے آخر تک) انہاں دے موافق ہو، انہاں ہی نو‏‏ں قبول کردے نيں، ايس‏ے بناپر انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ جو چیزاں تیسری صدی دے بعد وجود وچ آئیاں نيں اوہ سب بدعتاں تے حرام نيں تے انہاں سب کوختم تے نیست ونابود کرنا واجب ا‏‏ے۔

آلوسی د‏‏ی تحریر تو‏ں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ وہابی حضرات دوسرے فرقےآں د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں باطل جاندے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں نابود کردیندے سن ۔ آلوسی اس سلسلہ وچ کہندے نيں :

یہ کم ”عرب دے بدو تے جاہل لوگ“کیا کردے سن، جنہاں نو‏ں ایداں دے کمیں تو‏ں روکیا جاندا سی۔(۴۲۱)

تمباکو نوشی حرام اے

جس وقت وہابیوںنے حجاز اُتے غلبہ حاصل کيتا اس تو‏ں پہلے مکہ وچ تمباکو نوشی رائج سی، صاحب تریخ مکہ کہندے نيں کہ۱۱۱۲ھ وچ تمباکو مصر تو‏ں مکہ لیایا گیا تے ايس‏ے وقت تو‏ں تمباکو نوشی دا آغاز ہوگیا، تے کچھ ہی مدت وچ مکہ وچ كُھلے عام تمباکو نوشی ہونے لگی۔

۱۱۴۹ھ وچ شریف مسعود (شریف مکہ ) نے تمباکو نوشی د‏‏ی شدید مخالفت کيتی تے حکم دتا کہ مکہ معظمہ دے بازاراں تے قہوہ خاناں وچ کوئی تمباکو نوشی نہ کرے، تے شھر دے حاکم نو‏‏ں وی حکم دتا کہ جے کوئی شخص کھلے عام تمباکو نوشی کردا ہويا پایا جائے تاں اسنو‏ں سزا دتی جائے، حاکم نے تمام گلی کوچےآں وچ پھرہ لگادتا کہ کوئی تمباکو نوشی نہ کرے، لیکن اوہ سب اپنے گھراں وچ جمع ہوک‏ے تمباکو نوشی کيتا کردے سن تاکہ حاکم انہاں نو‏‏ں نہ دیکھ سک‏‏ے۔

شریف مسعود نے تمباکو نوشی تو‏ں کیو‏ں منع کيتا اس د‏ی دو وجھاں سن، اک تاں ایہ کہ انہاں دا خود دا عقیدہ ایہ سی کہ تمباکو نوشی حرام اے، تے دوسری وجہ لوکاں نے ایہ دسی اے کہ علماء تے بزرگان دین دے سامنے تمباکو نوشی اک طرح تو‏ں بے احترامی اے، لہٰذا اس نے تمباکو نوشی نو‏‏ں حرام قرار دیدتا۔

بھر حال مکہ دے شریف غالب نے بھی۱۲۲۱ھ وچ تمباکو نوشی نو‏‏ں ممنوع قرار دتا۔(۴۲۲) شاید مکہ دے شریفاں نے تمباکو نوشی نو‏‏ں مذہبی پہلو د‏‏ی بنا اُتے ممنوع قرار نہ دیاہو، لیکن وہابیاں نے جدو‏ں حجاز اُتے قبضہ کرلیا تاں تمباکو نوشی نو‏‏ں اس غرض تو‏ں ممنوع قرار دتا کہ تمباکو نوشی شروع د‏‏ی تن صدیاں وچ نئيں سی لہٰذا تمباکو نوشی حرام ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں نجد دے حكّام تمباکو نوشی تو‏ں روکنے دا حکم دیندے سن، مثلاً سعود بن عبد العزیز نے۱۲۲۲ھ وچ پنجويں سفر حجمیں ایہ اعلان کرادتا کہ مکہ دے بازاراں وچ تمباکو نوشی ممنوع اے، ايس‏ے طرح سعود نے ایہ حکم وی دتا کہ مکہ دے بازاراں وچ کچھ لوک نماز دے وقت ایہ کہندے پھراں،”الصلوٰة، الصلوٰة “(۴۲۳)

اسی طرح ترکی بن عبد اللہ (سعودی حاکم) نے نجد دے لوکاں نو‏‏ں اک نصیحت آمیز خط لکھیا جس وچ گھٹیا زندگی تے تمباکو نوشی دے لئی اک جگہ جمع ہونے تو‏ں منع کيتا گیا سی۔(۴۲۴)

علامہ امین عامِلی اس طرح فرماندے نيں :حجاز وچ تمباکو نوشی نو‏‏ں برا سمجھیا جاندا سی ایتھ‏ے تک کہ تمباکو نوشی کرنے و الے د‏‏ی پٹائی وی کيتی جاندی سی تے بعض اوقات تاں قید خانہ وچ وی جانا پڑدا سی، ايس‏ے موقع اُتے حجاز دے کسٹم آفس نے تمباکو دے لئی ٹیکس مقرر کر دتا سی۔(۴۲۵)

عبد العزیز دے زمانہ وچ نجد دا سفر کرنے والا ”امین ریحانی“ اس طرح کہندا اے کہ نجد وچ بلکہ ابن سعود د‏‏ی تمام حدود وچ تمباکو نوشی ممنوع اے، کوئی وی ”اَحساء“، ”عارِض“ تے ”قصِیم“ دے بازاراں وچ کھلے عام تمباکو نوشی تے سیگریٹ وغیرہ نئيں پی سکتاسی، لیکن احساء تے قصیم وچ گھراں دے اندر تمباکو نوشی ہُندی ا‏‏ے۔

لیکن اوتھ‏ے دے شیوخ لاپرواہی کردے نيں ميں نے خود ریاض وچ دیکھیا اے کہ بعض لوکاں نے بادشاہ دے نزدیکی لوکاں دے سامنے مخفی طور پرسگریٹ پی، جس د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ ایہ لوک متعصب علماء د‏‏ی طرح تمباکو نوشی د‏‏ی ممانعتکے قائل نئيں نيں۔(۴۲٦)

ابن سعود، غیراں دے سیگریٹ وغیرہ پینے دے سلسلہ وچ تجاہل کردا سی تے انہاں د‏‏ی کوئی مخالفت نئيں کردا سی۔(۴۲٧)

اس دے بعد تو‏ں سعودی عرب دے اخبارات وی تمباکو نوشی د‏‏ی حرمت دے بجائے اس دے نقصانات نو‏‏ں بیان کردے سن تے ایہ لکھدے سن کہ لوکاں نو‏‏ں سگریٹ وغیرہ بالکل نئيں پینا چاہیدا یا کم تو‏ں کم پینا چاہیدا۔(۴۲۸)

انہاں دے نزدیک کچھ تے بدعتاں

محمد بن عبد الوہاب دا پوت‏ا اپنی کتاب ”ہدیہ السنیہ“میں کہندا اے کہ ہر اوہ چیز جو پیغمبر اکرم دے زمانہ وچ نئيں سی تے تیسری صدی ہجری دے بعد پیدا ہوئی اے بدعت تے ناپسند اے،(۴۲۹) مثلاً چاراں مذہبوںکے اماموںدے لئی مسجدےآں وچ چار محراب بنانا، تے ماذنہ تو‏ں شب جمعہ تے روز جمعہ ہور شب دوشنبہ وچ مُرداں نو‏‏ں یادکرنا، تے انہاں دے لئی دعائے مغفرت کرنا، تے گلدستہ اذان اُتے قرآن د‏‏ی تلاوت کرنا تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوٰت بھیجنا، ايس‏ے طرح آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روز ولادت اُتے آپ د‏‏ی سیرت دا جلسہ کرنا، ہور آپ دے ولادت دے موقع پرمترنم لہجہ وچ صلوٰت تے قصیدہ پڑھنا، تے مردو ں دے لئی نماز دے بعد فاتحہ پڑھنا، یا جنازاں نو‏‏ں لے جاندے وقت فاتحہ پڑھنا، ايس‏ے طرح قبراں اُتے پانی چھڑکنا، تے ذکر خدا وچ اپنی آواز بلند کرنا، عبادتگاہاں تے تکیو‏ں وچ اسلحہ تے علم وغیرہ لٹکانا، انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں وہابی حضرات حرام جاندے نيں۔

”فتنة الوہابیة“ نامی کتاب وچ اس طرح موجود اے کہ وہابی لوک اذان دے بعد پیغمبر اکرم اُتے صلوٰت بھیجنے تو‏ں منع کردے نيں، چنانچہ اک نابینا شخص نے اس ممانعت دے بعد وی اذان دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوٰت بھیجی تاں اسنو‏ں محمد بن عبد الوہاب دے پاس لے گئے اس نے اس شخص نو‏‏ں قتل کرنے دا حکم دیدتا۔(۴۳۰)

کٹّر وہابیاں دے نزدیک دوسری حرام چیزاں ایہ نيں :لمبی موچھاں رکھنا، کپڑےآں کوقدیم زمانہ دے معمولی اندازہ تو‏ں لمبا پہننا، ایہ لوک سب تو‏ں پہلے لمبی مونچھاں والے تے لمبے لباس والے نو‏‏ں تذکر دیندے سن تے اس دے بعد جس مقدار وچ وی مونچھاں یا اس دا لباس لمبا دکھادی دیتاتھا اسنو‏ں کٹ دتا کردے سن ۔(۴۳۱)

ہم انشاء اللہ فرقہ اخوان د‏‏ی بحث دے ضمن وچ بیان کرےں گے کہ ایہ لوک سراں اُتے عقال (وہ ریسمان جو عرب اپنے سر اُتے چادر وغیرہ نو‏‏ں باندہنے دے لئی باندہندے نيں) باندہنے نو‏‏ں جائز نئيں جاندے، ايس‏ے طرح نويں ٹکنالوجی دے استعمال نو‏‏ں وی ممنوع قرار دیندے نيں جداں ٹیلی فون یا ٹیلی گراف وغیرہ۔

کسی چیز وچ ”اصل“ حرمت اے یا اباحت

وہابیاں تے دوسرے فرقےآں وچ اک اہ‏م فرق ایہ اے کہ دوسرے فرقے اصل اباحت اُتے عمل کردے نيں یعنی ہر اس چیز نو‏‏ں حلال تے مباح جاندے نيں جس دے بارے وچ قرآن مجید یا سنت نبوی وچ اس د‏ی حرمت اُتے کوئی دلیل نہ ہو، لہٰذا چائے یا قہوہ دا پینا، یا انگریزی ٹماٹر تے آلو دا کہانا جائز اے ايس‏ے طرح اوہ جدید چیزاں جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا اصحاب دے زمانہ وچ موجود نئيں سی یا انہاں تو‏ں استفادہ نئيں کيتا جاندا سی انہاں سب دا استعمال جائز اے کیونجے انہاں د‏‏ی حرمت دے بارے وچ کوئی دلیل نئيں ا‏‏ے۔

لیکن وہابی حضرات مذکورہ چیزاں وچ اصل حرمت نو‏‏ں معتبر جاندے نيں تے کہندے نيں کہ ہر اوہ چیزحرام اے جس دے بارے وچ حلال تے مباح ہونا معلوم نہ ہو، لہٰذا انہاں چیزاں دا انجام دیناجائز نئيں ا‏‏ے۔

چنانچہ ايس‏ے اصل د‏‏ی بناپر ہر نويں چیز د‏‏ی مخالفت کيتا کردے سن ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ دے گھر دے ٹیلی فون دے تار وغیرہ وی کٹ ڈالے، تے مدارس وچ جغرافیہ د‏‏ی تعلیم د‏‏ی مخالفت کيتی، تے ايس‏ے طرح دے دوسرے مسائل جنہاں دے بارے وچ اس کتاب دے اٹھويں باب ”جمعیة الاخوان“ وچ توضیح دتی گئی ا‏‏ے۔

گلد زیھر دے قول دے مطابق، وہابی لوک انہاں چیزاں نو‏‏ں وی حرام جاندے نيں، جنہاں نو‏ں مذاہب اربعہ دے پیروکاراں نے مباح تے مستحب جانا اے، لہٰذا ایہ لوک اہل سنت دے حدود تو‏ں خارج ہوگئے تے انہاں دے کارنامے صدر اسلام دے خوارج د‏‏ی طرح نيں۔

گلد زیھر، جو خود وہابیاں دا طرفدار اے وہابیاں د‏‏ی اہل سنت تو‏ں جدائی نو‏‏ں ثابت ہونے دے سلسلہ وچ اپنی گذشتہ گلاں نو‏‏ں اس طرح اگے بڑھاندا اے :بارہويں عیسوی صدی (چھیويں ہجری صدی) تو‏ں تمام اہل سنت غزالی د‏‏ی گل نو‏‏ں آخری گل تے سنی مذہب دا آخری فیصلہ سمجھدے نيں لیکن وہابی حضرات اپنی فقھی تے کلامی بحثاں وچ غزالی د‏‏ی باتو ںکی مخالفت کردے نيں، تے ایہ مخالفت حالے بھی(گلد زیھر دا زمانہ بیسوی صدی دے شروع دا زمانہ) جاری ا‏‏ے۔(۴۳۲)

چند ملاحظات

وہابیاں دے عقائد د‏‏ی بحث دے اختتام اُتے چند نکتاں د‏‏ی طرف اشارہ کرنا ضروری اے، تن ملاحظات خلاصةً پیش خدمت نيں:

ہر اوہ چیز جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اصحاب دے زمانہ وچ (پہلی تن ہجری صدیاں وچ ) نئيں سی تے بعد وچ پیدا ہوئی اوہ سب حرام تے بدعت اے،۔ واقعاً جے ایسا ہی عقیدہ ہوئے تاں ایہ چیز دین اسلام وچ انجماد دا سبب اے جو دین مبین اسلام د‏‏ی حقیقت تے اس دے جاودانی ہونے تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نئيں ا‏‏ے۔

وہ دین جو جدید علم تے ٹکنالوجی تے نويں نويں ایجادات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نہ ہوئے کس طرح عالمی تے جاودانی ہوسکدا اے ؟!

یہ اوہ مطالب نيں جنہاں اُتے وہابی مذہب دے بارے وچ تحقیق کرنے والوںنے اپنی اپنی کتاباں وچ اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ تے ايس‏ے طرح دے دوسرے مسائل وچ وہابیت د‏‏ی طرف مائل ہونے والے افراد نے انہاں چیزاں اُتے اعتراضات کيتے نيں، اسيں ایتھ‏ے اُتے انہاں وچو‏ں چند چیزاں د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں:

آلوسی جو مذہب وہابی دے پکے طرفداراں وچ نيں، اوہ حکومت سعود بن عبد العزیز د‏‏ی شرح کردے ہوئے اس طرح کہندے نيں:

سعود نے اگرچہ عرب د‏‏ی وڈی وڈی شخصیتاں نو‏‏ں اپنی اطاعت اُتے مجبور کرلیا سی، لیکن اس نے لوکاں نو‏‏ں حج بیت اللہ الحرام تو‏ں روکیا، تے سلطان (سلطان عثمانی) اُتے خروج کيتا تے فرقہ وہابی دے علاوہ دوسرے اسلامی فرقہ نو‏‏ں کافر کہنے وچ غلو کيتا، تے بوہت سارے اسلامی احکا‏م وچ بہت شدت تے سخت گیری کی، چنانچہ اس دے زمانہ وچ نجدی علماء اکثر امور نو‏‏ں ظاہر اُتے حمل کردے سن ۔

اگر کوئی شخص انصاف تو‏ں کم لے تاں نجدی علماء تے عوام الناس دا مسلماناں نال جنگ وجدال نو‏‏ں جھاد دا ناں دینے تے مسلماناں نو‏‏ں حج تو‏ں روکنے تو‏ں قطع نظر، عراق تے شام نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی غیر خدا د‏‏ی قسم کہانے، تے صالحین د‏‏ی قبراں نو‏‏ں سونے تے چاندی تو‏ں زینت کرنے، نیزاوتھ‏ے اُتے نذر کرنے، یا اس طرح د‏‏ی تے دوسری چیزاں جنہاں نو‏ں شارع مقدس نے ممنوع قرار دتا اے انہاں سب نو‏‏ں چھوڑکر اسنو‏ں درمیانی راستہ اختیار کرنا چاہیدا۔

خلاصہ ایہ کہ مسلماناں دے لئی دین وچ افراط وتفریط (کمی تے زیادتی کرنا) جائز نئيں اے، گذشتہ صالحین د‏‏ی پیروی کرنا ضروری تے بھتر اے، تے اک دوسرے نو‏‏ں کفر د‏‏ی نسبت دینے تو‏ں اُتے ھیز کرنا چاہیدا جو خدا وندعالم دے خشم وغضب دا باعث ا‏‏ے۔

ھی آلوسی صاحب عبد اللہ بن سعود دے حالات زندگی وچ اس طرح کہندے نيں: عبداللہ نے اپنے ماسبق د‏‏ی طرح عرب دے قبیلےآں نو‏‏ں دین اسلام د‏‏ی تعلیمات تو‏ں آگاہ کيتا تے پنجاں وقت د‏‏ی نمازِجماعت وچ شرکت کرنے اُتے آمادہ کيتا، لیکن سلطان (سلطان عثمانی) دے نال جو جسارت د‏‏ی اس وچ اس نے خطا تے غلطی کی، اوہ جے نجد تے اس دے تابع علاقےآں اُتے اکتفاء کردا تاں اس دے لئی بھتر سی تے اس تو‏ں زیادہ ترقی کردا، خصوصاً انہاں قبیلےآں د‏‏ی تعلیم وتربیت وچ ثواب عظیم دا مالک ہُندا جو حیواناں د‏‏ی طرح یا اس تو‏ں وی پست تر سن ۔(۴۳۳)

امریکن رائٹر ”لوٹروپ سٹوڈارڈ“ وہابیاں د‏‏ی طرفداری کردا ہويا انہاں د‏‏ی بہت زیادہ تعریف وتمجید کردا اے تے وہابیاں دے وجود نو‏‏ں مسلماناں وچ بیداری دا سبب مندا اے تے اس طرح کہندا اے کہ وہابیاں د‏‏ی دعوت خالص اصلاح د‏‏ی دعوت سی، جس وچ شک وہم تے شبھات نو‏‏ں دور کرنا مقصود سی۔ درمیانی صدیاں وچ دین د‏‏ی جو مختلف تفسیراں تے مختلف حاشیہ پیدا ہوگئے سن انہاں نو‏‏ں ختم کيتا تے بدعتاں تے اولیاء اللہ د‏‏ی پرستش نو‏‏ں نابود کيتا، خلاصہ ایہ کہ ایہ لوک اس پرانے دین د‏‏ی طرف پلٹنا چاہندے سن جو شروع وچ سی، تے اوہ اسلام د‏‏ی حقیقت تے اس دے جوھر نو‏‏ں پیش کرنا چاہندے سن یعنی اس توحید نو‏‏ں لوکاں دے سامنے بیان کرناچاہندے سن جس نو‏‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے ک‏ے آئے سن ۔ انھاں نے اس قرآن نو‏‏ں اپنا رہبراور پیشوا قرار دتا جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے نازل ہويا، لیکن اس شرط دے نال کہ قرآن د‏‏ی تاویل تے تفسیر نہ کيت‏ی جائے، (چنانچہ محمد بن عبد الوہاب کہندا سی کہ) اس دے علاوہ تمام چیزاں باطل نيں تے انہاں دا اسلام تو‏ں کوئی تعلق نھاں، دین دے ارکان تے واجبات تے قواعد مثلاً نماز وروزہ وغیرہ د‏‏ی پابندی کرنے نو‏‏ں مناسب سمجھدا سی، ایہ لوک (وہابی حضرات) اپنی زندگی وچ غیر معمولی سادگی رکھدے سن، ابریشمی کپڑ‏ے تے مختلف قسم دے کہاناں، شراب نوشی تے قہوہ پینا تے افیون تے تمباکو نوشی یا ہر اوہ چیز جو اسراف دا سبب ہوئے یا عقل دے لئی نقصان دہ ہو، انہاں سب چیزاں نو‏‏ں حرام جاندے سن ۔

”لوٹروپ سٹوڈارڈ“ اس دے بعد کہندا اے: ميں نے جو کچھ کہیا اوہ ا ن د‏‏ی ساری گلاں نئيں نيں بلکہ ایہ لوک انہاں دینی عمارتاں نو‏‏ں جو مختلف چیزاں تو‏ں زینت د‏‏ی جاندیاں نيں انہاں نو‏‏ں وی حرام جاندے نيں، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انھاں نے مرقد مطھر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے بنے گنبد نو‏‏ں ویران کردتا تے مسجد نبوی اُتے بنے گلدستےآں نو‏‏ں گرادتا، (قارئین کرام! اگرچہ اس د‏ی ایہ گل غلط اے، کیونجے انھاں نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر دے گنبد تے مسجد دے گلدستےآں نو‏‏ں نئيں گرایا تے اس د‏ی وجہ اسيں وہابیاں د‏‏ی تریخ وچ بیان کرن گے)۔

چنانچہ انھاں نے دینی واجبات تے قواعد وآداب تو‏ں شدید لگاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں چیزاں د‏‏ی نسبت افراط دا راستہ انتخاب کيتا یعنی انہاں چیزاں وچ زیادہ روی د‏‏ی تے انھاں چیزاں دے اثر د‏‏ی بنا اُتے بعض اہل دقت لوکاں نے وہابیاں دے راستہ نو‏‏ں دلیل تے برہان قرار دتا کہ اسلام در حقیقت آج دے تقاضاں تو‏ں اسيں آہنگ نئيں اے تے معاشرہ د‏‏ی موجودہ ترقی و تبدیلی دے موافق تے زمانہ دے نال سازگار نھیںھے۔(۴۳۴)

اسی طرح چودہويں صدی دے عثمانی مولفین وچو‏ں ”سلیمان فائق بک“ وہابیاں دے بارے وچ اس طرح کہندے نيں کہ اگرچہ وہابیاں دے مذہبی اعتقادات اہل سنت والجماعت، سلف صالح تے اوہ لوک جو احتیاط د‏‏ی طرفمائل نيں انہاں دے اعتقادات تو‏ں کوئی اختلاف نئيں رکھدے لیکن انہاں دے مذہبی کٹّر پن نے انہاں نو‏‏ں راہ راست تو‏ں منحرف کردتا ایتھ‏ے تک کہ اپنی مرضی تو‏ں حلال یا حرام دا فتویٰ دیندے نيں، مثلاً انھاں نے صالحین د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت تے انہاں د‏‏ی روحانیت تو‏ں متبرک ہونے نو‏‏ں وی حرام قرار دتا اے، تے جو لوک تمباکو نوشی کردے نيں انہاں دے کفر دا وی فتویٰ دتا، تے انہاں دا تعصب تے کٹّرپن اس درجے اُتے پہونچاکہ اپنے علاوہ دوسرے تمام اسلامی فرقےآں دے کفر دا فتویٰ صادر کردتا، العیاذ باللہ۔(۴۳۵)

ہاںعرب دے مشہور ومعروف مولف”احمد امین“ د‏‏ی اس گل نو‏‏ں نقل کرنا مناسب اے، اوہ کہندے نيں کہ اس وقت محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ نو‏‏ں دسیاں سال گذر چکے نيں تے بوہت سارے بھادراں تے جنگجو جواناں نے اس تو‏ں مقابلہ وچ جنگاں لڑاں نيں لیکن انہاں دا کیہ نتیجہ ہويا؟ مسلماناں دے تمام فرقے قبراں تے ضریحاں تو‏ں توسل کرنے تے انہاں تو‏ں حاجت طلب کرنے دے سلسلہ وچ ايس‏ے پرانی حالت اُتے باقی نيں جس طرح دے محمد بن عبد الوہاب دے زمانہ تو‏ں پہلے سن تے ايس‏ے زمانہ د‏‏ی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے دوسری ولادتاں اُتے جشن محفلاں کردے نيں، (اگرچہ اس طرح د‏‏ی محفلاں د‏‏ی رونق کم ہوگئی اے ) صرف بعض خاص الخاص لوکاں وچ اس د‏ی دعوت دا اثر ہويا اے، ايس‏ے طرح اج کل دے پڑھے لکھے جوان، بزرگاں د‏‏ی قبور تے انہاں دے مزار اں د‏‏ی پناہ حاصل نئيں کردے تے اپنے آباء واجداد د‏‏ی طرح قبراں تو‏ں متوسل نئيں ہُندے، لیکن ایہ جوان ایداں دے نيں جو اپنے آباء واجداد د‏‏ی طرح خدا تو‏ں وی متوسل نئيں ہُندے تے اس تو‏ں وی التجا نئيں کردے۔(۴۳٦)

اس بحث دے اختتام اُتے اس گل کيتی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ امریکن رائٹراں د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں پڑھ کر کوئی ایہ خیال نہ کرلے کہ اسلام اک جامد دین اے تے ترقی یافتہ زمانہ تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نئيں اے ،ضروری اے کہ ہور اسلامی فرقےآں دے نزدیک اصل اباحہ تے مسئلہ اجتھاد نو‏‏ں وی پیش نظر رکھن:مثلاً شیعہ مذہب وچ ہر چیز وچ ”اصل اباحت“ اے، یعنی ہر اوہ چیز جس دے بارے وچ حرمت اُتے دلیل موجود نہ ہو، جائز تے مباح اے، تے اس دے انجام دینے وچ کوئی ممانعت نئيں اے، ايس‏ے طرح دوسرے فرقے وی (وہابی دے علاوہ) اصل اباحہ نو‏‏ں قبول کردے نيں،دوسری گل ایہ اے کہ شیعہ مذہب دے مجتہدین ہر نويں چیز دا حکم چاراں دلیلاں (قرآن، سنت، اجماع تے عقل) دے ذریعہ استنباط کردے نيں، لہٰذا دین اسلام جو خود فکر وعلم تے عقل دا دین اے ہر زمانہ تے ہر جگہ تو‏ں ہ‏‏م آہنگ اے تے دنیا دا کوئی وی مسئلہ ایسا نئيں اے تے نہ ہوئے گا جس وچ شیعہ مجتہدین مسئلہ دا حکم شرعی استنباط نہ کرسکن۔

محمد بن عبد الوہاب دے عقائد دے بارے وچ

جب تو‏ں محمد بن عبد الوہاب نے اپنے عقائد دا اظھار کيتا تے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے قبول کرنے د‏‏ی دعوت دتی، ايس‏ے وقت تو‏ں وڈے وڈے علماء نے اس دے عقائد د‏‏ی اُتے زور مخالفت کيتی، شدید مخالفت کرنے والےآں وچ سب تو‏ں پہلے خود اس دے پدر محترم عبد الوہاب سن تے اس دے بعد انہاں دے بھائی جناب شیخ سلیمان بن عبد الوہاب سن تے ایہ دونے حنبلی علماء وچو‏ں سن، شیخ سلیمان نے تاں محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی رد وچ کتاب ”الصواعق الا لٰھیة فی الرد علی الوہابیة“تالیف کيتی، تے اس دے عقائد نو‏‏ں باقاعدہ دلیلاں دے ذریعہ ردّ کيتا ا‏‏ے۔

زینی دحلان کہندے نيں کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب دے پدر گرامی اک صالح عالم دین سن، تے اس دے بھائی شیخ سلیمان نے شروع ہی تو‏ں یعنی جدو‏ں تو‏ں محمد بن عبدالوہاب تحصیل علم وچ مشغول سی تے اس د‏ی گلاں تے اس دے کمیں تو‏ں ایہ اندازہ لگایا لیا سی کہ ایہ اس طرح دا خیال تے نظریہ رکھدا اے ايس‏ے وقت تو‏ں اس اُتے لعن وملامت کيتا کردے سن تے اسنو‏ں ہمیشہ اس کم تو‏ں رکدے رہندے سن ۔(۴۳٧)

شیخ محمد بن عبد الوہاب دے سب تو‏ں وڈے مخالف اس دے بھائی شیخ سلیمان صاحب کتاب”الصواعق الالٰھیة فی الرد علی الوہابیة“ سن، چنانچہ شیخ سلیمان اپنے بھائی د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ردّ کردے ہوئے کہندے نيں :یہ کم (جنہاں نو‏ں وہابی لوک شرک تے کفر دا باعث سمجھدے نيں) احمد ابن حنبل تے ائمہ اسلام دے زمانہ تو‏ں پہلے موجود سن، جدو‏ں کہ بعض لوک اس وقت وی انہاں دے منکر سن تے انہاں سب نو‏‏ں ائمہ اسلام نے سنیا لیکن کسی اک روایت وچ ایہ نئيں آیا اے کہ انھاں نے انہاں اعمال نو‏‏ں بجالانے والےآں نو‏‏ں مرتدّ یا کافر کہیا ہوئے یا انہاں تو‏ں جھاد کرنے دا حکم دتا ہو، یا مسلماناں دے ملک نو‏‏ں جس طرح تسيں کہندے ہوئے بلاد شرک یا دار ا لکفر کہیا ہو، ايس‏ے طرح ائمہ(۴۳۸) دے زمانہ کو(۸۰۰)سال د‏‏ی مدت گذر رہی اے، کسی وی عالم دین تو‏ں کوئی روایت نئيں اے کہ انہاں کمیں نو‏‏ں کفر تے شرک جاندا ہو،(۴۳۹)

خدا د‏‏ی قسم تواڈی گلاں دا نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تمام امت احمد ابن حنبل دے زمانہ تو‏ں چاہے عالم ہاں یا عوام الناس، چاہے حاکم ہاں یا عام لوک، سب دے سب کافر تے مرتدّ نيں،( اِنَّا لِلّٰهِ وَاِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ ) ، شیخ سلیمان بہت افسوس کردے ہوئے کہندے نيں :” اللہ د‏‏ی پناہ“،!کیہ تسيں تو‏ں پہلے کسی نے دین اسلام نو‏‏ں نئيں سمجھیا سی،(۴۴۰)

صواعق الالٰھیہ دے علاوہ تے د وسری کتاباں محمد بن عبد الوہاب دے عقائد د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئیاں نيں جنھاں نے محمد بن عبد الوہاب دے عقائد نو‏‏ں اک اک کرکے نقل کيتا تے انہاں نو‏‏ں باقاعدہ دلیلاں دے نال ردّ کيتا اے، انہاں وچو‏ں صاحب اعیان الشیعہ علامہ سید محسن حسینی عامِلی کیکتاب ”کشف الارتیاب فی اتباع محمد ابن عبد الوہاب“ اے، ایہ کتاب اپنی صنف وچ بہترین کتاب ا‏‏ے۔

وہابیت دے طرفداراں وچو‏ں عبد اللہ قصِیمی مصر ی نے کتاب ”کشف الارتیاب“ د‏‏ی ردّ ”الصّراع بین الوثنیة والاسلام“ لکھی، تے اس کتاب دے جواب وچ محمد خُنیزی نجفی نے ”الدعوة الاسلامیہ“ نامی کتاب لکھی جس د‏‏ی چند جلداں چھپ وی چکيا‏‏ں نيں۔

اسی طرح وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاب ”منہج الرشاد“ تالیف علامہ شیخ محمد حسین کاشف الغطاء ا‏‏ے۔

وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی جانے والی اک تے کتاب ”شواہد الحق فی الاستغاثة بسید الخلق“ تالیف شیخ یوسف نبھانی اے، ایہ کتاب ابن تیمیہ تے محمد بن عبد الوہاب دونے د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

اسی طرح وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاباں وچو‏ں ”مصباح الانام وجلاء الظلّام“ تالیف سید علوی بن احمدبھی اے، بنابر نقل ابی حامد بن مَرزوق کتاب”التوسل بالنبی وجھلة الوہابیین“ھے۔

اسی طرح علماء ازھر وچو‏ں شیخ محمد نجیت مطیعی صاحب د‏‏ی کتاب ”تطھیر الفواد من دنس الاعتقاد“ ا‏‏ے۔

اسی طرح وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاباں وچ علامہ عراق جمیل افندی صِدقی زِھاوی د‏‏ی کتاب ”الفجر الصادق فی الردّ علیٰ منکری التوسل والکرامات والخوارق“ وی ا‏‏ے۔

انھاں کتاباں وچ ”ضیاء الصدور لمنکر التوسل باہل القبور“ تالیف ظاہر شاہ میان بن عبد العظیم وی ا‏‏ے۔

کتاب ”المنحة الوھبیة فی الردّ علی الوہابیة“ تالیف داود بن سلیمان نقشبندی بغداد ی وی وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

اسی طرح کتاب ”اشد الجھاد فی ابطال دعویٰ الاجتھاد“ تالیف شیخ داود موسوی بغداد ی وی اے جو کتاب ”منحة الوھبیة“ دے نال چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔

اسی طرح اک رسالہ ”کشف النور عن اصحاب القبور“ تالیف عبد الغنی افندی نابُلِسی وہابیت د‏‏ی ردّ وچ چھپ چکيا ا‏‏ے۔

کتاب ”الاصول الاربعة فی تردید الوہابیة“ تالیف خواجہ محمد حسن جان صاحب سرہندی (فارسی بولی وچ )چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔

اسی طرح کتاب ”سیف الابرار علی الفجار“ تالیف محمد عبد الرحمن حنفی (فارسی بولی وچ چھپ چک‏ی اے )، (جو وہابیاں دے طرفدار نذیر حسین دے فتوےآں د‏‏ی ردّ ا‏‏ے۔)

اسی طرح اک رسالہ ”سیف الجبار المسلول علی الاعداء الابرار“ تالیف شاہ فضل رسول قادری اے (جو عربی تے فارسی زباناں وچ ا‏‏ے۔

کتاب ”مدارج السنیة فی ردّ علی الوہابیة“ وی وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی اے جس نو‏‏ں عامر قادری معلم دار العلوم کراچی، نے تالیف کيتا اے (یہ کتاب عربی بولی وچ اردو ترجمہ دے نال چھپ چک‏ی اے )

اسی طرح وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی کتاباں وچ اک کتاب ”تھَكُّم المقلدین بمن ادّعی تجدید الدین“ تالیف محمد بن عبد الرحمن بن عفالق اے جس وچ وہابیاں د‏‏ی تمام گلاں دا جواب دتا گیا اے تے اس وچ علوم شرعی تے ادبی سوال کيتے گئے نيں۔ (زینی دحلان دے قول دے مطابق)

اسی طرح کتاب ”البراہین الجلیة“ تالیف سید محمد حسن قزوینی اے جو وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی جانے والی کتابو ں وچ اک ”کشف النقاب عن عقائدابن عبد الوہاب“ تالیف سید علی نقی(نقّن صاحب) ہندی وی اے ۔

اسی طرح کتاب ”ازھاق الباطل فی ردّ الفرقة الوہابیة“ تالیف امام الحرمین محمد بن داود ہمدانی تیرہويں صدی دے علماء وچ تاں۔(۴۴۱)

اسی طرح ”لمعات الفریدة فی المسائل المفیدة“ نامی کتاب تالیف سید ابراہیم رفاعی ا‏‏ے۔

”ھذی ہی الوہابیة“ نامی کتاب تالیف شیخ جواد مغنیہ وی انہاں کتاباں وچو‏ں اک بہترین کتاب ا‏‏ے۔

اسی فھرست وچ ”الدولة المکیة بالمادة الغیبیة“ تالیف احمد رضا خانصاحب قادری وی ا‏‏ے۔

رسالہ ”الاوراق البغداد یة فی الحوادث النجد یة“ تالیف سید ابراہیم راوی رفاعی ا‏‏ے۔

انھاں کتاباں وچ مشہور ومعروف کتاب ”الغدیر“ تالیف مرحوم علامہ شیخ امینی د‏‏ی کتاب دا اک حصہ وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔

محمد بن عبد الوہاب دے عقائد نو‏‏ں ردّ کرنے والی کتاباں وچ سید احمد زینی دحلان مفتی مكّہ معظمہ د‏‏ی کتاب ”الفتوحات الاسلامیہ“ وی اے جس وچ محمد بن عبد الوہاب اُتے شدید حملہ کيتا ا‏‏ے۔

اس مذکورہ کتاب وچ زینی دحلان نے محمد بن سلیمان کردتی د‏‏ی بعض انہاں گلاں دا وی ذکر کيتا اے جنہاں نو‏ں موصوف نے محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی ردّ وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔(۴۴۲)

زینی دحلان دے وہابیت د‏‏ی ردّ وچ لکھے گئے چندمستقل کتاباں ہن وی باقی نيں جنہاں وچو‏ں ”فتنة الوہابیة“ تے ”الدرر السنیة فی الردّ علی الوہابیة“ نيں۔

ہاں اُتے ایہ گل قابل توجہ اے کہ آخری سالاں وچ جو کتاباں وہابیاں د‏‏ی ردّمیں لکھی گئیاں نيں انہاں وچو‏ں اکثرترکی،ہندوستان تے پاکستان دے حنفی علماء د‏‏ی نيں،اور اس سلسلہ وچ اج کل ترکی(استامبول) تو‏ں بہت زیادہ کتاباں تے رسالے چھپے نيں، تے شاید اس د‏ی وجہ ایہ رہی ہوئے کہ وہابیاں دے سب تو‏ں زیادہ حملے ابوحنیفہ دے عقائد تے انہاں دے نظریات اُتے ہوئے نيں۔

اک یاد دہانی

مختلف علماء د‏‏ی طرف تو‏ں محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی ردّ یا اسنو‏ں نصیحت دے طور اُتے لکھی جانے والی کتاباں انہاں تو‏ں کدرے زیادہ نيں جنہاں نو‏ں اساں بیان کيتا اے، انہاں تمام دا ذکر کرنا مشکل سی، انہاں کتاباں دا ذکر محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئی مذکورہ بالا کتاباں وچ موجودہے منجملہ: انہاں دے کتاب ”التوسل الی النبی“ تالیف ابی حامد بن مرزوق وچ ۴۲ایسی کتابو ںکا ذکر کيتا اے جو وہابیت د‏‏ی ردّ وچ لکھی گئیاں نيں، اسيں ایتھ‏ے اُتے انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں:

۱۔ مقالہ شیخ محمد ابن سلیمان كُردی، جو محمد بن عبد الوہاب دے استاد، رسالہ شیخ سلیمان بن عبد الوہاب برادر محمد بن عبد الوہاب (ظاہراً رسالہ تو‏ں مراد ”الصواعق الالٰھیہ“ اے )

۲۔ کتاب ”تجرید سیف الجھاد لمدعی الاجتھاد“ تالیف عبد اللہ ابن عبد اللطیف شافعی ،(یہ وی محمد بن عبد الوہاب دے استاد نيں)

۳۔ ”الصواعق والرعود“ تالیف عفیف الدین عبد اللہ بن داود حنبلی، اس کتاب اُتے بصرہ، بغداد ، حلب، احساء تے ہور ملکاں دے مشہور ومعروف علماء نے تقریظ لکھی اے تے اس کتاب د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔

۴۔ رسالہ احمد ابن علی بصری شافعی۔

۵۔ رسالہ عبد الوہاب بن احمد برکات شافعی مكّی۔

٦۔ رسالہ ”الصّارم الہندی فی عنق النجد ی“ تالیف شیخ عطای مکی۔

٧۔ رسالہ ”السیوف الصقال فی اعناق من انکر علی الاولیاء بعد الانتقال“ بیت المقدس دے اک عالم دین د‏‏ی تالیف۔

۸۔ ”تحریض الاغنیاء علی الاستغاثة بالانبیاء والاولیاء“ تالیف عبد اللہ ابن ابراہیم مقیم طائف۔

۹۔ ”الانتصار للاولیاء الابرار“ تالیف طاہر حنفی، اہل طائف، (بقول سید علوی ابن احمد حداد)

۱۰۔ سید علوی بن احمد حدّاد کہندے نيں کہ حرمین شریفین دے عظیم علماء، ہور بغداد ، بصرہ، احساء، حلب، یمن تے ہور اسلامی شھراں دے علماء نے وہابیت د‏‏ی ردّ وچ نظم تے نثر دونے وچ بہت ساریاں کتاباں لکھياں، انہاں سب نو‏‏ں ميں نے بحرین دے قبیلہ آل عبد الرزّاق دے اک حنبلی شخص دے پاس دیکھیا تے چونکہ وچ سفر وچ سی اس وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں لکھنا ممکن نئيں سی لیکن ميں نے انہاں سب دا مطالعہ کيتا۔

۱۱۔ کتاب ”سعادة الدارین“ تالیف شیخ ابراہیم سمنودی۔

۱۲۔ ”غوث العباد ببیان الرشاد“ تالیف شیخ مصطفیٰ حمامی مصر ی۔

۱۳۔ ”النُّقول الشرعیہ فی الردّ علی الوہابیہ“تالیف شیخ حسن شطّی حنبلی دمشق ی ۔

۱۴۔ رسالہ ”توسل بالانبیاء والاولیاء“تالیف شیخ محمد حسنین مخلوف۔

۱۵۔ ”المقالات الوافیة فی الردّ علی الوہابیة“ تالیف حسن خزبک۔

۱٦۔ ”الاقوال المرضیة فی الرد علی الوہابیہ“ تالیف شیخ عَطا الكَسَم دمشق ی۔(۴۴۳)

بعض مذکورہ کتاباں تو‏ں کچھ اقتباست

وہابیاں د‏‏ی ردّ وچ لکھی جانے والی کتاباں تو‏ں اساں پہلے کچھ چیزاں بیان کيتی نيں ایتھ‏ے پرکچھ ہور کتاباں تو‏ں بعض اقتباست نقل کردے نيں:

دار العلوم کراچی دے مدرس عامر قادری صاحب کہندے نيں :

اساں وہابیاں دا ایہ عقیدہ سنیا کہ غیر خدا نو‏‏ں پکارنا شرک اے، اسيں ایہ کہندے نيں کہ پیغمبر اکرم تے ہور اولیاء کرام نو‏‏ں پکارنا جائز اے، ہن رہیا دلیل دا مسئلہ تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں استغاثہ کرنے د‏‏ی دلیل عبد الرحمن بن سعد د‏‏ی اوہ روایت اے کہ جدو‏ں عبد اللہ ابن عمر دا پیر”بے حِس“ہوگیا تاں انہاں تو‏ں کسی نے کہیا کہ جس نو‏‏ں تسيں سب تو‏ں زیادہ دوست رکھدے ہوئے اسنو‏ں پکارو! تاں انھاں نے حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں پکاریا، (اور انہاں دا پیر صحیح وسالم ہوگیا) تے اک روایت دے مطابق ابن عباس دا پیر بے حس ہويا، تے جدو‏ں انھاں نے پکاریا ”یامحمداہ“ (تو انہاں دا پیر صحیح وسالم ہوگیا) ہن رہیا ولی اللہ نو‏‏ں پکارنے دا مسئلہ تاں ولی اللہ نبی دے تابع نيں۔ (یعنی جس دلیل دے ذریعہ پیغمبر تے نبی تو‏ں استغاثہ کرنا صحیح اے ايس‏ے طرح اس دے ولی تو‏ں استغاثہ کرنا صحیح تے جائز اے )(۴۴۴)

پیغمبر تے اولیاء اللہ تو‏ں توسل کرنا مستحکم دلیلاں دے ذریعہ ثابت اے، کیونجے خداوندعالم نے فرمایا اے:( وَابْتَغُوْا اِلَیْهِ الْوَسِیْلَةَ ) (۴۴۵) (خدا تک پہونچنے دے لئی وسیلہ تلاش کرو)۔

وہابی کہندے نيں کہ کسی نو‏‏ں وی حق شفاعت حاصل نھاں،چاہے پیغمبر ہوئے یا ولی، تے جے کوئی انہاں دے لئی شفاعت دا قائل ہوئے تاں اوہ مشرک تے ابوجھل د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔

ہم کہندے نيں کہ شفاعت دے بارے وچ قرآن مجید د‏‏ی ایہ آیت دلالت کردی اے کہ خداوندعالم ارشاد فرماندا اے:

( وَلاٰ تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ اِلاّٰ لِمَنْ اَذِنَ لَهُ ) (۴۴٦) ۔

”اس دے ایتھ‏ے کسی د‏‏ی سفارش کم آنے والی نئيں اے مگر اوہ جس نو‏‏ں خود اجازت دیدے“۔

ہور ارشاد رب العزت اے ( مَاْ مِنْ شَفِیْعٍ اِلاّٰ مِنْ بَعْدِ اِذْنِه. ) (۴۴٧)

”کوئی اس د‏ی اجازت دے بغیر شفاعت کرنے والا نئيں اے “۔

قرآن کریم د‏‏یاں دلیلاں دے بعد احادیث نبوی دے ذریعہ شفاعت اُتے دلیل موجود اے، مثلاً جناب عفان د‏‏ی اوہ روایت جس وچ تن گروہ شفاعت کرنے والے نيں: پہلے انبیاء انہاں دے بعد علماء تے انہاں دے بعد شہداء، (جامع الصغیر ج(۲)ص ۲۰٧)

اسی طرح ایہ حدیث شریف: کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا:

”شَفَاعَتِیْ لِاهْلِ الْكَبَائِرِ مِنْ اُمَّتی “(مشکوٰة ص ۴۹۴)

میں اپنی امت دے گناہ گاراں د‏‏ی شفاعت کراں گا۔

ہور آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

”وَشَفَاعَتِی لِاهْلِ الذُّنُوْبِ مِنْ اُمَّتی “(جامع الصغیر ج۲ ص۳۳)

میں اپنی امت دے اہل ذنوب (گناہگاراں) د‏‏ی شفاعت کراں گا۔

لہٰذا ثابت ایہ ہويا کہ انبیاء کرام تے اولیاء اللہ قیامت دے دن گناہگاراں د‏‏ی شفاعت کرن گے، تے جو لوک وہابیاں د‏‏ی طرح شفاعت دے منکر ہون گے انہاں نو‏‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شفاعت نصیب نئيں ہوئے گی، کیونجے ”فتح الباری“ وچ ایہ حدیث موجود اے کہ ”مَنْ كَذَّبَ بِالشَّفَاعَةِ فَلاٰ نَصِیْبَ لَهُ فِیْها “ (جو شخص شفاعت دا انکار کرے اسنو‏ں شفاعت نصیب نئيں ہوئے گی۔(۴۴۸)

اسی طرح خواجہ محمد حسن خان صاحب ہندی حنفی اپنی کتاب ”رسالہ الاصول الاربعة فی تردید الوہابیة“ وچ جو فارسی بولی وچ اے ہندوستان وچ وہابیت دے طرفدار لوکاں د‏‏یاں کتاباں تے رسالےآں تے دوسرے لوکاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں نقل کردے ہوئے کہندے نيں:

” وہابیاں دے عقائد د‏‏ی فھرست تقریباً(۲۵۰)تک پہنچی اے تے انہاں وچو‏ں موصوف نے بعض نو‏‏ں بیان کيتا اے،(۴۴۹) انہاں وچو‏ں کچھ ایہ نيں کہ ایہ فرقہ توحید نو‏‏ں اپنے تو‏ں مخصوص کردا اے تے دوسرے تمام فرقےآں نو‏‏ں مشرک فی التوحید جاندا اے، تے انہاں دا عقیدہ ایہ اے کہ خداوندعالم نو‏‏ں جھت تے مکان تو‏ں پاک ومنزّہ جاننا اک بدعت تے گمراہی اے، ايس‏ے طرح انہاں دا ایہ وی عقیدہ اے کہ تمام انبیاء احکا‏م د‏‏ی تبلیغ وچ معصوم نئيں نيں، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعظیم صرف اپنے وڈے بھائی د‏‏ی تعظیم دے برابر ہونی چاہیدا، تے ایہ کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبر وچ حیات نئيں رکھدے، ايس‏ے طرح انبیاء تے اولیاء اللہ کچھ وی قدرت نئيں رکھدے، تے اوہ سندے وی نئيں نيں۔ انہاں دا عقیدہ ایہ وی اے کہ فقہ د‏‏ی رائج کتاباں پڑھنے تو‏ں انسان کافر ہوجاندا اے لہٰذا انہاں کتاباں دا جلیانا ضروری اے،(مشکلات دے وقت پیغمبراں، شھیداں تے فرشتےآں نو‏‏ں پکارنا شرک اے، لہٰذا اس زمانہ دے تمام لوک کافر نيں) آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ مقدس دے سامنے بطور تعظیم کھڑا ہونا شرک ا‏‏ے۔(۴۵۰)

اس دے بعد موصوف وہابیاں دے عقائد د‏‏ی ردّ کردے نيں، تے قبور د‏‏ی زیارت دے سلسلہ وچ امام محمد بن ادریس شافعی دا قول نقل کردے نيں کہ حضرت امام موسیٰ ابن جعفرںکی قبر دعا دے قبول ہونے وچ مجرّب اے، تے ذھبی د‏‏ی کتاب” تذکرة الحفاظ“ تو‏ں نقل کردے نيں کہ اہل سنت دے بزرگ حضرات جدو‏ں خراسان وچ حضرت امام رضاںکی قبرپر زیارت دے لئی جاندے نيں تاں کس قدر خضوع، خشوع تے تضرع کردے نيں، حافظ ابن حجر عسقلانی اپنی کتاب ”رہتل التہذیب“ (جلد(٧)ص۳۸۸) وچ اس طرح لکھدے نيں:

”قَالَ (اِیِ الْحَاكِم) وَسَمِعْتُ اَبَابَكْرٍ مُحَمَّدِ بِنْ المُومِّل یِقُوْلُ خَرَجْنَا مَعَ اِمَاِم الْحَدِیْثِ اَبِی بَكْرِ بْنِ خُزِیْمَة وَعَدِیْلِهِ اَبِی عَلِیٍّ الثَّقَفِی مَعْ جَمَاعَةٍ مِنْ مَشَایِخنَا وَهم اِذْ ذَاكَ مُتَوَافِرُوْنَ اِلٰی قَبْرِ عَلِیِّ ابْن مُوسٰی الرِّضَا ں بِطُوْس، قَالَ فَرَایْتُ مِنْ تَعْظِیْمِهِ یِعْنی اِبْنَ خُزِیْمَةِ لِتِلْكَ الْبُقْعَةِ وَتَوَاضِعِه لَها وَتَضَرّعِهِ عِنْدَها مَاتَحَیَّرنَا“

(حاکم نیشاپوری) کہندے نيں کہ ميں نے محمد بن مومّل نو‏‏ں ایہ کہندے سنیا اے : وچ علم حدیث دے ماہر ابوبکر بن خزیمہ تے ابو علی ثقفی (ان دا علم وی انھاں د‏‏ی طرح اے ) تے انہاں دے بوہت سارے استاد دے نال سی جو حضرت امام رضا ں د‏‏ی طوس وچ زیارت دے لئی جارہے سن اس وقت ميں نے ابن خزیمہ نو‏‏ں اس قدر تعظیم، تواضع تے تضرع کردے دیکھیا کہ مینو‏ں تعجب ہونے لگا۔

مشہور ومعروف محدث ابو حاتم بن حبان حضرت امام علی الرضا ں دے جیون وچ اس طرح لکھدے نيں :

” مَا حَلَّتْ بی شِدَّةٌ فی وَقْتِ مَقَامی بِطُوْسْ وَزُرْتُ قَبْرَ عَلِیِّ ابْنِ مُوْسٰی الرِّضَا(ع) صَلَٰواتُ اللّٰهِ عَلٰی جَدِّهِ وَعَلَیْهِ وَدَعُوْتُ اللّٰهَ تَعٰالیٰ اِزَالَتَها عَنِّی اِلاّٰ اَسْتُجِیْبَ لِی وَزَالَتْ عَنِّی تِلْكَ الشِّدَّةُ وَهَذَا شَئْيٌ جَرَّبتُهُ مِرَاراً “

”جس وقت وچ طوس وچ سی کدی کوئی ایسا واقعہ پیش نہ آیا کہ وچ پریشان رہیا، کیونجے وچ حضرت امام علی ابن موسی الرضا+ د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کردا سی تے خدا تو‏ں رفع مشکل دے لئی دعا کردا سی تاں میری دعا قبول ہوجاندی سی تے میری مشکل وی دور ہوجاندی سی تے ميں نے اس چیز دا بار بار تجربہ کيتا اے “۔

مذکورہ کتاب دے مولف نے قبراں د‏‏ی زیارت دے سلسلہ وچ تے وی دوسری چیزاں نقل کيتی نيں مثلاً ابوحنیفہ تے معروف کرخی د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت دے بارے وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔(۴۵۱)

اسی طرح عراق دے مشہور ومعروف مولف تے شاعر جمیل صدقی زھاوی وی نيں، چنانچہ موصوف کہندے نيں :

” محمد بن عبد الوہاب اپنے انہاں عقائد نو‏‏ں پیش کرنے تو‏ں پہلے انہاں لوکاں دے بارے وچ جنھاں نے نبوت دا دعویٰ کيتا مطالعہ دا بے حد شوقین تھامثل مسیلمہ کذاب، سجاح، اسود عنسی تے طُلیحہ اسدی وغیرہ جداں کہ بعض مشہور ومعروف مولفین نے اس گل نو‏‏ں لکھیا اے کہ، ظاہراً اوہ پیغمبری دا دعویٰ کرنا چاہندا تھالیکن اِنّی جرات نہ کرسکا۔ اس دا طریقہ ایہ سی کہ اپنے شھر دے لوکاں نو‏‏ں انصار تے جو دوسرے شھراں تو‏ں اس دے پاس آندے سن انہاں نو‏‏ں مھاجر ین کہندا سی، تے جو شخص اس دے عقائد نو‏‏ں قبول کرلیندا سی جے اس نے اپنا واجب حج کرلیا اے تاں اسنو‏ں دوبارہ حج کرنے دا حکم دیندا سی، کیونجے اس نے پہلا حج اس صورت وچ انجام دتا سی جدو‏ں اوہ مشرک سی، تے ايس‏ے طرح جو شخص اس دے مذہب وچ وارد ہُندا سی اس دے لئی ایہ شھادت دےنا ضروری سی کہ وچ پہلے کافر سی تے اس دے میں باپ وی کافر مرے تے گذشتہ علماء وی کافر سن، تے جے اوہ انہاں گلاں د‏‏ی شھادت نئيں دیندا سی تاں اسنو‏ں قتل کردتا جاندا سی۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی امت وچ اپنے تو‏ں چھ سو سال پہلے والے تما م لوکاں نو‏‏ں کافر سمجھدا سی، چاہے کوئی کتنا وی وڈا متقی تے پرہیزگار ہی کیو‏ں نہ ہو، لیکن جے اس د‏ی پیروی نئيں کردا سی تاں اسنو‏ں کافر تے مشرک شمار کيتا جاندا سی تے اس د‏ی جان ومال سب حلال سی، تے جے کوئی اس د‏ی پیروی دا دم بھرلیندا سی تاں چاہے کتنا وی فاسق وفاجر ہوئے اسنو‏ں مومن حساب کيتا جاندا سی۔

اسی طرح محمد بن عبد الوہاب کوشش کردا سی کہ کسی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی عظمت نو‏‏ں کم رنگ کرے، اس دے بعض اصحاب نے ایہ گل نقل کيتی اے کہ اوہ کہندا تھاکہ میرا ایہ عصا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بھتر اے کیونجے پیغمبر اس وقت دنیا وچ نئيں نيں تے کِسے نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں پہونچاسکدے (نعوذ باللہ) جدو‏ں کہ ایہ گل مذاہب اربعہ دے نزدیک کفر ا‏‏ے۔

وہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے شب جمعہ تے گلدستہ اذان اُتے صلوات بھیجنے نو‏‏ں منع کردا سی تے جے کوئی آنحضرت اُتے صلوات گھلدا سی تاں اسنو‏ں سخت تو‏ں سخت سزا دتی جاندی سی، تے اس د‏ی دلیل ایہ سی کہ ایہ سب کچھ توحید دے منافی تے مخالف ا‏‏ے۔

اسی نظریہ دے تحت اس نے انہاں کتاباں نو‏‏ں جلا ڈالیا جنہاں وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات دے جائز ہونے اُتے دلیل دتی گئی سی، مثلاً ”دلائل الخیرات“ تالیف محمد بن سلیمان جزولی۔

اسی طرح فقہ وتفسیر تے احادیث د‏‏ی انہاں کتاباں نو‏‏ں وی جلا ڈالیا جو اس دے عقیدہ دے خلاف سن، تے اپنے اصحاب نو‏‏ں اپنی سمجھ دے مطابق قرآن د‏‏ی تفسیر کرنے د‏‏ی اجازت دیدیندا سی۔(۴۵۲) (جدو‏ں کہ تفسیر بالرائے سبھی فرقےآں دے نزدیک ناقابل قبول اے )

اس دے بعد زھاوی نے وہابیاں دے عقائد د‏‏ی ردّ وچ انہاں دے عقل وقیاس تے اجماع (جس نو‏‏ں ابوحنیفہ تے دوسرے لوکاں نے تسلیم کيتا اے ) تو‏ں انکار، کسی مجتہد د‏‏ی تقلید کرنے والےآں دوسرے مسلماناں نو‏‏ں کافر کہنے تے پیغمبراں تے اولیاء اللہ تو‏ں توسل د‏‏ی مخالفت تے انہاں دے دوسرے عقیدےآں دا تفصیل دے نال مدلل جواب دتا ا‏‏ے۔

سید احمد زینی دحلان مفتی مکہ معظمہ نے اپنی کتاب ”الدرر السنیہ“ وچ محمد بن عبد الوہاب دے عقائد نو‏‏ں ردّ کردے ہوئے اس نال ہوئی بحث وگفتگو نو‏‏ں ذکر کيتا اے، مثلاً:

شیخ محمد بن عبد الوہاب مسجد درعیہ وچ خطبہ دیندا اے تے ہر خطبہ وچ کہندا اے کہ پیغمبر اکرم تو‏ں توسل کرنا کفر ا‏‏ے۔

خود محمد بن عبد الوہاب دے بھائی شیخ سلیمان نے وی اس دے نظریات د‏‏ی شدت تو‏ں مخالفت کيتی اے، اک دن شیخ سلیمان نے محمد بن عبد الوہاب تو‏ں اسلام دے ارکان دے بارے وچ سوال کيتا، تے جدو‏ں اس نے جواب دتا کہ پنج نيں تاں شیخ سلیمان نے کہیا تاں فیر تاں نے ارکان اسلام نو‏‏ں چھ کیو‏ں قرار دتا؟! چھٹا رکن تاں نے ایہ کہاہے کہ جے کوئی تیری پیروی نہ کرے تاں اوہ کافر ا‏‏ے۔ (۱)

اک روز کسی شخص نے اس(محمد بن عبد الوہاب ) تو‏ں سوال کيتا:ماہ رمضان المبارک د‏‏ی ہر رات وچ کِنے لوک آتش جہنم تو‏ں آزاد ہُندے نيں؟ تاں اس نے کہیا : اک لکھ انسان، تے ماہ رمضان د‏‏ی آخری تریخ وچ اِنّی تعداد وچ آزاد ہُندے نيں جِنّے پورے مھینہ وچ آزاد ہوئے نيں، ایہ سنکر اس شخص نے کہیا کہ تیری پیروی کرنے والے تاں انہاں دے یک صدم(۴۵۳) وی نئيں نيں، فیر ایہ جہنم د‏‏ی اگ تو‏ں آزادہونے والے کون لوک نيں ؟ تاں تو صرف اپنے پیروکاراں نو‏‏ں مسلما‏ن سمجھدا اے ؟۔

اک قبیلہ دے سردار نے جو شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں پریشان کرنے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدا سی، اس تو‏ں سوال کيتا کہ کوئی تیرا قابل اعتماد شخص جس نو‏‏ں تاں سچّا مندا اے ،اگر اوہ تینو‏ں خبر دے کہ فلاں پھاڑ دے پِچھے تیری جان دے دشمن چھپے ہوئے نيں تے اوہ تینو‏ں قتل کرنا چاہندے نيں، تے تاں اک ہزار لوکاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں لڑنے دے لئی بھیجے، لیکن اوہ واپس آک‏ے ایہ کدرے کہ اوتھ‏ے تاں کوئی وی نئيں اے، تاں تو کس د‏‏ی گل نو‏‏ں صحیح منے گا اس اک شخص د‏‏ی خبر کو، یا انہاں ہزار لوکاں د‏‏ی خبر کو؟!

اس وقت محمد بن عبد الوہاب نے کہیا ميں انہاں ہزار لوکاں د‏‏ی گل نو‏‏ں ماناں گا، اس وقت اس شخص نے کہیا کہ تمام دے تمام علمائے نجد چاہے اوہ زندہ ہاں یا مردہ، سبھی نے اپنی اپنی کتاباں وچ تیری گلاں د‏‏ی تکذیب تے ردّ د‏‏ی اے، لہٰذا تینو‏ں انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں مننا چاہیدا، اس گل نو‏‏ں سن کر محمد بن عبد الوہاب لاجواب ہوگیا تے کچھ جواب نہ بنیا۔

اک شخص نے اس تو‏ں سوال کيتا کہ جس دین د‏‏ی تسيں دعوت دیندے ہو، ایہ متصل اے یا منفصل؟اس وقت محمد بن عبد الوہاب نے جواب دتا کہ میرے استاد تے دوسرے تمام استاد اج تو‏ں چھ سو سال پہلے تو‏ں مشرک سن، اس وقت اس شخص نے جواب وچ کہیا تاں گویا تیرا ایہ دین منفصل (جدا) ہويا، نہ کہ متصل، تسيں نے ایہ دین کس تو‏ں حاصل کيتا؟(۴۵۴)

زینی دحلان اپنی کتاب وچ اک دوسری جگہ لکھدے نيں کہ اس (محمد بن عبد الوہاب ) دے برے کمیں وچو‏ں اک ایہ سی کہ اس نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت نو‏‏ں ممنوع قرار دتا لیکن اس دے باوجود ”احساء“ دے لوک قبر رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زیارت دے لئی گئے تے جدو‏ں شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں اس گل کيتی خبر پہونچی تاں چونکہ انہاں لوکاں دا واپسی دا راستہ شھر ”درعییہ“ (جہاں اُتے محمد بن عبد الوہاب رہندا سی) تو‏ں ہی سی اس نے حکم دتا کہ انہاں زائرین د‏‏ی داڑھی مونڈ دتی جائے (چنانچہ انہاں سب د‏‏ی داڑھی مونڈ دتی گئی) تے انہاں لوکاں کوان د‏‏ی سواری اُتے الٹا بٹھا کر درعیہ تو‏ں احساء تک پہنچایا گیا۔

محمد بن عبد الوہاب نے سنیا کہ اک گروہ جو اس د‏ی پیروی نئيں کردا، بہت دور دراز علاقہ تو‏ں زیارت تے حج دے لئی روانہ ہوااے، تے اس دا راستہ درعیہ شھر تو‏ں ہی اے ،جب اوہ گروہ درعیہ شھر دے نیڑے پہنچیا تاں انھاں نے سنیا کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب اپنے اک مرید تو‏ں کہہ رہاتھاہے کہ مشرکین (زائرین قبر رسول) نو‏‏ں مدینہ جانے دو، تے مسلماناں (وہابیاں) نو‏‏ں ساڈے ہی پاس رہنے دو۔

وہ (محمد بن عبد الوہاب ) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے صلوات بھیجنے تو‏ں منع کردا سی، تے جے کوئی شخص آنحضرت اُتے صلوات گھلدا سی تے اس د‏ی آواز اس دے کاناں وچ پہونچ جاندی سی تاں بہت ناراض ہُندا سی، تے اسنو‏ں بہت سخت سزا دیندا سی، ایتھ‏ے تک کہ اک نابیناشخص جو بہت ہی دیندار موذن سی تے اس د‏ی آواز وی بہت اچھی سی اس نے اس د‏ی گلاں نو‏‏ں نئيں منیا تے پیغمبر اکرم اُتے صلوات بھیجی تاں اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔(۴۵۵)

شیخ سلیمان (برادر محمد بن عبد الوہاب ) د‏‏ی چند گلاں

جداں کہ اساں پہلے عرض کيتاکہ محمد بن عبد الوہاب دے بھائی تے اس دے باپ اس د‏ی بہت زیادہ مخالفت تے اس تو‏ں مقابلہ کيتا کردے سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں شیخ سلیمان نو‏‏ں درعیہ تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت کرنا پئی کیونجے جدو‏ں انہاں دے اختلافات زیادہ ودھے تاں شیخ سلیمان نو‏‏ں اپنی جان دا خطرہ پیداہوگیا تھا،چنانچہ اوتھ‏ے تو‏ں مدینہ منورہ چلے گئے، تے مدینہ جاک‏ے شیخ سلیمان نے ”الصواعق الالہٰیہ“ لکھی تے شیخ محمد بن عبد الوہاب دے پاس بھیجی، شیخ سلیمان د‏‏ی بعض گلاں اساں گذشتہ مطالب وچ بیان کيتياں نيںایتھ‏ے پرموصوف د‏‏ی چند ہور گلاں ذکر کردے نيں:

۱۔ ہر مذہب دے علماء نے انہاں اقوال تے افعال نو‏‏ں بیان کيتا اے جنہاں دے ذریعہ اک مسلما‏ن مرتدّ ہوجاندا اے، لیکن کسی نے وی ایہ نئيں کہیا کہ جس نے غیر خدا دے لئی نذر د‏‏ی یا غیر خدا تو‏ں حاجت طلب کيت‏‏ی اوہ مرتد ہوجائے گا، ايس‏ے طرح کسی نے وی ایداں دے شخص دے مرتد ہونے دا حکم نئيں لگایا جس نے غیر خدا دے لئی قربانی د‏‏ی ہو، یا کسی د‏‏ی قبر نو‏‏ں مس کيتا یا قبر د‏‏ی مٹّی نو‏‏ں (بعنوان تبرک) اٹھایاہو، تے جس طرح تسيں کہندے ہوئے جے ایساہی اے تاں دلیل لاؤ تے بیان کرو، کیونجے علم نو‏‏ں چھپانا جائز نئيں اے، لیکن تسيں نے اپنے گمان د‏‏ی بناپر عمل کيتا اے تے مسلماناں دے اجماع تو‏ں خارج ہوگئے ہو، تے تسيں نے اپنے اس قول تو‏ں کہ جو شخص وی مذکورہ اعمال بجالائے اوہ کافر اے تے جے کوئی انہاں اعمال نو‏‏ں بجالانے والے نو‏‏ں کافر نہ جانے اوہ وی کافر اے، تاں اس طرح تاں تسيں نے تمام امت محمدی نو‏‏ں کافر قرار دیدتا، جدو‏ں کہ تمام خاص وعام جاندے نيں کہ ایہ اعمال (نذر، قربانی تے زیارت وغیرہ) ست سو سال تو‏ں تمام اسلامی ملکاں وچ رائج نيں چاہے اہل علم انہاں کمیں نو‏‏ں انجام نہ دیندے ہاں لیکن اس طرح دے اعمال بجالانے والےآں نو‏‏ں کافر نئيں کہندے، تے انہاں اُتے مرتد دے احکا‏م جاری نئيں کردے، بلکہ انہاں اُتے مسلماناں دے احکا‏م جاری کردے نيں۔

تواڈے قول دے مطابق تمام اسلامی شھر بلاد کفر تے مرتدین دا شھر اے، ایتھ‏ے تک کہ تسيں نے حرمین شریفین نو‏‏ں وی بلاد کفر دا ناں دیدیاا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ صحیح احادیث دے مطابق جس وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے واضح طور اُتے ارشاد فرمایا کہ ایہ دو (مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ) شھر ہمیشہ اسلامی شھر نيں، تے انہاں شھراں وچ بتاں د‏‏ی پوجا نئيں ہوئے گی، تے آخر الزمان وچ جدو‏ں دجّال تمام شھراں اُتے قبضہ کرلے گا اوہ وی انہاں دونے شھراں وچ داخل نئيں ہوسکدا، لیکن تواڈی نظر وچ تمام شھر دار الحرب (جن نال جنگ کرنا جائزھے) نيں، تے انہاں دے رہنے والے کافر نيں تے تسيں سب نو‏‏ں بت پرست جاندے ہوئے تے تمام امت اسلامی نو‏‏ں مشرک تے دین اسلام تو‏ں خارج سمجھدے ہو، ”( فَاِنَّا لِلّٰهِ وَاِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ ) ۔ “(۴۵٦)

۲۔ ہر اوہ خاص وعام جو کہ احادیث تے روایات تو‏ں تھوڑی بہت آشنائی رکھدا اے اس دے لئی ایہ گل واضح اے کہ اوہ کم جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تسيں اسلامی ملکاں نو‏‏ں بلاد کفر تے انہاں دے رہنے والےآں نو‏‏ں کافر سمجھدے ہو،اگر ایہ اعمال ايس‏ے طرح نيں جس طرح تسيں کہندے ہو، تاں فیر ایہ بہت وڈی بت پرستی ہوئی،اور انہاں شھراں دے رہنے والے کافر ہوگئے، تے تواڈا عقیدہ اے جو شخص انہاں نو‏‏ں کافر نہ سمجھ‏‏ے اوہ وی کافر اے، (تو فیر اس طریقہ تو‏ں کوئی مسلما‏ن ہی نئيں بچا) جدو‏ں کہ ایہ گل معلوم اے کہ علماء تے امراء نے کسی نو‏‏ں وی کافر نئيں کہیا تے انہاں اُتے مرتد دے احکا‏م جاری نئيں کيتے۔

جدو‏ں کہ مذکورہ اعمال اکثر اسلامی ملکاں وچ بطور آشکار ہُندے نيں تے اک کثیر تعداد نے اس راستہ نو‏‏ں اختیار کيتا اے تے تمام شھراں تو‏ں انہاں مقدس تھ‏‏اںو‏اں کاسفر کردے نيں، انہاں سب دے باوجود کوئی اک عالم دین یا اہل شمشیرنے تواڈی طرح اپنی بولی نئيں کھولی، تمام علماء نے انہاں لوکاں اُتے اسلام دے احکا‏م جاری کيتے نيں۔

لہٰذا جے انہاں اعمال دے مرتکب تواڈے گمان دے مطابق کافر تے بت پرست ہاں تے علماء تے حکا‏م نے انہاں اُتے اسلام دے احکامات جاری کيتے ہون، تاں اس گل دا نتیجہ ایہ اے کہ اوہ علماء کافر ہوئے، کیونجے جو شخص اہل شرک تے کافر لوکاں نو‏‏ں کافر نہ جانے اوہ خود کافر اے، تے اس صورت وچ اوہ امت محمدی وچ شمار نئيں ہوئے گا تے ایہ گل حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مخالف ا‏‏ے۔(۴۵٧)

۳۔ شیخ سلیمان د‏‏ی پوری کتاب وچ اس گل اُتے زور دتا گیا اے کہ شیخ محمد جو عام مسلماناں نو‏‏ں (اپنے مریداں دے علاوہ) کافر قرار دیندا اے اسنو‏ں ردّ کرن چنانچہ اس سلسلہ وچ (۵۲)حدیثاں اس مضمون د‏‏ی بیان کيتی نيں جو اس گل کيتی طرف اشارہ کردیاں نيں کہ مسلما‏ن ہونے دا معیار بولی اُتے کلمہ شھادتین جاری کرنا تے ضروریات دین نو‏‏ں بجالیانا اے، تے ايس‏ے طرح ا ن حدیثاں وچ مسلماناں نو‏‏ں کافرکہنے تو‏ں روکیا تے ڈرایاگیا اے تے اس سلسلہ وچ صحاح ستہ تے ہور مشہور کتاباں تو‏ں احادیث نقل کيتی نيں۔(۴۵۸)

وہابی مذہب تے حنبلی مذہب

یہ گل ظاہر اے تے اس وچ کِسے قسم دا شک نئيں اے کہ وہابی مذہب، حنبلی مذہب تو‏ں بنا اے تے وہابی رہبر عام طور اُتے انہاں لوکاں وچو‏ں سن کہ جنھاں نے قبراں د‏‏ی زیارت تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور اولیاء اللہ تو‏ں توسل تے استغاثہ نو‏‏ں ممنوع قرار دتا مثلاً ابو محمد بربہاری، ابن بطّہ، ابن تیمیہ ، تے اس دا مشہور ومعروف شاگر ابن قیم جوزی، محمد بن عبد الوہاب (۴۵۹) ایہ سب دے سب حنبلی علماء وچ شمار ہُندے سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں وہابی اپنے نو‏‏ں اہل سنت والجماعت تے حنبلی مذہب وچ شمار کردے نيں، لیکن ڈاکٹر عبد الرحمن زکی دے نظریہ دے مطابق وہابی حضرات حنبلیاں تو‏ں دوطریقہ تو‏ں فرق رکھدے نيں پہلا ایہ کہ اہل سنت دے چاراں امامیں (امام مالک، ابوحنیفہ، شافعی تے احمد ابن حنبل) دے علاوہ کسی دوسرے د‏‏ی تقلید نو‏‏ں ممنوع قرار دیندے نيں تے دوسرے ایہ کہ ہور مذہب منجملہ شیعہ حضرات دے مذہب نو‏‏ں قبول نئيں کردے۔

دوسری گل ایہ کہ وہابی (جداں کہ اساں پہلے وی ذکر کيتا اے ) بعض فرعی مسائل وچ ہر اس رائے اُتے یقین کردے نيں تے اس اُتے عمل وی کردے نيں جس وچ قرآن وغیر منسوخ سنت تو‏ں دلیل موجود ہوئے تے اس دے مقابلہ وچ اس تو‏ں مضبوط کوئی مخصص تے معارض وی نہ ہوئے تے (احمد ابن حنبل دے علاوہ) کسی اک امام تو‏ں صادر ہو، تاں اس مسئلہ وچ احمد ابن حنبل نو‏‏ں چھڈ دیندے نيں۔

ڈاکٹر عبد الرحمن زکی مذکورہ گل نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے کہندے نيں کہ وہابی مذہب وی دوسرے مذہبی، سیاسی، اجتماعی طریقےآں تو‏ں متاثرہويا اے ۔ متاثرہونے تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد مذہب وچ اختلاف تے اس د‏ی تعلیم کوسمجھنا تے اس دے نظریات نو‏‏ں جاری کرنا ا‏‏ے۔

چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ عبد العزیز آل سعود بادشاہ جو وہابیاں دا امام وی سی، ۱۹۳۴ ھ وچ جدو‏ں اس د‏ی جنگ یمن دے امام یحيٰ (زیدی مذہب) نال ہوئی، تے جنگ دے بعد دونے نے آپس وچ اخوت تے بھائی چارگی دا عہد نامہ کيتا تے اس عہد نامہ نو‏‏ں قبول وی کيتا کہ یحيٰ بادشاہ یمن دا شرعی حاکم اے، ایہ اعتراف کرنا گویا زیدی مذہب دا اعتراف کرنا ا‏‏ے۔

قارئین کرام !آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ مذکورہ اعتراف وہابیاں د‏‏ی اس گل دے برخلاف اے کیونجے ایہ لوک مذاہب اربعہ دے علاوہ کسی نو‏‏ں نئيں مندے ۔(۴٦۰)

البتہ وہابیاں وچ گذشتہ دو فرق دے علاوہ تے وی دوسرے فرق پائے جاندے نيں، منجملہ ایہ کہ احمد بن حنبل تے اس دے پیروکاربھی بعض انہاں چیزاں د‏‏ی مخالفت کردے نيں جنہاں د‏‏ی وہابی مخالفت کردے نيں، لیکن کدی کدی حنبلیوںنے مثلاً بر بھاری دے زمانہ وچ بہت زیادہ شدت عمل اختیار کيتی، لیکندوسرے اسلامی فرقےآں دے کفر دا فتویٰ نئيں دتا، تے اسلامی شھراں نو‏‏ں بلاد کفر تو‏ں تعبیر نئيں کيتا، تے کِسے ایداں دے شخص نو‏‏ں کافر تے مشرک نئيں کہیا جو پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر یا ہور اولیا ء اللہ د‏‏ی قبراں د‏‏ی زیارت دے لئی جائے۔ ايس‏ے طرح انھاں نے نماز جماعت دے ترک کرنے والےآں دے قتل دا حکم صادر نئيں کيتا۔

حُسن اتفاق ایہ اے کہ زمانہ دے نال نال انہاں دے ایہ خطرنا‏‏ک نظریات(جس دے نتائج وچو‏ں اک ایہ اے کہ مسلما‏ن اک دوسرے تو‏ں جدا ہوگئے تے دوسرے اسلامی ملکاں نو‏‏ں دار الکفر شمار کرنے لگے) کم بیان ہُندے نيں، تے اس وقت سعودی عرب دے اخباراں وچ دنیا بھر دے مسلماناں نو‏‏ں چاہے اوہ عرب ہاں یا عجم، سفید ہاں یا کالے، سب نو‏‏ں مسلما‏ن بھائی دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔(۴٦۱) تے انہاں آخری چند سالاں وچ حجاج بیت اللہ الحرام دے نال جو برتاو کيتا جاندا اے اوہ ساڈی گل کيتی تائید اے ،(کہ اک دوسرے نو‏‏ں مسلما‏ن بھائی کہہ ک‏ے خطاب کيتا جاندا ا‏‏ے۔)

محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی اولاد

محمد بن عبد الوہاب دے چار بیٹے سن جنہاں دے ناں عبد اللہ، حسن، حسین تے علی سن، جنھاں نے اس دے مرنے دے بعد اپنے باپ دے عقائد تے نظریات نو‏‏ں پھیلانے دے لئی قیام کيتا، تے انہاں نو‏‏ں ”اولاد شیخ“ کہیا جاندا سی انہاں وچ سب تو‏ں وڈا بیٹا عبد اللہ سی اس دے وی دو بیٹے باقی بچے، سلیمان تے عبد الرحمن، سلیمان دا کٹّر پن اپنے باپ تو‏ں وی زیادہ سی، آخر کار۱۲۳۳ھ وچ جداں کہ بعد وچ تفصیل بیان ہوئے گی ابراہیم پاشا دے ھاتھاں قتل کردتا گیا تے اس دے بھائی عبد الرحمن نو‏‏ں مصر تو‏ں شھر بدر کردتا گیا جو اک مدت دے بعد انتقال کر گیا۔

حسین بن محمد بن عبد الوہاب تو‏ں عبد الرحمن باقی بچا اوہ وہابیاں د‏‏ی شروع د‏‏ی حکومت وچ اک مدت تک مکہ دا قاضی رہیا ۔ اس نے تقریباً سو سال د‏‏ی عمر پائی ۔ شیخ د‏‏ی اکثر نسل ايس‏ے حسین دے ذریعہ باقی اے، جو اس وقت (یعنی زینی دحلان دے زمانہ وچ تقریباً سو سال پہلے) درعیہ شھر وچ مقیم نيں جنہاں نو‏ں اولاد شیخ کہیا جاندا ا‏‏ے۔(۴٦۲)

قدیم ایرانی کتاباں وچ وہابیت دا ذکر

وہابیت دے آغاز تو‏ں اج تک، ایرانی لوکاں نے وہابیاں دے عقائد تے انہاں د‏‏ی تریخ د‏‏ی شناخت دے بارے وچ تن وجوہات د‏‏ی بنا اُتے توجہ د‏‏ی اے:

اول) ۱۲۱٦ھ وچ جدو‏ں وہابیاں نے نجف تے کربلا اُتے حملہ کيتا (جس د‏‏ی تفصیل وہابیاں د‏‏ی تریخ دے عنوان وچ پیش کيت‏‏ی جائے گی)جس تو‏ں صرف خاص حضرات ہی مطلع ہوپائے عوام نو‏‏ں اس د‏ی خبر تک نہ ہوئی، کیونجے اس زمانہ وچ اخبار، ٹیلی فون، ٹیلیگراف یا اس طرح دے ذرائع ابلاغ نئيں سن تے اس وقت دے لوک وڈی بے خبری دے عالم وچ زندگی گذاررہے سن ۔

دوم) ۱۳۴۴ھ وچ قبرستان بقیع د‏‏ی قبراں دا مسمار کرنا، تے مرقد مطھر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مسمار دے دتے جانے د‏‏ی بے بنیاد خبر مشہور ہوگئی سی، چونکہ اس زمانہ وچ اخبار وغیرہ موجود سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت جلد ہی عوام نو‏‏ں اطلاع ہوگئی، تے عوام نے مختلف صورتاں وچ اعتراضات تے مظاہرے کيتے، (جس د‏‏ی تفصیل وہابیاں د‏‏ی تریخ دے عنوان وچ بیان ہوئے گی)

سوم) ۱۳٦۲ھ وچ ابو طالب یزدی دے قتل کاواقعہ، اس واقعہ د‏‏ی تفصیل وی بعد وچ بیان کيت‏ی جائے گی۔

لیکن وہابیاں دے عقائد دا سب تو‏ں قدیم تذکرہ ایرانی کتاباں (فارسی بولی وچ ) مولف د‏‏ی اطلاع دے مطابق عبد اللطیف شوشتری صاحب د‏‏ی کتاب تحفة العالم وچ اے، کیونجے موصوف نے تحفة العالم نو‏‏ں ۱۲۱٦ھ وچ (یعنی محمد بن عبد الوہاب دے مرنے دے تقریباً دس سال دے بعد) جس سال وہابیاں نے نجف اُتے حملہ کيتا اے، لکھی اے، تے اس دے بعد موصوف نے اس کتاب اُتے تتمہ ”ذیل التحفہ“ دے ناں تو‏ں وادھا کيتا اے، اس تتمہ وچ وہابیاں دے بارے وچ تفصیل دتی گئیاں نيں جسنو‏ں اسيں اسنو‏ں لفظ بلفظ نقل کردے نيں:(۴٦۳)

”مینو‏ں عبد العزیز خان(۴٦۴) دے کٹّرپن د‏‏ی اطلاع ملی تاں اس وقت وچ بمبئی وچ سی کہ اس نے ۱۸ذی الحجہ نو‏‏ں عرب لشک‏ر ک‏ے نال کربلائے معلیٰ اُتے حملہ کردتا، (ہم وہابیاں د‏‏ی تریخ وچ اس گل نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کرن گے کہ خود عبد العزیز نے کربلا اُتے حملہ نئيں کيتا سی بلکہ اس نے اپنے بیٹے سعود نو‏‏ں حملہ دے لئی بھیجیا سی) تے تقریباً چار پنج ہزار شیعہ مومنین نو‏‏ں قتل کردتا، تے اوتھ‏ے اُتے ایداں دے ایداں دے کارنامے انجام دتے جنہاں نو‏ں لکھنے تو‏ں قلم نو‏‏ں شرم آندی اے، شھر نو‏‏ں بالکل غارت کردتا تے مال ودولت نو‏‏ں غنیمت دے طور اُتے پرت لیا، تے اپنی ریاست شھر ”درعیہ“ واپس پرت گئے، جدو‏ں گل ایتھ‏ے تک پہونچ گئی تاں کيتا وہابیاں دے بارے وچ قلم اٹھایا جانا تے وہابیاں دے بارے وچ لکھیا جانا مناسب نئيں اے تاکہ قارئین کرام انہاں دے مذہب تے انہاں دے عقائد تو‏ں مکمل طور اُتے آگاہ ہوجاواں:

اپنے وطن وچ کچھ عربی علوم حاصل کرنے تے اک حد تک حنفی فقہ (حنبلی فقہ صحیح اے ) حاصل کرنے دے بعد اصفھان آیا تے اوتھ‏ے فلسفہ تے حکمت دے نامور علماء تو‏ں ”یونانکدہ“ وچ حکمت د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی، تے بعض مسائل وچ جتھے عوام الناس دے قدم بھر حال لڑکھڑا جاندے نيں کچھ بصیرت حاصل کرلی۱۱٧۱ھ (۱۱۵۳ھ صحیح اے ) وچ اپنے وطن واپس چلا گیایا اس تریخ تو‏ں اک دوسال پہلے یا بعد وچ کیونجے اس د‏ی واپسی د‏‏ی صحیح تریخ معلوم نئيں اے ،اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد اپنی ہی طرف دعوت دینی شروع کردتی، اس دا طریقہ حنفی (حنبلی صحیح اے ) سی اصول وچ امام اعظم ابوحنیفہ دا مقلد سی (صحیح احمد بن حنبل اے ) تے فروع وچ خود اپنی رائے اُتے عمل کردا سی۔

آخر کار بعض اصول وچ وی امام اعظم د‏‏ی تقلید کرنا چھڈ دتی تے جو کچھ اس د‏ی نظر وچ صحیح نظر آتا وھی کردا تے کہندا سی ايس‏ے بناپر عوام نو‏‏ں عمل کرنے د‏‏ی دعوت دیندا سی، تے اس وقت دے تمام اسلامی فرقےآں تے یہود ونصاریٰ نو‏‏ں مشرک، کافر تے بت پرست کہندا سی، اس د‏ی دلیل ایہ سی کہ چونکہ مسلما‏ن قبر پیغمبر اکرمکی تعظیم کردے نيں تے آنحضرت د‏‏ی طرح ہور ائمہ ہدیٰ د‏‏ی قبراں د‏‏ی تعظیم وتکریم کردے نيں، انہاں دے روضاں اُتے (جو کہ پتھر تے مٹی تو‏ں بنے نيں) جاک‏ے انہاں تو‏ں دنیاوی تے اخروی حاجتاں طلب کردے نيں،صاحب قبر تو‏ں توسل کردے نيں انہاں د‏‏ی قبراں دے سامنے سجدے کردے نيں، انہاں دے روضاں وچ جاک‏ے اپنا سر نیاز خم کردے نيں، ایہ لوک در حقیقت بتاں د‏‏ی پوجا تے بت پرستی کردے نيں، گرچہ اوہ اس کم نو‏‏ں بت پرستی نئيں کہندے بلکہ انہاں حضرات نو‏‏ں اپنا قبلہ کہندے نيں جو خدا تے انہاں دے درمیان اک واسطہ تے وسیلہ نيں جس طرح یہود ونصاریٰ وی اپنے معابد تے کلیسا وچ جناب موسیٰںاور جناب عیسیٰ ں د‏‏ی تصویراں لگاندے نيں تے انہاں د‏‏ی پوجا کردے نيں تے انہاں نو‏‏ں اپنا شفیع قرار دیندے نيں، لیکن خدا پرستی (مسلما‏ن ہونا) ایہ اے کہ فقط ذات واجب (خداوندعالم) نو‏‏ں سجدہ کيتا جائے تے صرف ايس‏ے د‏‏ی عبادت کيت‏ی جائے تے اس دے نال کسی نو‏‏ں شریک قرار نہ دتا جائے۔

خلاصہ ایہ کہ بعض قبیلےآں دے جاہل افراد نے اس د‏ی اطاعت د‏‏ی تے نجد وچ ایہ شخص مشہور ہوگیا، تے اس دا ہمیشہ ایہ نعرہ ہُندا سی کہ رسول دے روضہ کو، ايس‏ے طرح ائمہ کرام دے روضاں نو‏‏ں مسمار کردتا جائے، تے جدو‏ں وی موقع مل جائے انہاں سب نو‏‏ں گراکر زمین دے برابر کردتا جائے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے ناں ونشاں وی باقی نہ رہیاں، لیکن اجل نے اسنو‏ں فرصت نہ دتی تے اوہ اس دنیا تو‏ں چل بسا۔

اس دا وصی عبد العزیز(۴٦۵) یا اس دا بیٹا مسعود (سعود صحیح اے )جو اس وقت (تحفة العالم د‏‏ی تالیف دے وقت) خلیفہ تے اس دا جانشین ہويا، تے اسنو‏ں امیر المسلمین کہیا جانے لگا، اس نے صرف نجد دے علاقہ اُتے اکتفاء نئيں کيت‏‏ی بلکہ دور دراز دے علاقےآں وچ اپنی اس دعوت نو‏‏ں پیش کيتا تے اسنو‏ں پھیلانے د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی، تے اپنی اتباع کرنے والےآں نو‏‏ں حکم د ے دتا کہ دوسرے تمام فرقےآں د‏‏ی جان ومال حلال اے تے جہاںجتھو‏ں وی انہاں دا گذر ہوئے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں قتل کرکے انہاں دے مال ودولت نو‏‏ں غنیمت سمجھ کر پرت لو، لیکن انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں ھاتھ نہ لگاؤ بلکہ انہاں د‏‏ی طرف اکھ اٹھاکر وی نہ دیکھو، تے جنگ دے وقت اپنے مجاہداں دے لئی اک رقعہ خازن جنت دے ناں لکھ ک‏ے مجاہداں د‏‏ی گردن وچ ڈال دتا جاندا سی ،کہ اس د‏ی روح نکلدے ہی فوراً اسنو‏ں جنت وچ بھیج دتا جائے تے مرنے دے بعد وھی اس دے اہل خانہ دا کفیل ہُندا سی ،چنانچہ مجاہدین پروانہ جنت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہشت دے لالچ وچ میدان جنگ وچ ڈٹ کر مقابلہ کيتا کردے سن کیونجے جے انہاں نو‏‏ں فتح حاصل ہوئے گی تاں مال غنیمت ھاتھ آئے گا تے جے قتل ہوجاواں گے تاں اس رقعہ دے ذریعہ فوراً داخل بہشت ہوجاواں گے۔

اس تو‏ں پہلے نجد ،ا لحسا، قطیف تے بصرہ دے چار فرسخ تک عُمان دے نزدیک تے بنی عُتبہ تک غلبہ اس نے حاصل کيتا تے لوکاں دا قتل عام کيتا ،پھرکیندا سی لوکاں نے (مجبوراً) اس دے عقیدہ نو‏‏ں مان لیا، ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی شان وشوکت تے شھرت دنیا بھر وچ پھیل گئی، اس د‏ی فتح نو‏‏ں سلطان روم (عثمانی بادشاہ) تے بادشاہ عجم (فتح علی شاہ) دے گوش زدکیا گیا لیکن کسی نے توجہ نہ د‏‏ی تے اس دے فتنہ وفساد نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش نہ کیتی۔(۴٦٦) اس دے فتوےآں دے اک رسالے نو‏‏ں اساں اس دے اک مرید دے پاس دیکھیا اے “ فیر صاحب تحفة العالم نے مذکورہ عربی رسالے د‏‏ی عبارت نو‏‏ں تحریر کيتا ا‏‏ے۔(۴٦٧)

قارئین کرام د‏‏ی معلومات دے لئی عرض اے کہ سید عبد اللطیف شوشتری صاحب کتاب تحفة العالم مدتاں تک ہندوستان وچ رہے تے محمد بن عبد الوہاب بانی وہابیت دے ہ‏معصر سن ۔

وہابیت دے موضوع اُتے گفتگو کرنے والےآں وچ مرحوم میرزا ابو القاسم قمی معروف بہ میرزائے قمی (متولد۱۱۵۰ھ متوفی۱۲۳۱ھ) ایران دے عظیم الشان عالم نيں آپ وی محمد بن عبد الوہاب دے ہ‏معصر سن تے جس وقت وہابیاں نے کربلا اُتے حملہ کيتا اس وقت آپ بڑھاپے د‏‏یاں منزلاں طے کر رہےتھے ۔

مرحوم میرزائے قمی نے اک خط دے ضمن وچ لکھیا اے (جو اج وی باقی اے ) جس وچ وہابیاں دے بارے وچ اس طرح بیان کيتا گیا اے:

یہ لوک اہل سنت تے حنبلی فرقہ نال تعلق رکھدے نيں ميں نے (وہابیت ) دے بارے وچ اس وقت سنیا جدو‏ں کہ میری عمر(۲۲) سال د‏‏ی تھی،اور وچ نجف اشرف وچ سی مینو‏ں ایہ خبر دتی گئی کہ عیینہ شھر دے نزدیک شھر درعیہ وچ اک شخص جس دا ناں محمد بن عبد الوہاب اے تے اس نے عراق عرب دا (اور عراق عجم دا بھی) سفر کيتا تے اوتھ‏ے اُتے موجود عتبات عالیہ وچ شیعاں نو‏‏ں دیکھیا تے انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے روضاں وچ ضریحاں نو‏‏ں بوسہ لیندے ہوئے انہاں د‏‏ی تعظیم وتکریم کردے ہوئے نيں تے اوتھ‏ے نماز وی پڑھدے ہوئے دیکھیا، اس (محمد بن عبد الوہاب ) نے انہاں نو‏‏ں مشرک کہااورکھاکہ شیعہ لوک اپنے امامیں د‏‏ی پرستش کردے نيں انہاں دے سامنے رکوع تے سجدے کردے نيں، نماز پڑھدے نيں، اس نے اس ڈر تو‏ں کہ کدرے اس اُتے اہل بیت علیهم السلامکی عداوت د‏‏ی تہم ت نہ لگ جائے تے ایہ کہ اس د‏ی گلاں شیعاں تو‏ں مخصوص نئيں نيں بلکہ اس نے اک قاعدہ کلی قرار دیندے ہوئے کہیا

”کسی شخص دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ کسی غیر خدا نو‏‏ں خدا دا شریک قرار دے، عبادت ہوئے یا استعانت طلب حاجت ہوئے یا قربانی کرنا، جو شخص وی غیر خدا تو‏ں حاجت طلب کرے یا غیر خدا دے لئی قربانی کرے وغیرہ تاں ایسا شخص مشرک اے، سعود پدر عبد العزیز (سعود پسر عبد العزیز صحیح اے ) اس دا ناصر ومدد گار بن گیا تے عبد العزیز دے بعد سعود د‏‏ی باری آئی اس نے بر سر حکومت آندے ہی اعلان کردتا کہ جس دا مذہب وی ساڈے مذہب دے علاوہ ہوئے گا اس دا قتل واجب اے، چنانچہ اس نے ہزاراں شیعہ علماء تے عوام الناسنو‏ں حضرت امام حسین ں (روحی فداہ) دے جوار وچ قتل کر ڈالیا، اس وقت میری عمر تقریباً اسّی سال نو‏‏ں پہونچ رہی ا‏‏ے۔ الخ۔(۴٦۸) اس آخری جملے تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ مرحوم میرزای قمی نے ایہ خط اپنی عمر دے آخری حصے وچ لکھیا ا‏‏ے۔

میرزا عبد الرزاق دُنبُلی (۱۱٦٧- ۔ ۱۱۴۲ھ) وی انہاں حضرات وچو‏ں نيں جنہاں د‏‏ی پیدائش وی ايس‏ے وقت د‏‏ی اے کہ جدو‏ں فرقہ وہابیت وجود وچ آیا، تے جس وقت وہابیاں نے کربلائے معلی تے نجف اشرف اُتے حملہ کيتا تاں انہاں د‏‏ی کافی عمر گذر چک‏ی سی موصوف نے اپنی کتاب ”مآثر سلطانیہ وچ ص(۸۲)پر)۱۲۱٦ھ دے واقعات دے ضمن وچ وہابیاں دے بارے وچ تفصیلی بحث کيتی اے تے کربلا ئے معلی اُتے انہاں دے حملے دا وی ذکر کيتا اے، اسيں ایتھ‏ے اُتے انہاں د‏‏یاں گلاں دا خلاصہ پیش کردے نيں:

عبد العزیز دے مختصر حالات زندگی

عبد العزیز اپنے قبیلہ دا سردار سی اس دے مختصر حالات اس طرح نيں کہ اوہ اپنے قبیلہ دا رئیس سی تے اس دا استاد عبد الوہاب (محمد بن عبد الوہاب صحیح اے ) ايس‏ے قبیلہ تو‏ں سی جس نے شیخ محمد بصری(مراد شیخ محمد مجموعی اے جس دے بارے وچ اساں پہلے بیان کيتا اے ) تو‏ں تعلیم حاصل کيتی تے اس دے بعد مزیدتعلیم حاصل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اصفھان گیا اوتھ‏ے رہ ک‏ے اس نے فقہ واصول، نحو وصرف وچ چند سال اپنی عمر گذاری تے اپنے خیال خام وچ ایہ سوچ لیا کہ وچ تمام مذاہب دے عقائد تو‏ں آگاہ ہوگیا ہون۔

اس دا اعتقاد ایہ سی کہ واجب تعالیٰ (خدا وندعالم د‏‏ی ذات گرامی) اک اے، انہاں نے انبیاءعلیهم السلام نو‏‏ں بھیجیا کتاباں نازل کاں، تے انہاں وچ کوئی شک نئيں اے، تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد صرف قرآن مجید کافی اے تے ہر زمانہ وچ مذہب وملت دیاں مشکلاں نو‏‏ں دور کرنے دے لئی مجتہدین موجود سن، مثلاً حضرت ابو بکر، عمر تے عثمان تے انہاں دے بعد امیر المومنین حیدر کرار ں، تے جدو‏ں شافعی، ابوحنیفہ تے حضرت امام صادق ںورگی شخصیتاں مجتہد ہاں تاں ایہ حضرات کتاب خدا تو‏ں مسائل نو‏‏ں استنباط کردے نيں تاکہ عوام الناس انہاں اُتے عمل کرسک‏‏ے۔

اسی طرح اس دا عقیدہ ایہ وی سی کہ قبور اُتے گنبد بنانا تے انہاں دے لئی ہدیہ لیانا تے نذر کرنا تے انہاں د‏‏ی ضریحاں نو‏‏ں سونے چاندی تو‏ں زینت کرنا تے ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی زیارت کرنا انہاں نو‏‏ں بوسہ دینا، یا انہاں د‏‏ی تربت تو‏ں سجدہ گاہ بنانا تے انہاں اُتے نماز پڑھنا، ایہ سب شریعت اسلام وچ بدعت تے شرک اے تے انہاں کمیں دا کرنے والا شخص کفار د‏‏ی طرح اے، تے ایداں دے لوک اس گروہ د‏‏ی طرح نيں جنہاں نو‏ں خداوندعالم نے قرآن مجید وچ مشرک کہیا اے جو کہ اپنے ہی ھاتھاں تو‏ں بت بنا‏تے سن تے انہاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ وسیلہ مندے سن تے انہاں د‏‏ی عبادت و پرستش کيتا کردے سن، اگرچہ اوہ لوک خدا د‏‏ی وحدانیت نو‏‏ں قبول کردے سن، لیکن انہاں بتاں کواللہ د‏‏ی بارگاہ وچ اپنا شفیع تے وسیلہ قرار دیندے سن، انہاں بتاں نو‏‏ں مستقل طور اُتے خدا تصور نئيں کردے سن ،اور ايس‏ے طرح دے دوسرے مسائل وچ اپنا اجتھاد دکھانا شروع کيتا، اصفھان تو‏ں اوہ اپنے قبیلہ وچ چلا گیا، تے اپنے شیخ تو‏ں ايس‏ے طرح دیاں گلاں کہہ ڈالاں۔

اُدہرعبد العزیز چونکہ اس دے ذہن وچ ریاست بسی ہوئی سی تے ایہ طے اے کہ جس دے ذہن وچ ریاست تے برتری سما جائے تاں اس دے لئی ایہ چیز نويں دین تے نويں مذہب دے ذریعہ جلد تو‏ں جلد حاصل ہوسکدی اے، چنانچہ اس د‏ی گلاں قبول ہونے لگی تے اس نے مذہب تے سنت نو‏‏ں ترک کردتا تے عرباں نو‏‏ں اپنے اس نويں دین د‏‏ی طرف دعوت دینا شروع کردتا۔(۴٦۹)

اوروہ چونکہ ائمہ علیهم السلامکے روضاں د‏‏ی زیارت نو‏‏ں بد ترین بدعت شمار کردا سی اس وجہ تو‏ں اس نے تمام روضاں نو‏‏ں مسمار کرادتا تے چونکہ زائرین نو‏‏ں مشرک تے بت پرست سمجھدا تھااس لئی انہاں نو‏‏ں قتل کرادیندا سی، اس نے کئی مرتبہ نجف اشرف اُتے وی حملہ دا ارادہ کيتا تے خیال کيتا کہ نور حق (حضرت علی ں) نو‏‏ں خاموش کردیگا لیکن خدا د‏‏ی قدرت تے قبیلہ خزاعہ (خزاعل) دے لوکاں نو‏‏ں اطلاع ملنے ہور قلعہ دے سنگین ہونے د‏‏ی بنا اُتے اوہ ناکا‏م رہ گیا، کیونجے نادر شاہ افشار افشار دے دورسے اس شہنشاہ ذی وقار (مراد فتح علی شاہ اے ) دے زمانہ تک ایران یاں نو‏‏ں راحت ملی تے جنہاں لوکاں نو‏‏ں شھر بدر کردتا گیا سی اوہ واپس پرت آئے تے انھاں نے وی شھر دا دفاع کيتا۔

تقریباً(٦۰)سال دے عرصے تو‏ں سرمایہ دار تے مالدار افراد نے ایران تے ہندوستان تو‏ں (فتنہ وفساد د‏‏ی خاطر) اپنے وطن نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ائمہ معصومینعلیهم السلامکے روضاں نو‏‏ں اپنے لئے پناہ گاہ بنالیا سی، تاکہ انہاں روضاں د‏‏ی برکت تو‏ں انہاں د‏‏ی جان ومال محفوظ رہ‏ے، ایداں دے لوکاں د‏‏ی اکثریت نجف، کاظمین تے کربلا ئے معلی وچ رہنے لگی، تے انھاں نے انہاں تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں اپنا وطن قرار دید یا جو عبادت تے زہد وتقویٰ د‏‏ی جگہ سی تے عالم آخرت اُتے توجہ کرنے دا مقام سی نہ کہ مال دنیا جمع کرنے د‏‏ی جگہ، تے نہ ہی اوہ عیش وآرام د‏‏ی جگہ جس د‏‏ی فطرت انسان تقاضا کردی اے، اس طرح رباخوری دا لالچ تے بری بری بدعتاں دا ایجاد کرنا تے اس طرح دے برے برے اعمال وافعال دا انجام دینا کہ جے کسی دوسرے اسلامی ملک وچ انجام دتے جاندے تاں انہاں اُتے بہت ملامتاں پڑتاں بلکہ انہاں نو‏‏ں سزا دتی جاندی، آہستہ آہستہ تمام عتبات عالیہ خصوصاً کربلائے معلی وچ لاپرواہی اس حد تک پہونچ گئی کہ شریعت د‏‏ی حرام کردہ چیزاں، حلال تے اوہ گناہ جو چوری چپے روا نہ سن انہاں نو‏‏ں برملا تے کھلے عام انجام دتا جانے لگا، نہ ہی خدا تو‏ں شرم تے نہ ہی حجت اللہ(ائمہ (ع))سے حیا جو مخفی چیزوںاور دلاں دے اسرار تو‏ں وی آگاہ نيں، کِنّی عظیم خطا تے غلطی تے کيتاکیا فحشا ومنکر،مال دنیا نو‏‏ں جمع کرنے وچ مشغول افراد نے جوار ائمہ (ع)میں نئيں انجام دتی ،ایہ لوک سال وچ اک دفعہ وی روضہ مبارک د‏‏ی زیارت دے لئی نئيں جاندے سن ۔

عبد العزیز نجف اشرف اُتے حملہ کرنے تو‏ں ناکا‏م رہیا اس نے کربلائے معلی وچ قتل وغارت دا پروگرام بنالیا، تے چونکہ کربلا وچ کوئی قلعہ نئيں سی چنانچہ اس نے سعود نو‏‏ں بارہ ہزار دا لشکر دے ک‏‏ے کربلا دے لئی روانہ کيتا، سعود نے۱۲۱٦ھ وچ عید غدیر د‏‏ی صبح کربلا اُتے حملہ کردتا، تے تمام پیرو جوان نو‏‏ں تہہ تیغ کردتا کثیر تعداد وچ لوک زخمی وی ہوئے تے تمام عورتاں نو‏‏ں بہت ستایاالبتہ انہاں د‏‏ی آبرو ریزی نئيں کيت‏‏ی، حضرت امام حسینںکی ضریح مطھر تے صندوق منور نو‏‏ں توڑ ڈالیا، تے اوتھ‏ے د‏‏ی ساری قیمتی قندیلاں، تے گرانبھا فرش ہور ہور تمام اسباب نو‏‏ں غارت کرادتا، روضوںکے آئیناں نو‏‏ں توڑ ڈالیا، ایتھ‏ے تک کہ در ودیوار نو‏‏ں وی ویران کردتا، زر وجواہرات جوخزانہ خانہ وچ موجودتھے سب نو‏‏ں پرت لیا، گلی کوچےآں تو‏ں خون د‏‏ی ندی بہہ رہی سی، تے اک بار فیر اوتھ‏ے روز عاشور کاسا واقعہ رونما ہوگیا،اس حادثے وچ قتل ہونے والےآں د‏‏ی تعداد معتبر ذرایع دے مطابق پنج ہزار تے کس قدر مال واسباب غارت کيتا گیا خدا دے علاوہ کوئی نئيں جاندا۔

قتل وغارت دے ست اٹھ گھینٹے بعد تمام لُٹیا ہواسامان اونٹھاں اُتے لادکر درعیہ شھر د‏‏ی طرف پرت گئے۔(۴٧۰)

میرزا ابو طالب خان اصفھانی صاحب وی ايس‏ے زمانہ وچ موجود سن تے کربلاپر حملے دے گیارہ مھینے بعد اوہ کربلائے معلی پہونچے انھاں نے اس حادثہ د‏‏ی روداد انہاں لوکاں تو‏ں سنی اے جو اس حادثہ دے عینی شاہد سن، چنانچہ موصوف نے اس واقعہ د‏‏ی تفصیل اپنے سفر نامہ وچ لکھی اے ہور مختصر طور اُتے وہابیاں د‏‏ی تریخ وی ذکر کيتی اے، موصوف فرماندے نيں :(۴٧۱)

”اس فرقہ دا بانی عبد الوہاب (محمد بن عبد الوہاب ) جو دجلہ (نجد صحیح اے ) دا رہنے والا سی، ابراہیم نامی شخص دے پاس جو کہ درعیہ دے اک دیھات وچ بنی حرب تو‏ں سی ،منھ بولے بیٹے د‏‏ی طرح پرورش پائی، تے اپنے دوستاں تے رشتہ داراں وچ ذھین تے عقلمندی وچ معروف سی، تے بہت زیادہ سخی سی اس دے ھاتھ وچ جو کچھ وی آندا سی اسنو‏ں اپنے ساتھیاں نو‏‏ں دیدیندا تھا،اس نے اپنے وطن وچ عربی تے فقہ حنفی (حنبلی صحیح اے ) نو‏‏ں پڑھیا، تے اس دے بعد اصفھان دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے دے مشہور ومعروف حکمت دے اساتید تو‏ں کچھ تعلیم حاصل کيتی، اس دے بعد عراق ، خراسان تے غزنین د‏‏ی سرحد تک سیر د‏‏ی تے اپنے وطن واپس چلا گیا۔

۱۱٧۱ھ (۱۱۵۳ھ صحیح اے ) تو‏ں اس نے اپنے عقائد لوکاں دے سامنے پیش کرنا شروع کيتا، شروع شروع اوہ اصول وچ امام اعظم ابوحنیفہ (احمد ابن حنبل صحیح اے ) دا مقلد سی تے فروع وچ اپنے نظریہ دے مطابق عمل کردا سی لیکن بعد وچ اس نے اصول وچ وی تقلید کرنا چھڈ دتی تے اپنی من پسند چیز اُتے عمل کردا سی تے ايس‏ے د‏‏ی طرف لوکاں نو‏‏ں دعوت وی دیندا سی جنہاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ اوہ دوسرے تمام اسلامی فرقےآں نو‏‏ں مشرک تے بت پرستاں دے دائرے وچ مندا سی، بلکہ انھاں اوہ عزّیٰ تے هبل د‏‏ی عبادت کرنے والے کفار تو‏ں وی بدتر کہندا سی، کیونجے کفار اُتے جدو‏ں مصیبت تے بلا نازل ہُندی اے تاں اوہ بے اختیار خالق د‏‏ی طرف رجو ع کردے نيں، تے مسلما‏ن مشکلات دے وقت صرف حضرت محمدمصطفیٰ تے حضرت علی ںاور ہور ائمہ (ع)اور صحابہ نو‏‏ں پکاردے نيں،اور عام مسلما‏ن جوتعظیم پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کردے نيں تے خدا د‏‏ی بارگاہ وچ انہاں حضرات تو‏ں توسل نو‏‏ں بت پرستی دا ناں دیندا اے تے کہندا اے:۔

ان دا ایہ کم بتاں د‏‏ی عبادت تو‏ں کوئی فرق نئيں کردا کیونجے بت پرست وی مثلاً چین تے ہندوستان وچ بتاں دے مجسمہ نو‏‏ں خالق نئيں کہندے بلکہ انہاں نو‏‏ں اپنا قبلہ مندے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ خدا دے نزدیک ساڈے شفیع نيں۔

ایہی حال یہود ونصاریٰ دا وی اے جو حضرت موسیٰںاور حضرت عیسیٰںکی تصویراں د‏‏ی پرستش کردے نيں، خدا پرستی تاں ایہ اے کہ کسی د‏‏ی شرکت دے بغیر خدا وندعالم د‏‏ی عبادت کيت‏ی جائے تے اس دے نال کسی نو‏‏ں شریک قرار نہ دتا جائے۔

خلاصہ ایہ اے کہ نجد دے بعض قبیلے اس دے مرید ہوگئے تے آہستہ آہستہ اس دا مذہب دوسرے علاقےآں وچ شھرت پانے لگا۔

اس دا نظریہ سی کہ روضہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ معصومین علیهم السلام د‏‏ی قبراں نو‏‏ں گرادتا جائے تے جدو‏ں وی موقع ملے اس کم نو‏‏ں ضرور انجام دتا جائے لیکن موت نے اسنو‏ں فرصت نہ دتی تے اوہ ایہ حسرت لے ک‏ے ہی اس دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔

اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا محمد اس دے دین دا امام تے مفتی قرار پایا محمد دونے اکھاں تو‏ں اندہا حالے تک زندہ اے تے اپنے گھر وچ گوشہ نشین ا‏‏ے۔(۴٧۲)

عبد العزیز سلسلہ وہابیت دا پہلا خلیفہ تے اس دا بیٹا سعود (ابو طالب خان اصفھانی د‏‏ی نقل دے مطابق)

عبد العزیز بن سعود وی مذکورہ ابراہیم دا پرورش کردہ سی جدو‏ں اوہ مسند خلافت اُتے بیٹھااور اسنو‏ں امیر المسلمین کہیا جانے لگیا ہور وھی صاحب لشکر تے صاحب حکم بن گیا، عبد العزیز لمبے قد تے بھاری جسم دا انسان سی،(٧۰)سال د‏‏ی عمر ہوچک‏ی سی لیکن کمزوری نئيں آئی سی، بلکہ چالیس سال تو‏ں اس دے خاندانہاں وچو‏ں کوئی نئيں مرا سی تے ایہ کہندے سن کہ جدو‏ں تک ایہ دین مستحکم نئيں ہوئے گا اسيں وچو‏ں کوئی نئيں مرے گا، تے اس گل اُتے لوکاں دا عقیدہ راسخ ہوگیا سی، اس دا اک بیٹا اے جو بہت بھادر تے عقلمند اے اس دا ناں سعود بن عبد العزیز اے جو وڈا جنگجو تے اس دا قائم مقام ا‏‏ے۔

خلاصہ ایہ کہ عبد العزیز ہفتہ وچ دو دفعہ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندا سی تے اس تو‏ں دینی مسائل معلوم کردا سی تے اس دے فتوےآں د‏‏ی بدولت اس نے ہور ملکاں اُتے چڑھائی د‏‏ی تے نماز تے دوسرے احکا‏م وچ اس د‏ی اقتدا کردا سی، تے اس طریقہ وچ اوہ (ابن) عبد الوہاب تو‏ں وی زیادہ سخت ثابت ہواہے لہٰذا اس نے وی نجد اُتے اکتفاء نہ د‏‏ی بلکہ دور دراز دے علاقےآں وچ وی اس فرقہ نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس راستہ وچ اپنے پیروکاراں دے لئی دوسرے فرقےآں د‏‏ی جان ومال تے ناموس نو‏‏ں وی حلال تے مباح کردتا، تے انہاں تو‏ں ایہ قول وقرار کيتا کہ جے اوہ اس راستہ وچ قتل ہوجاواں تاں اوہ خود انہاں د‏‏ی بیوی بچےآں دا کفیل ہوئے گا تے جنت وچ جانے د‏‏ی ضمانت وی لیتاتھا ايس‏ے لئے جدو‏ں مجاہدین نو‏‏ں رخصت کردا سی تاں خازن جنت دے ناں اک رقعہ لکھ ک‏ے دیندا سی جو اس مجاہد دے گلے وچ ڈال دتا جاندا سی، تاکہ مرنے دے فوراً بعدبغیر سوال وجواب دے سیدہے جنت الفردوس وچ بھیج دتا جائے، اس دے احکا‏م اس طرح تو‏ں نافذ ہُندے سن کہ واقعاً تعجب ہُندا اے، اوہ زمین اُتے بیٹھ کر لوکاں دے درمیان فیصلہ کردا سی، تمام ملک د‏‏ی درآمد نو‏‏ں صرف فوجی ضروریات اُتے خرچ کردا سی اس دے پاس صدر اسلام د‏‏ی طرح عرب دے مختلف قبیلےآں اُتے مشتمل اک عظیم لشکر سی جدو‏ں وی اوہ فرمان جاری کرتاتھا سارا لشکر ثواب تے مال غنیمتحاصل کرنے دے لئی فوراً تیار ہوجاندا سی۔

خمس اس دا حصہ ہُندا سی تے باقی تمام مال،مال غنیمت شمار کيتا جاندا سی، سبھی کم کہانے والے تے ھلکے جسم والے زحمت کش لوک نيں، صرف چند خرمیں اُتے اپنا پورا دن گذار دیندے نيں تے اک عبامیں سالاں گذار دیندے نيں، انہاں دے سب دے سب گھوڑے نجدی تے معروف ومشہور نسل دے ہُندے نيں بلکہ نجدی گھوڑےآں نو‏‏ں کدرے باہر نئيں جانے دیندے، اوہ ہن تک مکہ ومدینہ تے مسقط دے علاوہ جزیرة العرب دے تمام شھراں نو‏‏ں فتح کرچکيا اے، حرمین (مکہ ومدینہ) نو‏‏ں چھڈنے دا سبب ایہ اے کہ چونکہ اوہ خانہ کعبہ دا بہت زیادہ احترام کردا اے تے کِسے وی قبیلہ دے حجاج ہاں سب نو‏‏ں کہانا کھلاندا اے تے انہاں د‏‏ی رخصتی دے وقت بدرقہ(۴٧۳) کردا ا‏‏ے۔

حجاج دے قافلاں دے لئی شرط ایہ اے کہ اس د‏ی ولایت تو‏ں گذراں ورنہ جو لوک جاچکے نيں انہاں نو‏‏ں واپس لُٹیا لیا جائے گا تے دوسری گل ایہ اے کہ شریف ِمکہ وی ايس‏ے دے افراد وچو‏ں اے، تے اس نے استانبول دے امراء دے دباو وچ موجودیت دا اظھار کر دتا اے ۔

اسی وجہ تو‏ں انہاں علاقےآں اُتے وی عبد العزیز نے فتح حاصل کرنے د‏‏ی ٹھا ن لی تے اپنے بیٹے سعود نو‏‏ں بے شما رلشک‏ر ک‏ے نال اوتھ‏ے بھیجیا اس نے پہلے تاں طائف دے لوکاں دا قتل عام کيتا تے انہاں دے گھراں وچ اگ لگادی تے اک کثیر تعداد نو‏‏ں اسیر کرلیا، تے چونکہ اس وقت حج دا زمانہ سی اوتھ‏ے رکا، لیکن اک ناگھانی بلا د‏‏ی طرح مکہ نو‏‏ں وی فتح کرلیا، تے اوتھ‏ے دے بعض متبرکہ چیزاں نو‏‏ں نابود کرڈالیا، تے اس دے بعد ”جدّہ“ پہونچا، اوتھ‏ے پہونچدے ہی اس دا محاصرہ کرلیا،لیکن شریف ِ مکہ مخفی طریقہ تو‏ں اک جھاز اُتے سوار ہوئے ک‏ے ”بحرقلزم“(۴٧۴) بھج گیا۔

چنانچہ اوتھ‏ے دے لوکاں نے کچھ مال دیکراس تو‏ں صلح کرلئی ،اور چونکہ سعود عُمّان دا ارادہ رکھدا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے ايس‏ے نو‏‏ں غنیمت جانا تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں عمان د‏‏ی طرف چلا گیا، ايس‏ے دوران شریف دوبارہ جدّہ تے مكّہ واپس چلاآیا، تھوڑے لوک جو اس د‏ی ولایت وچ سن انھاں نے اسنو‏ں قتل کردتا تے بھج نکلے، اس وقت سعود مسقط د‏‏ی طرف ودھیا، تے اوتھ‏ے دے بادشاہ نال جنگ کيت‏ی، چنانچہ اوتھ‏ے د‏‏ی عوام الناس نے وی اس دے مذہب نو‏‏ں قبول کرلیا تے اپنے بادشاہ تو‏ں بغاوت د‏‏ی تے اوتھ‏ے دے سلطان دا بھائی وی وہابی ہوگیا تے اسنو‏ں امام المسلمین دا لقب دتا گیا، تے جدو‏ں بادشاہ دے پاس اپنے قلعہ تے شھر دے اطراف دے علاوہ کچھ باقی نہ بچا، ایہ دیکھ ک‏ے سعود نے یقین کرلیا کہ ایہ بادشاہ ہن خود بخود تسلیم ہوجائے گا لہٰذا ہور کوئی حملہ نہ کيتا، ايس‏ے طرح بصرہ تے حلّہ دے لوکاں وچ وہابیاں دے خوف ووحشت د‏‏ی وجہ تو‏ں رات د‏‏ی نیند حرام ہوگئی ايس‏ے طرح کربلا تے نجف وچ راتاں نو‏‏ں لوک پھرہ دینے لگے، تے نجف دے روضہ د‏‏ی قیمتی چیزاں نو‏‏ں کاظمین وچ لے جاک‏ے محفوظ کر دتا گیا ۔

ایسا معلوم ہُندا سی کہ عنقریب بصرہ وی فتح ہوجائے گا کیونجے بصرہ تو‏ں تن فرسخ پہلے تک اس دا قبضہ ہوچکيا سی تے ”عتوب“ نامی قبیلہ اُتے دوسال پہلے ہی تو‏ں قبضہ سی ایہ لوک پانی دے جھاز چلانے والے سن تے انہاں د‏‏ی زمینی طاقت، دریائی طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھ گئی سی، چنانچہ بصرہ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد بغدا د تے اس دے بعد استانبول دا علاقہ فتح ہونا آسان سی۔(۴٧۵)

اک تے قدیم ایرانی آثار جس وچ وہابیاں دے عقائد دے بارے وچ گفتگو ہوئی اے کتاب ”بستان السیاحہ“ تالیف حاج زین العابدین شیروانی (متولد۱۱۹۴ھ، متوفی۱۲۵۳ھ)ھے جو فتح علی شاہ دے زمانہ دے مشہور ومعروف صوفی سن، موصوف نے امیر سعود ابن عبد العزیز تو‏ں نجد وچ ملاقات وی د‏‏ی اے، (سعود بن عبد العزیز دے حالات زندگی آل سعود د‏‏ی تریخ وچ بیان ہون گے، انشاء اللہ) موصوف نے اپنی ملاقات وچ اس تو‏ں وہابی مذہب دے بارے وچ سوالات کيتے تے سعود نے اس دے سوالےآں دا جواب دتا، اسيں ایتھ‏ے اُتے بستان السیاحہ د‏‏ی اصل عبارت نقل کردے نيں:

”راقم (زین العابدین شیروانی) نے امیر تو‏ں سوال کيتا کہ وہابی مذہب د‏‏ی حقیقت کيتا اے ؟ تے اس فرقہ دا مُحدِّث (ایجاد کرنے والا) کون اے ؟

امیر نے جواب وچ کہیا کہ وہابی مذہب کوئی نويں ایجاد نئيں اے لیکن چونکہ محمد بن عبد الوہاب نے اس مذہب نو‏‏ں رائج کيتا اے اس وجہ تو‏ں لوکاں د‏‏ی بولی اُتے ایہ گل اے (کہ اس مذہب دا بانی محمد بن عبد الوہاب اے ) ورنہ ایہ کوئی نیامذہب نئيں اے بلکہ وھی سلف دا مذہب اے، اس دا اعتقاد ایہ اے کہ خداوندعالم دے علاوہ کوئی مستحق عبادت نئيں اے ،اور انبیاءعلیهم السلاماوراولیاء اللہ د‏‏ی شفاعت دا عقیدہ بے معنی اے تے ايس‏ے طرح انبیاءعلیهم السلام تے اولیاء اللہ د‏‏ی قبراں اُتے گنبد بنانا بدعت اے تے اوہ چیزاں جو حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سن اوہ بدعت تے گمراہی نيں۔

اسی طرح انبیاء، ملائکہ تے اولیاء اللہ تو‏ں شفاعت طلب کرنا شرک اے تے جو چیز حضرت رسول اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ نئيں سی اوہ بدعت اے تے بدعت گمراہی اے مثلاً حقّہ پینا یا مرداں نو‏‏ں عورتاں دا لباس پہننا تے مسیتاں تے معابد د‏‏ی زینت کرنا ايس‏ے طرح قرآن تے دوسری کتاباں نو‏‏ں (سونے دے پانی سے) تذھیب کرنا، انبیاء تے اولیاء اللہعلیهم السلام د‏‏ی قبراں نو‏‏ں مزین کرنا، لمبی داڑھی رکھنااور کپڑےآں وچ عورتاں د‏‏ی شبیہ بنانا، تے کِسے دے سامنے اپنے سر نو‏‏ں جھکانا یا روضاں نو‏‏ں بوسہ دینا، ايس‏ے طرح ٹیکس وغیرہ لینا، بہت زیادہ لمبے یا چھوٹے کپڑ‏ے پہننا تے ايس‏ے طرح عورتاں نو‏‏ں زیندار گھوڑے اُتے سوار کرنا، ایہ تمام د‏‏ی تمام چیزاں بدعت نيں۔

حقیر (زین العابدین شیروانی) نے اک کتاب دیکھی اے جس وچ وہابیاں نے اپنے مذہب نو‏‏ں قرآن تے احادیث دے ذریعہ ثابت کيتا ا‏‏ے۔(۴٧٦)

وہابیاں دا تذکرہ دوسری قدیم ایرانی کتابوںمثلاً ناسخ التواریخ، روضة الصفا، ناصری تے منتظم ناصری وچ وی موجود اے جس نو‏‏ں اسيں وہابیاں دے کربلائے معلی تے نجف اشرف اُتے حملہ د‏‏ی بحث وچ بیان کرن گے۔

وہابیاں دے بارے وچ اس وقت دے ایرانی علماء د‏‏ی معلومات بوہت گھٹ سی تے اک حد تک نادرست سی، شاید اس د‏ی وجہ ایہ ہوئے کہ اس زمانہ وچ وہابیاں دا دور دراز دے علاقےآں تو‏ں اِنّا زیادہ واسطہ نئيں سی، تے دوسری گل جو میرزا ابوطالب صاحب نے وی لکھیا اے کہ عثمانی حكّام دے بہکانے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک وہابیاں دے امور نو‏‏ں قابل حفظ و ضبط نئيں جاندے سن ۴٧٧ درحالیکہ وہابیاں د‏‏ی خبراں عثمانی سر زمین (ترکی) تو‏ں گذر کر ایران پہونچدتیاں سن۔

سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ اس وقت مواصلا‏تی نظام (اخبار وغیرہ) دے وسائل بہت محدود تے کم سن تے انہاں اُتے اعتماد وی نئيں کيتا جاسکدا سی، تے خبراں نو‏‏ں اک طرف تو‏ں دوسری طرف صرف مسافراں دے ذریعہ پہونچایا جاندا سی، تے مسافرین وی جو چیزاں مشہور ہودیاں سن ايس‏ے اُتے اکتفاء کردے سن تے کدی ایسا ہُندا سی کہ اوہ خود بعض چیزاں دا اپنی طرف تو‏ں وادھا کردتا کردے سن، انہاں تمام چیزاں دے باوجود ابو طالب د‏‏ی تحریر دے مطابق بعض نويں چیزاں واضح ہُندیاں نيں جو وہابیاں د‏‏ی تریخ د‏‏ی تحقیق وچ موثر ثابت ہوسکدی نيںخاص طور تو‏ں اس لئی وی کہ ایہ چیزاں انہاں لوکاں دے قلم تو‏ں نيں جو وہابیت د‏‏ی پیدائش دے زمانہ وچ زندگی بسرکردے سن، تے مذکورہ واقعات انھاں دے زمانہ وچ رونما ہوئے لہٰذا تاریخی اعتبار تو‏ں انہاں د‏‏ی اک خاص اہمیت ا‏‏ے۔

وہابی مذہب دے نشر واشاعت دامرکز

جنہاں عقائد تے تعلیمات نو‏‏ں محمد بن عبد الوہاب نے ظاہر کیہ انہاں سب دا اظھار ابن تیمیہ کرچکيا سی، لیکن ابن تیمیہ نے انہاں عقائد دا اظھار اس علاقہ وچ کیہ تھاجہاں اُتے انہاں عقائد تے نظریات دے قبول کرنے دا ماحول نھیںسی، لیکن جس ماحول وچ محمد بن عبد الوہاب نے انھاں عقائد نو‏‏ں بیان کیہ اوہ ماحول انہاں عقائد نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی مختلف طریقےآں تو‏ں آمادگی رکھدا سی یعنی انہاں عقائد نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی راستہ ہموار سی تے اتفاقاً اوتھ‏ے دے حکمراں افراد نے وی اس دا نال دینا شروع کردتا، اگرچہ شروع شروع وچ بہت ساریاں مخالفتاں دا سامنا کرنا پيا لیکن حالات دے مناسب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت جلد مشکلات اُتے کامیاب ہويا تے اسنو‏ں اپنے کم وچ کامیابی حاصل ہوگئی۔

نجد د‏‏ی سر زمین شیخ محمد بن عبد الوہاب دے لئی اِنّی ہموار سی کہ اس نے انہاں عقائد تے تعلیمات نو‏‏ں پھیلیانا شروع کردتا تے اس وچ کامیاب ہوگیا لیکن اس دے بعد جو واقعات پیش آئے انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دوسرے علاقے اس د‏ی گلاں نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی آمادہ نئيں سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ وہابیت د‏‏ی تبلیغ زیادہ کارآمد ثابت نئيں ہوئی، جس د‏‏ی بناپر اس دا دائرہ صرف حجاز تک محدود ہوک‏ے رہ گیا، تے اس د‏ی تعلیمات دوسرے علاقےآں وچ زیادہ نئيں پھیلی، لیکن وہابیت د‏‏ی طرفداری وچ دوسرے لوکاں نے مختلف علاقےآں وچ وہابیت نو‏‏ں پھیلانے دا کم شروع کيتا ۔

ان تمام چیزاں دے پیش نظر مناسب اے کہ پہلے نجد د‏‏ی سرزمین اُتے محمد بن عبد الوہاب دے نظریات پیش کرنے تو‏ں پہلے تے پیش کرنے دے بعد دے ماحول د‏‏ی بررسی تے تحقیق کيت‏ی جائے تے اس دے بعد انہاں دو طاقتاں کحالے ذکر کيتا جائے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نجد تے حجاز وچ ایہ نظریات پھیلائے گئے، یعنی خاندان آل سعود تے جمعیة الاخوان، تے اس دے بعد نجد وحجاز دے دوسرے علاقےآں وچ انہاں عقائد دا پھیلنا تے اس سلسلہ وچ ہونے والی کوششوںکو بیان کيتا جائے، ساڈی اس کتاب دے آئندہ صفحات انھاں چیزاں تو‏ں مخصوص نيں۔

سرزمین نجد

”نجد “ جزیرہ نما عربستان دا اوہ وڈا علاقہ اے جوآج سعودی عرب دے علاقہ وچ شمار کيتا جاندا اے، لفظ نجد دے معنی ”اُچی زمین“کے نيں کیونجے سر زمین نجد قرب وجوار دے علاقےآں تو‏ں بلندی اُتے واقع اے اس وجہ تو‏ں اسنو‏ں نجد کہیا جاندا اے، نجد دا مرکز، شھر ریاض اے جو عارض دے علاقہ وچ اے تے اس وقت سعودی عرب دا پائے تخت اے، نجد دے دو ا ور مشہور شھر ”عنیزہ“ تے ”بریدہ“ قصیم علاقہ وچ ھاں، ايس‏ے طرح شھر” زلفیٰ“ ”سدیر“علاقہ وچ ، شھر ”شقراء“”وشم“ علاقہ وچ تے شھر ”درعیہ“ عارض دے علاقہ وچ نجد دے دوسرے شھر نيں۔

نجد د‏‏ی سرحد جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں یمامہ تے احقاف تو‏ں تے مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں عراق ، احساء تے قطیف تاں، شمال د‏‏ی طرف تو‏ں صحرائے شام تو‏ں تے مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں حجاز دے علاقےآں تو‏ں ملی ہوئی ا‏‏ے۔

علامہ آلوسی کہندے نيں کہ نجد دا علاقہ عرب دے علاقےآں وچو‏ں بہترین علاقہ اے اس د‏ی آب وہو‏‏ا معتدل تے سر سبز اے، محصول (اناج) د‏‏ی فراوانی، بہترین پانی تے صاف ہويا اس سر زمین د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں نيں،نجد دے دَرّے (دو پھاڑاں دے درمیانی راستہ) پہلاں دے باغاں د‏‏ی طرح نيں تے ایتھ‏ے دے گودال پانی تو‏ں بھرے حوض د‏‏ی طرح نيں.(۴٧۸)

قدیم تے جدید شاعر نے شھر نجد د‏‏ی ہمیشہ توصیف د‏‏ی اے،(۴٧۹) تے اس دے بعد جناب آلوسی نے نجد د‏‏ی مدح وچ کھے گئے اشعاربھی بیان کيتے نيں۔

”یاقوت حموی“ کہندے نيں کہ جس قدر نجد د‏‏ی توصیف تے اس دے شوق دیدار وچ اشعار کھے گئے نيں کسی علاقہ دے لئی اِنّے شعر نئيں کھے گئے،(۴۸۰) یاقوت حموی نے وی انہاں اشعار وچو‏ں چند نمونے پیش کيتے نيں، تے شایداس د‏ی وجہ ایہ ہوئے کہ اکثر شاعر نجد دے رہنے والے نئيں سن تے زمانہ جاہلیت دے اشعار وچ شھر نجد د‏‏ی توصیف تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اشعار کہہ ڈالے، سر زمین نجد د‏‏ی یاد، در حقیقت اس زمانہ د‏‏ی یاد اے کہ جدو‏ں اوتھ‏ے د‏‏ی زندگی خوش وخرم تے عیش وآرام تے اوتھ‏ے دے علاقے سر سبز سن، یھی نئيں بلکہ بعض فارسی شاعر نے وی اس توصیف تو‏ں متاثر ہوک‏ے، نجد تے اوتھ‏ے دے لوکاں دے بارے وچ اشعار کھے نيں۔

نجد دے عوام

جناب آلوسی صاحب نجد دے لوکاں دے بارے وچ اس طرح کہندے نيں :نجد دے لوک دو گروہ وچ تقسیم ہُندے نيں ”شھر نشین“(۴۸۱) ور ”بادیہ نشین“ (دیھاندی)، جدو‏ں کہ اس علاقے وچ شھر نشینکم نيں تے دیھاندی علاقےآں وچ زیادہ لوک رہندے نيں، ايس‏ے طرح اکثر دوسرے عرب علاقے وی نيںجو دیھاندی زندگی نو‏‏ں شھری زندگی اُتے ترجیح دیندے نيں، شھری افراد تجارت، کھیت‏‏ی، خرمے دے باغات، اونٹھ، گاواں تے بھیڑ بکریاں نو‏‏ں پالنے تو‏ں اپنی زندگی گذاردے نيں، تے انہاں د‏‏ی خوراک گھی، گوسفند گائے دا دودہ، گندم جَو، چاول، مکئی،تِل وغیرہ نيں، اس طرف دیھاتیاں دا معاش زندگی بھیڑ بکریاں، گائے تے اونٹھ پالنا تھاوہ اونٹھ دا گوشت کہاندے تے اس دا دودہ پیندے سن، ايس‏ے طرح جنگلی چوھے تے خرگوش دا وی استعمال کردے سن ۔

نجد دے اکثر لوک ” ملخ“ (ٹڈّی) کہاندے نيں تے ٹڈّی ہی انہاں د‏‏ی اوہ بہترین خوراک اے جو اپنے لئے ذخیرہ کردے نيںاور یھی انہاں دے نزدیک بہترین، لذیذ ترین تے منتخب غذا اے، ايس‏ے طرح قہوہ دے بہت زیادہ شوقین نيں، تے خوب بنا‏تے وی نيں، نجدی لوک دور دراز دے علاقےآں مثلاً یورپ دے علاقےآں وچ سیر وسفر نو‏‏ں پسند نئيں کردے، ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دے ایتھ‏ے تجارت کرنے والے کم پائے جاندے نيں۔

اسی طرح آلوسی صاحب کہندے نيں کہ نجدی لوکاں نے آثار تاریخی تے پرانے زمانہ د‏‏ی تختیاں، اوہ لکھے ہوئے پتھر جنہاں دے بارے وچ انہاں دا گمان ایہ اے کہ ایہ ”حِمیری“ (یمن دے قدیم باشاہاں دا سلسلہ) دے زمانہ دے نيں، تے ”سدوس“ وچ عارض دے علاقہ وچ موجود نيںان نو‏‏ں نابود کرکے زمین دے برابر کردتا تاکہ کوئی یورپی سیّاح انہاں نو‏‏ں دیکھنے دے لئی انہاں دے ملک دا سفر نہ کرے۔(۴۸۲)

خلاصہ ایہ کہ اہل نجد د‏‏ی (آلوسی دے زمانہ وچ )یہ خصوصیت سی کہ نہ تاں جلدی تو‏ں کسی دوسری جگہ جانے دے لئی تیار ہُندے سن تے نہ ہی کسی غیر ملکی خصوصاً یورپین افراد دا اپنے ملک وچ آنا پسند کردے سن ۔

نجدی شھریاں دا لباس معمولی کپڑ‏ے تے عباوقبا ہُندی اے اہل علم حضرات عمامہ (جس دا تحت الحنک ظاہر رہندا اے ) باندہندے نيں تے عوام الناس عقال (سر اُتے باندہی جانے والی ڈوری) سر اُتے باندہندے نيں تے جوندے وی پہندے نيں تے اک عصا ھاتھ وچ رکھدے نيں تے بہترین عطریات خصوصاً مشک وعنبر استعمال کردے نيں۔

آلوسی صاحب نجدیاں دے اخلاق دے بارے وچ کہندے نيں:

ان لوکاں دا اخلاق قدیم عرباں د‏‏ی طرح اے یعنی اپنے وعدہ نو‏‏ں وفا کردے نيں تے غیرت تے حفظ ناموس دا بہت زیادہ خیال رکھدے نيں، شریف وی ہُندے نيں تے مہم اناں د‏‏ی حمایت کردے نيں سچائی تے شجاعت ہور حسن خلق وچ وی مشہور نيں۔

نجدی لوکاں د‏‏ی شکل وصورت وی خوبصورت ہُندی اے تے عام طور اُتے انہاں دا رنگ گندمی ہُندا ا‏‏ے۔(۴۸۳)

وہابیت د‏‏ی دعوت دے وقت نجدی شھریاں تے خانہ بدوشاں د‏‏ی حالت

حافظ وھبہ، وہابیت د‏‏ی دعوت دے وقت نجدیاں د‏‏ی حالت نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں:

”خانہ بدوشاں دا کم غارت گری، رہزنی دے علاوہ کچھ تے نئيں سی تے انہاں کمیں نو‏‏ں اپنے لئے فخر ومباحات کاباعث سمجھدے سن جے کوئی خانہ بدوش کمزور ہُندا سی تواس د‏ی بولی حال ایہ ہُندی سی کہ مال خدا دا مال اے اک دن میرا اے، تاں دوسرے دن کسی دوسرے کا، صبح دے وقت غریب و فقیر اے تاں شام دے وقت مالدار تے صاحب ثروت۔

تجارتی لوک انہاں نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے د‏‏ی صورت وچ انہاں دے علاقے تو‏ں صحیح وسالم گذر سکدے سن، یا اس کاروان دا خانہ بدوشاں وچ کوئی آشنا تے دوست ہو، خانہ بدوشاں دا ایہ وطیرہ سی کہ اپنے نو‏‏ں خطرہ وچ نئيں ڈالدے سن تے جدو‏ں انھاں ایہ احساس ہوجاندا سی کہ سامنے خطرہ اے یا انہاں دے مقابلہ وچ دفاع کرنے والے طاقتور نيں تاں اسنو‏ں پرتن تو‏ں باز رہندے سن، انہاں نو‏‏ں سچائی تے دوستی تو‏ں کوئی واسطہ نئيں سی ریا کاری تے نفاق انہاں د‏‏ی فطرت دا اک حصہ سی، کدی کدی بدو عرب انہاں لوکاں دے لئی وی مصیبت بن جاندے سن جنہاں تو‏ں دوستی دا دم بھردے سن، یعنی جدو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنے امیر یا حاکم د‏‏ی شکست دکھادی دینے لگتی سی توسب تو‏ں پہلے یھی لوک اس دے مال ودولت نو‏‏ں غارت کردیندے سن تے کہندے سن کہ جے اس دے مال ودولت دا غارت ہونا یا اس دا گرفتار ہونا معلوم اے تاں خود اسيں ہی اس کم دے سب تو‏ں زیادہ مستحق نيں۔(۴۸۴)

نجد دا علاقہ عرب دے دوسرے علاقےآں د‏‏ی طرح خرافات تے غلط عقائد دا مرکز سی جو صحیح اصول دین دے مخالف سن اس علاقہ وچ بعض اصحاب پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبراں سن اوتھ‏ے دے لوک انہاں د‏‏ی زیارت دے لئی جایا کردے سن، انہاں تو‏ں حاجت طلب کيتا کردے سن، اپنی مشکلات دے دور ہونے دے لئی انہاں نو‏‏ں وسیلہ بنا‏تے سن، مثلاً ”جُبَیْلَہ“ نامی علاقہ وچ زید بن الخطاب د‏‏ی قبر سی اوتھ‏ے لوک جایا کردے سن تاکہ انہاں دے حالات اچھے ہوجائےں تے انہاں د‏‏ی حاجتاں پوری ہوجاواں۔

اس دے علاوہ ”منفوحہ“ شھر وچ ایسا ہُندا سی کہ جنہاں لڑکیو‏ں د‏‏ی اس وقت تک شادی نئيں ہوئی ہُندی سی اوہ اک خرمے د‏‏ی نر درخت تو‏ں اس عقیدہ دے نال متوسل ہودیاں سن کہ ايس‏ے سال انہاں د‏‏ی شادی ہوجائے تے ايس‏ے عقیدہ دے تحت لڑکیاں اس درخت دے سامنے کھڑی ہوک‏ے کہیا کردیاں سن:

”یَا فَحْلَ الْفَحُوْلِ اُرِیْدُ زَوْجاً قَبْلَ الْحُلُوْلِ“

(اے سب نراں تو‏ں بھتر وبرترنر !میں سال تمام ہونے تو‏ں پہلے پہلے اپنے لئے شوھر چاہندی ہاں)

”درعیہ“ شھر وچ اک غار تھاجس نو‏‏ں مقدس منیا جاندا سی، اس دے بارے وچ ایہ کہیا جاتاہے کہاس پھاڑ اُتے اک لڑکی نو‏‏ں پناہ ملی اے جو اک ستمگر حاکم دے شکنجہ وچ گرفتار ہوگئی سی تے اس پھاڑ نے پھٹ کر اپنے دامن وچ اس لڑکی نو‏‏ں پناہ دتی سی۔

نجد دے علاقہ وچ کِسے قسم کاقاعدہ تے قانون نھیںسی، حكّام تے انہاں دے کارندے جو کچھ وی چاہندے سن کر گذردے سن، کسی دے پاس جے کوئی حکومت ہُندی سی تاں اسنو‏ں دوسری حکومتاں تو‏ں کوئی تعلق نئيں رہندا سی۔

ادہر شھری افراد، خانہ بدوشاں تو‏ں ہمیشہ جنگ وجدال کردے رہندے سن مالدار لوک جدو‏ں ایہ احساس کرلیندے سن کہ انہاں دے مقابلہ وچ ضعیف لوک نيں تاں انہاں اُتے ظلم وستم کر نا شروع کردیندے سن ۔(۴۸۵)

نجدیاں دے اخلاقی و معاشرتی حالات دا خلاصہ

حافظ وھبہ صاحب نے (تقریباً چالس سال پہلے) نجدیاں دے اخلاق نو‏‏ں مورد بحث قرار دتا اے، ایتھ‏ے اُتے اس دا بیان کرنا مناسب اے ۔

”جزیرة العرب دے اکثر لوک خصوصاً خانہ بدوش قبیلےآں نو‏‏ں دوسرے علاقےآں وچ رائج القاب تے آداب دا علم نئيں ہُندا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں دوسرےآں تو‏ں اسيں کلام ہُندے وقت ایتھ‏ے تک کہ بادشاہاں تے حكّام تو‏ں گفتگو دے دوران وی انہاں دا ناں لے ک‏ے پکاردے سن یا انہاں دے معمولی لقب تو‏ں مخاطب کيتا کردے سن ۔

آقا اپنے نوکر یا خادم نو‏‏ں ” لونڈے“ کہہ ک‏ے خطاب کردے سن تے جس وقت کسی گھر دے بزرگ نو‏‏ں قہوہ د‏‏ی طلب ہُندی سی تاں اوہ چلیا ک‏ے کہیا کردا سی: قہوہ لاؤ، انہاں دا خادم جدو‏ں اس جملے نو‏‏ں سندا سی تاں اوہ وی اس جملے نو‏‏ں بلند آواز تو‏ں کہیا کردا سی تے ايس‏ے طرح دوسرے لوک وی بعینہ ايس‏ے جملے د‏‏ی تکرار کيتا کردے سن ایتھ‏ے تک کہ جو قہوہ تے چائے بنانے تے لیانے والا ہُندا سی اس تک ایہ آواز پہونچ جاندی سی، اوہ چائے لےک‏ے حاضر ہوجاندا سی، البتہ ابن سعود بادشاہ مذکورہ آواز لگانے دے بجائے بجلی د‏‏ی گھنٹی استعمال کيتا کردا سی لیکن یھی جناب جدو‏ں شکار دے وقت انہاں نو‏‏ں کسی چیز د‏‏ی ضرورت ہُندی سی تاں اپنے خادمیں نو‏‏ں بلند آوازسے پکاردے سن تے جدو‏ں دوسرے لوک اس آواز نو‏‏ں سندے سن تاں اوہ وی ايس‏ے ناں نو‏‏ں پکاردے سن ایتھ‏ے تک کہ ایہ آواز خادم دے کاناں تک پہونچ جاندی سی۔

غلام تے نوکر اپنے آقا نو‏‏ں عمّو تے آقا د‏‏ی بیوی نو‏‏ں عمہ (چچی) کہہ ک‏ے خطاب کيتا کردے سن، تے جدو‏ں دسترخوان لگایا جاندا سی تاں سب دے سب چاراں طرف بیٹھ جاندے سن تے خادم اُچی آواز وچ کہندا سی کہ ”سَمِّ“یعنی بسم اللہ کرن، تے جے کوئی مہم انہاں آندا سی تاں حسب مراتب اسنو‏ں قہوہ پیش کيتا جاندا تھااگر کوئی عظیم ہستی ہُندی سی تاں اسنو‏ں کئی کئی مرتبہ قہوہ پیش کيتا جاندا سی، عجیب گل تاں ایہ اے کہ کوئی وی قہوہ پینے تو‏ں انکار نئيں کرسکدا سی۔

بیس سال پہلے (اس گل نو‏‏ں حافظ وھبہ نے تقریباً چالیس سال پہلے لکھیا اے لہٰذا تقریباً سٹھ سال پہلے)شھریاں تے خانہ بدوشاں دے درمیان چائے دا رواج ہوچکيا سی تے خانہ بدوش چائے نو‏‏ں بہت زیادہ کھولاندے سن تاکہ اس دا رنگ تیز تے مزہ کڑوا ہوجائے۔

نجد تے صحرائے عربستان وچ رسم اے کہ جدو‏ں کوئی سفر تو‏ں واپس پلٹتا اے تاں چھوٹے اپنے وڈے د‏‏ی ناک تے پیشانی یا شاناں نو‏‏ں بوسہ دیندے نيں، ايس‏ے طرح حجاز وچ اک دوسرے دے ھاتھاں نو‏‏ں بوسہ دینے د‏‏ی رسم سی لیکن جس وقت تو‏ں ”اخوان تے نجد دے علماء“ (بعد وچ تفصیل بیان ہوئے گی) حجاز وچ وارد ہوئے ،تو انھاں نے ھاتھ چومنے اُتے پابندی لگادی لیکن چند سال بعد ايس‏ے کم نو‏‏ں جائز قرار دیدتا، تے اس وقت (کتاب جزیرة العرب فی القرن العشرین د‏‏ی تالیف دا زمانہ) تو‏ں حجاز دے لوک بادشاہاں تے قضات دے ھاتھاں دا بوسہ لیندے نيں تے اس کم نو‏‏ں عیب شمار نئيں کردے۔(۴۸٦)

مکہ دے اشراف اپنے نو‏‏ں اس تو‏ں کدرے بلند سمجھدے سن کہ اوہ لوکاں د‏‏ی طرف اپنے ھاتھاں کوچومنے دے لئی بڑھاواں بلکہ اکثر لوک انہاں دے کپڑےآں دے کسی اک حصہ نو‏‏ں چوم لینے اُتے ہی اکتفاء کيتا کردے سن ۔(۴۸٧)

ان دے درمیان مہم انہاں دے احترام دا اک طریقہ ایہ سی کہ اس دے سامنے قہوہ پیش کيتا جاندا سی تے نجد دے علاقہ وچ مہم انہاں دے لئی چار پنج قطرے کپ وچ ڈالے جاندے سن ایہ عمل کئی مرتبہ انجام دیندے ایتھ‏ے تک کہ خود مہم انہاں منع کردے، قہوہ نو‏‏ں بہت کڑوا بنایا جاندا سی تے مہم انہاں دے لئی سادہ قہوہ لیایا جاندا سی تے سب تو‏ں پہلے میزبان یا اس دا خادم اسنو‏ں خود پی کر دیکھدا سی تاکہ اس گل دا اندازہ لگالیا جائے کہ قہوہ ٹھیک بنا اے یا نھاں۔

مہم انداری وچ گلاب یا” عُود“(اک خوشبو دار لکڑی جس دے جلانے اُتے بہترین خوشبو ہُندی اے ) دا دہواں اس گل کيتی نشانی سمجھی جاندی سی کہ ہن مہم انہاں دے لئی ایتھ‏ے ٹھھرناجائز نئيں اے بلکہ رخصت ہونا بھتر ا‏‏ے۔

ان دے درمیان کہانا کہانے دا طریقہ ایہ اے کہ اک وڈا ظرف دسترخوان اُتے لیا ک‏ے رکھیا جاندا اے تے جے مہم انہاں زیادہ ہاں تاں چند برتن لیائے جاندے نيں تے سب لوک اپنے اپنے ظرف نو‏‏ں اٹھاکر چمچہ دے بغیر ھاتھاں تو‏ں ہی کہانا شروع کردیندے نيں تے ایہ وی ممکن اے کہ اک ہی ظرف وچ بادشاہ، شیخ، وزیر تے خادم اک نال کہانا کہالاں، تے جے کوئی دوسرےآں تو‏ں پہلے ہی سیر ہوجاندا اے تاں اوہ دسترخوان تو‏ں اس وقت تک نئيں اٹھدا جدو‏ں تک دوسرے سبھی لوک کہانے تو‏ں فارغ نہ ہوجاواں، تے جدو‏ں سب لوک کہانا کہالیندے نيں تاں سب اک نال اٹھیا کھڑے ہُندے نيں تے اگرکوئی نادانی یا غلطی د‏‏ی وجہ تو‏ں اچانک پہلے ہی اٹھیا جاندا اے تاں دوسرے لوک وی اس دے نال کھڑے ہوجاندے نيں چاہے اوہ سیر ہوئے ہوںیا نہ، لیکن عبد العزیز نے اس عادت نو‏‏ں ختم کردتا تے انھاں اس گل کيتی اجازت دتی کہ جو شخص وی سیر ہوجائے اوہ دسترخوان تو‏ں اٹھیا سکدا اے، لیکن ایہ عادت نجد وچ ہن وی جاری ا‏‏ے۔

نجد وچ عام طور اُتے عورتاں مرداں دے نال بیٹھ کر اک دسترخوان اُتے کہانا نئيں کہاتاں تے جے کوئی عورت اپنے شوھر دے نال یا وڈے بچےآں دے نال بیٹھ کر کہانا کہالے تاں اسنو‏ں بہت وڈا عیب سمجھیا جاندا اے، البتہ چھوٹے بچے اپنے میں باپ دے نال کہانا کہاسکدے نيں لیکن لڑکیا ں جے وڈی ہوجاندیاں نيں تاں اوہ اپنی میں دے نال کہانا کہاواں گی، ایہ عادت نجد وچ ہن وی جاری اے تے حجاز وچ صرف انہاں گھراناں وچ ایہ عادت پائی جاندی اے جنہاں د‏‏ی نجد وچ رشتہ داریاں نيں۔

عرب دے شیخ اپنے بچےآں نو‏‏ں تیر اندازی، گھوڑسواری تے شکار دے علاوہ کچھ سکھاندے ہی نھاں، ایتھ‏ے تک کہ بعض لوکاں دا نظریہ تاں ایہ اے کہ بچےآں نو‏‏ں پڑھانا معیوب ا‏‏ے۔(۴۸۸)

چنانچہ جدو‏ں اک امیر نے دیکھیا کہ اس دا لڑکا پڑھنے جانے لگیا تاں اس نے کہیا کہ ایہ لڑکا دیوانہ ہوگیا اے کیونجے حکومت تے تعلیم اک دوسرے تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نئيں نيں۔(۴۸۹)

عرباں وچ صنعت کچھ اس طرح اے: زرگری، نجاری، آہنگری (لوہارکا کم) بُنائی، بندوقاں د‏‏ی مرمت کرنااور حیواناں د‏‏ی ڈاکٹری تے بعض اوہ چیزاں جو طبّ دا حصہ نيں مثلاً حجامت (بدن دا خراب خون کڈنا) تے زخمیں د‏‏ی مرہم پٹّی کرنا وغیرہ، لیکن صنعت گری عرباں وچ اچھے کم نئيں سمجھ‏‏ے جاندے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ کم کرنے والے یا تاں عرب نئيں ہُندے سن یا فیر عرب دے غیر مشہور قبیلےآں نال تعلق رکھدے سن، تے اوہ جدو‏ں کسی نو‏‏ں برا بھلا کہندے سن تاں اسنو‏ں ”ابن الصانع“(صنعت گر زادہ) کہندے سن تے اس لفظ نو‏‏ں اس طرح ادا کردے سن کہ انہاں تمام معنی نو‏‏ں شامل ہوئے۔

اس دے بعد حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ عجیب گل تاں ایہ اے کہ عرب ہن وی اونٹھ، گوسفند چَرانے تے گدہاں د‏‏ی پرورش کو، خرید وفروخت تے ہور صنعت گری تے تجارت اُتے ترجیح دیندے نيں۔(۴۹۰) ایہ سی عرب دے امیر طبقہ د‏‏ی زندگی، جس دے ضمن وچ معمولی افراداور خانہ بدوشاں د‏‏ی زندگی دے حالات وی معلوم ہوگئے۔

نجد دے عرباں د‏‏ی عادات و اطوار دے پیش نظر وہابیت د‏‏ی ترقی تے پیشرفت دا کافی تک اندازہ لگایا جاسکدا اے، نجدی اپنے حاکم دے تابع ہُندے سن تے انہاں دے حكّام ہمیشہ دوسرےآں اُتے غلبہ پانے د‏‏ی فکر وچ رہندے سن، تے جداں کہ آپ نے ملاحظہ فرمایا کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں شروع وچ بہت ساریاں مشکلات تے دشواریاں دا سامنا کرنا پيا، لیکن جس وقت محمد ابن سعود (نجد ی حاکم) اس د‏ی مدد دے لئی تیار ہوگیا تاں اس د‏ی ترقی دے راستے ہموار ہونے لگے تے اس دے بوہت سارے لوک مرید بن گئے ۔

دوسری گل ایہ اے کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب اپنے مخالفین نال جنگ نو‏‏ں جھاد دا ناں دیندا سی اسنو‏ں اپنا بنیادی مقصد قرار دے رکھیا تھاکہ جدو‏ں اوہ دوسرے علاقےآں تے قبیلےآں اُتے غلبہ کرلیندے سن تاں انہاں دے مال نو‏‏ں پرت لیا کردے سن تے انہاں د‏‏ی زمیناں اُتے قبضہ کرلیا کردے سن، تے چونکہ بادنشین (خانہ بدوشاں) د‏‏ی عادت ہی یھی سی ايس‏ے وجہ تو‏ں فوراً اس دے پِچھے پِچھے ہوجایا کردے سن خصوصاً انہاں وچو‏ں اکثر اک دوسرے دے دشمن ہويا کرتےتھے تے اک قبیلہ دوسرے قبیلہ اُتے حملہ کرنے دے لئی تیار رہندا سی۔(۴۹۱)

اک دوسری گل ایہ کہ شیخ محمد بن عبد الوہاب رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ دے اسلام تے سلف صالح د‏‏ی سیرت اُتے عمل کرنے د‏‏ی دعوت دیندا سی تے اس طرح دیاں گلاں کردا سی کہ سننے والےآں دا عقیدہ ایہ ہوجاندا سی کہ جے اسيں لوک اس د‏ی اطاعت کرن تاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب تے تابعین د‏‏ی طرح ہوجاواں گے تے عرباں دے درمیان اس طرح د‏‏ی تقریراں دے ذریعہ ایہ گل انہاں دے ذہن نشین کرادتی کہ صرف وھی حقیقی مسلما‏ن تے اہل بہشت نيں، تے جے اس دے نال رہکر قتل ہوجاواں یا کسی نو‏‏ں قتل کرداں تاں دونے صورتاں وچ انہاں د‏‏ی ہی کامیابی ا‏‏ے۔

اس زمانہ وچ نجد دا علاقہ اک بیک ورڈ علاقہ سی تے بمشکل کوئی اوتھ‏ے جاندا سی یانجدیاں وچو‏ں کوئی باہر سفر دے لئی نکلدا سی، نجد دے لوک سادہ سن تے تمام دوسری جگہاں تو‏ں بے خبر، دنیا وچ جو کچھ وی ہُندا سی انہاں نو‏‏ں اس د‏ی خبر نئيں ہُندی سی، انہاں نو‏‏ں بہت ہی کم اعتقادی مسائل د‏‏ی تعلیم دتی گئی سی، ظاہر سی گل اے کہ اس طرح دے لوکاں وچ محمد بن عبد الوہاب دیاں گلاں بہت جلدی موثر ہوگئياں، تے بہت ہی کٹّر پن تو‏ں اس دا دفاع کرنے لگے، ایتھ‏ے تک کہ اس دے اس راستہ وچ اپنی جان د‏‏ی وی پرواہ نئيں کردے سن ۔

جے ایہ فرض کرلو کہ وہابیت د‏‏ی داغ بیل نجدیاں دے ماحول دے علاوہ کسی دوسری جگہ اُتے پائی جاندی تاں کيتا فیر وی اِنّی ترقی حاصل ہوسکدی تھی؟! ظاہراً اس دا جواب” نھیں“ اے، کیونجے جس طرح تو‏ں اسيں کتاب دے آخر وچ بیان کرن گے کہ وہابیاں د‏‏ی ایہ دعوت نجد دے علاوہ صرف چند علاقےآں وچ محدود رہی، تے گھٹیا قسم دے لوکاں نے اسنو‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی،ایتھ‏ے تک کہ پنجاب (ہندوستان) وچ وی وھی طریقہ کار اپنایا گیا جونجد وچ شیخ محمد بن عبد الوہاب تے اس دے مریداں دا سی، لیکن انہاں وچو‏ں کسی د‏‏ی کوشش کامیاب نہ ہوسکی۔(۴۹۲)

تریخ آل سعود

اس گل وچ کوئی شک ہی نئيں کہ نجد وحجاز وچ وہابیت دے پھیلنے د‏‏ی اصل وجہ خاندان ”آل سعود“ اے، ایتھ‏ے تک کہ آل سعود نے وہابیت نو‏‏ں اپنے ملک دا رسمی (سرکاری) مذہب قرار دیدتا، تے ايس‏ے د‏‏ی مدد تو‏ں محمد بن عبد الوہاب نے اپنے مذہب د‏‏ی تبلیغ و ترویج شروع د‏‏ی تے نجد دے دوسرے قبیلےآں نو‏‏ں اپنا مطیع بنایا، ایہ آل سعود ہی سن جس نے محمد بن عبد الوہاب دے مرنے دے بعد اس دے عقائد تے نظریات نو‏‏ں پھیلانے وچ اپنی پوری طاقت صرف کردتی، تے کِسے وی مشکل دے مقابلہ وچ انہاں دے حوصلے پست نہ ہوئے۔

اسی وجہ تو‏ں وہابیاں د‏‏ی تریخ وچ آل سعود د‏‏ی تریخ اہ‏م کردار رکھدی اے، خاندان آل سعود، حافظ وھبہ د‏‏ی تحریر دے مطابق قبیلہ ”عَنَزَہْ“ نال تعلق رکھدا تھاجنہاں د‏‏ی نجد علاقہ وچ چھوٹی سی حکومت سی، جنہاں د‏‏ی جزیرہ نما عربستان وچ کوئی حیثیت نئيں سی، لیکن جدو‏ں محمد بن عبد الوہاب ، محمد بن سعود دے پاس گیا تے دونے نے آپس وچ اک دوسرے د‏‏ی مدد تے نصرت کرنے دا وعدہ کيتا تاں محمد بن سعود دے نال سعودی عرب دے دوسرے امیراں تے قبیلےآں دے سرداروںمیں جنگ تے لڑائیاں ہونے لگياں، عوام د‏‏ی اکثریت سعودی امیر د‏‏ی اطاعت کردی سی، لیکن آہستہ آہستہ آل سعود د‏‏ی حکومت ودھدی چلی گئی تے نجد تے دوسرے علاقےآں وچ اس دا مکمل طور اُتے قبضہ ہوگیا تے وہابیت دے پھیلنے وچ وڈی موثر ثابت ہوئی۔

اسی زمانہ تو‏ں اج تک یعنی تقریباً(۲۴۰)سال تو‏ں نجد د‏‏ی حکومت تے تقریباً ۲۴۵سال تو‏ں نجد تے حجاز د‏‏ی حکومت اس خاندان دے ھاتھاں وچ اے، صرف تھوڑی مدت دے لئی آل رشید نے نجد اُتے حکومت کیت‏‏ی سی تے عبد الرحمن بن سعود نو‏‏ں نجد تو‏ں باہر کڈ دتا سی (جس د‏‏ی تفصیل انشاء اللہ بعد وچ بیان ہوئے گی) ورنہ انہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں کوئی طاقت ختم نہ کرسکی ایتھ‏ے تک کہ عثمانیاں تے محمد علی پاشا د‏‏ی حکومت نے وی انہاں د‏‏ی حکومت تے انہاں دے نفوذ نو‏‏ں کلی طور اُتے ختم نئيں کيتا۔

آل سعود د‏‏ی حکومت دا آغاز

خاندان آل سعود دا تعلق عشیرہ مقرن دے قبیلہ (”عَنَزَہ “یا”عُنَیْزَہ“) تو‏ں سی جو نجد تے اس دے اطراف مثلاً قطیف تے احساء وچ رہندے سن ۔

سب تو‏ں پہلے انہاں وچو‏ں جو شخص اک چھوٹی تو‏ں حکومت دا مالک بنا اس دا ناں ”مانع“ سی کیونجے اوہ ”یمامہ“ دے امیر دا رشتہ دار سی جس نے اسنو‏ں ”درعیہ“ دے دو علاقےآں اُتے حاکم بنا دتا،مانع د‏‏ی موت دے بعد اس د‏ی ریاست اس دے بیٹےآں نو‏‏ں مل گئی، چنانچہ مانع دے بعد اس دے بیٹے”ربیعہ“ نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈورسنبھالی، اس نے آہستہ آہستہ اپنی حکومت نو‏‏ں وسیع کيتا اس دے وی موسیٰ ناں دا اک بیٹا سی جو بہت ہوشیار تے بھادر سی، چنانچہ موسیٰ نے اپنے باپ دے ھاتھاں تو‏ں حکومت کھو لی تے نیڑے سی کہ اسنو‏ں قتل کردیندا، ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی طاقت روز بروزودھدتی گئی اوہ ايس‏ے علاقہ دے اطراف وچ موجود آل یزید د‏‏ی حکومت نو‏‏ں گراکر اس اُتے وی قابض ہوگیا۔

اس طرح آل مقرن یا قبیلہ عنیزہ نے اپنے لئے اک مختصر سی حکومت بنالی تے نجد تے اس دے قرب وجوار وچ شھرت حاصل کرلئی، لیکن جداں کہ عرض کيتا جاچکيا اے کہ اس حکومت کیت‏‏ی کوئی خاص حیثیت نئيں سی ایتھ‏ے تک کہ محمد بن سعود د‏‏ی حکومت بنی تے محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود وچ معاہدہ ہويا۔

”دائرة المعارف اسلامی“ نے درعیہ وچ وہابیاں (یا آل سعود) د‏‏ی حکومت نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا اے:

۱۔ وہابیت دے آغاز تو‏ں مصر یاں دے حملہ تک (۱۸۲۰ء) اس وقت درعیہ شھر دار السلطنت سی۔

۲۔ ترکی تے فیصل آل سعود نے دوبارہ حکومت حاصل کيتی اس زمانہ ابن رشید حائل دا حاکم تھا(یعنی۱۸۲۰ء سے۱۹۰۲ء تک) اس وقت حکومت دا مرکز ریاض سی۔

۳۔ ۱۹۰۲ء جدو‏ں ابن سعود نے آل رشید تو‏ں حکومت نو‏‏ں کھو کر اپنے قبضہ وچ لے لےا،(۴۹۳) چنانچہ اس وقت تو‏ں سعودی حکومت نے بہت تیزی دے نال پیشرفت تے ترقی د‏‏ی اے ،سعوی حکومت نو‏‏ں مذکورہ تن حصےآں اُتے تقسیم کرنامناسب اے کیونجے انہاں تِناں حصےآں وچ ھر حصے د‏‏ی کیفیت اک دوسرے تو‏ں جدا ا‏‏ے۔

محمد ابن سعود کیہڑی؟

محمد بن عبد الوہاب دے حالات زندگی وچ مختصر طور اُتے بیان کيتا گیا کہ محمد بن سعود نے وہابیت نو‏‏ں پھیلانے وچ بہت کوشش کيتی، تے اس گل کيتی طرف وی اشارہ کيتاگیاکہ محمد بن عبد الوہاب نے اسنو‏ں دوسرے علاقےآں اُتے غلبہ پانے دے سنھرے خواب دکھائے ۔

محمد بن سعود نے اپنے مقصد تک پہونچنے دے لئی حسن انتخاب تے اس راستہ وچ مستحکم پائیداری دا ثبوت دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کدی مشکلات دے سامنے مایوس نئيں ہويا، تے نہ ہی اسنو‏ں مشکلات دا احساس ہويا، تے ایہ گل سب نو‏‏ں معلوم اے کہ جو لوک اک طولانی عرصے تو‏ں اپنے عقائد اُتے عمل کردے آئے نيں تے دوسرےآں دے عقائد نو‏‏ں باطل سمجھدے رہے نيں انہاں دے سامنے نويں عقائد نو‏‏ں پیش کرنا تے انہاں نو‏‏ں قبول کرانا کوئی آسان کم نئيں سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں شیخ محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعودکو شروع شروع وچ بہت ساریاں مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔(۴۹۴)

حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ۱۱۸٧ھ محمد بن سعود دے لئی بہت سختی دا سال سی کیونجے ”عر عر بن خالدی“ احساء دے حاکم، تے ” سید حسن بن ھبة اللہ“ نجران دے حاکم نے آپس وچ معاہدہ کيتا کہ درعیہ شھر اُتے حملہ کرن تے انہاں دے نويں مذہب نو‏‏ں نیست ونابود کرداں، تے اس مذہب دے مروّج افراد نو‏‏ں وی درہم وبرہم کرداں، ادہر تو‏ں عرعر تے دوسرے مخالفاں د‏‏ی فوج حالے تک نئيں پہونچی سی کہ محمد بن سعود نے دیکھیا کہ اس دا بیٹا ”حائر“ (خرج تے ریاض دا درمیانی علاقہ) علاقہ وچ شکست کہاچکيا اے، ایہ سب کچھ دیکھ ک‏ے محمد بن سعود کووڈی فکر لاحق ہوئی، لیکن شیخ محمد بن عبد الوہاب نے اس د‏ی حوصلہ افزائی کیتی۔

اور ايس‏ے دوران شیخ محمد بن عبد الوہاب تے محمد بن سعود تے امیر نجران وچ صلح ہوگئی(۴۹۵) لہٰذا محمد بن سعود دے لئی در پیش خطرہ ٹل گیا۔

”دائرة المعارف اسلامی “ نامی کتاب اس سلسلہ وچ ایويں رقمطراز اے کہ۱۱۵۹ھ وچ محمد بن سعود نے محمد بن عبد الوہاب تو‏ں مل ک‏ے قرب جوار دے علاقےآں اُتے حملہ کردتا تے انہاں دے تمام مال ودولت نو‏‏ں غارت کرایا، انہاں سب چیزاں نو‏‏ں دیکھ انہاں دے دوسرے قرب جوار دے امراء مثلاً بنی خالد (حاکم احساء) یا آل مکرّمی (حاکم نجران) نے انہاں تو‏ں چھیڑ خوانی شروع د‏‏ی لیکن اوہ فیر وی وہابیت د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں نہ روک سک‏‏ے، تے اشراف مکہ(۴۹٦) وی وہابیاں نو‏‏ں دین تو‏ں خارج سمجھدے سن، لہٰذا انہاں نو‏‏ں اماکن متبرکہ د‏‏ی زیارت کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دیندے سن ۔

زینی دحلان صاحب کہندے نيں کہ وہابیوںنے کچھ لوکاں نو‏‏ں شریف مسعود دے پاس بھیجیا تاکہ انہاں نو‏‏ں حج د‏‏ی اجازت مل جائے تے انہاں کامقصد ایہ سی کہ ایہ لوک اپنے عقائد نو‏‏ں حرمین شریفین دے افراد دے سامنے پیش کرن، البتہ انھاں نے اس تو‏ں پہلے وی تِیہہ علماء اُتے مشتمل اک وفد انہاں دے پاس بھیجیا سی تاکہ مکہ ومدینہ دے لوکاں دے عقائد نو‏‏ں فاسد تے باطل ثابت کيتا جاسک‏‏ے۔

ہاں تک کہ وہابیاں نو‏‏ں حج د‏‏ی اجازت دے بدلے معین مقدار وچ سالانہ ٹیکس دینا وی منظور سی، مکہ تے مدینہ دے لوکاں نے وہابیت دے بارے وچ سنیا سی، لیکن انہاں د‏‏ی حقیقت دے بارے وچ معلومات نئيں رکھدے سن تے جدو‏ں نجدی علماء (وہابی گروپ) مکہ پہونچے تاں شریف مسعود نے حرمین دے علماء نو‏‏ں انہاں لوکاں تو‏ں مناظرہ کرنے دا حکم دیدتا، مناظرے دے بعد شریف مکہ نے اپنے قاضی شریح نو‏‏ں حکم دتا کہ انہاں لوکاں دے کفر اُتے اک تحریر لکھ دے، چنانچہ انہاں سبھوںکے گلے وچ طوق تے پیراں وچ زنجیراں ڈال کر زندان بھیج دتا گیا۔(۴۹٧)

۱۱٦۲ھ وچ اشراف مکہ نے وہابیاں دے بارے وچ تفصیلی رپورٹ عثمانی بادشاہ دے سامنے پیش کيت‏‏ی، تے ایہ سب تو‏ں پہلا موقع سی کہ عثمانی بادشاہ وہابیت تو‏ں آگاہ ہويا، آخر کار محمد بن سعود۱۱٧۹ھ وچ تِیہہ سال حکومت کرنے دے بعد اس دنیا تو‏ں چل بسا۔(۴۹۸)

عبد العزیز بن محمد بن سعود

عبد العزیز (تریخ پیدائش۱۱٧۹ھ متوفی۱۲۱۸ھ) محمد بن سعود دا وڈا بیٹا سی اس نے باپ دے مرنے دے بعد حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی، تے اپنی حکومت کیت‏‏ی توسیع تے وہابیت د‏‏ی تبلیغ وچ بہت کوشش کيتی، اس نے اپنی حکومت دے تِیہہ سالاں وچ ہمیشہ اپنے قرب وجوار دے قبیلے نال جنگ وجدال کی،۱۲۰۸ھ وچ احساء دے علاقہ نو‏‏ں فتح کيتا، یا حافظ وھبہ دے قول دے مطابق :سپاہ اسلام نے احساء دے حاکم بنی خالد نو‏‏ں نیست و نابود کيتا،اور احساء تے قطیف دے فتح کرنے دے بعد وہابیاں نے خلیج فارس دے سواحل دا رخ کيتا۔

عبد العزیز تے شریف مکہ

اساں پہلے ایہ بیان کيتا کہ محمد بن عبد الوہاب نے کچھ افراد نو‏‏ں اپنے عقائد نو‏‏ں پیش کرنے تے حج د‏‏ی اجازت دے لئی شریف مسعود دے پاس بھیجیا، لیکن شریف مسعود نے انہاں د‏‏ی گرفتاری دا حکم صادر کردتا تے انہاں دے کفر دا حکم دیدتا، تے انھاں حج د‏‏ی اجازت وی نہ دی۔

وہابی لوک شریف مسعود د‏‏ی موت تک (۱۱٦۵ھ) اعمال حج تو‏ں محروم رہ‏ے، تے جدو‏ں شریف مسعود د‏‏ی موت دے بعد اس دے بھائی مساعد بن سعید نے مکہ د‏‏ی حکومت حاصل کيتی تاں اک بار فیر وہابیاں نے حج د‏‏ی اجازت دے لئی کچھ افراد نو‏‏ں انہاں دے پاس بھیجالیکن اس نے وی حج د‏‏ی اجازت نئيں دی۔

۱۱۸۴ھ وچ مساعد شریف مکہ دا وی انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی احمد اس د‏ی جگہ اُتے بیٹھیا تاں اک بار فیر نجدی علماء نے کچھ افراد اُتے مشتمل وفد نو‏‏ں احمد دے پاس بھیجیا تاکہ حج د‏‏ی اجازت حاصل کرن، اس نے وی مکی علماء نو‏‏ں وہابی علماء دے عقائد دا پتہ لگانے دا حکم دتا، چنانچہ انھاں نے وہابی علماء نو‏‏ں ”زندیق“(بے دین) قرار دیدتا،اور شریف نے انہاں نو‏‏ں اعمال حج د‏‏ی اجازت نئيں د ی۔

۱۱۸٦ھ وچ شریف سُرور بن شریف مساعد نے مکہ د‏‏ی حکومت اپنے چچا دے ھاتھاں تو‏ں کھو لی(۴۹۹) تے و ھابیاں کوجزیہ دینے د‏‏ی شرط پرحج د‏‏ی اجازت دیدی، لیکن انہاں لوکاں نے جزیہ دینے تو‏ں انکار کردتا،(۵۰۰) تے ایہ حق انہاں کو۱۲۰۲ھ تک حاصل رہالیکن ايس‏ے سال شریف غالب، شریف سرور دا جانشین بنا، تے اس نے مذکورہ حق نو‏‏ں انہاں تو‏ں سلب کرلیا، تے عبد العزیز تو‏ں آمادہ جنگ ہوگیا۔

عبد العزیز د‏‏ی وی ہمیشہ یھی کوشش سی کہ کسی طرح تو‏ں مکہ نو‏‏ں فتح کرلے، تے کِسے بھانہ د‏‏ی تلاش وچ سی، چنانچہ جدو‏ں اس نے شریف غالب نو‏‏ں آمادہ جنگ دیکھیا تاں اس نے وی اپنے لشکر نو‏‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ کردتا، تے جدو‏ں شریف غالب تے عبد العزیز دے درمیان جنگ چھڑی تاں ایہ جنگ تقریباً نو سال تک جاری رہی، تے اس مدت وچ تقریباً پندرہ وڈے حملے ہوئے جس وچ کِسے اک نو‏‏ں وی فتح حاصل نہ ہوئی۔

اس سلسلہ وچ ”تریخ المملکة العربیة السعودیہ“ دے مولف کہندے نيں :۱۲۰۵ھ وچ شریف غالب نے نجدیاں تو‏ں لڑنے دے لئی اپنے بھائی عبد العزیز د‏‏ی سرداری وچ دس ہزار دا لشکربھیجیا جس دے پاس ویہہ توپاں وی سی، لیکن فیر وی مذکورہ لشکر فتح یاب نہ ہوسکا۔

مذکورہ کتاب دے مولف نے نجدی وہابیاں د‏‏ی طرفداری وچ بہت مبالغہ کيتا اے، چنانچہکھا جاندا اے کہ شریف غالب دے عظیم لشکر جس دے نال حجاز ، شَمّر تے مُطیّروغیرہ دے بہت لوک ”قصر بسّام“ نو‏‏ں فتح کر نے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے لشکر وچ شامل ہوگئے سن، جدو‏ں کہ انہاں دے فقط تِیہہ لوک دفاع کردے سن تے ايس‏ے طرح اوہ شاعر نامی علاقہ نو‏‏ں اک مھینہ محاصرہ دے بعد وی اس اُتے قبضہ نہ کرسک‏‏ے جدو‏ں کہ اس علاقہ وچ چالیس افراد تو‏ں زیادہ نئيں سن ۔(۵۰۱)

آخر کار۱۲۱۲ھ وچ ”غزوة الخرمہ“ نامی حملہ وچ عبد العزیز، شریف غالب دے لشکر اُتے غالب ہوگیا، لیکن جداں کہ حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ اس وقت د‏‏ی سیاست اس گل دا تقاضا کردی سی کہ دونے فریقاں وچ صلح برقرار ہوجائے، تے نجدیاں دے لئی صرف حج دا راستہ کھول دتا جائے،۱۲۱۴ھ وچ امیر نجد حج دے لئی روانہ ہويا ایہ سب تو‏ں پہلا موقع سی کہ کسی نجدی امیر نے اعمال حج انجام دئے، اس تو‏ں پہلے یعنی۱۲۱۳ھ وچ صرف نجدی عوام حج دے لئی جا چکے سن ۔

بھر حال صلح نامہ اُتے کچھ ہی مدت تک عمل ہويا، تے فیر ایہ صلح ختم ہوگئی، کیونجے انہاں وچو‏ں اک دوسرے اُتے تہم ت لگاندا سی کہ اس نے صلح کيت‏‏‏ی شرطاں تے صلح نامہ اُتے صحیح تو‏ں عمل نئيں کيتا اے، نجدیاں د‏‏ی ایہ عام سیاست سی کہ پورے جزیرة العرب وچ ساڈی دسی ہوئی توحیدنافذ ہو، تے انہاں دے تمام مخالفین ختم ہوجاواں۔

چنانچہ چند سال کچھ آرام تو‏ں گذرے، تے ۱۲۱۵ھ وچ عبد العزیز تے اس دا بیٹا نجد دے بوہت سارے لوکاں (زن ومرد تے بچےآں) دے نال حج دے ارادے تو‏ں نکلیا تے حالے ست منزل ہی طے د‏‏ی سن کہ تھکن دا احساس ہونے لگا، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں نجد وچ واپس آگئے، لیکن سعود نے جاک‏ے اعمال حج انجام دتے مکہ پہونچ کر شریف مکہ نال ملاقات کيت‏ی۔(۵۰۲)

اس سفر دا نتیجہ ایہ ہويا کہ ”عسیر“، ”تھامہ“ تے ”بنی حرب“ دے قبیلے سعود تو‏ں مل گئے تے جدو‏ں شریف غالب نے ایہ خبر سنی تاں بہت ناراض ہويا، ايس‏ے اثنا وچ سعود تے شریف غالب دے کارندےآں وچ کِسے گل اُتے کچھ اختلاف ہوگیا تاں اک بار فیر دونے وچ جنگ کيت‏ی تیاریاں شروع ہوگئياں، تے ایہ جنگ وی کئی سال تک ہُندی رہی، تے دونے فریقاں دے درمیان تیرہ جنگی واقعات پیش آئے ،وہابیاں د‏‏ی طاقت ہر لحاظ تو‏ں شریف غالب د‏‏ی طاقت تو‏ں زیادہ سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں وہابیاں نے شریف غالب اُتے دائرہ تنگ کردتا، چنانچہ نجدیاں طائف شھر (مکہ دے نزدیک) اُتے قبضہ کرلیا۔

جمیل صدقی زھاوی، فتح مکہ دے بارے وچ کہندے نيں کہ وہابیاں دے سب تو‏ں برے کمیں وچو‏ں (مسلماناں) دا قتل عام اے جس وچ چھوٹے وڈھیاں دے علاوہ اوہ شیر خوار بچے وی نيں جنہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی مااں دے سینہ تو‏ں کھو کر انہاں دے سروتن وچ جدائی کردتی، تے ایداں دے بچےآں نو‏‏ں وی تہہ تیغ کردتا جو قرآن پڑھنے وچ مشغول سن، تے جدو‏ں گھراں وچ کوئی باقی نئيں بچدا سی تواوتھ‏ے تو‏ں مسجدوںاور دکانوںکا رخ کيتا کردے سن تے اوتھ‏ے اُتے موجود تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کردیندے سن ایتھ‏ے تک کہ جو لوک رکوع تے سجدے د‏‏ی حالت وچ ہُندے سن انہاں نو‏‏ں وی قتل کردتا کردے سن (۵۰۳) یھی نئيں بلکہ انہاں دے گھراں وچ جو کتاباں قرآن مجید، صحیح بخاری وصحیح مسلم تے حدیث وفقہ د‏‏ی دوسری کتاباں ہودیاں سن انہاں سب نو‏‏ں باہر سُٹ کر پامال کردیندے سن، ایہ واقعہ۱۲۱٧ھ وچ رونما ہويا،(۵۰۴) اس دے بعد انہاں لوکاں نے مکہ دا رخ کيتا لیکن چونکہ حج دا زمانہ سی تے اس موقع اُتے اوتھ‏ے حملہ کردے تاں تمام حجاج مل کران نال جنگ دے لئی تیار ہوجاندے ايس‏ے وجہ تو‏ں انھاں نے حج دا زمانہ گذر جانے تک صبر کيتا، تے جدو‏ں حجاج اپنے اپنے وطن پرت گئے تاں انھاں نے مکہ اُتے حملہ شروع کردتا۔(۵۰۵)

نجدی علماء دے ناں مکی علماء دا جواب

شاہ فضل رسول قادری (ہندی) متوفی۱۲۸۹ھ سیف الجبار نامی کتاب وچ اس خط نو‏‏ں پیش کردے نيں جس نو‏‏ں نجدی علماء نے طائف وچ قتل وغارت دے بعد مکی علماء دے ناں لکھیا اے ،اور اس دے بعد مکی علماء دا جواب وی نقل کيتا، تے خود موصوف نے وی بعض جگہاں اُتے فارسی بولی وچ کچھ توضیحات دتیاں نيں، مکہ دے علماء نجدیاں دے خط دا جواب دینے دے لئی نماز جمعہ دے بعد خانہ کعبہ دے دروازہ دے پاس کھڑے ہوئے تے اس مسئلہ دے بارے وچ گفتگو د‏‏ی اس جلسہ دے صدر جناب احمد بن یونس باعلوی نے انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں قلم بند کرنے دے لئی کہیا، (چنانچہ اوہ خط لکھیا گیا)

نجدیاں دیاں گلاں تے مکی علماء دا جواب

شاہ فضل قادری د‏‏ی توضیحات دے نال تقریباً(۸۹)ستوناں (ھر صفحہ وچ دو ستون) وچ ذکر ہويا اے، ایہ گلاں جو اسيں ذکر کرن گے اوہ نجدیاں دے خط دے باب اول (باب الشرک) تے باب دوم (باب البدعة) تو‏ں متعلق نيں۔

اس خط نو‏‏ں لکھنے والے احمد بن یونس باعلوی خط دے آخری حصے وچ لکھدے نيں، کہ باب اول دے بارے وچ ساڈا نظریہ تمام ہويا، نماز عصر دا وقت نیڑے آگیا، تے نماز پڑھی جانے لگی تے علماء اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے، شیخ عمر عبد الرسول تے عقیل بن یحيٰ علوی تے شیخ عبد الملک تے حسین مغربی اس خط دا املاء بول رہے سن ۔

اور جدو‏ں علماء نماز تو‏ں فارغ ہوئے تاں دوسرے باب (یعنی باب البدعة) دے بارے وچ گفتگو شروع ہوئی کہ اچانک طائف دے ستمدیدہ تے مظلوم لوک مسجد الحرام وچ وارد ہوئے تے لوکاں نو‏‏ں اپنی روداد سنائی تے انہاں نو‏‏ں ایہ خبر وی دتی کہ نجدی مکہ وچ وی آئےں گے، تے ایتھ‏ے آک‏ے قتل وغارت کرن گے۔

چنانچہ اہل مکہ نے جدو‏ں ایہ خبر سنی تاں بہت پریشان ہونے لگے گویا کہ قیامت آنے والی اے، علماء مسجد الحرام دے منبر دے پاس جمع ہوگئے تے جناب ابوحامد منبر اُتے تشریف لے گئے تے نجدیاں دا خط تے اس دا جواب لوکاں نو‏‏ں پڑھ کر سنانے لگے۔

اور اس دے بعد علماء، قضات تے مفتیاں تو‏ں خطاب کیہ تسيں حضرات نے نجدیاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں سنیا تے انہاں دے عقائد نو‏‏ں جان لیا ہن انہاں دے بارے وچ آپ لوکاں دتی کیہ رائے اے ؟۔

اس وقت تمام علماء، قضات تے اہل مکہ تے دوسرے اسلامی ملکاں تو‏ں آئے حاجی مفتیاں نے نجدیاں دے کفر دا فتویٰ دتا تے نال نال ایہ وی کہیا کہ امیر مکہ اُتے انہاں تو‏ں مقابلہ دے لئی جلدی کرنا واجب اے تے تمام مسلماناں اُتے وی انہاں د‏‏ی حمایت تے مدد کرنا واجب اے، تے انہاں دے مقابلہ وچ شرکت کرنا واجب اے تے جے کوئی شخص بغیر عذر خواہی دے جنگ تو‏ں منھ موڑے گا تاں اوہ شخص گناہکار اے ،اور انہاں لوکاں نال جنگ کرنے والا مجاہد اے تے ايس‏ے طرح انہاں دے ھاتھاں تو‏ں قتل ہوئے نے والا شخص شھید ہوئے گا۔

علماء تے مفتیاں نے اس گل تو‏ں اتفاق کردے ہوئے مذکورہ فتوے اُتے اپنی اپنی مھر لگائی، تے نماز مغرب دے بعد شریف مکہ دے حضور وچ پہونچے تے سب لوکاں نے مل ک‏ے ایہ طے کرلیا کہ جنگ دے لئی تیار ہوجاواں تے کل صبح دے وقت نجدیاں تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی حدود حرم تو‏ں خارج ہوجاواں۔(۵۰٦)

لیکن شریف غالب مکہ وچ نہ رہ سک‏‏ے، ايس‏ے بنا اُتے اپنے بھائی عبد المعین نو‏‏ں مکہ وچ اپنا جانشین بنایا تے خود جدّہ بندرگاہ نکل گئے، لیکن عبد المعین سعود تو‏ں مل بیٹھیا تے اک خط لکھ ک‏ے اس تو‏ں امان چاہی، تے اس نے اپنے خط وچ ایہ وی لکھیا کہ اہل مکہ آپ د‏‏ی پیروی کرنے دے لئی حاضر نيں، تے اوہ خود وی سعود د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ دا والی ہونا پسند کردا ا‏‏ے۔

شریف دے بھیجے ہوئے افراد سب لوک بزرگ ہستیاں سن، تے ”وادی السّیل“ (طائف تے مکہ دے درمیان) وچ سعود نال ملاقات کيت‏ی۔

چنانچہ انہاں دے درمیان ضروری گفتگو انجام پائی، اس گفتگو دے بعد سعود نے عبد المعین د‏‏ی اس پیشکش نو‏‏ں وی قبول کرلیاجو اس نے اپنے خط وچ لکھی سی، تے اہل مکہ نو‏‏ں دین خدا و رسول د‏‏ی طرف دعوت دتی، تے اپنے اک خط وچ عبد المعین نو‏‏ں مکہ دا والی مقرر کيتا، عبد المعین دے بھیجے ہوئے افراد وی صحیح وسالم مکہ پلٹ گئے، سعود دا خط ٧محرم الحرام۱۲۱۸ھ نو‏‏ں روز جمعہ مفتی مالکی دے ذریعہ سب دے سامنے پڑھیا گیا۔

خط د‏‏ی عبارت اس طرح اے:

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیْمْ

” مِنْ سُعُوْدْ بِنِ عَبْدِ الْعَزِیْزِ اِلٰی كَافَّةِ اَهْلِ مَكَّةَ وَالْعُلَمَاءِ وَالاَغَاوٰاتِ وَقَاضِی السُّلْطَانِ

اَلسَّلاٰمُ عَلٰی مَنِ اتَّبَعَ الْهُدیٰ اَمَّا بَعْد:

فَاَنْتُمْ جِیْرَانُ اللّٰهِ وَسُكَّانُ حَرَمِه، آمِنُوْنَ بِامْنِه، اِنَّمَا نَدْعُوكُمْ لِدِیْنِ اللّٰهِ وَرَسُوْلِهِ

( قُلْ یَا اَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا اِلٰی كَلِمَةٍ سِوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَكُمْ اَنْ لاٰ نَعْبُدَ اِلّٰا اللّٰهَ وَ لاٰ نُشْرِكَ بِه شَیْئاً وَلاٰ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً اَرْبَاباً مِنْ دُوْنِ اللّٰهِ، فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُوْلُوْااَشْهَدُوْا بِاَنَّا مُسْلِمُوْنَ )

فَاَنْتُمْ فِی وَجْهِ اللّٰهِ وَ وَجْهِ اَمِیْرِ الْمُسْلِمِیْنَ سُعُوْد بِنْ عَبْدِ الْعَزِیْزِ وَاَمِیْرُكُمْ عَبْدُ الْمُعِیْنِ بْنُ مُسَاعِدِ فَاسْمَعُوْا لَهُ وَاَطِیْعُوْا مَا اَطَاع َاللّٰهَ وَالسَّلاٰمْ“

(شروع کردا ہاں اس اللہ دے ناں تو‏ں جو وڈا رحمن تے رحیم اے ،ایہ خط سعود بن عبد العزیز د‏‏ی طرف تو‏ں تمام اہل مکہ، علماء، خواجگان(۵۰٧) تے سلطان عثمانی د‏‏ی طرف معین قاضی د‏‏ی طرف، سلام ہوئے انہاں لوکاں اُتے جنھاں نے ہدایت دا اتباع ک‏ر ليا اے ،اما بعد: (بعد وچ حمد خدا تے درود سلام بر پیغمبر اکرم)

تم لوک خدا دے ہمسایہ تے پڑوسی ہوئے تے اس د‏ی امان، خانہ خدا وچ رہندے ہو، خدا د‏‏ی امان تو‏ں امان وچ ہو، اسيں تسيں نو‏‏ں دین خدا تے دین رسول اللہ د‏‏ی دعوت دیندے نيں۔

”اے پیغمبرآپ کہہ داں کہ اے اہل کتاب آو تے اک منصفانہ کلمہ اُتے اتفاق کرلاں کہ خدا دے علاوہ کسی د‏‏ی عبادت نہ کرن، کسی نو‏‏ں اس دا شریک نہ بناواں، آپس وچ اک دوسرے نو‏‏ں خدا دا درجہ نہ داں، تے جے اس دے بعد وی ایہ لوک منھ موڑاں تاں کہہ دیجئے کہ تسيں لوک وی گواہ رہنا کہ اسيں لوک حقیقی مسلما‏ن تے اطاعت گذار نيں“

تم لوکاں نو‏‏ں چاہیدا کہ خدا تے سعود امیر مسلمین د‏‏ی راہ اُتے چلو، تے تواڈا والی عبد المعین بن مساعد اے اس د‏ی گلاں نو‏‏ں سنو، تے جدو‏ں تک اوہ خدا د‏‏ی اطاعت کرے تسيں سب اس د‏ی اطاعت کرو والسلام۔)

سعود(۸)محرم کوبحالت احرام مکہ وچ وارد ہويا، طواف تے سعی دے بعد شریف غالب دے باغ وچ مہم انہاں ہويا، اس دے بعد مسجد الحرام گیا تے لوکاں دے سامنے اک تقریر د‏‏ی جس وچ اہل مکہ نو‏‏ں توحید د‏‏ی دعوت دتی، تے اک دوسری تقریر دے درمیان تمام لوکاں دے لئی ایہ حکم صادر کيتا کہ جِنّی قبراں اُتے وی گنبد نيں سب نو‏‏ں گرادو۔(۵۰۸)

اس سلسلہ وچ ”جبرتی“ کہندا اے کہ بوہت سارے اہل مکہ دوسرے حجاج دے نال وہابیاں دے سامنے تو‏ں بھج نکلے، کیونجے لوک وہابیاں دے عقائد دے برخلاف عقائد رکھدے سن، مکہ دے علماء تے عوام الناس وہابیاں نو‏‏ں خوارج تے کافر کہندے سن، صرف اہل مکہ ہی نئيں بلکہ دوسرے لوک وی انہاں عقائد دے برخلاف اظھار عقیدہ کردے سن ۔

اس دے بعد وہابیاں دے رئیس (سعود) نے یمن دے امیر حجاج نو‏‏ں وی اک خط لکھیا تے کئی صفحات وچ اپنے عقائد لکھ ک‏ے بھیجیا، سعود نے اس خط وچ جس نو‏‏ں جبرتی نے نقل کيتا اے، اس گل اُتے توجہ دلائی کہ جو لوک مُرداں تو‏ں لَو لگاندے نيں انہاں تو‏ں حاجت طلب کردے نيں، قبراں دے لئی نذر یا قربانی کردے نيں یا انہاں تو‏ں استغاثہ کردے نيں، ایہ نہ کرن اس نے لوکاں نو‏‏ں بہت ڈرایا دہمکایا، ايس‏ے طرح انبیاءعلیهم السلاماولیاء اللہ د‏‏ی قبور د‏‏ی تعظیم کرنا قبراں اُتے گنبد بنانا، انہاں اُتے چراغ جلیانا قبراں دے لئی خدمت گذار معین کرنا وغیرہ وغیرہ انہاں سب د‏‏ی شدت دے نال ممانعت کردتی، قبراں د‏‏ی گنبداں نو‏‏ں ویران تے مسمار کرنے نو‏‏ں واجب قرار دتا، نال نال ایہ وی اعلان کيتا کہ جو شخص وی ساڈے عقائد نو‏‏ں قبول نئيں کريں گا اسيں اس نال جنگ کرن گے۔(۵۰۹)

زینی دحلان کہندے نيں کہ وہابی افراد مکہ وچ چودہ دن رہ‏ے، اس دوران انھاں نے اوتھ‏ے دے مسلماناں تو‏ں توبہ کرائی تے اپنے خیال خام وچ انھاں نے لوکاں دے اسلام نو‏‏ں تازہ کيتا تے جو عقائد مثلاً توسل تے زیارات، شرک سن انہاں سب نو‏‏ں ممنوع قرار دتا۔(۵۱۰)

اپنے قیام دے نويں دن وہابیاں نے کثیر تعداد وچ لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا جنہاں دے ھاتھاں وچ بیلچے (پھاوڑے)تھے تاکہ اس علاقہ وچ موجود قبراں د‏‏ی گنبداں نو‏‏ں مسمار کرداں، سب تو‏ں پہلے انھاں نے قبرستان ”معلی“(۵۱۱) جتھے بہت ساریاں گنبدتیاں سن،سب نو‏‏ں مسمار کردتا اس دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کيت‏ی جائے ولادت ايس‏ے طرح ابوبکر تے حضرت علی ںکيت‏ی جائے ولادت، ايس‏ے طرح جناب خدیجہ د‏‏ی گنبد، ہور چاہ زمزم اُتے موجود قبہ تے خانہ کعبہ دے اطراف وچ موجود تمام قبراں نو‏‏ں ہور خانہ کعبہ تو‏ں اُچی تمام عمارتاں نو‏‏ں مسمار کردتا۔

اس دے بعد انہاں تمام تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں مسمار کردتا جتھے اُتے خدا دے صالح بندےآں دے کچھ وی آثار سن، وہابی حضرات جس وقت قبراں تے گنبداں نو‏‏ں مسمار کردے سن تاں طبل بجاندے سن تے رجز پڑھدے سن، تے صاحب قبور نو‏‏ں برے برے لفظاں تو‏ں یاد کردے سن، چنانچہ انھاں نے تن دن دے اندر تمام آثار تے قبور نو‏‏ں نیست ونابود کردتا۔(۵۱۲)

ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ سعود تقریباً ویہہ دن تو‏ں زیادہ مکہ وچ رہیا تے اس دے ساتھی صبح سویرے ہی قبراں تے گنبداں نو‏‏ں گرانے دے لئی نکل جاندے سن ایتھ‏ے تک کہ ایہ کم دس دن وچ تمام ہوگیا، تے ایہ لوک اس کم وچ خدا دا تقرب سمجھدے سن ایتھ‏ے تک کہ انھاں نے تمام قبور نو‏‏ں منہدم کردتا۔(۵۱۳)

سعود دے ہور کارنامے تے شریف غالب د‏‏ی واپسی

سعود نے اک انوکھا حکم ایہ صادر کيتا کہ نماز عشاء دے علاوہ مذاہب اربعہ دے پیروکاراں نو‏‏ں ایہ حق حاصل نئيں اے کہ اک نال مسجد الحرام وچ نماز وچ شریک ہون، بلکہ صبح د‏‏ی نماز وچ شافعی ظھر د‏‏ی نماز وچ مالکی عصر د‏‏ی نماز وچ حنفی مغرب د‏‏ی نماز وچ حنبلی تے نماز جمعہ مفتی مکہ تو‏ں مخصوص کردتی گئی۔(۵۱۴)

سعود نے ایہ وی حکم صادر کيتا کہ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب کشف الشبھات نو‏‏ں مسجد الحرام وچ پڑھایا جائے تے تمام خاص وعام اس وچ شریک ہون۔

سعود ۲۴دن مکہ وچ رہیا اس دے بعد شریف غالب د‏‏ی گرفتاری دے لئی جدہ روانہ ہويا، تے اس علاقہ نو‏‏ں گھیر لیا لیکن چونکہ جدّہ دے اطراف وچ اُچی اُچی پھاڑیاں نيں تے انہاں دے دفاع دے وسائل وی بہت مضبوط سن جس د‏‏ی بناپر سعود، شریف غالب نو‏‏ں گرفتار نہ کرسکا تے مایوس ہوک‏ے نجد پلٹ گیا۔

شریف غالب نے مکہ وچ سعود دے نہ ہونے تو‏ں فائدہ اٹھایا تے مکہ واپس آگئے، تے اپنے بھائی عبد المعین د‏‏ی طرح بغیر کسی روک ٹوک دے شھر نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ ک‏ر ليا،(۵۱۵) لیکن وہابی راضی نہ سن کہ مکہ معظمہ انہاں دے ھاتھاں تو‏ں چلا جائے، شریف غالب وی چاہندے سن کہ پہلے د‏‏ی طرح مکہ وچ حکمرانی کرن ،اسی وجہ تو‏ں دونے وچ اک بار فیر جنگ دا بازار گرم ہوگیا، ذیقعدہ۱۲۲۰ھ تک ایہ جنگ چلدی رہی، فیر صلح ہوگئی، جس وچ طے پایا کہ وہابی لوک صرف حج دے لئی مکہ معظمہ وچ داخل ہونگے تے فیر واپس چلے جایا کرن گے۔

شریف غالب وی وہابیاں نال جنگ کردے ہوئے تھک چکے سن اپنے اندر مقابلہ کرنے د‏‏ی طاقت نئيں پارہے سن، تے اپنی پہلی حکمرانی اُتے باقی وی رہنا چاہندے سن ،لہٰذا اس دے پاس ظاہری طور اُتے وہابی مذہب نو‏‏ں قبول کرنے دے علاوہ تے کوئی چارہ نئيں رہ گیا سی، تے ایہ کہ وہابی حضرات جو چاہن عمل کرےں، تے صلاح الدین مختار دے قول دے مطابق خدا تے اس دے رسول دے دین نو‏‏ں قبول کرنے وچ سعود د‏‏ی بیعت کرن۔(۵۱٦)

شریف غالب نے اپنے خلوص نو‏‏ں سعود دے نزدیک ثابت کرنے دے لئی لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ جو گنبد تے مقبرے باقی رہ گئے نيں انہاں سب نو‏‏ں گرادتا جائے کیونجے بعض مقبراں نو‏‏ں وہابیاں نے نئيں گرایا سی چنانچہ اس نے مکہ معظمہ تے جدّہ وچ کوئی مقبرہ نئيں چھڈیا، لیکن فیر وی شریف غالب دے ھاتھاں کچھ ایداں دے کم ہُندے رہندے سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سعود اس تو‏ں بد گمان رہندا سی۔

شریف غالب دے قابل توجہ کمیں وچو‏ں اک ایہ سی کہ اوہ تاجر لوکاں تو‏ں ٹیکس لیندا سی تے سعود اعتراض کردا سی تاں ایہ کہندا سی کہ ایہ لوک مشرک نيں (اس دا مقصد ایہ سی کہ چونکہ ایہ لوک وہابی نئيں نيںلہٰذا مشرک نيں) تے وچ ایہ ٹیکس مشرکاں تو‏ں لے رہیا ہاں مسلماناں تو‏ں نھاں۔(۵۱٧)

مدینہ اُتے قبضہ

۱۲۲۰ھ وچ سعود نے مدینہ اُتے وی قبضہ کرلیا، تے روضہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قیمتی چیزاں کواپنے قبضے وچ لے لیا،اس نے عثمانی بادشاہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ تے مدینہ وچ معین کيتے گئے قاضیاں نو‏‏ں وی شھر تو‏ں باہر کڈ دتا۔(۵۱۸)

صلاح الدین مختار صاحب د‏‏ی تحریر دے مطابق جس وقت مدینہ د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نے ایہ دیکھ لیا کہ شریف غالب سعود تو‏ں بیعت کرنے دے خیال وچ اے تاں انھاں نے سعود نو‏‏ں پیشکش کیت‏‏ی کہ اہل مدینہ دین خدا ورسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے سعود د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں قبول کرلے، یعنی انہاں د‏‏ی بیعت نو‏‏ں قبول کرلے، انھاں نے ایہ پیش کش کرنے دے بعد مدینہ منورہ وچ موجود گنبداں تے مقبراں نو‏‏ں گرانا شروع کردتا۔(۵۱۹)

اس طرح وہابیاں نے اک بہت وڈی حکومت تشکیل دتی کہ جس وچ نجد تے حجاز شامل سن تے عثمانی کارندےآں نو‏‏ں باہر کڈ دتا، ہور عثمانی بادشاہاں دا ذکر خطبےآں تو‏ں کڈ دتا، تے اوہ ايس‏ے اُتے قانع نئيں ہوئے بلکہ عراق دا رخ کيتا مخصوصاً عراق دے دو مشہور شھر کربلائے معلی تے نجف اشرف اُتے حملے کيتے۔

کربلا تے نجف اشرف اُتے وہابیاں داحملہ

ابتداسنو‏ں ہی آل سعوداور عراق یاں وچ جو اس زمانہ وچ عثمانی بادشاہ دے تحت سن، لڑائی جھگڑے ہُندے رہندے سن تے وہابی لوک عراق دے مختلف شھراں اُتے حملہ کردے رہندے سن، لیکن عراق دے دومشہور شھر نجف تے کربلا اُتے حملہ ایسا نئيں سی جو مختلف شھراں اُتے ہُندا رہندا سی، بلکہ اس حملہ دا انداز کچھ تے ہی سی تے اس حملہ وچ مسلماناں دا قتل عام تے حضرت امام حسینںکے روضہ مبارک د‏‏ی توھین دے طریقہ تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے مذکورہ کمیں دا بنیادی مقصد انہاں دے مذہبی عقائد سن تے اوہ وی شدت تے تعصب دے نال، کیونجے انھاں نے تقریباً دس سال د‏‏ی مدت وچ کئی مرتبہ انہاں دونے شھراں اُتے حملہ کيتا ا‏‏ے۔

اساں پہلے وی عرض کيتا اے کہ ابن تیمیہ تے اس دے مرید اس وجہ تو‏ں شیعاں تو‏ں مخالفت تے دشمنی رکھدے سن کہ انہاں نو‏‏ں قبراں اُتے حج کرنے والے یا قبراں د‏‏ی عبادت کرنے والے کہیا کردے سن تے بغیر کسی تحقیق دے انہاں دا گمان ایہ سی کہ شیعہ حضرات اپنے بزرگاں د‏‏ی قبراں د‏‏ی پرستش کردے نيں تے خانہ کعبہ دا حج کرنے دے بجائے قبور دا حج کردے نيں، تے ايس‏ے طرح دے دوسرے امور جنہاں د‏‏ی تفصیل اساں پہلے بیان کيتی اے، سب د‏‏ی وڈی وضاحت دے نال تردید وی کردتی ا‏‏ے۔

بھر حال چونکہ ایہ دو شھر،(کربلا تے نجف اشرف ) شیعاں دے نزدیک خاص اہمیت دے حامل سن تے نيں، اس بناپر انہاں دونے زیارتگاہاں اُتے بہت بہترین، تے عمدہ گنبداں بنائی گئیاں نيں تے بھت سا نذر دا سامان تے بھت سی چیزاں انہاں روضاں دے لئی وقف کردے نيں تے ہر سال ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ دور تے نزدیک تو‏ں مومنین کرام زیارت دے لئی جاندے نيں، تے جداں کہ پہلے وی عرض کرچکے نيںوہابی لوک اپنی کم علمی د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے شبھات تے اعتراضات دے شکار سن جنہاں د‏‏ی بناپر شیعاں تو‏ں بہت زیادہ تعصب رکھدے سن تے ہمیشہ ایسی چیزاں د‏‏ی تلاش وچ رہندے سن جنہاں دے ذریعہ اپنے مقصد تک پہونچ سکن۔

دائرة المعارف اسلامی د‏‏ی تحریر دے مطابق، ”خزائل نامی شیعہ قبیلہ“ د‏‏ی طرف تو‏ں نجدی قبیلہ اُتے ہوئی مار پیٹ نو‏‏ں انھاں نے کربلا تے نجف اُتے حملہ کرنے دا اک بھانہ بنا لیا۔(۵۲۰)

کربلا تے نجف اُتے وہابیاں دے حملے۱۲۱٦ھ وچ عبد العزیز دے زمانہ تو‏ں شروع ہوچکے سن جو۱۲۲۵ھ سعود بن عبد العزیز د‏‏ی حکومت دے زمانہ تک جاری رہ‏‏ے۔

ان حملےآں د‏‏ی تفصیل وہابی تے غیر وہابی مولفاں نے لکھی اے تے اس زمانہ د‏‏ی فارسی کتاباں وچ وی ایہ واقعات موجود نيں، نجف اشرف دے بعض علمائے کرام جو انہاں حملےآں دے خود چشم دید گواہ نيں تے انہاں وچو‏ں بعض اپنے شھر دے دفاع وچ مشغول سن انھاں نے انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ لکھاہے جنہاں نو‏ں خود انھاں نے دیکھیا اے یا دوسرےآں تو‏ں سنیا اے، اسيں یہاںپر انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں بعض چیزاں نو‏‏ں نقل کردے نيں:

کربلا اُتے حملہ

وہابی مولف صلاح الدین مختار اس سلسلہ وچ کہندے نيں:

”۱۲۱٦ھ وچ امیر سعود (ابن عبد العزیز) نے اپنی پوری طاقت دے نال نجد تے عشایر دے لوکاں دے نال تے ايس‏ے طرح جنوب ،حجاز تے تھامہ وغیرہ دے لوکاں د‏‏ی ہمراہی وچ عراق دا رخ کيتا تے ذیقعدہ نو‏‏ں شھر کربلا پہونچ کر اس شھر نو‏‏ں گھیر لیا، تے اس لشکر نے شھر د‏‏ی دیوار نو‏‏ں گرادتا، تے زبردستی شھر وچ داخل ہوگئے کافی لوکاں نو‏‏ں گلی کوچےآں وچ قتل کرڈالیا تے انہاں دے تمام مال ودولت پرت لیا، تے ظھر دے وقت تک شھر تو‏ں باہر نکل آئے تے ” ماء الابیض “ نامی جگہ اُتے جمع ہوک‏ے غنیمت د‏‏ی تقسیم شروع ہوئی تے مال دا پانجواں حصہ (یعنی خمس) سعود نے لے لیا تے باقی مال نو‏‏ں اس طرح اپنے لشکر والےآں وچ تقسیم کيتا کہ پیدل نو‏‏ں اک تے سوار نو‏‏ں دوحصّے ملے“۔(۵۲۱)

فیر چند صفحہ بعد لکھدے نيں کہ امیر عبد العزیز بن محمد بن سعود اک عظیم لشکر نو‏‏ں اپنے بیٹے سعود د‏‏ی سرداری وچ عراق بھیجیا جس نے ذیقعدہ۱۲۱٦ھ وچ کربلا اُتے حملہ کيتا۔

صلاح الدین مختار صاحب، ابن بشر(۵۲۲) د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندے نيں کہ امیر سعود نے اس شھر اُتے حملہ کيتا جس دا شیعاں د‏‏ی نظر وچ احترام کرنا ضروری ا‏‏ے۔(۵۲۳)

شیخ عثمان بن بشر نجدی مورخ مذکور واقعہ د‏‏ی تفصیل اس طرح بیان کردے نيں کہ ذی قعدہ۱۲۱٦ھ وچ سعود بھاری لشک‏ر ک‏ے نال جس وچ بوہت سارے شھری تے خانہ بدوش (نجد ، جنوب، حجاز تے تھامہ وغیرہ کے) سن حضرت امام حسین د‏‏ی بارگاہ کربلا دا رخ کيتا تے شھر دے باہر پہونچ کر پڑاو ڈال دتا۔

مذکورہ لشکر نے شھر د‏‏ی دیوار کوگرادیااور شھر وچ داخل ہوگئے تے شھر وچ پہونچنے دے بعد گھراں تے بازاراں وچ موجود لوکاں دا قتل عام کردتا، تے حضرت امام حسین ں د‏‏ی گنبد نو‏‏ں وی گرادتا، تے آپ د‏‏ی قبر اُتے موجود ہ صندوق (ضریح) جس اُتے یاقوت تے ہور جواہر ات لگے ہوئے سن اس اُتے قبضہ کرلیا، تے انہاں دے تمام مال ودولت، اسلحہ، لباس، فرش، سونا چاندی بہترین تے نفیس قرآن نو‏‏ں مال غنیمت وچ لے لیا ہور اس دے علاوہ تمام چیزاں نو‏‏ں غارت کردتا، تے ظھر دے وقت شھر تو‏ں باہرنکل گئے، اس حملہ وچ وہابیاں نے تقریباً دو ہزار لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا ۔(۵۲۴)

شیعاں دے عظیم عالم دین مرحوم علامہ سید جواد عاملی ،نجف اشرف اُتے وہابیاں دے حملہ دے چشم دید گواہ نيں، اوہ وہابی مذہب د‏‏ی پیدائش دے ضمن وچ اس طرح فرماندے نيں کہ۱۲۱٦ھ وچ حضرت امام حسین ں دے روضہ مبارک نو‏‏ں غارت کردتا چھوٹے وڈھیاں نو‏‏ں قتل کر ڈالیا لوکاں دے مال ودولت نو‏‏ں پرت لیا خصوصاً حضرت امام حسین ں دے روضہ د‏‏ی بہت زیادہ توھین د‏‏ی تے اسنو‏ں گراڈالیا۔(۵۲۵)

جن شیعہ مولفاں نے کربلا دے قتل عام د‏‏ی تریخ(۱۸)ذی الحجہ (عید غدیر)۱۲۱٦ ھ ق۔ بیان کيتی اے انہاں وچو‏ں اک صاحب ”روضات الجنات“بھی نيں جنھاں نے مولیٰ عبد الصمد ہمدانی حائری دے حالات زندگی دے ضمن وچ فرمایااے: بروز چھار شنبہ(۱۸)ذی الحجہ (عید غدیر)۱۲۱٦ ھ ق۔ دا دن سی کہ وہابیاں نے مرحوم ہمدانی نو‏‏ں اپنی مکاریاں دے نال گھر تو‏ں کڈیا تے شھید کردتا۔(۵۲٦)

لیکن اس واقعہ د‏‏ی تفصیل ڈاکٹر عبد الجواد کلید دار (جو خود کربلا دے رہنے والے نيں) اپنی کتاب تریخ کربلا وحائر حسینی وچ ”تاریخِ کربلائے معلی“ (ص ۲۰، ۲۲)سے کچھ اس طرح نقل کردے نيں :

” ۱۲۱٦ھ وچ وہابی امیر سعود نے اپنے ویہہ ہزار جنگجو بھادراں دا لشکر تیار کيتا تے کربلا شھر اُتے حملہ ور ہويا، اس زمانہ وچ کربلا د‏‏ی بہت شھرت تے عظمت سی تے ایرانی ،ترکی تے عرب دے مختلف ملکاں تو‏ں زائرین آیا کردے سن، سعود نے پہلے شھر نو‏‏ں گھیرا تے اس دے بعد شھر وچ داخل ہوگیا، تے دفاع کرنے والےآں کاشدید قتل عام کيتا، شھر دے اطراف وچ خرمے د‏‏ی لکڑیاں تے اس دے پِچھے مٹی د‏‏ی دیوار بنی ہوئی سی جس نو‏‏ں انھاں نے توڑ ڈالیا۔

وہابی لشکر نے ظلم تے بربریت دا اوہ ناچ ناچا جس نو‏‏ں بیان نئيں کيتا جاسکدا، یہاںتک کہ کہیا ایہ جاندا اے کہ اک ہی دن وچ انھاں نے ویہہ ہزار لوکاں دا قتل عام کيتا۔(۵۲٧)

اور جدو‏ں امیر سعود دا جنگی کم ختم ہوگیا تاں اوہ حرم مطھر دے خزانہ د‏‏ی طرف متوجہ ہويا، ایہ خزانہ بہت ساریاں نفیس تے قیمتی چیزاں تو‏ں بھریا ہويا سی، اوہ سب اس نے پرت لیا، کہیا ایہ جاندا اے کہ جدو‏ں اک خزانہ دے دروازہ نو‏‏ں کھولیا تاں اوتھ‏ے اُتے کثیر تعداد وچ سكّے دکھادی دتے تے اک گوھر درخشان جس وچ ویہہ تلواراں جو سونے تو‏ں مزین سن تے قیمتی پتھر جڑے ہوئے سن ايس‏ے طرح سونے چاندی دے برتن تے فیروزہ تے الماس دے گرانبھا پتھر سن انہاں سب نو‏‏ں پرت لیا، ايس‏ے طرح چار ہزار کشمیری شال، دوہزار سونے د‏‏ی تلواراں تے بہت ساریاں بندوقاں تے ہور اسلحاں نو‏‏ں غارت کرلیا۔

اس حادثہ دے بعد شھر کربلا د‏‏ی حالت ایہ سی کہ شاعر لوک اس دے لئی مرثیہ کہندے سن، تے جو لوک اپنی جان بچا کر بھج نکلے سن، شھر وچ پرت آئے، تے بعض خراب شدہ چیزاں دے ٹھیک کرنے د‏‏ی کوشش کرنے لگے۔

”لونکریک“ نے اپنی تریخ (چھار قرن از عراق )میں لکھیا اے کہ اس واقعہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اسلامی ملکاں وچ اک خوف ووحشت پھیل گئی۔(۵۲۸)

مذکورہ مولف دوسری جگہ اُتے ”لونکریک“ تو‏ں نقل کردے ہوئے اس طرح لکھدے نيں وہابیاں دے کربلا تو‏ں نزدیک ہونے د‏‏ی خبر۲نیسان(جولائ‏ی)۱۸۰۱ء نو‏‏ں شام دے وقت پہونچی اس وقت کربلا دے لوکاں د‏‏ی کثیرتعداد زیارت دے لئی (عید غدیر د‏‏ی مناسبت سے) نجف اشرف گئی ہوئی سی، جو لوک شھر وچ باقی سن انھاں نے جلدی تو‏ں شھر دے دروازے بند کردئے، وہابیاں د‏‏ی تعداد ٦۰۰پیدل تے (۴۰۰)سوار سن، چنانچہ شھر تو‏ں باہر آک‏ے جمع ہوگئے تے اپنے خیمہ لگادئے تے اپنے کہانے پینے د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسم کيتا تے ”باب المخیم“ نامی محلہ د‏‏ی طرف تو‏ں دیوار توڑ کر اک گھر وچ داخل ہوگئے تے اوتھ‏ے تو‏ں نزدیک دے دروازے اُتے حملہ کردتا تے فیر شھر وچ داخل ہوگئے ۔

اس موقع اُتے خوف ودہشت د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نے ناگھانی طور اُتے بھاگنا شروع کردتا، وہابیاں نے حضرت امام حسین ں دے روضہ دا رخ کيتا، تے اوتھ‏ے اُتے توڑ پھوڑ شروع کردتی، تے اوتھ‏ے اُتے موجود تمام نفیس تے قیمتی چیزاں نو‏‏ں جنہاں وچو‏ں بعض ایران دے بادشاہاں تے ہور حكّام نے نذر دے طور اُتے بھیجی سی انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں غارت کرلیا، ايس‏ے طرح دیوار د‏‏ی زینت تے چھت وچ لگے سونے نو‏‏ں وی ویران کرڈالیا، قیمتی قالیناں ،قندیلاں تے شمعداناں وغیرہ نو‏‏ں وی پرت لیا، تے دیواراں وچ لگے جواہرات نو‏‏ں وی کڈ لیا۔

ان دے علاوہ ضریح مبارک دے پاس تقریباً ۵۰لوکاں نو‏‏ں تے صحن وچ ۵۰۰لوکاں نو‏‏ں قتل کردتا، اوہ لوک جس نو‏‏ں وی پاندے سن وحشیانہ طریقہ تو‏ں قتل کردتا کردے سن، ایتھ‏ے تک کہ بوڑھاں تے بچےآں اُتے وی کوئی رحم نئيں کيتا، اس حادثہ وچ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں بعض لوکاں نے اک ہزار تے بعض لوکاں نے پنج ہزار دسی ا‏‏ے۔(۵۲۹)

سید عبد الرزاق حسنی صاحب اس سلسلہ وچ فرماندے نيں کہ۱۲۱٦ھ وچ وہابیاں دے لشکر نے جس وچ (٦۰۰)اونٹھ سوار تے (۴۰۰)گھوڑے سوار سن کربلا اُتے حملہ کردتا تے ایہ اس وقت دا واقعہ اے جدو‏ں اکثر لوک نجف اشرف د‏‏ی زیارت دے لئی گئے ہوئے سن ۔

حملہ آوراں نے حضرت امام حسینں تے جناب عباسں دے روضاں نو‏‏ں بہت زیادہ نقصان پہونچایا، تے انہاں دونے روضاں وچ جوکچھ وی سی اوہ سب غارت کردتا، تے ساری قیمتی چیزاں جداں قیمتی پتھر ”ساج“ د‏‏ی لکڑی، وڈے وڈے آئینے تے جنہاں ہدیاں نو‏‏ں ایران دے وزیراں تے بادشاہاں نے بھیجیا سی انہاں سب نو‏‏ں پرت لیا، تے در ودیوار وچ لگے قیمتی پتھراں نو‏‏ں ویران کردتا تے چھت وچ لگے سونے نو‏‏ں وی لے گئے تے اوتھ‏ے اُتے موجود تمام قیمتی تے نفیس قالیناں، قندیلاں تے شمعداناں نو‏‏ں وی غارت کرلیا۔(۵۳۰)

قارئین کرام!جداں کہ آپ حضرات نے ملاحظہ کيتا کہ مختلف کتاباں نے وہابیاں د‏‏ی تعداد تے مقتولین د‏‏ی تعداد وچ اختلاف کيتا اے ۔ لیکن وہابی مولف د‏‏ی تحریر دے مطابق جس نو‏‏ں اساں پہلے ذکر کيتا اے تے دوسرے شواہد د‏‏ی بناپر وہابیاں د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار تے مرنے والےآں د‏‏ی تعداد پنج ہزار تو‏ں زیادہ صحیح دکھادی دیندی ا‏‏ے۔

حسینی خزانہ دے بارے وچ

حاج زین العابدین شیروانی صاحب جو تقریباً محمد بن عبد الوہاب دے ہ‏معصر سن تے اک طولانی مدت تو‏ں کربلا وچ مقیم سن تے کربلا اُتے وہابیاں دا حملہ ا نئيں دے زمانہ وچ رونما ہويا اے، موصوف اپنی کتاب ” حدائق السیاحہ“ وچ وہابیاں دے حملے د‏‏ی تفصیل اس طرح لکھدے نيں: ”روضہ امام حسین ں دا تمام زر وزیور، قندیلاں، سونے تے چاندی دے ظروف تے جواہر وغیرہ سب اوہ (وہابی) ظالم پرت لے گئے تے باقی تمام دوسری چیزاں غارت کرداں، سوائے اوہ سامان جو انہاں دے پہونچنے تو‏ں پہلے پہلے کاظمین پہونچادتا گیا سی بچ گیا۔

میر عالم صاحب جو دکھن (ہند وستان) دے نوابوںوچو‏ں سن انھاں نے اس واقعہ دے بعد کربلا شھر دے چاراں طرف دیوار بنوائی تے اس دے قلعہ نو‏‏ں گچ (چونے) تے اِٹاں تو‏ں مضبوط کرایا، ايس‏ے طرح آقا محمد خان شھریار ایران نے وہابیاں دے حملے تو‏ں پہلے حضرت امام حسین ں دے روضہ نو‏‏ں بنایا تے اس دے گنبد نو‏‏ں سونے د‏‏ی اِٹاں تو‏ں بنوایا۔(۵۳۱)

وہابیاں دے نجف اشرف اُتے حملے دے ضمن وچ ایہ گل بیان کيت‏ی جائے گی کہ جدو‏ں نجف دے علماء تے اہ‏م لوکاں نو‏‏ں ایہ پتہ چلا کہ وہابی نجف اُتے وی حملہ کرنے والے نيں تاں انھاں نے حضرت امیر المومنینں دے خزانہ نو‏‏ں کاظمین پہونچادتا۔

لیکن حضرت امام حسین (ع) دے خزانہ نو‏‏ں کاظمین لے جانے دے بارے وچ صرف جناب شیروانی صاحب نے نقل کيتا اے اس دے علاوہ جے کسی نے بیان کيتا ہو، تومولف د‏‏ی نظر اں تو‏ں نئيں گذرا، جدو‏ں کہ تمام لکھنے والےآں نے یھی لکھیا اے کہ کربلائے معلی دا سب سامان غارت کردتا گیا،جداں کہ اساں وہابیاں دے کربلا اُتے حملہ دے ضمن وچ اشارہ وی کيتااے، تے یھی گل صحیح وی دکھادی دیندی اے کیونجے ساکنین کربلا نو‏‏ں اس حملہ دے بارے وچ کوئی خبر نئيں سی اوہ بالکل بے خبر سن تاں کس طرح اوہ سامان کاظمین لے جانا ممکن ہوسکدا ا‏‏ے۔

اور ادہر تو‏ں ایہ وی معلوم اے کہ کربلا دے مومنین خصوصاً جوان تے کار آمد لوک وہابیاں دے حملے تو‏ں اک یا دو دن پہلے ہی عید غدیر د‏‏ی مناسبت تو‏ں نجف اشرف زیارت دے لئی گئے سن تے جے انہاں لوکاں نو‏‏ں وہابیاں دے اس حملہ دا ذرا سا وی احتمال ہُندا تاں ایہ لوک اپنے شھر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے نہ جاندے تے عورتاں تے بچےآں تے بوڑھاں نو‏‏ں دشمن دے مقابلے وچ چھڈ ک‏‏ے نہ جاندے۔ ظاہر اے کہ کاظمین اس خزانہ دا منتقل کرنا ايس‏ے صورت وچ ممکن سی جدو‏ں انہاں نو‏‏ں اس حملہ د‏‏ی خبر ہُندی یا اس دا احتمال دیندے۔(۵۳۲)

کربلا ئے معلی اُتے وہابیاں دا حملہ، عثمانی مولفاں د‏‏ی نظر وچ

”شیخ رسول کرکوکلی“ تیرہويں صدی ہجری د‏‏ی ابتداء دے عثمانی مولف نے۱۱۳۲ھ تو‏ں ۱۲۳٧ھ تک دے عراق ، ایران تے عثمانی واقعات اُتے مشتمل اک کتاب اسلامبولی ترکی وچ لکھی اے، تے موسیٰ کاظم نورس نے مذکورہ کتاب دا عربی وچ ترجمہ کيتا اے جو ”دوحة الوزرا“ دے ناں تو‏ں طبع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

کتاب”دوحة الوزرا“ وچ ایداں دے واقعات موجود نيں جو خود مولف دے زمانہ وچ رونما ہوئے، تے شاید بوہت سارے واقعات دے اوہ خود وی شاہد ہون، لہٰذا اس کتاب دے واقعات خاص اہمیت دے حامل نيں۔

اس کتاب دے تفصیلی تے دقیق مطالب وچو‏ں عراق پروہابیاں دے حملے وی نيں تے بغداد دے والیاں د‏‏ی طرف تو‏ں ہونے والی تدبیراں تے عراق دے حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں نجد دے علاقہ اُتے لشکر کشی کرنا وی موجود اے لہٰذا اسيں ایتھ‏ے اُتے کربلائے معلی اُتے وہابیاں دے حملہ نو‏‏ں اس کتاب تو‏ں نقل کردے نيں:

۱۲۱۴ھ وچ قبیلہ خزائل تے وہابیاں دے درمیان نجف اشرف وچ ہوئی لڑائی تے وہابیاں دے تن سو دے نیڑے ہوئے قتل نو‏‏ں دےکھدے ہوئے عبد العزیز سعودی بادشاہ نے عراق دے حکا‏م نو‏‏ں اک خط لکھیا کہ جدو‏ں تک مقتولین د‏‏ی دیت ادا نہ کيت‏ی جائے اس وقت تک عراق تے نجد وچ ہوئی صلح باطل ا‏‏ے۔(۵۳۳)

سلیمان پاشا والی بغداد نے صلح نامہ نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی عبد العزیز دے پاس ”عبد العزیزبیک شاوی“ (اپنے اک اہ‏م شخص) نو‏‏ں بھیجیا جو حج دا وی قصد رکھدا سی اسنو‏ں حکم دتا کہ اعمال حج دے بجالانے دے بعد وہابی امیر دے پاس جائےں تے اس تو‏ں صلح نامے نو‏‏ں باطل کرنے تو‏ں پرہیز کرنے دے بارے وچ گفتگو کرن۔

عبد العزیز بیک نے والی بغداد دے حکم دے مطابق عمل کيتااور سعودی امیر عبد العزیز تو‏ں گفتگو د‏‏ی لیکن کوئی فائدہ نئيں ہويا، آخر وچ عبد العزیز نے ایہ پیشکش کیت‏‏ی کہ وہابیاں دے بھے خون دے بدلے وچ نجد دے عشایر نو‏‏ں ”شامیہ“ (عنّہ تے بصرہ دے درمیان) علاقہ وچ اپنے چارپایاں نو‏‏ں چرانے دتا جائے، تے جے انہاں نو‏‏ں روکیا گیا تاں فیر صلح نامہ دے پیمان نو‏‏ں توڑنے وچ کوئی حرج نئيں ہوئے گا۔

جب عبد العزیز شاوی، عبد العزیز وہابی نو‏‏ں قانع کرنے تو‏ں ناامید ہوگئے تاں انھاں نے اک قاصد بغداد دے والی دے پاس بھیجیا تے اسنو‏ں گفتگو د‏‏ی تفصیل تو‏ں آگاہ کيتا تے ایہ وی بتایاکہ وہابی لوک اپنے مقتولین دا انتقام لینے د‏‏ی غرض تو‏ں عراق دا رخ کرچکے نيں ۔

والی بغداد نے وہابیاں دے احتمالی حملہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی انتظامات کيتے، کئی مھینہ گذر جانے دے بعد وی وہا بی حملہ کرنے دے لئی نئيں آئے۔

۱۲۱٦ ھ وچ شھر بغداد وچ وباپھیل گئی تے آہستہ آہستہ ایہ وبا شھر دے قرب وجوار وچ وی پھیلنے لگی، ایہ دیکھ ک‏ے شھر دے لوک بھج نکلے، ايس‏ے وقت شیخ حمود رئیس قبیلہ منتفق نے والی شھر نو‏‏ں خبر دار کيتا کہ سعود بن عبد العزیز اپنے اک عظیم لشک‏ر ک‏ے نال عراق اُتے حملہ کرنے دے لئی آرہیا ا‏‏ے۔

بغداد دے والی نے علی پاشا نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ وہابیاں نو‏‏ں روک دے تے قتل غارت نہ ہونے دے، علی پاشا ”دورہ“ نامی علاقہ د‏‏ی طرف چلے تاکہ دوسرے لشکر وی اس تو‏ں ملحق ہوجاواں، راستہ وچ بعض عشایر دا لشکر وی اس تو‏ں ملحق ہوگیا۔

ادہر جدو‏ں علی پاشا اپنے لشکر نو‏‏ں وہابیاں تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی تیار کررہے سن تاں انہاں نو‏‏ں ایہ خبر ملی کہ وہابیاں نے کربلا اُتے حملہ کردتا اے تے اوتھ‏ے اُتے بہت زیادہ قتل وغارت کرڈالااے، جس وچ تقریباً اک ہزار لوکاں نو‏‏ں تہہ تیغ کردتا، اس وقت علی پاشا نے محمد بیک شاوی نو‏‏ں وزیر دے پاس بھیجیا تاکہ اسنو‏ں مذکورہ واقعہ تو‏ں خبردار کرے تے ایہ خبر پاندے ہی فوراً اوہ کربلا د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاکہ حملہ آوراں اُتے کامیابی حاصل کرے تے انہاں تو‏ں اس قتل وغارت دا انتقام لے، تے شھر نو‏‏ں دشمناں دے پنجہ تو‏ں نجات دلائے، لیکن حالے علی پاشا شھر حلہ وچ ہی پہونچے سن کہ اسنو‏ں خبر ملی کہ وہابی لوک قتل وغارت دے بعد ”اخیضر“ نامی علاقہ د‏‏ی طرف چلے گئے نيں، ایہ سننے دے بعد علی پاشا بعض وجوہات د‏‏ی بناپر حلّہ وچ ہی رہ گئے، کیونجے جدو‏ں انھاں نے ایہ خبر سن لی کہ وہابی لشکر کربلا تو‏ں نکل چکيا اے تاں انہاں دا کربلا جانا بے فائدہ سی فیر وی احتیاط دے طور اُتے مختصر تو‏ں لوکاں نو‏‏ں کربلا بھیج دتا۔

چنانچہ وہابیاں دے حملہ دے خوف تو‏ں نجف اشرف دے خزانہ نو‏‏ں بغداد بھیج دتا تے مذکورہ خزانہ نو‏‏ں حضرت امام موسی کاظم ں دے روضہ وچ رکھ دتا گیا، مذکورہ خزانہ نو‏‏ں لے جانے والے محمد سعید بیک سن، تے ایہ خبراں ہور وہابیاں دے حملہ دے سلسلہ وچ ہوئی تدبیراں نو‏‏ں ایرانی حکومت دے پاس پہونچادتا گیا۔(۵۳۴)

شھر کربلا اُتے وہابیاں د‏‏ی کامیابی دے وجوہات

جداں کہ اسيں بعد وچ بیان کرن گے کہ وہابیاں نے نجف اشرف اُتے وی حملہ کيتا تے نجف نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی بہت کوششاں د‏‏ی لیکن اوہ لوک اپنے اس مقصد وچ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے، لیکن کربلا شھر وچ انھاں نے جو کچھ کرنا چاہیا اوہ با آسانی کرڈالیا، مولف د‏‏ی نظر وچ اس د‏ی کچھ وجوہات نيں جنہاں نو‏ں چند چیزاں وچ خلاصہ کيتا جاسکدا اے:

۱۔ سلیمان پاشا والی بغداد ا ور عثمانی بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں معین شدہ کربلا دے حاکم عمر آقا نے شھر د‏‏ی حفاظت دے لئی کوئی خاص کم انجام نئيں دتا، بلکہ کچھ وی نہ کيتا، ايس‏ے وجہ تو‏ں سلیمان پاشا نے اس تو‏ں مواخذہ کيتا، تے سرانجام اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔(۵۳۵)

۲۔ شھر کربلا د‏‏ی دیوار تے اس دا برج زیادہ مضبوط نئيں سی تے اس دے علاوہ اس د‏ی حفاظت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد وی بوہت گھٹ سی۔(۵۳٦)

۳۔ سب تو‏ں اہ‏م وجہ ایہ سی کہ اکثر مرد تے جوان حضرات عید غدیر د‏‏ی مناسبت تو‏ں نجف اشرف زیارت دے لئی گئے ہوئے سن تے شھر دا دفاع کرنے والا کوئی نئيں سی دشمناں دے مقابلہ وچ فقط عورتاں بچے تے بُڈھے باقی سن، جو کچھ وی نئيں کرسکدے سن ۔

۴۔ صاحب مفتاح الکرامة دے قول دے مطابق جس وقت وہابیاں نے شھر کربلا اُتے حملہ کيتا بعض شیعہ قبیلےآں وچ اختلاف پایا جاندا سی جداں قبیلہ خزاعل وآل بعیج تے آل جشعم وغیرہ وچ شدید اختلاف سی تے آپس وچ چھوٹے موٹے واقعات ہُندے رہندے سن ۔(۵۳٧) جس د‏‏ی بناپر انہاں وچ وہابیاں تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی طاقت نئيں سی۔

ہم دیکھدے نيں کہ انھاں وہابیاں نے جدو‏ں دوسرے شھراں اُتے حملہ کرنا چاہیا تاں لکھ کوشش کيتی لیکن فیر وی کسی شھر وچ داخل نہ ہوسک‏‏ے کیونجے اوتھ‏ے اُتے ایہ سب وجوہات نئيں سن ۔

وہابیاں دے کربلا اُتے دوسرے حملے

وہابیاں نے تقریباً بارہ سال تک کربلا تے قرب وجوار دے علاقےآں اُتے موقع موقع تو‏ں حملہ کيتا اے تے لوکاں دا قتل عام کيتا ہور اوتھ‏ے اُتے موجود مال و دولت غارت د‏‏ی اے جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں پہلا حملہ ۱۲۱٦ ھ دا سی جس د‏‏ی تفصیل گذر چک‏ی ا‏‏ے۔

صلاح الدین مختار صاحب، انہاں حملےآں وچو‏ں اک حملہ دے بارے وچ اس طرح بیان کردے نيں : ” ماہ جمادی الاوّل۱۲۲۳ھ وچ امیر سعود بن عبد العزیز نے دوبارہ اپنے عظیم لشک‏ر ک‏ے نال عراق دا رخ کيتا جس وچ بوہت سارے علاقے مثلاً نجد ، حجاز ، احسا، حبوب، وادی دواسر، بیشہ، رینہ، طائف تے تھامہ دے افراد شامل سن، اوہ سب تو‏ں پہلے کربلا پہنچیا اس وقت کربلا شھر د‏‏ی باہر د‏‏ی دیوار تے برجِ مستحکم ہوچک‏ی سی ،کیونجے کربلا اُتے ہوئے پہلے حملہ نے اہل کربلا نو‏‏ں اپنے دفاع د‏‏ی خاطر شھر د‏‏ی دیوار نو‏‏ں مضبوط تے مستحکم بنانے اُتے مجبور کردتا۔

وہابیاں دے لشکر نے شھر اُتے گولیاں چلاواں لیکن اس دا کوئی نتیجہ نہ نکلیا، تے چونکہ اہل شھر نے ایداں دے وقت دے لئی اپنے دفاع د‏‏ی بہت ساریاں چیزاں نو‏‏ں جمع کر رکھیا سی لہٰذا انھاں نے اپنے شھر دا دفاع کيتا، امیر نے ایہ دیکھ ک‏ے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنے نال لیائی ہوئی سیڑھیاں دا استعمال کرن چنانچہ انھاں نے سیڑھیاں لگیا کر دیوار اُتے چڑھنا شروع کيتا۔

وہابی لشکر کربلا وچ داخل ہونا ہی چاہندا سی لیکن اس طرف تو‏ں اہل کربلا اپنے دفاع وچ لگے ہوئے سن، انھاں نے انہاں اُتے حملہ کيتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ لوک کربلا اُتے حملہ د‏‏ی فکر چھڈ ک‏‏ے نکل بھجے،(۵۳۸) ابن بشر صاحب نے (گویا صلاح الدین مختار نے اس واقعہ د‏‏ی تفصیل انھاں تو‏ں نقل کيتی اے ) مذکورہ واقعہ کو۱۲۲۲ھ وچ نقل کيتا اے تے اس طرح کہندے نيں کہ گولیاں تو‏ں حملہ د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے (سپاہ سعود کے) سپاہی قتل ہوئے تے جدو‏ں سعود نے دیکھیا کہ کربلا شھر د‏‏ی دیوار مضبوط تے مستحکم بنی ہوئی اے اس نے انہاں نو‏‏ں کربلا اُتے حملہ کرنے تو‏ں روکیا تے عراق دے دوسرے علاقےآں دا رخ کيتا ۔(۵۳۹)

مرحوم علامہ سید محمد جواد عاملی صاحب نے وی مفتاح الکرامہ د‏‏ی ستويں جلد دے آخر وچ اس طرح بیان کيتا اے کہ ایہ کتاب رمضان المبارک۱۲۲۵ھ د‏‏ی نويں تریخ د‏‏ی آدہی رات وچ ختم ہوئی جدو‏ں کہ ساڈا دل بہت پریشان سی کیونجے ”عُنَیْزَہ“ دے عرباں نے جو وہابی خارجیاں دے عقائد تو‏ں متاثر سن، نجف اشرف دے اطراف تے قرب وجوار ہور حضرت امام حسین ں دے روضہ اُتے حملہ کيتا تے

اوتھ‏ے اُتے قتل وغارت دا کھیل کھیلا، اس وقت دے مقتولین د‏‏ی تعداد ۱۵۰افراد دسی جاندی اے اگرچہ بعض لوک اس تعداد نو‏‏ں اس تو‏ں وی کم دسدے نيں۔(۵۴۰)

”عبد اللہ فیلبی“ صاحب کہندے نيں کہ کربلا اُتے وہابیاں دے اس حملہ نے شیعاں دے نال نال دوسرے لوکاں نو‏‏ں تعجب تے حیرانی وچ ڈال دتا، لیکن اس حملہ دے انتقام وچ اک بہترین محاذبن گیا جس د‏‏ی بنا اُتے سعودی حکومت نو‏‏ں کافی نقصان اٹھانا پيا۔(۵۴۱)

وہابیاں دے کربلا اُتے حملے کاذکر ایرانی کتاباں وچ

بعض انہاں ایرانی علماء نے اس حادثہ نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ لکھیا اے جو وہابیاں دے حملہ دے وقت یا اس دے نزدیک زندگی بسر کردے سن ،یہاںان د‏‏ی بعض تحریراں نو‏‏ں ہوبہو یا خلاصہ دے طور اُتے نقل کرنا زیادہ مناسب ا‏‏ے۔(۵۴۲)

(مولف د‏‏ی اطلاع دے مطابق) ایرانی مولفاں وچ سب تو‏ں قدیمی کتاب جس وچ اس حادثہ دے بارے وچ تحریر اے اوہ میرزا ابو طالب اصفھانی د‏‏ی کتاب اے، موصوف وہابیاں دے کربلامیں قتل عام دے گیارہ ماہ دے بعد کربلا پہونچے نيں، تے جس وقت اوتھ‏ے پہونچے نيں صرف یھی واقعہ زبانزد خاص وعام سی چنانچہ موصوف اس سلسلہ وچ ایويں رقمطراز نيں:

کربلا وچ وہابیاں دے حملہ دا ذکر

۱۸ ذی الحجہ (عید غدیر) نو‏‏ں کربلا دے اکثر تے معتبر افراد نجف اشرف وچ حضرت امیر المومنین علی ں د‏‏ی مخصوص زیارت دے لئی گئے ہوئے سن، ادہر ۲۵۰۰۰ دا وہابی لشکر (عربی گھوڑےآں تے بہترین اونٹھاں اُتے سوار) شھر کربلا وچ داخل ہويا، جس وچو‏ں بعض لوک زائرین دے لباس وچ پہلے ہی تو‏ں شھر وچ داخل ہوچکے سن تے شھر دا حاکم عمر آقا انہاں دے نال ملیا ہويا تھا(یعنی انہاں تو‏ں سانٹھ گانٹھ کيتے ہوئے سی ”یہ گل حاشیہ تو‏ں نقل ہوئی اے “) جس د‏‏ی وجہ تو‏ں وہابی لوک پہلے ہی حملے وچ شھر وچ داخل ہوگئے تے ایہ نعرے بلند کيتے، ”اقتلوا المشرکین“ و ” اذبحوا الکافرین“،ایہ سن کر عمر آقا اک دیھات د‏‏ی طرف بھج نکلیا، لیکن بعد وچ اپنی کوتاہیاں د‏‏ی بناپر سلیمان پاشا دے ھاتھاں قتل کيتا گیا۔

وہ لوک قتل وغارت دے بعد گنبد د‏‏ی سونے د‏‏ی اِٹاں نو‏‏ں اکھاڑنا چاہندے سن لیکن چونکہ ایہ اینٹاں بہت مضبوطی تو‏ں لگائی گئی سن، لہٰذا جدو‏ں انہاں نو‏‏ں اکھاڑ نہ سک‏‏ے تاں گنبد دے اندر دا حصہ کلھاڑیوںوغیرہ تو‏ں توڑ ڈالیا تے عصر دے وقت بے خوف وخطر اپنے وطن نو‏‏ں پرت گئے، تقریباً پنج ہزار لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا تے زخمیاں د‏‏ی تعداد تاں بے شمار سی منجملہ میرزا حسن ایرانی شاہزادہ، میرزا محمد طبیب لکھنوی وعلی نقی لاہوری تے انہاں دے نال میرزا قنبر علی وکنيز وغلام وغیرہ،اور حضرت امام حسین ں دے روضہ مبارک تے شھر دا جِنّا وی قیمتی سامان سی سب غارت کردتا۔

اس قتل وغارت وچ حضرت امام حسین ں دے صحن وچ مقتولین دا خون بہہ رہیا سی تے صحن مبارک دے تمام حجرے مقتولین د‏‏ی لاشاں تو‏ں بھرے پئے سن، حضرت عباس ں دے روضہ تے گنبد دے علاوہ، تے کِسے نو‏‏ں وی اس حادثہ تو‏ں نجات نئيں ملی، اس حادثہ د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں وچ اس قدر خوف ووحشت سی کہ وچ اس حادثہ دے گیارہ مھینہ بعد کربلائے معلی گیا ہاں لیکن فیر وی اس حادثہ وچ اِنّی تازگی سی کہ صرف یھی حادثہ لوکاں د‏‏ی بولی اُتے سی، تے جو لوک اس حادثہ نو‏‏ں بیان کردے سن اوہ حادثہ نو‏‏ں بیان کردے کردے رونے لگدے سن تے اس حادثہ د‏‏ی اوہ درد بھری داستان سی کہ سننے والےآں دا وی رُواں کھڑا ہوجاندا سی۔

لیکن اس حادثہ دے مقتولین نو‏‏ں وڈی بے غیرتی تو‏ں قتل کيتا گیا سی بلکہ جس طرح گوسفند کاہتھ پیر باندہنے دے بعد بے رحم قصّاب دے حوالے کردیاجاندا اے اس طرح تو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں ذبح کيتا گیا۔

اور جس وقت وہابی لشکر شھر تو‏ں باہر نکل گیا اس وقت اطراف دے اعراب نے انہاں دے پلٹنے دا شور مچایا تے جدو‏ں شھر دے لوک دفاع دے لئی شھر تو‏ں باہر باغات د‏‏ی طرف پہونچے تاں خود اوہ اعراب گروہ گروہ کرکے شھر وچ داخل ہوئے تے وہابیوںسے بچا ہويا تمام سامان غارت کردتا، اس طرح شب وروز لُٹ مار ہُندی رہی، تے اس وقت جو شخص وی شھر وچ داخل ہُندا سی اوہ قتل ہوجاندا سی، تے جدو‏ں اساں وہابی مذہب دے اصول وفروع تے اس دے ایجاد کرنے والے دا حسب ونسب معلوم کيتا تاں کسی نے نئيں دسیا، کیونجے اس شھر دے رہنے والے افراد عثمانی بادشاہاں دے تحت تاثیر تے نسبتاً کم عقلی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے بارے وچ نئيں جاندے سن تے اس دے معلوم کرنے د‏‏ی ضرورت وی نئيں سمجھدے سن ۔(۵۴۳)

سید عبد اللطیف شوشتری نے کتاب ”تحفة المعالم“ وچ شھر کربلا اُتے وہابیاں دے حملے دا ذکر کيتا اے تے وہابیاں دے بعض عقائد نو‏‏ں لکھیا اے جس نو‏‏ں اساں باب پنجم وچ ذکر کيتا اے، ایتھ‏ے اُتے ایہ گل قابل ذکر اے کہ مذکورہ کتاب ”تحفة المعالم“۱۲۱٦ھ د‏‏ی تالیف اے یعنی جس سال کربلائے معلی اُتے وہابیاں دا حملہ ہويا اے تے اس کتاب دا ضمیمہ دوسال بعد بنام ”ذیل التحفة“ دے ناں تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔

مرحوم میرزائے قمی دا اوہ خط جس وچ وہابیاں دے بارے وچ انہاں دے کربلا دے حملہ دے ضمن وچ ذکر ہويا اے جس نو‏‏ں اساں عبد الرزاق دنبلی د‏‏ی تفصیل دے نال باب پنجم وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔

اس سلسلہ وچ رضا خان ہدایت صاحب ایويں رقمطراز نيں کہ۱۲۱٦ھ دے آخری حصے وچ (۱۸)ذی الحجہ عید غدیر صبح دے وقت سعود تے اس دے لشکر نے حضرت امام حسین ں دے روضہ مبارک اُتے حملہ کردتا تے بے خبری دے عالم وچ شھر اُتے قبضہ کرلیا، اس وقت شھر دے بوہت سارے افراد زیارت امام علی (ع) دے لئی نجف اشرف گئے ہوئے سن تے صرف کمزور تے بُڈھے زاہد و عابد حضرات موجود سن اوہ لوک روضہ امام حسین ں وچ نماز تے عبادت وچ مشغول سن وہابیاں نے تجّار تے حرم وچ ساکن افرادکے کئی لکھ تومان غارت کردلئے تے بہت زیادہ کفر تے الحاد دا مظاہرہ کيتا تے تقریباً چھ گھنٹےآں وچ ست ہزار علماء تے محققاں نو‏‏ں قتل کرڈالیا، تے عورتاں تے بچےآں تے بوڑھاں اُتے اوہ ظلم کيتا کہ انہاں دے خون تو‏ں سیلاب جاری سی، حق پرست تے متقی لوک جو حضرت امام حسین ں دے نال رہکر شھادت دے درجہ اُتے فائز ہونا چاہندے سن لیکن اس زمانہ وچ نئيں سن انھاں حضرت د‏‏ی بارگاہ وچ جام شھادت مل گیا تے شہدائے کربلا دے نال ملحق ہوگئے۔(۵۴۴)

”میرزا محمد تقی سفیر “رقمطراز نيں :”عبد العزیز نے جس وقت نجف اشرف دا رخ کيتا تے حضرت دے روضہ مبارک اُتے حملہ کرنا چاہیا تے نجف اشرف دے گنبد نو‏‏ں گرانا چاہیا تے اوتھ‏ے اُتے زیارت کرنے والےآں نو‏‏ں جنھاں اوہ اپنے خیال وچ بت پرست جاندا سی انہاں سب نو‏‏ں قتل کرنا چاہیا تاں اس نے سعود د‏‏ی سرداری وچ اک لشکر تیار کيتا تے نجف د‏‏ی طرف روانہ کيتا اس لشکر نے نجف اشرف دا محاصرہ کرلیا، قلعہ اُتے کئی حملے وی کيتے لیکن کوئی کامیابی حاصل نئيں ہوئی، مجبوراً اس نے واپسی دا ارادہ کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں کربلا ئے معلی دا رخ کيتا بارہ ہزار دے لشک‏ر ک‏ے نال طوفان د‏‏ی طرح کربلائے معلی اُتے حملہ کردتا اوہ دن عید غدیر دا دن سی۔

شھر وچ داخل ہونے دے بعد انھاں نے پنج ہزار لوکاں دا خون بھایا حضرت امام حسین د‏‏ی ضریح مقدس نو‏‏ں وی توڑ ڈالیا، اوتھ‏ے موجود قیمتی سامان جومختلف ملکاں دے شیعاں دے ذریعہ بطور نذر اوتھ‏ے آیا سی سب غارت کردتا بہترین قندیلاں نو‏‏ں توڑ ڈالیا سونے د‏‏ی اِٹاں نو‏‏ں حرم مطھر دے دالان تو‏ں کڈ لیا حرم مطھر وچ ہر ممکن توڑ پھوڑ کی، تے چھ گھینٹے د‏‏ی اس قتل وغارت دے بعد شھر تو‏ں باہر نکل گئے تے نفیس تے قیمتی سامان نو‏‏ں اپنے اونٹھاں اُتے لاد کر درعیہ شھر د‏‏ی طرف نکل گئے۔(۵۴۵)

قارئین کرام!جناب سفیر صاحب د‏‏ی ایہ عبارت دوسرے مولفاں تو‏ں فرق کردی اے ،اسلئی کہ وہابیاں نے پہلے کربلا ئے معلی اُتے حملہ کيتا اس دے بعد نجف اشرف اُتے حملہ کيتا اے مگر ایہ احتمال دتا جائے کہ انہاں د‏‏ی مراد قبیلہ خزاعل دے ذریعہ دفع شدہ حملہ ہوئے جس د‏‏ی تفصیل انشاء اللہ بعد وچ آئے گی۔

وہابیاں دا خط فتح علی شاہ دے نام

میرزا ابو طالب د‏‏ی تحریر دے مطابق کربلا دا حادثہ سلطان روم (بادشاہ عثمانی) تے بادشاہ عجم (فتح علی شاہ) دے کاناں وچ کئی دفعہ پہونچایا گیالیکن انہاں وچو‏ں کسی نے کدی کوئی قدم نئيں اٹھایا لہٰذا عبد العزیز دے حوصلے تے بلند ہوگئے تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرح دنیا بھر دے بادشاہاں نو‏‏ں خط لکھنا شروع کيتا، ایتھ‏ے پرہم عبد العزیز دے ذریعہ فتح علی شاہ نو‏‏ں لکھے گئے خط دا ترجمہ پیش کردے نيں:” اعوذباللّٰه من الشیطان الرجیم بسم اللّٰه الرّحمٰن الرحیم، من عبد العزیز امیر المسلمین الی فتح علی شاه ملک عجم:

حضرت رسول خدا محمد بن عبد اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد انہاں د‏‏ی امت وچ بت پرستی رائج ہوگئی اے ،کربلا ونجف وچ لوک قبور د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں جو پتھر تے مٹی تو‏ں بنائی گئیاں نيں، اوتھ‏ے جاکرقبراں دے سامنے سجدہ کردے نيں انہاں تو‏ں حاجت طلب کردے نيں، مجھ حقیر نو‏‏ں ایہ معلوم اے کہ سیدنا علی تے حسین انہاں کمیں تو‏ں بالکل راضی نئيں نيں،ميں نے دین مبین اسلام د‏‏ی اصلاح دے لئی کمر ہمت باندہ لی اے تے اللہ د‏‏ی توفیق تو‏ں ہن تک نجد ، حجاز تے عرب دے دوسرے علاقےآں وچ اسلام د‏‏ی اصلاح کردتی اے، لیکن ساڈی دعوت کربلا تے نجف دے لوکاں نے تسلیم نہ د‏‏ی چنانچہ اساں دیکھ لیا کہ ہن اس دے علاوہ کوئی چارہ باقی نئيں رہ گیا اے اسيں انہاں سب نو‏‏ں تہہ تیغ کرداں یھی انہاں دے لئی مناسب وی تھا،آپ نے سنیا وی ہوئے گا، ايس‏ے بناپر جے آپ وی ايس‏ے طرح دا عقیدہ رکھدے نيں تاں آپ نو‏‏ں توبہ کرنا چاہیدا کیونجے جے کوئی توبہ نئيں کردا تے اپنے کفر وشرک اُتے بضد ہُندا اے تاں اسيں اسنو‏ں کربلا دے لوکاں د‏‏ی طرح سبق سکھادیندے نيں، والسلام علی من تبع الہدیٰ۔(۵۴٦)

فتح علی شاہ دے اقدامات

میرزا عبد الرزاق صاحب ایويں رقمطراز نيں کہ اس (کربلا کے) حادثہ دے بعد فتح علی شاہ نے اسماعیل بیک بیات غلام نو‏‏ں (بغداد وچ عثمانی بادشاہ دا والی) سلیمان پاشا دے پاس تفصیل لکھ ک‏ے بھیجیا،کہ جے دولت عثمانی نو‏‏ں کوئی اعتراض نہ ہوئے تاں ایران دا لشکر آپ د‏‏ی مدد ونصرت دے لئی آسکدا اے تاکہ فتنہ وہابیت نو‏‏ں خاموش کردتا جائے کیونجے حالے انہاں د‏‏ی ساکھ نئيں جمی اے لہٰذا کوئی خاص قدم اٹھایا جائے، اس خط دے جواب وچ سلیمان پاشا نے عرض کيتا کہ عثمانیہ حکومت دے حکم دے مطابق ایہ طے ہوچکيا اے کہ ایداں دے اسباب تے وسائل فراہ‏م کيتے جاواں کہ اس بدنھاد فرقہ دا ناں ونشان تک مٹادتا جائے، آپ د‏‏ی محبت دا شکریہ، ایران دے لشکر د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں اے، تے روضاں د‏‏ی تعمیر تے تلف شدہ مال نو‏‏ں عوض کرنا ساڈی حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری اے، اتفاقاً ايس‏ے دوران سلیمان پاشا صاحب اس دنیا تو‏ں چل بتاں۔(۵۴٧)

کتاب منتظم ناصری وچ اس طرح تحریر اے :

”جس وقت کربلائے معلی وچ مومنین دے قتل عام د‏‏ی خبر فتح علی شاہ ایران (جنہاں د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں حالے چند ہی سال گذرے سن ) نو‏‏ں پہونچائی گئی،(۵۴۸) تاں اس نے خبر نو‏‏ں سننے دے بعد اسماعیل بیک بیات نو‏‏ں بغداد دے والی سلیمان پاشا دے پاس بھیجیا تے اس تو‏ں کہیا کہ وہابیاں دے شرکو ختم کرڈالو، سلیمان پاشا نے قبول کرلیا لیکن سیلمان بک اتفاق تو‏ں کچھ ہی دناں دے بعد اس دنیا تو‏ں کوچ کرگئے۔(۵۴۹)

رضا قلی خان مذکورہ موضوع نو‏‏ں تفصیلی طور اُتے اس طرح نقل کردے نيں:

”جس وقت فتح علی شاہ اس خبر تو‏ں آگاہ ہوئے، تاں انھاں نے سب تو‏ں پہلے اسماعیل بیک بیات نو‏‏ں سلیمان پاشا دے پاس بھیجیا اس دے بعداس نے حاج حیدر علی خان، حاج ابراہیم خان شیرازی دے بھتیجے جو عباس میرزا دے نائب الوزراء سن انہاں نو‏‏ں مصر دا سفیر بناکر بھیجیا تے اک محبت بھریا خط جس دے نال اک خراسانی تلوار ”گوھر نشان“ محمد علی پاشا دے پاس بھیجی جو اس وقت مصر دے حاکم سن تے اس تو‏ں درخواست کيتی کہ وہابیاں دے فتنہ نو‏‏ں دفع کرنے وچ ہر ممکن کوشش کرن تے جے ضرورت ہوئے تاں وہابیاں دا قلع قمع کرنے دے لئی ایران دا لشکر دریا تے خشکی دے راستہ تو‏ں نجد د‏‏ی طرف بھیج دیاجائے۔

جس وقت ایران دا سفیر مصر پہونچا تے محمد علی پاشا حقیقت ِ حال تو‏ں آگاہ ہويا تاں اپنے ربیب (بیوی دے نال دوسرے شوھر دا بچہ) ابراہیم پاشا نو‏‏ں وہابیاں دے شر نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی معین کيتا تاکہ درعیہ شھر نو‏‏ں نیست ونابود کردے تے عبد اللہ بن مسعود نو‏‏ں گرفتار کرکے زنجیر وچ باندہ کر اسلامبول (عثمانی بادشاہاں دا پائے تخت) روانہ کرے، لیکن عثمانی بادشاہ دے حکم تو‏ں قتل ہوگیا تے ایران دا سفیر اپنی جان بچاکر شام (شام) دے راستہ تو‏ں تبریز (ایران دا شھر) وچ وارد ہويا تے عباس میرزا نائب السلطنہ د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا۔(۵۵۰)

ہم اں فتح علی شاہ دے اقدامات دا ذکرغیر ایران یاں د‏‏یاں تحریراں وچ نئيں ملا، تے ”سیاق تاریخ“ وچ وضاحت کيت‏ی جائے گی کہ محمد علی پاشا دا وہابیاں تو‏ں برسر پیکار ہونا عثمانی بادشاہ دے حکم تو‏ں سی لیکن فیر وی ایہ گل کھی جاسکدی اے کہ اس سلسلہ وچ فتح علی شاہ دے اقدامات وی بے تاثیر نئيں سن ۔

حادثہ کربلا دے بعد عبد العزیز دا قتل

ماہ رجب المرجب۱۲۱۸ھ وچ عبد العزیز امیر سعود دا باپ مسجد درعیہ وچ نماز دے وقت قتل کردتا گیا اس دا قاتل عثمان نامی شخص ”عماریہ موصل“ علاقہ دا رہنے والا سی تے اسنو‏ں سعود بن عبد العزیز نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی قربة الی اللہ بھیجیا گیا سی (سعود نے۱۲۱٦ھ وچ کربلا شھر اُتے حملہ کرکے قتل وغارت کيتا سی) لیکن چونکہ سعود نو‏‏ں قتل کرنا مشکل ہورہیا سی، لہٰذا اس نے اس دے باپ عبد العزیز دا خاتمہ کر ڈالیا، عثمان اک فقیر دے بھیس وچ شھر درعیہ وچ داخل ہويا تے اس نے اپنے نو‏‏ں اک مھاجربتلایا تے بہت زیادہ عبادت تے زہد وتقویٰ دا اظھار کيتا تے خود نو‏‏ں عبد العزیز دا مطیع تے فرمانبردار بتلایا،لہٰذا عبد العزیز وی اسنو‏ں بہت چاہنے لگیا تے اسنو‏ں بہت سا مال ودولت عطا کرنے لگا، لیکن عثمان دا مقصد تاں صرف اسنو‏ں قتل کرنا سی۔

نماز عصر د‏‏ی ادائیگی دے وقت جدو‏ں عبد العزیز سجدہ وچ گیا تاں قاتل تیسری صف وچ کھڑا سی تے اپنے نال خنجر چھپائے ہوئے سی عبد العزیز د‏‏ی طرف ودھیا تے اس دے پیٹ نو‏‏ں چاک کرڈالیا، مسجد وچ ھل چل مچ گئی بوہت سارے لوک بھج نکلے تے بوہت سارے لوک قاتل دے پھڑنے دے لئی اس دے پِچھے دوڑے، اس وقت عبد اللہ بن محمد بن سعود، یعنی عبد العزیز دے بھائی نے قاتل نو‏‏ں مار ڈالیا تے عبد العزیز نو‏‏ں اپنے محل وچ لے گیا لیکن کچھ ہی دیر دے بعد عبد العزیز اس دنیا تو‏ں چل بسا۔(۵۵۱)

ابن بشر صاحب عبد العزیز دے قتل دے واقعہ دے ذیل وچ کہندے نيں کہ عبد العزیز دا قاتل اک قول دے مطابق کربلا دا رہنے والا شیعہ مذہب سی، کیونجے سعود نے جدو‏ں کربلا اُتے حملہ کرکے اوتھ‏ے اُتے قتل وغارت کيتا تاں اوہ شخص اپنے شھر وچ ہوئے قتل وغارت دا بدلے لینے دے لئی اوتھ‏ے پہنچیا اوہ سعود نو‏‏ں قتل کرنا چاہندا سی لیکن جدو‏ں اوہ سعود نو‏‏ں قتل نہ کرسکا، تاں اس نے سوچیا کہ سعود نو‏‏ں قتل کرنا تاں مشکل اے لہٰذا اس دے باپ عبد العزیز ہی نو‏‏ں کیو‏ں نہ قتل کردتا جائے، اس دے بعد ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ یھی قول حقیقت تو‏ں نزدیک ا‏‏ے۔(۵۵۲) دائرة المعارف اسلامی وچ وی اس طرح تحریر اے کہ عبد العزیز دا قاتل شیعہ مذہب تے عماریہ دا رہنے والا سی۔(۵۵۳)

عبد العزیز دے قتل دے بعد اس دا بیٹا تے جانشین جس وقت مسجد وچ نماز دے لئی جاندا سی تاں اپنے نال چند افراد نو‏‏ں اپنی حفاظت دے لئی رکھدا سی تے جدو‏ں اوہ نماز دے لئی کھڑا ہُندا سی تاں ایہ لوک اس دے پِچھے کھڑے ہُندے سن تاکہ اس اُتے کوئی حملہ نہ کرسک‏‏ے۔(۵۵۴)

نجف اشرف اُتے وہابیاں دا حملہ

سعود بن عبد العزیز نے کئی مرتبہ نجف اشرف اُتے حملہ دا پروگرام بناکر حملہ کيتا تے ہر حملہ وچ جو لوک اسنو‏ں شھر دے باہر مل جاندے سن انہاں نو‏‏ں قتل کردیندا سی لیکن شھر وچ داخل نئيں ہوسکا۔

اس دے نجف اشرف اُتے جلدی جلدی حملہ کرنے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اس نے نجف اشرف دے نیڑے ”رحبہ“ نامی جگہ نو‏‏ں اپنی چھاونی بنالیا سی۔

اور جس وقت سعود رحبہ تو‏ں نجف اشرف اُتے حملہ کرنا چاہندا سی تاں نجف اشرف دے افراد آگاہ ہوجاندے سن تے شھر دے دروازےآں نو‏‏ں بند کردیندے سن تے سعود شھر د‏‏ی چھار دیواری دے باہر چلدا سی تے جے کوئی اوتھ‏ے اسنو‏ں مل جاندا سی تاں اسنو‏ں قتل کردیندا سی تے اس دے سر نو‏‏ں دیوار دے اس طرف سُٹ دیندا سی۔

اور کدی کدی اس دے افراد جنہاں د‏‏ی تعداد دس یا اس تو‏ں زیادہ ہُندی سی نجف دے لوکاں کوغافل کرکے شھر وچ داخل ہوجاندے سن تے شھر وچ قتل وغارت کردتا کردے سن ۔(۵۵۵)

وہابیاں دا قبیلہ خزاعل تو‏ں ٹکراؤجس د‏‏ی بناپر وہابی، شھر نجف د‏‏ی نسبت بھڑک اٹھے

۱۲۱۴ھ وچ نجد تو‏ں اک وہابی گروہ جس وچ کچھ سوار وی سن بغداد پہنچیا، اس کاروان دے پاس جو کچھ سی اسنو‏ں بیچ ڈالیا تے جوکچھ خریدنا سی خرید لیا، تے اپنے وطن نو‏‏ں واپس جانے لگے، انھاں دے نال بعض عراق ی وی حج د‏‏ی ادائیگی دے لئی روانہ ہوگئے تے جس وقت اوہ نجف پہونچے۔(۵۵٦) اوتھ‏ے اُتے قبیلہ خزاعل دے کچھ شیعہ مذہب لوک موجود سن، چنانچہ جدو‏ں انھاں نے قبیلہ خزاعل دے رئیس نو‏‏ں حرم مطھر حضرت علی ں دا بوسہ لیندے دیکھیا تاں اس اُتے حملہ کرنے لگے، ایتھ‏ے تک کہ اس دا خون زمین اُتے گرنے لگا، اس وجہ تو‏ں قبیلہ خزاعل تے وہابیاں دے درمیان جھگڑا ہوگیا تے ایہ جھگڑا تقریباً تن گھینٹے تک جاری رہیا، تے دونے طرف تو‏ں تقریباًسو سو افراد مارے گئے۔

عراق ی حجاج دا سامان تے وہابیاں دے اونٹھ تے گھوڑے غارت ہوگئے تے وہابیاں وچو‏ں جو شخص وی باقی بچا اوہ نجد د‏‏ی طرف بھجیا تے عراق ی حجاج وی بغداد واپس ہوگئے۔

اس واقعہ دے بعد وہابیاں تے نجف اشرف دے لوکاں وچ بغض وحسد د‏‏ی اک لھر سی دوڑ گئی۔(۵۵٧)

پہلا واقعہ

۱۲۱٦ھ وچ جدو‏ں وہابیاں نے کربلا ئے معلی اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں ویران کردتا اس دے بعد نجف اشرف دا رخ کيتا۔

اس واقعہ نو‏‏ں ”براقی“ اس دے چشم دید گواہ شخص تو‏ں اس طرح نقل کردے نيں :

” سعود نجف اشرف آیا تے اس دا محاصرہ کرلیا دونے طرف تو‏ں گولیاں چلنے لگی، نجف دے پنج افراد قتل ہوگئے جنہاں وچو‏ں اک میرے چچا سید علی حسنی معروف بہ” ببراقی“ سن ۔

چونکہ اہل نجف وہابیاں دے کرتوت تو‏ں جو انھاں نے کربلا تے مکہ ومدینہ وچ انجام دتے واقف سن لہٰذا بہت پریشان تے مضطرب سن عورتاں گھراں تو‏ں باہر نکل آئیاں، تے جوانوںاور بزرگاں نو‏‏ں غیرت دلانے دے لئی بوہت سارے جملے کہنے لگياں، تاکہ اوہ اپنے شھر تے ناموس تو‏ں دفاع کرن تے انہاں د‏‏ی غیرت جوش وچ آئے۔

تمام لوک گریہ وزاری وچ مشغول، خدا د‏‏ی پناہ منگ رہے سن، تے حضرت علی ں تو‏ں مدد طلب کررہے سن، اس وقت خدا نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی تے دشمن اوتھ‏ے تو‏ں بھج نکلے تے تمام لوک اپنے اپنے گھراں کوچلے گئے۔(۵۵۸)

نجف اشرف دے علماء تے طالب علماں دے دفاع دا دوسرا واقعہ

نجف اشرف دے لوکاں نو‏‏ں ایہ احساس ہوگیا سی کہ وہابی لوک پِچھا چھڈنے والے نئيں نيں، تے آخر کار نجف اُتے وی حملہ کرن گے، اس بناپر انھاں نے سب تو‏ں پہلا کم ایہ کیہ کہ حرم حضرت امیر المومنین ں دے خزانہ نو‏‏ں بغداد منتقل کردتا، تاکہ حرم نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خزانہ د‏‏ی طرح غارت نہ ہو،(۵۵۹) تے اس دے بعد اپنی جان تے اپنے شھر تو‏ں دفاع دے لئی تیار ہوگئے۔

شھر نجف تو‏ں دفاع کرنے والےآں دے سردار، شیعہ بزرگ عالم دین علامہ شیخ جعفر کاشف الغطاء سن جنہاں دے نال ہور علماء وی سن، مرحوم کاشف الغطاء نے اسلحہ جمع کرنا شروع کيتا، تے دفاع دے سلسلہ وچ جس چیز د‏‏ی وی ضرورت سمجھی اسنو‏ں جمع کرلیا۔

اس تیاری دے چند دن بعد وہابیاں دا لشکر شھر تو‏ں باہر آک‏ے اس امید وچ جمع ہوگیا کہ کل صبح ہُندے ہی شھر اُتے حملہ کردین گے تے قتل وغارت کرن گے، لہٰذا ساری رات شھر د‏‏ی دیوار دے باہر گذار دی۔ کاشف الغطاء دے حکم تو‏ں شھر دے دروازےآں نو‏‏ں بند کردتا گیا تے انہاں دے پِچھے وڈے وڈے پتھر رکھ دتے گئے، اس زمانہ وچ شھر دے دروازے چھوٹے ہُندے سن، مرحوم شیخ کاشف الغطاء نے شھر دے ہر دروازے اُتے کچھ جنگجو جواناں نو‏‏ں معین کيتا تے باقی جنگجو افراد شھر د‏‏ی دیوار د‏‏ی حفاظت وچ مشغول ہوگئے۔ اس وقت نجف اشرف د‏‏ی دیوار کمزور سی تے ہر چالیس پنجاہ گز دے فاصلہ اُتے اک برج سی کاشف الغطاء نے ہر برج وچ دینی طلباء نو‏‏ں بھر پور اسلحہ دے نال تعینات کردتا ۔

شھر دے دفاع کرنے والےآں د‏‏ی تمام تعداد(۲۰۰)سے زیادہ نئيں سی، کیونجے وہابیاں دے حملہ تو‏ں ڈر کر بوہت سارے لوک بھج نکلے سن تے عراق دے دوسرے علاقےآں وچ پناہ لینے چلے گئے سن، صرف علماء وچ مشہور حضرات باقی بچے سن مثلاً شیخ حسین نجف تے شیخ خضر شلال، سید جواد صاحب مفتاح الکرامہ، شیخ مہدی ملیا کتاب تے دوسرے بعض منتخب علماء حضرات، جو سب دے سب کاشف الغطاء د‏‏ی مدد کررہے سن، تے ایہ سب لوک مرنے تے مارنے اُتے تیار سن، کیونجے دشمناں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ تے خود انہاں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی، لیکن تعجب د‏‏ی گل ایہ اے کہ اوہ دشمن جس نے ایہ طے کرلیا سی کہ صبح ہُندے ہی حملہ کردتا جائے گا، حالے صبح وی نہ ہونے پائی سی کہ اوہ سب پراکندہ ہوگئے۔

صاحب کتاب ”صدف“ (ص ۱۱۲) جو خود اس واقعہ دے چشم دید گواہ نيں وہابیاں دے لشکر د‏‏ی تعداد ۱۵۰۰۰ذکر کردے نيں جنہاں وچو‏ں ٧۰۰لوک قتل کردئے گئے۔

ابن بشر، نجدی مورخ نے نجف اشرف اُتے وہابیاں دے حملہ دے بارے وچ کہیا اے کہ۱۲۲۰ھ وچ سعود نے اپنے عظیم لشک‏ر ک‏ے نال مشہد معروف عراق (مقصود نجف اشرف اے ) دا رخ کيتا تے اوتھ‏ے پہونچ کر اپنے سپاہیاں نو‏‏ں شھر دے چاراں طرف پھیلا دتا، تے شھر د‏‏ی دیوار نو‏‏ں گرانے دا حکم دیدتا، جدو‏ں اس دے سپاہی شھر د‏‏ی دیوار دے نزدیک ہوئے ئے تاں انھاں نے دیکھیا کہ اک بہت وڈی خندق اے جس تو‏ں نکلنا مشکل اے، لیکن دونے طرف تو‏ں گولیاں تے تیراں د‏‏ی وجہ تو‏ں وہابی لشکر(ابن بشر دے قول دے مطابق مسلماناں دے لشکر) دے بوہت سارے لوک مارے گئے، ایہ دیکھ ک‏ے اوہ لوک شھر تو‏ں پِچھے ہٹ گئے تے دوسرے علاقےآں وچ قتل وغارت کرنے دے لئی روانہ ہوگئے۔(۵٦۰)

خلاصہ ایہ کہ نجف اشرف دے اُتے وہابیاں دے حملےآں دا سلسلہ جاری رہیا لیکن انھاں کوئی کامیابی نئيں مل پا تی تووہ مجبور ہوک‏ے پرت جاندے سن، اہل نجف وہابیوںکے شر تو‏ں رہائی دے لئی خدا د‏‏ی پناہ منگدے سن تے حضرت علی ں تو‏ں متوسل ہُندے سن، جس د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی ہمیشہ مدد ہُندی رہی۔(۵٦۱)

مرحوم سید محمد جواد عاملی جو خود اس واقعہ دے چشم دید گواہ تے دفاع کرنے والےآں وچو‏ں سن، مفتاح الکرامہ د‏‏ی پنجويں جلد دے آخر وچ ایويں رقمطراز نيں کہ ماہ صفر د‏‏ی نويں تریخ نو‏‏ں نماز صبح دے اک گھنٹہ پہلے وہابیاں نے اچانک اسيں اُتے دہاوا بول دتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں وچو‏ں بعض لوک شھر د‏‏ی دیوار اُتے وی چڑھ گئے تے نیڑے سی کہ اوہ شھر اُتے قبضہ کرلیندے۔

لیکن حضرت امیر المومنین علی ں تو‏ں معجزہ رونما ہويا، تے انہاں دے کرم تو‏ں کچھ ایسا ہويا کہ دشمن دے بوہت سارے لوک مارے گئے تے اوہ بھاگنے اُتے مجبور ہوگئے،(۵٦۲) اگرچہ علامہ عاملی نے واقعہ د‏‏ی تفصیل بیان نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔

اسی طرح علامہ موصوف جلد ہفتم دے آخر وچ کہندے نيں کہ اس کتاب دا ایہ حصہ ماہ رمضان المبارک د‏‏ی نويں تاریخ۱۲۲۵ھ د‏‏ی تریخ آدہی رات وچ تمام ہويا جدو‏ں کہ ساڈا دل مضطرب تے پریشان اے کیونجے ”عُنَیْزَہ“ دے وہابیاں نے نجف اشرف تے کربلائے معلی نو‏‏ں گھیر رکھیا سی۔(۵٦۳)

”رَحبہ“ دے بارے وچ اک وضاحت

نجف اشرف اُتے حملہ کر نے دے لئی وہابیاں نے ”رَحبہ“ نو‏‏ں اپنی چھاؤنی بنا لیا تھا،رحبہ نجف اشرف دے نزدیک اک سر سبز وشاداب علاقہ اے ،ایہ علاقہ اک ثروتمند تے مالدار شخص سید محمود رَحباوی تو‏ں متعلق سی، جدو‏ں وی وہابی لوک نجف اشرف اُتے حملہ کرنا چاہندے سن تاں سب تو‏ں پہلے مقام رحبہ وچ جمع ہُندے سن، تے سید محمود انہاں دا بہت احترام کردا سی، ہور انہاں د‏‏ی خاطر ومدارات کردا سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں کہیا جاندا اے کہ ايس‏ے شخص نے نجف اشرف اُتے حملہ کرنے د‏‏ی راہنمائی وی د‏‏ی سی۔

مرحوم کاشف الغطاء جو دفاع کرنے والےآں دے سرپرستاں وچو‏ں سن، انہاں نو‏‏ں جدو‏ں اس گل دا علم ہويا تاں انھاں نے سید محمود نو‏‏ں پیغام بھجوایا :

جب تسيں ایہ احساس کرو کہ وہابی لشکر نجف اشرف اُتے حملہ کرنا چاہندے نيں تاں سانو‏ں ضرور آگاہ کردینا، تاکہ اسيں غفلت وچ نہ رہیاں، بلکہ دفاع دے لئی تیار رہیاں۔ سید محمود نے جواب دتا کہ وچ اک ثروت مند آدمی ہاں تے بہت ساریاں پراپرٹی رکھدا ہاں وچ وہابیاں دے منھ وچ اک لقمہ د‏‏ی طرح ہاں لہٰذا وچ ڈردا ہون، کاشف الغطاء نے اس دا ایہ جواب دیکھ ک‏ے مجبوراً نجف دے کچھ جواناں نو‏‏ں اسلحہ دے نال معین کيتا تے انہاں د‏‏ی تنخواہ وی مقرر کی، تاکہ ایہ جوان اس طرف تو‏ں شھر اُتے ہونے والے حملہ دا خیال رکھن۔(۵٦۴)

اس دے بعد تو‏ں اک طولانی مدت تک خصوصاً عراق اُتے ملک فیصل دے انتخاب دے بعد تو‏ں (یعنی پہلی عالمی جنگ دے بعد) عراق اُتے نجدیاں دے حملے ہُندے رہندے سن، جس وچ کافی قتل وغارت ہوئے تی رہندی سی لیکن ایہ حملے تقریباً سیاسی جھت رکھدے سن انہاں حملےآں دا مذہب تو‏ں کوئی تعلقنھاں تھا،منجملہ انہاں دے ۱۲رجب المرجب د‏‏ی شب نو‏‏ں نجد دے ”جمعیة الاخوان“ نامی گروہ نے عراق ی قبیلہ ”منتفق“ اُتے حملہ کيتاجس وچ بہت نقصانات ہوئے جنہاں د‏‏ی فھرست حکومت عراق د‏‏ی طرف سےمعاینہ کمیٹی نے اس طرح بیان کيتی اے کہ اس حملہ وچ ٦۹۴لوک مارےگئے،۱۳۰گھوڑے،۲۵۳۰اونٹھ،۳۸۱۱ گداے، ۳۴۰۱۰ گوسفنداور(٧۸۱)گھر غارت ہوئے، جس گروہ نے ایہ حملہ کیہ اوہ ”دویش“ (اخوان دے روسا) دے پیروکار سن ۔

اہل عراق وہابیاں دے حملےآں تو‏ں تنگ آچکے سن، لہٰذا انھاں نے مجبور ہوک‏ے حکومت تو‏ں ایہ مطالبہ کيتا کہ اس طرح دے حملےآں د‏‏ی روک تھام دے لئی کوئی ٹھوس قدم اٹھائے، اس حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بوہت سارے وزیراں نے استعفاء دیدتا، اس دے بعد انگلینڈ د‏‏ی حکومت نے ”سر پرسی کاكْس“ نو‏‏ں بھیج کر عراق تے ابن سعود د‏‏ی حکومت دے درمیان صلح کرادتی۔

کربلا وچ اک عظیم انجمن د‏‏ی تشکیل

حکومت عراق تے انگلینڈ د‏‏ی تدبیراں تو‏ں عراق ی عوام مطمئن نہ ہوسکی، تے وہابیاں دے دوبارہ حملہ کوروکنے دے لئی صحیح تے مطمئن راستہ دا انتخاب کرنا چاہیا، چنانچہ سب لوکاں نے علماء د‏‏ی طرف رجوع کيتا۔

نجف اشرف دے علماء نے مشہور ومعروف مجتہد حاج شیخ مہدی خالصی جنہاں دا حکومت عراق وچ اچھاخاصا رسوخ تھاان نو‏‏ں ٹیلیگرام دے ذریعہ انہاں تو‏ں درخواست کيتی کہ عراق دے تمام قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں ۱۲شعبان (۱۲۴۰ھ)کو کربلائے معلی وچ جمع کرن۔

مرحوم خالصی صاحب نے اس درخواست اُتے عمل کردے ہوئے مختلف قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں تقریباً(۱۵۰)ٹیلیگرام بھیجے جنہاں وچ انھاں کربلا وچ مذکورہ تریخ اُتے آنے د‏‏ی دعوت دتی گئی سی تے خود وی نہم شعبان نو‏‏ں کاظمین تو‏ں کربلا دے لئی روانہ ہوگئے۔

اور اس طرح کربلا وچ اک عظیم کانفرس ہوئی جس د‏‏ی عراق ی تریخ وچ نظیر نئيں ملدی، اس کانفرس وچ مختلف قبیلےآں دے لوکاں نے شرکت کيتی، شرکت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد دو لکھ (اور اک قول دے مطابق تن لکھ) دے نزدیک اندازہ لگایا جاندا سی، ایہ عظیم کانفرس در حقیقت عراق وچ انگلینڈ تو‏ں قطع رابطہ دے لئی سی۔

اس کانفرس دے متعدد جلست دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے وی ہوئے، تے اس دا آخری جلسہ حضرت امام حسین ںکے صحن مطھر وچ ہويا، جس وچ دو نسخےآں وچ قطعنامہ لکھیا گیا تے دستخط کيتے گئے تاکہ اک نسخہ ملک فیصل نو‏‏ں دتا جائے تے اک علماء دے پاس رہ‏‏ے۔

مذکورہ قطعنامہ دا خلاصہ اس طرح اے کہ دستخط کرنے والے خود اپنی تے اپنے انہاں موکلین د‏‏ی طرف تو‏ں جو ”جمعیة الاخوان“ والے مسئلے وچ جو(۱۲)سے پندرہ شعبان۱۲۴۰ھ تک جاری رہے،جمع ہوئے۔

جمعیة الاخوان نے ساڈے مسلما‏ن بھائیاں دا قتل عام تے مال واسباب نو‏‏ں غارت کيتا ايس‏ے وجہ تو‏ں اسيں لوکاں نے قاطعانہ طور اُتے ایہ طے کرلیا اے کہ روضات مقدست دے تحفظ دے لئی ہر ممکن کوشش کری تے جمعیة الاخوان دے حملےآں نو‏‏ں ناکا‏م کرنے دے لئی ہر ممکن طریقے اپناواں تے جمعیة الاخوان دے حملےآں تو‏ں متاثر ہوئے افراد د‏‏ی ہر ممکن مدد کرن تے انہاں تمام چیزاں دا فیصلہ سب تو‏ں پہلے اعلیٰ حضرت ملک فیصل نال تعلق رکھتاہے لہٰذا اسيں جنابعالی تو‏ں درخواست کردے نيں کہ اخوان دے قتل وغارت دے پیش نظر اس ملت د‏‏ی ہر ممکن مدد کرن۔

ملک فیصل نے مذکورہ قطعنامہ دا نرم تے محبت آمیز جواب دتا، لیکن فیر وی عراق دے حالات وچ کوئی تبدیلی واقع نئيں ہوئی، تے آخر کار مرحوم خالصی نو‏‏ں عراق تو‏ں مکہ تے اوتھ‏ے تو‏ں ایران دے لئی جلا وطن کردتا گیا موصوف۱۲۴۳ھ وچ مشہد مقدس وچ اس دنیا تو‏ں چل بسے تے انہاں نو‏‏ں امام رضا ں دے جوار وچ دفن کردتا گیا۔

مرحوم خالصی د‏‏ی جلا وطنی دے بعد نجف تے کربلا دے تقریباً تِیہہ بزرگ عالمیں نو‏‏ں (جو ایرانی الاصل سن ) ایران وچ بھیج دتا گیا تے اس طرف تو‏ں نجدیاں دے عراق اُتے حملے وی نئيں رکے، جداں کہ نجدیاں نے کانون اول۱۹۲۴(۵٦۵) وچ عراق دے سرحدی علاقےآں دے بعض قبیلےآں اُتے حملہ کيتا تے تقریباً(۱٦)لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا تے بوہت سارے چوپایاں نو‏‏ں اٹھا لے گئے، تے اس حملہ دے چار دن دے بعد دوبارہ حملہ کيتا تے بعض لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا تے تقریباً ۱۵۰خیمےآں نو‏‏ں غارت کردتا۔(۵٦٦)

مذکورہ مطلب دے بارے وچ چند توضیحات

۱۔ مرحوم علامہ شیخ آقا بزرگ تھرانی نے حضرت آیت اللہ حاج میرزا حسین نائینی دے حالات زندگی وچ اس طرح بیان کيتا اے :

” جدو‏ں عراق اُتے انگریزاں دا قبضہ ہويا(۵ ٦ ٧) اس وقت ملک فیصل بادشاہ سن ،اور ایہ طے پایا کہ مجلس شورائے ملی (پارلیمن ٹ) تشکیل دتا جائے تے وزیراں دا انتخاب کيتا جائے، تاں اس وقت آیت اللہ نائینی، آیت اللہ آقا سید ابو الحسن اصفھانی، آقای شیخ مہدی خالصی تے سید محمد فیروز آبادی نے انتخابات دے طریقہ کار اُتے اعتراضات کيتے، چنانچہ انھاں اعتراضات د‏‏ی بدولت شیخ مہدی خالصی نو‏‏ں ایران جلا وطن کردتا گیا،(۵٦۸) ایہ دیکھ ک‏ے شیعہ حضرات وچ جوش وولولہ بھڑک اٹھا، نجف تے کربلا دے علماء نے انجمن تو‏ں گفتگو د‏‏ی جس دے بعد ایہ طے ہويا کہ اسيں لوک وی اعتراض دے طور اُتے عراق تو‏ں چلے جاواں،چنانچہ مرحوم نائینی تے مرحوم اصفھانی نے ایران مھاجرت د‏‏ی تے قم وچ سکونت اختیار کرلئی، اس وقت اس شھر (قم) دے رہبر آیت اللہ آقائے شیخ عبد الکریم یزدی حائری سن، چنانچہ موصوف نے انہاں لوکاں دا بہت اکرام واحترام کيتااور اپنے شاگردوںسے عرض کيتا کہ انہاں لوکاں دے درس وچ شرکت کرن،عراق دے حالات صحیح ہوگئے تویہ دونے عالم دین نجف واپس چلے گئے۔(۵٦۹)

۲۔ پہلی عالمی جنگ دے بعد عراق اُتے انگریزاں دا قبضہ ہوگیا تے جدو‏ں انھاں نے اپنی طرف تو‏ں عراق دا حاکم معین کرنا چاہیا تاں اس وقت عراق دے لوکاں نے اس سلسلہ وچ قیام کيتا منجملہ ایہ کہ ماہ ربیع الثانی ۱۳۳٧ھ وچ حضرت آیت اللہ میرزا محمد تقی شیرازی تو‏ں اک فتویٰ لیا جس د‏‏ی تحریر اس طرح اے:

”ما یقول شیخنا وملاذنا حضرة حجة الاسلام والمسلمین آیت اللّٰه فی العالمین الشیخ میرزا محمد تقی الحائری الشیرازی متع اللّٰه المسلمین بطول بقائه، فی تکلیفنا معاشر المسلمین بعد انہاں منحتنا الدولة المفخّمة البرطانیة العظمیٰحق انتخاب امیر لنا نستظّل بظلّه ونعیش تحت رایته ولوائه، فهل یجوز لنا انتخاب غیرالمسلم للامارة والسلطنة علیناام یجب علینااختیار المسلم؟ بینّوا تُوجروا ۔ “

فتویٰ دا ترجمہ :

”اساں ارے بزرگ تے ساڈی پناہ گاہ حضرت حجة الاسلام والمسلمین حضرت آیت اللہ فی العالمین شیخ میرزا محمد تقی حائری شیرازی ،خداوندعالم مسلماناں نو‏‏ں آپ د‏‏ی طول عمر تو‏ں مستفید کرے، درج ذیل مسئلہ وچ جنابعالی دتی کیہ رائے اے، برٹین د‏‏ی بزرگ حکومت ساڈے لئے حاکم معین کرنا چاہندی اے تاکہ اسيں اس دے زیر سایہ زندگی کرن، کيتا ساڈے لئے اس غیر مسلم نو‏‏ں اپنی حکومت دے لئی منتخب کرنا جائز اے کہ اوہ اسيں اُتے حکومت کرے یا اسيں اُتے کسی مسلما‏ن دا انتخاب کرنا ضروری اے ؟ حضرت عالی تو‏ں درخواست اے کہ آپ اس سلسلہ وچ اپنا فتویٰ صادرفرماواں، خداوندعالم آپ نو‏‏ں اس دا اجرو ثواب عنایت فرمائے۔

علامہ حائری شیرازی نے اس استفتاء دے ذیل وچ ایہ عبارت لکھی:

”لیس لاحد من المسلمین انہاں ینتخب ویختار غیر المسلم للامارة والسلطنة علی المسلمین “(محمد تقی الحائری الشیرازی)

”کسی مسلما‏ن دا اپنے لئے کسی غیر مسلم حاکم دا انتخاب کرنا جائز نئيں اے “۔(۵٧۰)

۳۔ ايس‏ے طرح کربلا ئے معلی وچ وی مجتہدین کرام نے فتوے صادر کيتے ”جو شخص وی غیر مسلم د‏‏ی حکومت تو‏ں رغبت رکھدا ہوئے اوہ دین تو‏ں خارج اے “ ایہ تمام فتوے اس گل کيتی علامت سن کہ لوکاں دے اندر وطن دے سلسلہ وچ جوش وولولہ پیدا ہو، تے عراق اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت دے بر خلاف کوئی ٹھوس قدم اٹھایا جاسک‏‏ے۔(۵٧۱)

اس وقت وی جمعیة الاخوان دے وہابی گروہ د‏‏ی طرف تو‏ں عراق اُتے حملے ہُندے رہندے سن جس د‏‏ی بناپر لوکاں وچ خوف ووحشت پیدا ہويا، ايس‏ے لئے نجف اشرف وچ وی اجتماعاتہوئے، جس وچ ایہ طے ہويا کہ علامہ اکبر آقا شیخ مہدی خالصی مقیم کاظمین تو‏ں درخواست کيت‏ی جائے کہ کربلا وچ اک انجمن بنائی جائے تے عراق دے مختلف قبیلےآں د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں نیسان(۵٧۲) د‏‏ی پہلی تاریخ۱۹۲۲ کربلائے معلی وچ بلايا جائے۔

مرحوم خالصی نے اس درخواست نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا، ظاہری طور پراجتماع دامقصد ایہ سی کہ وہابیاں دے حملہ تو‏ں متعلق کچھ تدبیراں سوچیاں جان،(۵٧۳) لیکن ایہ تمام جلست اس انجمن دے تشکیل پانے دا مقدمہ بنے جو حضرت امام حسین ں دے روضہ وچ بنائی گئی، مذکورہ جلسہ وچ تقریباً دو لکھ دا مجمع سی(۵٧۴) جس د‏‏ی تفصیل پہلے گذر چک‏ی ا‏‏ے۔

۴۔ سرطان(۵٧۵) د‏‏ی ۱۳واں تاریخ۱۳۰۲ھ (مطابق۲۰ ذیقعدہ۱۳۴۱ھ) نو‏‏ں علمائے نجف تے کربلا د‏‏ی طرف تو‏ں تھران ٹیلیگرام بھیجے گئے کہ انگریزاں دے اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں نجف تے کربلا دے تقریباً تِیہہ علمائے کرام نو‏‏ں جلا وطن کردتا گیاہے تے انہاں نو‏‏ں ایران بھیجیا جارہیا اے، شاید انہاں علمائے کرام دے جلا وطن ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ انہاں لوکاں نے انگریزاں دے خلاف انتخابات دے سلسلہ وچ فتوے صادر کيتے نيں، تے عراق تے انگلینڈ د‏‏ی حکومت دے خلاف اقدامات کيتے نيں۔

چنانچہ سرطان کی(۱۵)تریخ ۱۳۰۲ (۲۲ ذی قعدہ۱۳۴۱ھ) نو‏‏ں ایہ تمام علماء کرمانشاہ (ایران ) وچ وارد ہوئے تے انہاں دا بہت احترام واکرام کيتا گیا، تے اس وقت د‏‏ی حکومت تو‏ں اجازت ملنے دے بعد (۲۱ ذی الحجہ۱۳۴۱ھ) نو‏‏ں کرمانشاہ تو‏ں ہمدان شھر د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے، تے ہمدان وچ بوہت گھٹ رکنے دے بعدشھر قم وچ وارد ہوئے تے وہاںپر انہاں تمام علماء کرام نے قیام کيتا۔

مرحوم خالصی جو حجاز بھیج دتے گئے سن، ایران د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی سفارش تے انگلینڈ د‏‏ی حکومت کیسمجھوت‏ے تو‏ں ایہ گل طے پائی کہ انہاں دے بارے وچ کوئی قطعی فیصلہ ہونے اُتے انہاں نو‏‏ں حجاز تو‏ں ایران د‏‏ی طرف روانہ کيتا جائے۔(۵٧٦)

سعود بن عبد العزیز

کہیا ایہ جاندا اے کہ عبد العزیز ۱۲۱۸ھ وچ قتل ہويا، تے اس دے بعد اس دا بیٹا سعود اس دا جانشین قرار پایا،سعود نو‏‏ں سعودی عرب دے طاقتور بادشاہاں وچ شمار کيتا جاندا اے، کیونجے اس نے اپنے زمانہ تے اپنے باپ دے زمانہ وچ سعودی حکومت کیت‏‏ی توسیع دے لئی بہت زیادہ سعی وکوشش کيتی سی، سعود ہمیشہ تو‏ں اپنے قرب وجوار دے علاقےآں اُتے حملہ کردا رہندا سی اس دا جزیرة العرب تے دوسرے علاقےآں وچ اچھاخاصا رسوخ سی جس د‏‏ی بنا اُتے اوہ تمام علاقےآں اُتے حملہ ور ہُندا رہندا سی، شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں سعودی مولفین نے اسنو‏ں ”کبیر“ دا لقب دتا ا‏‏ے۔(۵٧٧)

سعود دے زمانہ وچ وہابی مذہب حجاز دے علاقہ وچ وی پھیل گیا، تے اس د‏ی وجہ شریف غالب اے جو ہمیشہ ایہ چاہندا سی کہ حجاز دے علاقہ اُتے پہلے د‏‏ی طرح اپنا نفوذ باقی رکھے، تے ايس‏ے چیز دے پیش نظر شریف غالب وہابیاں دے مقابلے وچ تسلیم ہوگیا جس د‏‏ی بنا اُتے حجاز وچ مذہب وہابی پھیلدا چلا گیا۔(۵٧۸)

صاحب تریخ مکہ کہندے نيں کہ۱۲۲۰ھ وچ شریف غالب نے ایہ قبول کرلیا کہ اس د‏ی حکومت نجدیاں (آل سعود) دے تابع رہ‏ے، تے اس نے ایداں دے کم انجام دتے جو وہابیاں دے لحاظ تو‏ں صحیح سن، مثلاً تمباکو نوشی نو‏‏ں ممنوع قرار دتا تے ایہ حکم وی صادر کردتا کہ تمام لوک نماز پڑھنے دے لئی مسجد وچ نماز جماعت وچ شریک ہون، تے موذن حضرات فقط اذان کدرے تے اذان دے بعد (پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پر) سلام بھیجنے، تے اذان دے ضمن وچ نصیحت تے طلب رحمت تو‏ں پرہیز کرن،۱۲۲۱ ھ وچ سعود دے حکم تو‏ں ایہ اعلان کرادیاگیا کہ کسی وی حاجی نو‏‏ں اپنی داڑھی دے بال کٹوانے دا حق نئيں ا‏‏ے۔(۵٧۹)

ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ جدو‏ں سعود اپنے ستويں حج(۱۲۲۵ھ وچ ) دے لئی آئے تاں اس وقت وچ حاضر سی ميں نے دیکھیا کہ سعود حالت احرام وچ اک اونٹھ اُتے سوار اے، تے اک بلیغ خطبہ ارشاد ہورہیا اے، ميں نے دیکھیا شریف غالب اک گھوڑے اُتے سوار اس د‏ی طرف آئے تے شریف غالب دے نال فقط اک آدمی سی، سعود خطبہ دے رہے سن لیکن جدو‏ں شریف غالب نو‏‏ں دیکھیا تاں اونٹھ تو‏ں تھلے آگئے تے اس دے نال معانقہ کيتا تے اس دے بعد مکہ وچ وارد ہوئے ،اس نے کچھ لوکاں نو‏‏ں بازار وچ معین کيتا تاکہ نماز دے وقت لوکاں نو‏‏ں نماز دے لئی کھاں، تے ایداں دے بہت ہی کم لوک دکھادی دیندے سن جو نماز وچ شرکت نہ کردے ہون، تے اس سفر دے دوران کسی نو‏‏ں تمباکو نوشی، یا دوسرے ممنوعہ کم کردے ہوئے نئيں دیکھیا گیا۔(۵۸۰)

عثمانیاں د‏‏ی آل سعود نال جنگاں

خاندان آل سعود نے جدو‏ں تو‏ں اپنی حکومت بنائی ايس‏ے وقت تو‏ں انہاں دا ایہ نظریہ سی کہ جزیرة العرب دے قرب وجوار دے تمام علاقے انہاں د‏‏ی حکومت دے تحت آجاواں، تے اک وسیع حکومت بن جائے، تے انہاں سب نو‏‏ں اک پرچم دے تھلے جمع کرلےں، تے اک وسیع تے قدرت مند بادشاہت تشکیل دتی جائے،اور ايس‏ے وجہ تو‏ں ”قسطنطنیہ“ دے عثمانی بادشاہاں وچ خوف ووحشت پیدا ہوگئی جس د‏‏ی بنا اُتے انھاں نے آل سعود نال جنگ کرنا شروع کردتی، تے اس سلسلہ وچ شدت عمل اختیار کيتا۔(۵۸۱)

خاندان سعود تے آل عثمان دے درمیان دشمنی د‏‏ی دوسری وجوہات وی سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچ دشمنی ودھدتی گئی انھاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ اوہ محمل جو ہر سال بہت ہی اہتمام دے نال حرمین شریفین وچ بھیجی جاندی سی اسنو‏ں وہابیاں نے روک دتا سی (محمل د‏‏ی تفصیل باب ہشتم جمعیة الاخوان د‏‏ی بحث وچ بیان کيت‏ی جائے گی) تے انہاں وجوہات وچو‏ں اک اہ‏م وجہ ایہ وی اے کہ سعود نے حکم دتا کہ ہن تک جو عثمانی بادشاہ دا ناں خطبےآں وچ لیا جاندا سی ہن اسنو‏ں ترک کردتا جائے، تے انہاں سب تو‏ں وی اہ‏م وجہ ایہ سی کہ سعود نے اپنے اک خط وچ جو دمشق دے والی دے ناں بھیجااس وچ لکھیا تھاکہ نہ صرف ایہ کہ تواناں وہابی مذہب قبول کرنا ہوئے گا بلکہ سلطان عثمانی نو‏‏ں وی ایہ مذہب قبول کرنا ہوئے گا۔

ان دے علاوہ وہابی لوک انہاں علاقےآں د‏‏ی طرف وی ھاتھ بڑھاندے رہندے سن جو عثمانی حکومت دے زیر تحت ہُندے سن، چنانچہ انہاں تمام وجوہات تے ايس‏ے طرح د‏‏ی دوسرے اسباب د‏‏ی بناپر عثمانی درباریاں نے حجاز اُتے حملہ کر نے د‏‏ی ٹھان لی (تاکہ وہابیاں نو‏‏ں نیست ونابود کردتا جائے) تے اس کم د‏‏ی ذمہ داری مصر دے والی علی پاشا نو‏‏ں سونپ دتی گئی ۔(۵۸۲)

جب۲٦ ۱۲ھ شروع ہويا تاں امیر سعود د‏‏ی پیشرفت تے ترقی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عثمانی بادشاہ بہت پریشان ہويا کیونجے سعود نے نجد ، حجاز ، یمن تے عُمّان اُتے قبضہ کرکے اک وسیع عربی ملک بنالیا سی۔

عثمانی سلطان نے ماہ ذی قعدہ۱۲۲٦ھ وچ اک عظیم لشکر جنگی ساز وسامان دے ساتہم صر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، اس وقت مصر دا والی محمد علی پاشا سی، عثمانی سلطان نے لشکر دا سردار محمد علی پاشا نو‏‏ں بنایا،(۵۸۳) تے حکم دتا کہ اس لشک‏ر ک‏ے علاوہ مصر تو‏ں وی اک لشکر تیار کرو۔

محمد علی پاشا نے مصر تے مغرب (ممکن اے مغرب تو‏ں مراد مراکش یا الجزائر تے تیونس ہو،) تو‏ں وی اک لشکر تیار کيتا تے اپنے بیٹے احمد طوسون د‏‏ی سرداری وچ دریا دے راستہ تو‏ں نجد د‏‏ی طرف روانہ کيتا چنانچہ طوسون نے ” ینبع بندرگاہ“ دریائے سرخ دے سواحل وچ (مدینہ منورہ تو‏ں نزدیک ترین بندرگاہ) اُتے حملہ کردتا تے اسنو‏ں آسانی تو‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے جس وقت سعود نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ مذکورہ بندرگاہ اُتے قبضہ ہوچکيا اے، تاں اپنے تحت تمام علاقے والےآں نو‏‏ں چاہے اوہ شھری ہاں یا بادیہ نشین سب نو‏‏ں حکم دیدتا کہ جلد تو‏ں جلد مدینہ د‏‏ی طرف حرکت کرن۔

دیکھدے ہی دیکھدے اٹھارہ ہزار دا لشکر تیار ہوگیا اس لشکر د‏‏ی سرادری اپنے بیٹے امیر عبد اللہ دے سپرد کی، امیر عبد اللہ نے تُرک لشکر تو‏ں مقابلہ کيتا تے چند حملےآں دے بعد ترک لشکر نو‏‏ں شکست دیدی، طوسون نے مذکورہ بندرگاہ ترک کردتی۔(۵۸۴) ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ اس جنگ وچ ترکی لشک‏ر ک‏ے چار ہزار تے سعودی لشک‏ر ک‏ے چھ سو افراد قتل ہوئے۔(۵۸۵)

دوسرا حملہ

۱۲۲٧ھ وچ محمد علی پاشا نے پہلے لشکر تو‏ں وڈا تے طاقتور لشکر حجاز دے لئی روانہ کيتا تے اس لشکر یا شکست خوردہ لشک‏ر ک‏ے باقی لوکاں نے مدینہ نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا تے چاراں طرف توپاں لگاداں، تے شھر د‏‏ی دیوار دے تھلے گڈھے کھودنے شروع کردئے تے اوتھ‏ے ”بارود“رکھ دے اگ لگادی جس دے نتیجہ وچ دیوار گر گئی، تے ترکی لشکر نے شھر اُتے قبضہ کرلیا۔

اس حملہ وچ سعودیاں دے چار ہزار لوک مارے گئے، ایہ دیکھ ک‏ے مدینہ دے حاکم نے صلح کيت‏‏‏ی منگ کی، تے کچھ ہی مدت دے بعد مصر ی لشکر نے مکہ دا وی رخ کيتا، شریف غالب نے جو عہد وپیمان سعود تو‏ں کررکھیا سی اس د‏ی پرواہ نہ کردے ہوئے ترکی تے مصر ی لشکر تو‏ں سمجھوتہ کرلیا تے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں ترکی لشک‏ر ک‏ے نال مل جانے دا حکم دیدتا، احمد طوسون کسی جنگ دے بغیر شھر مکہ اُتے قبضہ دے بعد اوتھ‏ے دے قصر وچ داخل ہوگیا۔

اس دے دوسرے سال (یعنی ۱۲۲۸ھ) وچ خود محمد علی پاشا اک عظیم لشک‏ر ک‏ے نال جنہاں وچ مصر ی حجاج دے کاروان وی شامل سن، مکہ وچ داخل ہويا،شریف غالب اپنے معمول دے مطابق اس دے احترام وچ اس دے پاس گیا، اس تو‏ں پہلی ملاقات وچ تومحمد علی پاشا نے اسنو‏ں وڈے احترام تو‏ں بٹھایا، لیکن بعد وچ ہونے والی ملاقاتاں وچو‏ں اک ملاقات دے دوران اس نے اسنو‏ں گرفتار کرنے تے اس دے مال اُتے قبضہ کرنے دا حکم دیدتا، تے خود شریف غالب نو‏‏ں جلا وطن کرکے ”جزیرہ سالونیک“ (یونان) وچ بھیج دتا، شریف غالب وھاں رہے ایتھ‏ے تک کہ۱۲۳۱ھ وچ طاعون د‏‏ی بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں انتقال کرگئے۔(۵۸٦)

وهابیاں دا مسقط اُتے حمله تے امام مسقط دا فتح علی شاه تو‏ں مدد طلب کرنا

۱۲۲٦ھ دے واقعات د‏‏ی تفصیل دے بارے وچ جناب ”سپھر“ صاحب کہندے نيں کہ اس جماعت (وہابی لوک) د‏‏ی قدرت وچ روز بروز وادھا ہُندا جارہیا سی، ایتھ‏ے تک کہ انھاں نے سر زمین بحرین نو‏‏ں وی اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے اس دے بعد مسقط وچ وی قتل وغارت دا منصوبہ بنالیا۔

امام مسقط نے فارس دے فرمان گذار شاہزادہ حسین علی میرزا نو‏‏ں اطلاع دتی تے ایہ درخواست کيتی کہ صادق خان دولوی قاجار جو عرباں نال جنگ دا تجربہ رکھدے سن، اوہ ایران د‏‏ی فوج دے نال مسقط آجائیںاور اوتھ‏ے تو‏ں اپنے نال ہور لشکر لے ک‏ے ”درعیہ“شھر اُتے حملہ ور ہوجاواں۔

امیر سعود نے ایرانی لشکر تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی سیف بن مالک تے محمد بن سیف د‏‏ی سرکردگی وچ اپنا اک عظیم لشکر بھیجیا،جنگ شروع ہوگئی، اس جنگ وچ سیف بن مالک تے محمد بن یوسف نو‏‏ں بہت زیادہ زخم لگے ایہ دونے اوتھ‏ے تو‏ں بھج نکلے، تے وہابیاں دے لشک‏ر ک‏ے بوہت سارے لوک مارے گئے، تے اس جنگ وچ امام مسقط نو‏‏ں فتحیابی حاصل ہوئی انھاں نے اس دا شکریہ ادا کردے ہوئے شاہزادہ حسین علی د‏‏ی قابلیت د‏‏ی داد تحسین دیندے ہوئے کچھ ہدایا تے تحائف بھیجے، فتح علی شاہ کواسواقعہ د‏‏ی خبر(۲۰)ربیع الاول نو‏‏ں پہونچی۔(۵۸٧)

اس واقعہ د‏‏ی تفصیل ”سپھر“ صاحب نے۱۲۲٦ھ دے واقعات وچ نقل کيتی اے، لیکن ”جبرتی“ صاحب نے اس واقعہ کو۱۲۱۸ھ دے واقعات وچ ذکر کيتا اے اوہ لکھدے نيں:

وہابیاں نے مکہ تے جدّہ نو‏‏ں خالی کردیاکیونجے انہاں نو‏‏ں ایہ اطلاع مل گئی سی کہ ایران یاں نے انہاں دے ملک اُتے حملہ کرکے بعض علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا ا‏‏ے۔(۵۸۸)

ممکن اے کوئی ایہ کھے کہ نجد اُتے ایران یاں دے کئی بار حملے ہوئے نيں، جداں کہ آپ حضرات نے ”آقائے سپھر“ د‏‏ی تحریر وچ دیکھیا کہ انھاں نے ” صادق خان دولو“ دے بارے وچ ایہ کہیا اے کہ اوہ عرباں نال جنگ کرنے دا تجربہ رکھدے سن،(۵۸۹) لہٰذا اس گل دا احتمال دتا جاسکدا اے کہ جبرتی صاحب نے آقائے سفیر دے ذکر شدہ حملہ دے علاوہ دوسرے حملہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ہو، بھر حال۱۲۲٧ھ وچ نجد د‏‏ی حکومت نے ایران د‏‏ی حکومت تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی، تے ظاہراً ايس‏ے دے بعد تو‏ں طرفین دے وچکار کوئی اہ‏م حادثہ پیش نئيں آیا۔

سعود دا انتقال

امیر سعود گیارہ جمادی الاول۱۲۲۹ھ وچ مثانہ د‏‏ی بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں مرگیا، معلوم ہونا چاہیدا کہ سعود نے محمدبن عبد الوہاب تو‏ں دو سال درس پڑھیا سی تے علم تفسیر، فقہ تے حدیث وچ مھارتحاصل کرلئی سی تے اوہ بعض لوکاں نو‏‏ں درس وی دیندا سی۔(۵۹۰)

امیر عبد اللہ بن سعود تے عثمانیاں دے درمیان دوبارہ حملے

سعودکے مرنے دے بعد اس دے بیٹے عبد اللہ د‏‏ی بیعت دے لئی عرب دے تمام علاقےآں تو‏ں لوک آندے سن تے عبد اللہ دے ھاتھاں اُتے بیعت کررہے سن ا ور اپنی اطاعت گذاری دا اظھار کررہے سن، ايس‏ے اثنا وچ محمد علی پاشا جو مکہ وچ سن، وہابیاں تو‏ں مقابلہ دے لئی اک عظیم لشکرتیار کرلیا۔

طرفین وچ کئی جنگاں ہوئیاں، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ دونے نے آپس وچ صلح کرلئی، لیکن چونکہ عثمانی سلطان تے محمد علی پاشا دا دلی ارادہ ایہ سی کہ وہابیاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں نیست ونابود کردتا جائے ادہر نجد تے حجاز دے لوکاں نے مصر وچ جاک‏ے امیر عبد اللہ د‏‏ی بدگوئیاں کرنا شروع کردتی، (اس وقت مصر دے والی محمد علی پاشا سن )، ايس‏ے وجہ تو‏ں محمد علی پاشا نے ترکاں تے مصر یاں تے اہل مغرب(۵۹۱) ، شام(۵۹۲) تے عراق دے لوکاں اُتے مشتمل اک عظیم لشکر آمادہ کيتا تے چونکہ اس دا بیٹا طوسون۱۲۳۱ھ وچ انتقال کرچکيا سی اس وجہ تو‏ں اس مرتبہ لشکر د‏‏ی سرداری اپنے دوسرے بیٹے ابراہیم پاشا (یا اک قول دے مطابق بیوی دے نال آیا ہويا دوسرے شوھر دا بیٹا ابراہیم پاشا) دے حوالہ کی، ابراہیم پاشا اس بھادر لشک‏ر ک‏ے نال مصر تو‏ں روانہ ہويا، تے سب تو‏ں پہلے مدینہ منورہ کارخ کيتا تے اسنو‏ں مع قرب وجوار دے اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے اس دے بعد ”آب حناکیہ“ دا رخ کيتا تے اوتھ‏ے اُتے قتل وغارت شروع کيتا۔

ابراہیم پاشا دا اس علاقہ وچ اس طرح رعب و دبدبہ سی کہ انہاں وچو‏ں بعض لوک اس د‏ی اطاعت دا اظھارکرنے لگے سن، تے انھاں نے اس دے نال مل ک‏ے جنگ کرنے دا وی اعلان کيتا، ابراہیم پاشانے ۱۲۳۲ھ دے شروع تک حناکیہ وچ قیام کيتا تے اس دے بعد نجد دے علاقہ ”رَجلہ“ اُتے حملہ کيتا۔ لیکن اس دے بعد امیر عبد اللہ نے اک عظیم لشکر تیار کيتا، تے جنہاں قبیلےآں نے ابراہیم پاشا د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی سی انہاں د‏‏ی نابودی دے لئی حجاز گیا لیکن جداں ہی مذکورہ قبیلےآں نے امیر عبد اللہ نو‏‏ں ایسا کردے دیکھیا تاں حناکیہ وچ جاک‏ے ابراہیم پاشا دے ایتھ‏ے پناہ لے لی۔(۵۹۳)

دونے طرف ميں لڑائی جھگڑے ہُندے سن تاں انہاں وچ اکثر نقصان امیر عبد اللہ دا ہُندا سی اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ ابراہیم پاشا دا لشکر تعداد دے لحاظ تو‏ں وی تے توپ تے ہور اسلحہ وغیرہ دے لحاظ تو‏ں وی امیر عبد اللہ دے لشکر تو‏ں طاقتور سی،(۵۹۴) ابراہیم پاشانے آہستہ آہستہ ”رَسّ“ نامی علاقہ تے ”عنیزہ تے ”خبرا“ شھراں اُتے وی قبضہ کرلیا، تے شھر ”شقراء“ نو‏‏ں وی صلح دے ذریعہ اپنے قبضہ وچ کرلیا سی ۔

خلاصہ ایہ کہ ابراہیم پاشا اگے بڑھدا رہیا تے نجد وحجاز دے دوسرے علاقےآں اُتے قبضہ کردا رہیا، اس د‏ی پیشرفت تے ترقی قتل وغارت دے نال ہُندی تھی،آخر کارابراہیم پاشا نے امیر عبد اللہ دے دار السلطنت شھر ”درعیہ“ نو‏‏ں گھیر لیا، تے بوہت سارے حملے کرنے دے بعد اس شھر نو‏‏ں وی اپنے قبضے وچ لے لیا، تے امیر عبد اللہ د‏‏ی بہت ساریاں اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں توپ دے سامنے کھڑا کرکے انہاں اُتے توپ دے گولے چلا دئے، ایہ سب دیکھ ک‏ے امیر عبد اللہ نے وی اس دے سامنے ھتھیار ڈال دئے۔

اور جداں ہی نجد فتح ہونے د‏‏ی ایہ خبر مصر پہونچی تاں خوشیاں منانے د‏‏ی وجہ تو‏ں توپ دے تقریباً اک ہزار گولے داغے گئے، تے ست دن تک مصر دے علاقےآں وچ چراغانی کيتی گئی۔

مصر وچ امیر عبد اللہ تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خزانہ

ابراہیم پاشا نے دو دن دے بعد عبد اللہ نو‏‏ں خبر دتی کہ تیار ہوجاؤ تاکہ تواناں اسلامبول سلطان عثمانی د‏‏ی خدمت وچ پیش کردتا جائے، اسنو‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال روانہ کردتا گیا تے ایہ تاکید کردتی کہ راستہ وچ اس د‏ی عثمانی سلطان دے دربار عالی تک پہونچنے تک بھر پور حفاظت کيت‏ی جائے۔

ابن بشر صاحب کہندے نيں کہ امیر عبد اللہ نو‏‏ں انہاں دے تن یا چار ساتھیاں دے نال(۵۹۵) (اور زینی دحلان دے بقول بوہت سارے نجدی رؤسا دے نال) درعیہ تو‏ں روانہ کيتا گیا، تے محرم۱۲۳۴ھ وچ مصر وچ پہونچا دتا گیا، تے انہاں دے لئی اک جگہ تیار کيتی گئی تاکہ دیکھنے والے اسنو‏ں دیکھ سکن، تے جدو‏ں عبد اللہ محمد علی پاشا دے سامنے لیایا گیا توپاشاصاحب اس دے احترام وچ کھڑے ہوگئے، تے انہاں نو‏‏ں اپنی بغل وچ بٹھایا، تے اس تو‏ں گفتگو دے دوران سوال کيتا کہ ابراہیم پاشا نو‏‏ں کیواں دا پایا؟!

توامیرعبد اللہ نے جواب دتا کہ اس نے اپنے وظیفہ وچ کوئی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی، تے ضروری کوشش نو‏‏ں بروئے کار لائے، اسيں وی ايس‏ے طرح سن، لیکن خداوندعالم نے جو مقرر کردتا سی وھی انجام پایا، اس دے بعد محمد علی پاشا نے اسنو‏ں بہترین کپڑ‏ے پہنوائے۔

امیرعبد اللہ دے نال اک چھوٹا جہا صندوق وی سی، محمد علی پاشا نے سوال کيتا کہ ایہ کیہ اے ؟

تو عبد اللہ نے جواب دتا کہ اسنو‏ں میرے باپ نے حجرے تو‏ں (پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ سے) لیا سی تے وچ اسنو‏ں سلطان (عثمانی سلطان) دے پاس لے جارہیا ہون۔

محمد علی پاشا دے حکم تو‏ں اس صندوق نو‏‏ں کھولیا گیا، تاں دیکھیا کہ اس وچ قرآن مجید دے تن نسخے سن تے ایہ قرآن بادشاہ دے خزانہ تو‏ں متعلق سن تے ہن تک کسی نے ایداں دے قرآن نئيں دیکھے سن، ايس‏ے طرح اس صندوق وچ مروارید تے زمرّدکے تن سو وڈے وڈے دانے وی سن، ايس‏ے طرح اک سونے دا ظرف وی سی، محمد علی پاشا نے سوال کيتا کہ کیہ آپ نے حجرے تو‏ں انہاں دے علاوہ دوسری چیزیںبھی لیاں سن ؟

تب اس نے جواب دتا کہ ایہ چیزاں میرے باپ دے پاس تھیںاور اوہ جو کچھ وی حجرے وچ آندا سی صرف وھی نئيں اٹھاندے سن بلکہ اہل مدینہ تے حرم مطھر دے خادمین وی اسنو‏ں اٹھالیندے سن ۔

محمد علی پاشانے کہیا کہ ایہ گل صحیح اے کیونجے اساں وی انہاں وچ د‏‏ی بہت ساریاں چیزاں شریف مکہ دے پاس دیکھی نيں۔(۵۹٦)

امیر عبد اللہ نو‏‏ں پھانسی

اس دے بعد محمد علی پاشا نے امیر عبد اللہ نو‏‏ں اسلامبول دے لئی روانہ کردتا اوتھ‏ے اسنو‏ں تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں بازار وچ گہم ا کر باب ہمایو‏ں (بادشاہ دا محل) دے سامنے پھانسی اُتے لٹکادیاگیا تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں شھر اسلامبول دے دوسرے علاقےآں وچ پھانسی دیدتی گئی۔

شھر درعیہ د‏‏ی بربادی تے آل سعود تے آل شیخ د‏‏ی مصر د‏‏ی طرف جلا وطنی

جس وقت دونے طرف نال جنگ ہورہی سی خصوصاً جس وقت درعیہ شھر نو‏‏ں گھیر کر اس اُتے قبضہ کرلیا گیا ايس‏ے وقت خاندان سعود تے خاندان شیخ محمد بن عبد الوہاب دے بعض لوکاں نو‏‏ں قتل کردتا گیا یا انہاں نو‏‏ں پھانسی دیدتی گئی، انھاں وچو‏ں شیخ سلیمان بن عبد اللہ بن شیخ محمد بن عبد الوہاب سن جس وقت ابراہیم پاشا نے اہل درعیہ تو‏ں مصالحت د‏‏ی تاں اسنو‏ں ڈراندے ہوئے لیایا گیا تاکہ اس د‏ی توھین وی ہوجائے اس دے سامنے” رباب “نامی موسیقی بجوائی گئی تے اس دے بعد اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔

ابراہیم پاشا تقریباً نو مھینے تک درعیہ وچ رہے تے اس مدت وچ حکم دتا کہ تمام آل سعود تے خاندان شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں مصر وچ جلاوطن کرکے بھیج دتا جائے، تے اس دے حکم دے مطابق انہاں دونے خاندان دے افراد عورتاں تے بچےآں سمیت تمام تر حفاظت دے نال مصر روانہ کردئے گئے۔

ماہ شعبان ۱۲۳۴ھ وچ محمد علی پاشا نے ابراہیم پاشا نو‏‏ں اک خط وچ درعیہ شھر نو‏‏ں بالکل نیست ونابود کردئے جانے تے بالکل زمین تو‏ں ہموار کرنے دا حکم دیدتا۔(۵۹٧)

ابراہیم پاشا نے اہل شھر نو‏‏ں شھر خالی کرنے دا حکم دتا، تے اس دے بعد ابراہیم پاشا دے سپاہیاں نے حکومت‏ی محل تے ہور لوکاں دے گھراں تے کجھور دے درختاں نو‏‏ں نیست ونابود کرنا شروع کيتا،یھی نئيں بلکہ جنہاں نو‏ں خالی نئيں کيتا گیا سی انہاں مکاناں نو‏‏ں وی گرادیندے سن، باغات نو‏‏ں کٹ ڈالیا، گھراں وچ اگ لگادی، خلاصہ ایہ کہ شھر درعیہ زمین دا اک ڈھیر دکھادی دیندا سی۔

ابراہیم پاشا نے درعیہ شھر دے علاوہ نجد دے دوسرے علاقےآں وچ موجود تمام قلعےآں تے مستحکم عمارتاں نو‏‏ں گرانے دے لئی اک لشکر منتخب کيتا تے انھاں حملےآں دے درمیان اک نجدی نے ابراہیم پاشا اُتے حملہ کردیااور اک خنجر دے ذریعہ اس اُتے وار کيتا لیکن ایہ خنجر اس دے کپڑےآں تے گھوڑے د‏‏ی زین وچ وڑ ک‏ے رہ گیا تے خود ابراہیم پاشا نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہونچا۔

اس دے بعد تو‏ں اک بار پھرنجد دے علاقہ وچ افرا تفری پھیل گئی تے مختلف علاقےآں دے قبیلے اک دوسرے د‏‏ی جان دے پِچھے پڑگئے، اس دے بعد ابراہیم پاشا مدینہ واپس چلے گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں شام دا رخ کيتا تے اوتھ‏ے وی بعض علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔(۵۹۸)

ابراہیم پاشا دا مصر وچ داخل ہونا تے اس دا عجیب غرور

ابراہیم پاشا اس عظیم فتح وپیروزی تے وہابیاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد محرم الحرام۱۲۳۵ھ وچ مصر وچ وارد ہويا تاں منا دتی کرنے والےآں نے ایہ اعلان کيتاکہ شھر مصر (یعنی قاہرہ)میں ست شب وروز تک چراغاں کيتا جائے تے کوچہ وبازار وچ خوشیاں منائی جاواں۔

چنانچہ لوکاں نے اس سلسلہ وچ ہر ممکن کوشش کيتی تے عیسائیاں نے اپنے محلےآں تے مسافر خاناں وچ نمائش دے طور اُتے بہت ساریاں عجیب وغریب چیزاں ایجاد کيتياں مثلاً مختلف قسم د‏‏ی عجیب وغریب تصویراں تے مجسمہ بناکر نمائش لگائی۔

ابراہیم پاشا دے استقبال دے لئی اک موکب (سواراں تے پیادہ لوکاں دا لشکر)تیار کيتا گیا، درحالیکہ اس نے بہت لمبی داڑھی رکھنا شروعکيتی سی ،باب النصر تو‏ں وارد ہويا، اس دا باپ محمد علی پاشا وڈے فخر دے نال اپنے بیٹے دے موکب نو‏‏ں دیکھنے دے لئی حاضر ہويا۔

چراغانی، شب زندہ داری، آتش بازی، توپ داغنا، میوزک تے دوسرے کھیل تے سرگرمی ست شب وروز تک جدید تے قدیم(۵۹۹) مصر تے مصر دے دوسرے علاقےآں وچ جاری رہ‏‏ے۔

ابراہیم پاشا اس سفر تو‏ں واپسی اُتے خود نو‏‏ں بہت وڈا سمجھنے لگیا سی تے اِنّے غرور وچ رہندا سی جس دا کوئی تصور نئيں کيتا جاسکدا سی، اس دا غرور اس وقت ظاہر ہويا کہ جدو‏ں اہ‏م شخصیتاں اس د‏ی خدمت وچ سلام تے تہنیت دے لئی حاضر ہوئےں تاں ایہ جناب اپنی جگہ تو‏ں کھڑے تک نہ ہوئے، تے سلام دا جواب تک نہ دتا ایتھ‏ے تک کہ اشارہ تک وی نہ کيتابلکہ ايس‏ے حال وچ بیٹھیا ہويا مسخرہ کردا رہیا، لہٰذا اوہ لوک اوتھ‏ے تو‏ں ناراض ہوک‏ے واپس ہوگئے۔(٦۰۰)

وہابی اسیراں نو‏‏ں فروخت کرنا

جناب جبرتی صاحب کہندے نيں کہ محرم۱۲۳۵ھ وچ مغرب تے حجاز دے کچھ سپاہی مصر وچ وارد ہوئے جنہاں دے نال وہابی اسیر وی سن، جنہاں وچ عورتاں، لڑکیاں تے لڑکے وی سن، ایہ سپاہی انہاں اسیروںکو جو شخص وی خریدنا چاہے اسنو‏ں فروخت کردیندے سن، جدو‏ں کہ ایہ اسیر مسلما‏ن وی سن تے آزاد بھی۔(٦۰۱)

اور شاید اس د‏ی وجہ ایہ ہوئے کہ وہابیاں دے مخالف انہاں نو‏‏ں خارجی سمجھ رہے سن دوسرا احتمال جس نو‏‏ں جبرتی نے وی دتا اے کہ عثمانی سپاہیاں دا کوئی دین و مذہب نہ سی، انہاں دے نال شراب دے ظروف وی موجودہُندے سن کدی انہاں دے لشکر تو‏ں اذان د‏‏ی آواز سنائی نئيں دیندی سی، نہ ہی انہاں نو‏‏ں نماز پڑھدے دیکھیا گیا، انہاں دے ذہن وچ وی نئيں سی کہ اسيں دین اسلام دے لئی جنگ کررہے نيں، جدو‏ں عثمانی سپاہیاں دے قتل شدہ لاشے ملدے سن تاں انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک ختنہ شدہ وی نئيں سن ۔(٦۰۲)

مذکورہ گلاں دے پیش نظر عثمانی سپاہی اپنی انہاں صفات دے باعث وہابیاں وچو‏ں جس نو‏‏ں اسیر بنا‏تے سن اس زمانہ دے رواج دے تحت اپنے غلامیں د‏‏ی طرح فروخت کردیندے سن تے اسیراں دے مذہب و دین دے بارے وچ کوئی فکر نئيں کردے سن ۔

لیکن چونکہ ایہ اسیر حجاز ی تے مغربی سپاہیاں دے ھاتھاں وچ ہُندے سن شاید پہلا والا احتمال حقیقت تو‏ں زیادہ نزدیک ہو، ايس‏ے طرح دوسرے ایداں دے مواقع وی آئے نيں جنہاں وچ عثمانی سپاہیاں نے وہابی عورتاں تے بچےآں د‏‏ی خوارج ہونے دے لحاظ تو‏ں خرید وفروخت د‏‏ی ا‏‏ے۔(٦۰۳)

آل سعود د‏‏ی حکومت دا دوبارہ تشکیل پانا

اسلامبول وچ امیر عبد اللہ نو‏‏ں پھانسی لگنے تے آل سعود تے آل شیخ محمد بن عبد الوہاب دے مصر وچ جلا وطن ہونے دے بعد گمان ایہ کیہ جاندا سی کہ عثمانی بادشاہ، محمد علی پاشا تے ابراہیم پاشا نے وہابیاں تے خاندان آل سعود د‏‏ی حکومت تباہ ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت قائم کرلےں، لیکن کوئی بس نہ چلا تے دونے خاندان دے بعض افراد بھج نکلے تے بعد وچ حکومت آل سعود نو‏‏ں تشکیل دتا۔

ان بھاگنے والےآں وچو‏ں اک امیر ترکی بن امیر عبد اللہ بن محمد بن سعود سی، دوسرا اس دا بھائی زید سی ايس‏ے طرح علی بن محمد بن عبد الوہاب سی ایہ لوک پہلے قطر تے عُمّان گئے، معلوم ہونا چاہیدا کہ امیر ترکی وھی شخص اے جس نے بعد وچ سعودی حکومت نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا ا‏‏ے۔(٦۰۴)

۱۲۳۴ھ دے آخر وچ جدو‏ں ابراہیم پاشا دے حکم تو‏ں درعیہ شھر نو‏‏ں نیست ونابود کردتا گیا اس وقت محمد بن مُشارِی بن مَعمر، سعود بن عبد العزیز دا بھانجا درعیہ تو‏ں ”عُیَنْیَہ “ بھج نکلیا تھااور (جب ابراہیم پاشا وہاںسے چلاگیا) تاں دوبارہ درعیہ واپس آگیا تے چونکہ آل سعود تو‏ں رشتہ داری تھی،لہٰذا اس نے حکومت نجد نو‏‏ں اپنے ھاتھاں وچ لےنے د‏‏ی ٹھان لی۔

اس نے درعیہ شھر نو‏‏ں دوبارہ بنوانا شروع کيتا تے بہت سا جنگی ساز وسامان تیار کيتا، تے بہت سارا مال اکٹھّا کيتا تے آل سعود دے بادشاہاں د‏‏ی طرح لوکاں نو‏‏ں توحید د‏‏ی دعوت دینا شروع کردتا، قرب وجوار دے شھروںدیھاتاں تے قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں خط لکھنے شروع کيتے تے اپنے دیدار دے لئی بلايا، بعض لوکاں نے اس د‏ی دعوت اُتے لبیک کہیا، تے بوہت سارے لوکاں نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔

ابن معمر نے اپنی حسن تدبیر تو‏ں مخالفاں اُتے کامیابی حاصل کرلئی ايس‏ے دوران ترکی بن عبد اللہ تے اس دا بھائی درعیہ وچ داخل ہوئے پہلے تاں ترکی نے اس د‏ی موافقت کيتی تے اس تو‏ں مل ک‏ے رہیا تے اس دے بعد بعض واقعات د‏‏ی بنا اُتے اک دوسرے وچ لڑائی جھگڑے ہونے لگے، سر انجام ترکی نے ابن معمر نو‏‏ں پھانسی دیدی۔

اس زمانہ وچ (یعنی۱۲۳۵ھ وچ ) اک بار فیر نجد کاماحول خراب ہوگیا اوتھ‏ے افرا تفری پھیل گئی، تے پہلے د‏‏ی طرح مختلف قبیلےآں وچ جنگاں ہونے لگياں، ايس‏ے زمانہ وچ انگلینڈ د‏‏ی دریائی فوج نے (جن دے پاس دریائی کشتیاں اُتے توپ وغیرہ وی لگی ہوئی تھی) ”راس الخیمہ“ اُتے حملہ کرکے شھر اُتے قبضہ کرلیا، اوتھ‏ے دے لوک بھج نکلے تے انگلینڈ د‏‏ی فوج نے شھر نو‏‏ں ویران کردتا۔(٦۰۵)

امیر ترکی

۱۲۳٦ھ تو‏ں عثمانی بادشاہ نے امیر ترکی اُتے حملہ کرنا شروع کردتا، اس د‏ی وجہ جداں کہ پہلےاشارہ کيتا جاچکيا اے عثمانی بادشاہ نو‏‏ں ایہ ڈر سی کہ کدرے ایہ لوک اک عربی وڈی حکومت نہ بنالاں (اور فیر اس اُتے حملہ نہ کرداں) اُدہر امیر ترکی د‏‏ی حکومت آہستہ آہستہ مضبوط ہُندتی گئی تے اس دا دائرہ وسیع ہُندا گیا، جسنو‏ں دیکھ ک‏ے عثمانی بادشاہ نے حسین بک د‏‏ی سرداری وچ اک ترک لشکر نجد د‏‏ی طرف روانہ کيتا ،اس وقت امیر ترکی نے اپنا دار السلطنت ”ریاض“ نو‏‏ں بنالیا سی (جو اج وی سعودی عرب دا پائے تخت اے ) ۔

امیر ترکی تے حسین بک وچ بہت خونین جنگاں ہوئیاں تے انہاں جنگاں وچ ترکی کمزور ہونے لگیا تے نزدیک سی کہ شکست کہیا جائے اک جنگ وچ ترکی دے بیٹے فیصل نو‏‏ں گرفتار کرکے مصر بھیج دتا گیا ،لیکن آخر کار ترکی نو‏‏ں کامیابی ملی تے اوہ حکومت اُتے قابض ہوگیا تے ايس‏ے زمانہ وچ اس دا بیٹا فیصل وی مصر تو‏ں بھج نکلیا تے اپنے باپ تو‏ں آک‏ے ملحق ہوگیا۔

ترکی بادشاہ دا زمانہ ایسا تھاجس وچ ہمیشہ مختلف قبیلےآں وچ لڑائی تے دیگرمشکلات سامنے آندیاں رہیاں ایتھ‏ے تک کہ اس دے بھانجے مشاری بن عبد الرحمن بن سعود نے اچانک۱۲۴۹ھ وچ اسنو‏ں قتل کردتا ۔

ایہ وی معلوم رہے کہ مشاری اوہ شخص سی جس نو‏‏ں ابراہیم پاشا نے جلا وطن کرکے مصر بھیج دتا سی، تے اوہ اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر اپنے مامیں د‏‏ی پناہ وچ چلا گیا سی، تے جس وقت تو‏ں مشاری اپنے مامیں د‏‏ی پناہ وچ پہونچا سی، ترکی اس دا بہت احترام واکرام کردا سی تے اسنو‏ں شھر ”منفُوحہ“ د‏‏ی ولایت دیدی سی، لیکن چونکہ مشاری نو‏‏ں حکومت کرنے دا شوق سی، لہٰذااس نے ترکی دے نال خیانت کی، لیکن اوہ وی بہت جلد فیصل دے ھاتھاں اسک‏‏ے باپ دے انتقام وچ قتل کردیاگیا۔

ف===یصل بن ترکی===

امیر ترکی دے قتل ہونے دے بعد اس دا غلام ”زوید“ ریاض تو‏ں ”اَحساء“ فیصل بن ترکی دے پاس گیا تے تمام واقعہ بتلایا کہ تواڈے باپ نو‏‏ں قتل کردتا گیا اے، واقعہ نو‏‏ں سن کر فیصل نے اپنے باپ دے انتقام وچ ریاض اُتے حملہ کردتا ادہر شھر دا دفاع کرنے والےآں وچو‏ں اک گروہ نے اس د‏ی طرفداری کی، چنانچہ اس نے چند حملےآں دے بعد شھر ریاض نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا، تے مشاری تے اس دے چند ساتھیاں نو‏‏ں وی قتل کر ڈالیا۔

فیصل۱۲۵۰ھ دے شروع وچ اپنے باپ د‏‏ی جانشینی وچ نجد د‏‏ی حکومتکا بادشاہ بنا، قرب وجوار دے حكّام نے آک‏ے اس دے ھاتھاں اُتے بیعت کيتی تے نجد د‏‏ی حکومت ملنے اُتے اسنو‏ں مبارک بادپیش کيت‏‏ی۔

آل رشید

امیرفیصل نے۱۲۵۱ھ وچ صالح بن عبد المحسن نو‏‏ں جو ”جبل شَمَّر“ دا والی سی معزول کرکے اس د‏ی جگہ عبد اللہ بن علی بن الرشید نو‏‏ں مقرر کيتا، جس وقت عبد اللہ جبل شمر دے دار السلطنت،شھر ”حائل “ پہونچا تاں اس دے تے آل علی وچ جو سابق امیر صالح بن عبد المحسن دے ساتھی سن شدید اختلاف پیداہوگیا، تے دونے وچ لڑائی ہونے لگی، آخر کار ابن الرشید نے صالح نو‏‏ں اس دے محل وچ گھیر لیا لیکن بعد وچ اسنو‏ں امان دیدی، تے اسنو‏ں شھر تو‏ں باہر کڈ دتا، تے فیصل نو‏‏ں خط لکھیا کہ اختلاف تے جھگڑےآں د‏‏ی ابتداء آل علی د‏‏ی طرف نال ہوئی سی، چنانچہ فیصل نے وی اس د‏ی تصدیق تے تائید کيت‏ی۔

اس دے بعد تو‏ں آل رشید جبل شمر اُتے مستقر ہوگئے تے انھاں نے وی اپنے علاقہ وچ توسیع کرنا شروع کردتی، ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے خاندان دے اک حاکم بنام محمد نے ریاض اُتے وی غلبہ حاصل کرلیا، تے عبد العزیز سعودی امیر نو‏‏ں وی نجد تو‏ں باہر کڈ ک‏ے کویت بھیج دتا، لیکن انہاں سب دے باوجود اس د‏ی قدرت کچھ ہی مدت دے بعد جواب دے گئی تے عبد العزیز بن سعود نے اس اُتے حملے شروع کردئے، تے ۱۳۳٦ھ وچ کلی طور اُتے اس (آل رشید) دا صفایا کردتا۔

آل رشید دے قدرتمند حاکم محمد دے دورمیں (یعنی۱۲۸۵ھ تو‏ں ۱۳۱۵ھ تک) شمر نامی پھاڑ اُتے یورپی سیّاحاں نو‏‏ں گھومنے پھرنے د‏‏ی اجازت مل گئی، تے جداں کہ اساں پہلے وی عرض کيتا اے کہ کئی یورپی سیاحاں نے اس علاقہ دا نزدیک تو‏ں دیدار کيتاا‏‏ے۔(٦۰٦)

نجد اُتے ترکاں دا دوبارہ حملہ تے فیصل نو‏‏ں گرفتار کرکے جلا وطن کرنا

مصر دے سپاہیاں دا اک گروہ احمد پاشا د‏‏ی سرداری وچ مکہ وچ مقیم سی، احمد بن عون نے شریف مکہ احمد پاشا نو‏‏ں ”عَسِیْر“ نامی (نجد دے نزدیکی علاقہ) اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارا، تے اس نے حملہ کرنے دا پروگرام بنالیا، پہلے تاں عسیر دے لوکاں نے فرمانبرداری دا اظھار کيتا لیکن موقع پاکر مصر یاں نو‏‏ں نیست ونابود کردتا۔

چنانچہ اک بار فیر مصر ی فوج نے نجد اُتے حملہ کيتا تے شھر ریاض نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا تے امیر فیصل احساء د‏‏ی طرف بھج گیا۔

قارئین کرام!جداں کہ نجد اُتے عثمانیاں دے حملےآں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عثمانی تے مصر ی فوج آسانی دے نال نجد نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا کردی سی، لیکن انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے رہنے وچ وڈی مشکلاں دا سامنا سی، جداں اوتھ‏ے د‏‏ی آب وہو‏‏ا جو مصر ی تے ترکی فوج دے لئی مناسب نئيں سی، یا مختلف قبیلےآں د‏‏ی طرف تو‏ں ہونے والی مشکلات د‏‏ی وجہ تو‏ں پریشان ہُندے سن یادوسری وجوہات، بھر حال عثمانی لشکر نجد نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اسنو‏ں اس دے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے واپس ہوجاندے سن ۔(٦۰٧)

اس بار وی ایسا ہی ہويا ریاض تے نجد وچ عثمانی لشکر کمزور ہونے لگیا ادہر فیصل احساء تو‏ں ریاض واپس آگیا لیکن اوہ فیر وی ریاض اُتے قبضہ نہ کرسکا۔

۱۲۵۴ھ وچ خورشید پاشا مصر ی سپاہ دے سردار نے ملا سلیمان د‏‏ی سرداری وچ اک طاقتور لشکر ”قصیم“ نامی علاقہ تو‏ں ریاض دے لئی بھیجیا، تے حکم دتا کہ اسماعیل آقا جو مصر دے سابق سردار سن انہاں نو‏‏ں واپس بھیج دو، تے اک مدت دے بعد خود خورشید پاشا ”عنیزہ“ شھر وچ آئے، تے خورشید پاشا تے فیصل دے درمیان گئی اک حملے ہوئے جس دے نتیجہ وچ فیصل نو‏‏ں سر تسلیم خم کرنا پيا، تے اسنو‏ں مصر دے لئی روانہ کردتا۔

فیصل دا مصر تو‏ں فرار

صلاح الدین مختار صاحب، مصر تو‏ں فیصل دے بھاگنے دے بارے وچ دو قول بیان کردے نيں جنہاں وچو‏ں اک قول ابن بشر دا اے جو انھاں نے کتاب عنوان المجد فی تریخ نجد ، تو‏ں لیا اے کہ فیصل اپنے بھائی تے چچا زاد بھائی تے اپنے دو بیٹےآں عبد اللہ تے محمد دے نال اس محل تو‏ں بھج نکلے جس وچ انہاں نو‏‏ں رکھیا گیا سی، انہاں دا بھاگنے دا طریقہ ایہ سی کہ مذکورہ محل د‏‏ی دیوارمیں (٧۰)گز د‏‏ی اونچائی اُتے اک موری سی، انھاں نے کسی مخفی طریقہ تو‏ں باہر تو‏ں اک رسی منگائی تے اس رسی دے ذریعہ باہر نکل گئے تے اوتھ‏ے اُتے انہاں دے لئی پہلے تو‏ں گھوڑے تیار سن انہاں اُتے بیٹھ کر شمّر نامی پھاڑ د‏‏ی طرف بھج نکلے۔

دوسرا قول امین ریحانی صاحب دا (کتاب نجد الحدیث وچ ) اے، کہ خود محمد علی پاشا نے اسنو‏ں زندان تو‏ں رہیا کردتا تاکہ امیر نجد دے عنوان تو‏ں اپنے وطن پرت جائے، (اس قول دے مطابق فرار دا ناں دتا جانا صحیح نئيں اے )

لیکن صلاح الدین مختار صاحب نے ابن بشر دے قول نو‏‏ں صحیح منیا اے کیونجے ایہ فیصل دے اسيں عمر سن ۔(٦۰۸)

بھر حال جدو‏ں فیصل نجد وچ واپس پہونچ گئے تاں انھاں نے کوہ شمّر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا، اس وقت اس دے بنی اعمام (چچا د‏‏ی اولاد) وچو‏ں عبد اللہ بن ثنیان نامی اک شخص ۱۲۵٧ھ وچ جنگ وجدال دے بعد ریاض دے علاقہ اُتے حکمرانی کررہیا سی، فیصل نے اسنو‏ں بعض واقعات د‏‏ی بنا اُتے گرفتار کرکے زندان بھیج دتا، آخر کار ایہ شخص زندان وچ ہی مرگیا۔

امیر فیصل دا شمار آل سعود دے سب تو‏ں طاقتور بادشاہاں وچ ہُندا اے ،اور ايس‏ے نے فتنہ وفساد د‏‏ی اگ نو‏‏ں خاموش کيتا تے کئی سال تو‏ں پھیلے افرا تفری دے ماحول دا خاتمہ کرکے امن وامان قائم کيتا تے اپنی حکومت وچ وادھا کيتا، ۱۲٦۸ھ دے بعد اک بار فیر نجد دے مختلف علاقےآں وچ آشوب تے اختلاف برپا ہويا انہاں سب نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی فیصل نے بہت کوشش کيتی۔

آخر کار ماہ رجب۱۲۸۲ھ وچ فیصل دا انتقال ہوگیا، تے اس دے مرنے دے بعد سعودی حکومت وچ اختلاف شروع ہوگیا۔

حکومت آل سعود

پہلی سعودی ریاست 1744–1818

دوسری سعودی ریاست 1850

فیصل تو‏ں عبد العزیز بن سعود تک

ابن سعود, پہلا سعودی بادشاہ

فیصل دے بعد اس دا بیٹا عبد اللہ تخت حکومت اُتے بیٹھیا، اس دوران یعنی۱۲۸۲ھ تو‏ں ۱۲۸۳ھ تک امن وامان برقرار رہیا، لیکن عبد اللہ دے بھائی سعود نے اس د‏ی نافرمانی کرنا شروع کردتی، تے قرب وجوار دے بعض حكّام تو‏ں مدد چاہی، آخر کار عبداللہ دے لشکر (جو اس دے دوسرے بھائی محمد دے ما تحت سی) تے سعود دے لشکر وچ جنگ ہونے لگی، چنانچہ سعود نو‏‏ں کئی زخم لگ گئے جنہاں د‏‏ی بناپر اسنو‏ں شکست ہوئی تے اوہ اوتھ‏ے تو‏ں احساء د‏‏ی طرف بھج نکلیا تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں عُمان چلاگیا۔

۱۲۸٧ھ وچ سعود اوتھ‏ے تو‏ں وی بھج لیا تے بحرین وچ آل خلیفہ دے امیراں د‏‏ی پناہ لے لی، تے انہاں تو‏ں اپنے بھائی عبداللہ دے مقابلہ دے لئی مدد چاہی، بحرین دے حكّام نے اسنو‏ں مدد دینے کاوعد ہ دتا، ادہر تو‏ں عبد اللہ دے دوسرے مخالف افراد منجملہ قبیلہ عَجمان تے آل مُرّہ سعود دے نال مل گئے۔

اور اس دے بعد دونے وچ جنگ ہوئی تے اس جنگ وچ محمد نو‏‏ں شکست ہوئی سعودنے اسنو‏ں گرفتار کرکے زندان بھیج دتا تے احساء تے ریاض نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا، ادہر اک مدت دے بعد (عثمانیاں د‏‏ی طرف سے)والی بغداد نے عبد اللہ د‏‏ی کمک دے طور اُتے فریق پاشا د‏‏ی سرداری وچ اک لشکر نجد دے لئی روانہ کيتا، اس لشکر نے عبد اللہ د‏‏ی ہمراہی وچ سعود نو‏‏ں زبر دست شکست دتی۔

اُدہر عثمانیاں نے وی مدحت پاشا د‏‏ی سرداری وچ اک لشکر نو‏‏ں بھیج دتا ایہ لشکر شیخ مبارک الصباح (کویت دے امیراں وچو‏ں اک امیر)کی مدد تو‏ں دریائی راستہ تو‏ں بندرگاہ عقیر (خلیج فارس دے بندرگاہاں وچو‏ں اک بندر گاہ جو بحرین دے مقابل اے )میں داخل ہويا۔

ان لشکراں د‏‏ی آمد ورفت دے دوران کسی نے چپکے تو‏ں عبد اللہ نو‏‏ں ایہ خبر دتی کہ مدحت پاشا دا اصلی مقصد تواناں گرفتار کرنا تے عثمانی حکومت دے سامنے تسلیم کرانا اے، ایہ سننے دے بعد عبد اللہ وڈی چالاکی تو‏ں عثمانی لشک‏ر ک‏ے درمیان تو‏ں غائب ہوگئے تے ریاض جا پہونچے تے اپنے ہدف نو‏‏ں اگے ودھایا، چنانچہ اس وقت اس نے آل شمّر اُتے حملہ کردتا تے اوتھ‏ے دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں قتل کردتا۔

۱۲۹۰ھ وچ سعود نے ریاض اُتے حملہ کردیااور اپنے بھائی عبد اللہ نو‏‏ں شکست دیدی، تے وہکویت د‏‏ی طرف بھج نکلیا، ادہر سعود نو‏‏ں قبیلہ ”عُتَیْبَہ“ نال ہوئی جنگ وچ زبر دست شکست دا منھ دیکھنا پيا، تے ریاض واپس پلٹ آیا، ماحول ايس‏ے طرح خراب رہیا،۱۲۹۱ھ وچ فیصل بن ترکی دا چوتھا بیٹا امیر عبد الرحمن جو بغداد وچ سی، احساء آیا تے اس نے وی آنے دے بعد لشکر تے طاقت نو‏‏ں جمع کرنا شروع کيتا چونکہ اس وقت قرب وجوار وچ عثمانی لشکر دا قبضہ تھا،اسی لئے عبد الرحمن نے سب تو‏ں پہلے شھر ”ہفوف“ وچ موجود عثمانی سپاہ نال جنگ کيت‏ی تے اس دے بعد انہاں کویتاں اُتے حملہ کيتا جنھاں نے مدحت پاشا د‏‏ی مدد کيت‏ی سی تے انہاں نو‏‏ں ”کوت ِ ابراہیم“ تے ”کوتِ حصار“ نامی جگہوںپر گھیر لیا۔

کویت دے لوکاں نے والی بغداد تو‏ں مدد چاہی اس نے انہاں د‏‏ی مدد دے لئی اک لشکر بھیجیا،عبد الرحمن نے اس لشکر تو‏ں شکست کہائی، اوتھ‏ے تو‏ں ریاض د‏‏ی طرف بھج نکلیا، تے (ذی الحجہ۱۲۹۱ھ) وچ امیر سعود جو شھر حُریملہ چلا گیا سی وھاں پراس دا انتقال ہوگیا، تے عبد الرحمن اس د‏ی حکومت اُتے قابض ہوگیا۔

۱۲۹۳ھ وچ سعود دے بیٹے، (اپنے چچا) عبد الرحمن د‏‏ی مخالفت وچ کھڑے ہوئے تے اوہ مجبوراً ریاض تو‏ں بھج کر عتیبہ گااں وچ اپنے بھائی عبد اللہ تو‏ں ملحق ہوگیا، عبد اللہ نے اس کاوڈا احترام کيتا ۔

اس دے بعد عبد اللہ نے اپنے جنگجو لوکاں تے عبد الرحمن دے نال ریاض د‏‏ی طرف حرکت کی، ادہر سعود د‏‏ی اولاد بغیر کسی جنگ دے ریاض چھڈ کربھاگی، عبد اللہ نے ریاض اُتے قبضہ کرلیا، عبد الرحمن تے اس دا دوسرا بھائی محمد ،عبد اللہ دے کسی کم وچ مخالفت نئيں کردے سن ۔

اس دے بعد سے۱۳۰۸ھ تک آل سعود د‏‏ی حالت مختلف جنگاں تے فسادات د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت زیادہ بحرانی رہی، جنہاں د‏‏ی بناپر اوہ ضعیف تے کمزور ہُندے چلے گئے، جس دے نتیجہ وچ آل رشید انہاں اُتے غالب ہوگئے تے محمد بن عبد اللہ الرشید نے ریاض اُتے قبضہ کرلیا تے نجد د‏‏ی حکومت اپنے ھاتھاں وچ لے لی،اور عبد الرحمن اپنے اہل خانہ دے نال جنہاں وچ اس دا جوان بیٹا عبد العزیز الرشید وی سی کویت د‏‏ی طرف روانہ ہوئے، لیکن محمد الصباح شیخ کویت نے انہاں نو‏‏ں کویت وچ داخل ہونے تو‏ں روک دتا، مجبوراً عبد الرحمن نے نجد دے دیھاندی علاقہ (الرّبع الخالی) دا رخ کيتا تے پہلے بنی مُرّہ فیر قبیلہ عجمان (جو اپنے نو‏‏ں ایرانی الاصل مندے سن ) دے ایتھ‏ے قیام کيتا تے اس دے بعد قطر د‏‏ی طرف حرکت د‏‏ی تے دومھینہ وھاں قیام کيتا۔

سلطان عبد الحمید (عثمانی سلطان)نے عبد الرحمن تو‏ں دوستی دا ارادہ کرلیا، اس نے ہر مھینہ سونے دے سٹھ لیرے عبد الرحمن دے لئی معین کيتے تے فیر امیر کویت نے اسنو‏ں پناہ دیدی، تے عبد الرحمن قطر تو‏ں کویت پہونچ گئے، تے وھاں اُتے رہے ایتھ‏ے تک کہ اس دے بیٹے عبد العزیز (جداں کہ بعد وچ شرح دتی جائے گی) نے سر زمین نجد نو‏‏ں اس افرا تفری دے ماحول تو‏ں نجات دتی تے عربی سعودی حکومت تشکیل دی۔

صلاح الدین مختار صاحب، امین ریحانی تو‏ں نقل کردے نيں کہ حاکم احساء نے سلطان عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں ڈاکٹر زخور عازار لبنانی دے ذریعہ عبد الرحمن نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ جے تسيں سلطان د‏‏ی اطاعت دا اعلان کرو تاں تواناں ریاض د‏‏ی حکومت مل جائے گی، لیکن عبد الرحمن نے اس پیشکش نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں عذر خواہی کیتی۔(٦۰۹)

عبد العزیز بن عبد الرحمن معروف بہ ابن سعود

جس وقت عبد العزیز تے اس دے باپ عبد الرحمن کویت وچ رہندے سن، انگلینڈ د‏‏ی حکومت نے عرب دے شیوخ د‏‏ی خوشنودی دے لئی سلطان عثمانی تو‏ں بہت سخت مقابلہ تے جنگ کيت‏ی۔

عبد الحمید دوم سلطان عثمانی، نے احساس کيتا کہ شیخ کویت انگلینڈ د‏‏ی طرف مائل اے، ایہ دیکھدے ہوئے اس نے عبد العزیز الرشید امیر شمّر د‏‏ی مدد دے لئی ھاتھ ودھایا جو شیخ کویت دا دشمن سی، تے عبد العزیز الرشید نو‏‏ں خبر دتی کہ جے اوہ کویت نو‏‏ں اپنے علاقےآں وچ ملحق کرنا چاہندے نيں تاں اسنو‏ں کوئی اعتراض نئيں اے، ایہ سن کر عبد العزیز الرشید بہت خوشحال ہوئے، کیونجے اس دا عقیدہ ایہ سی کہ جے اس بندرگاہ نو‏‏ں وی اپنے علاقےآں وچ شامل کرلے گا تاں حکومت آل رشید مستحکم تے مضبوط ہوجائے گی، تے ايس‏ے چیز دے پیش نظر۱۹۰۰ء(۱۳۱٧ھ) وچ شَمّر دے جنگجواں دے نال کویت اُتے حملہ دے لئی تیار ہوگیا۔

امیر کویت چونکہ اس تو‏ں مقابلہ د‏‏ی طاقت نئيں رکھدا سی لیکن اس دے پاس مال ودولت بہت سی ايس‏ے وجہ تو‏ں عشایر عَجمان، ضُفَیر تے منتفق نو‏‏ں اپنے نال وچ لے لیا تے آل سعود تو‏ں وی نصرت تے مدد چاہی تے انہاں نو‏‏ں وعدہ دتا کہ ریاض د‏‏ی حکومت انہاں نو‏‏ں واپس کردیگا، ادہر عبد العزیز بن عبد الرحمن نو‏‏ں وی اپنے ارادے تو‏ں آگاہ کيتا، آخر کار شیخ مبارک بن الصباح امیر کویت تے عبد الرحمن آل سعود تے اسک‏‏ے بیٹے عبد العزیز نے میٹنگ تے آپس وچ صلاح ومشورہ کيتا، جس وچ ایہ طے پایا کہ ابن الرشید دا خاتمہ کردتا جائے۔

۱۳۱۸ھ وچ طرفین وچ سخت جنگ ہوئی، تے امیر کویت نو‏‏ں بہت بری ھار دا منھ دیکھنا پيا، تے ابن الرشید نے کویت دے دروازہ تک حملہ کيتا لیکن اچانک اسنو‏ں پِچھے ہٹنا پيا کیونجے دریائی راستہ تو‏ں انگلینڈ د‏‏ی سپاہ اس دے راستہ وچ آگئی، چنانچہ انگلینڈ د‏‏ی فوج دے سردار نے اس تو‏ں نصیحت دے طور اُتے کہیا کہ پلٹ جانے وچ ہی تواڈی بھلائی اے، تے اگرتم نے اس دے علاوہ کوئی قدم اٹھایا تاں اسيں تواناں اپنی وڈی وڈی تے اُتے قدرت توپاں دے ذریعہ نیست ونابود کردین گے، تے تواڈے تمام ساتھیاں نو‏‏ں ھلاک کردین گے، ابن الرشید نے عثمانی حکومت تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی، لیکن ادہر استامبول تے لندن وچ پہلے تو‏ں عہدوپیمان ہوچکيا تھااور لندن نے عثمانی حکومت نو‏‏ں ابن الرشید د‏‏ی مدد نہ کرنے اُتے قانع کردتا سی۔

ان واقعات تو‏ں اصل فائدہ انگلینڈ نے اٹھایا اس نے اپنے لئے خلیج فارس وچ ہندوستان دے راستہ وچ اپنے رہنے دا ٹھکانہ بنالیا، تے شیخ کویت نو‏‏ں وی حملےآں دے خطرات تو‏ں امان مل گئی۔(٦۱۰)

عبدالرحمن تے اس دا بیٹا عبد العزیز کویت وچ رہندے رہے تے عبد العزیز نے اس مدت وچ علوم دینی دے درس وچ شریک ہونا شروع کردتا۔

عبد العزیز دا ریاض اُتے قبضہ

جِنّی مدت عبد العزیز کویت وچ رہیا ہمیشہ نجد مخصوصاً ریاض د‏‏ی یاد وچ رہیا، تے چونکہ اس اُتے آل رشید دا قبضہ سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ بہت پریشان رہندا سی، تے ہمیشہ اس پریشانی دے بارے وچ غور وفکر کردا رہندا سی، آخر کار اپنے باپ تے شیخ کویت تو‏ں گفتگو کرکے اس نتیجہ اُتے پہونچا کہ اوہ ریاض اُتے حملہ کردے، چنانچہ جدو‏ں اس د‏ی عمر اکیس سال د‏‏ی ہوئی تاں اس نے۱۳۱۹ھ وچ اک تاریک رات وچ اپنے کچھ وفادار ساتھیاں منجملہ اپنے بھائی امیر محمد تے پھُپھی دے لڑکے امیر عبد اللہ دے نال ریاض اُتے حملہ کردتا۔ چند شجاعانہ حملے کرکے شوال۱۳۱۹ھ وچ ریاض اُتے قبضہ کرلیا (ان تمام شجاعانہ حملےآں دا تذکرہ وہابی کتاباں وچ موجود اے ) ايس‏ے فتح دے دن ریاض دے موذناں نے نماز ظھر دے وقت ریاض وچ ایہ اعلان کيتا کہ حکم تے فرمان پہلے درجہ وچ خداوندعالم دے لئی تے فیر عبد العزیز بن عبد الرحمن دے لئی ا‏‏ے۔(٦۱۱)

عبد العزیز نے ریاض اُتے قبضہ دے بعد آل رشید د‏‏ی حکومت دے خاتمہ د‏‏ی ٹھان لی، تے ۱۳۲۰ھ وچ نجد دے جنوبی علاقہ پرقبضہ کرلیا ايس‏ے طرح۱۳۲۱ھ وچ سَدیر، وَشم تے قَصِیم اُتے وی قبضہ کرلیا، عبد العزیز تے آل رشید دے درمیان حملہ ہورہے سن، عثمانی حکومت، آل رشید د‏‏ی طرفداری وچ کچھ نہ کچھ مداخلت کردی رہندی سی، اس دے بعد ۱۳۲۴ ھ وچ عثمانی تُرک، نجد تو‏ں نکل گئے، تے ايس‏ے سال ابن مُتعب امیر آل رشید وی قتل کردتا گیا، تے عبد العزیز، آل رشید د‏‏ی طرف تو‏ں کافی حد تک آسودہ خاطر ہوگیا۔

۱۳۲۸ھ وچ عبد العزیز معروف بہ ابن سعود دا تن طرف تو‏ں مقابلہ سی:

۱۔ آل رشید نال۔

۲۔ اس دے چچازاد بھائی تو‏ں جو نجد دے جنوب وچ مخالفت دے لئی قیام کر چکيا سی۔

۳۔ شریف مکہ شریف حسین نال۔

ہويا اے، عبد العزیز د‏‏ی کامیابی د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م وجہ ایہ سی کہ ریاض وچ اس دے بوہت سارے چاہنے والے موجود سن ۔

عبد العزیز نے پہلے دو دشمناں دے نال تلوار تو‏ں فیصلہ کيتا لیکن تیسرے دشمن دے مقابلہ وچ سیاست تو‏ں کم لیا، تے اس دا ایہ پہلا ٹکراو سی جو ابن سعود تے شریف حسین دے درمیان ہويا۔

۱۳۳۰ھ وچ عثمانی حکومت کمزور ہونے لگی کیونجے وڈی وڈی حکومتاں د‏‏ی طرف تو‏ں اس دا محاصرہ ہوچکيا تے اسنو‏ں دشمن د‏‏ی فوج تو‏ں منھ د‏‏ی کہانی پئی، تے ”بالکن“ د‏‏ی جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں دوری اختیار کرنی پئی، ادہر عبد العزیز بن سعود نے اس فرصت نو‏‏ں غنیمت جانا تے احساء اُتے حملہ کردتا تے ایہ علاقہ چونکہ عثمانی حکومت دے زیر اثر سی اسنو‏ں انہاں دے پنجے تو‏ں نجات دلائی، تے اپنی حکومت دا دائرہ خلیج فارس دے کنارےآں تک وسیع ک‏ر ليا، تے انگلینڈ تو‏ں سیاسی تعلقات بنالئے، تے ایہ تعلقات ہمیشہ مستحکم تے مضبوط ہُندے رہ‏‏ے۔(٦۱۲)

پہلی عالمی جنگ تے اس دے بعد

۱۹۱۴ء (مطابق با ۱۳۳۳ھ) وچ عالمی جنگ شروع ہوگئی، عثمانی حکومت جرمن دے نال ہوگئی، تے ابن سعود نے چاہیا کہ اس فرصت تو‏ں فائدہ اٹھائے تے عرب دنیا نو‏‏ں متحد کرنے د‏‏ی کوشش کرے، چنانچہ اس سلسلہ وچ اس نے عرب دے تمام شیوخ تے حاکمیں نو‏‏ں خط لکھے لیکن کسی نے وی نے اس د‏ی پیشکش اُتے توجہ نہ کی، چنانچہ ابن الرشید نے اپنے نو‏‏ں عثمانی حکومت کیت‏‏ی پناہ وچ رکھیا تے ابن سعود نے انگلینڈ تو‏ں دوستی نو‏‏ں ترجیح دتی۔

۱۹۱۵ء (مطابق ۱۳۳۴ھ) وچ قَطِیف وچ انگلینڈ دے نال معاہدہ ہويا جس وچ ایہ طے پایا سی کہ اوہ (ابن سعود) کسی وی حکومت نال رابطہ بر قرار نھیںکرسکدا، تے اس گل نو‏‏ں حافظ وھبہ(جو سعودی سیاستمداراں تے اوتھ‏ے دے صاحب نظر لوکاں وچو‏ں نيں) نے وی لکھااے، ايس‏ے وجہ تو‏ں ابن سعود دے اس وقت دے مشاورین نو‏‏ں وی دنیا وچ رونما ہونے والے واقعات د‏‏ی کوئی خبر نئيں سی تے اس بہترین فرصت تو‏ں استفادہ کرنے د‏‏ی وی انہاں وچ صلاحیت نہ سی۔

بھر حال اس غلطی دا تدارک تے جبران جدّہ معاہدہ مورخہ۱۹۲٧ء د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوگیا جس د‏‏ی بدولت ابن سعود نو‏‏ں دوسری حکومتاں نال رابطہ برقرار کرنے یا کسی وی حکومت دے نال پیمان اتحاد کرنے دا حق حاصل ہوگیا سی، چنانچہ ايس‏ے حق د‏‏ی بدولت ابن سعود ”حائل“ اُتے مسلط ہوگیا تے اپنے سب تو‏ں وڈے نجدی دشمن یعنی ابن الرشید صفایاکر دتا۔(٦۱۳)

ابن سعود تے شریف حسین

ابن سعود نے آہستہ آہستہ سر زمین نجد دے تمام علاقےآں وچ نفوذ وچ کرلیا، تے جداں کہ اساں پہلے وی عرض کيتا کہ اس نے اپنے سب تو‏ں وڈے دشمن ابن الرشید نو‏‏ں وی نابود کردتا، تے انہاں قبیلےآں نو‏‏ں وی پسپا کردتا جو کسی وی حال وچ امن وامان برقرار ہونے نئيں دیندے سن، ایتھ‏ے تک کہ قبیلہ عجمان نو‏‏ں وی مغلوب کرلیا جو نجد دا بہت شجاع تے دلیر قبیلہ سی تے ہن چونکہ اسنو‏ں نجد د‏‏ی داخلی پریشانیاں دا سامنا نئيں سی لہٰذا اس نے منصوبہ بنالیا کہ اپنی حکومت وچ توسیع کرے تے حجاز نو‏‏ں وی اپنے ماتحت کرلے، تے حرمین شریفین (مکہ ومدینہ) نو‏‏ں وی اپنی حکومت تو‏ں ملحق کرلے۔

اس زمانہ وچ تے دوسری وجوہات وی سن جنہاں دے سبب ابن سعودکو پیشرفت تے ترقی ہوئی، انہاں وچو‏ں اک ”جمعیة الاخوان“ نامی انجمن د‏‏ی تشکیل سی، جو دل وجان تو‏ں اس د‏ی مدد کردی سی تے اس دے ہدف تے مقصد دے تحت اپنی جان د‏‏ی بازی لگاکے کچھ وی کرنے دے لئی تیار سی (اگرچہ کدی کدی اس دے لئی بعض مشکلات وی پیدا کردیندی سی جنہاں د‏‏ی تفصیل اخوان تو‏ں مربوط بحث وچ بیان کيت‏ی جائے گی) لیکن ابن سعود دے مقابلہ وچ حجاز اُتے قبضہ کرنے دے لئی شریف حسین جداں طاقتور تے بھادر انسان موجود سی جس دے ہُندے ہوئے حجاز تے حرمین شریفین اُتے قبضہ کرنا بہت مشکل کم سی۔

ہاں اُتے ابن سعود کااور شریف حسین وچ مقابلے د‏‏ی تفصیل بیان کرنے تو‏ں شرفائے مکہ مخصوصاً شریف حسین دے بارے وچ مختصر طور اُتے تفصیل بیان کرنا مناسب ا‏‏ے۔

شرفائے مکہ

مکہ معظمہ دے والیاں نو‏‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری تو‏ں شریف دا لقب دتا جانے لگا، جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے انہاں نو‏‏ں صرف والی کہیا جاندا سی، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں سب تو‏ں پہلے والی جو مکہ معظمہ دے لئی معین ہوئے اوہ ”عَتّاب بن اَسِید“ سن جو سپاہ اسلام دے ذریعہ فتح مکہ دے بعد اٹھويں ہجری وچ مکہ دے والی بنائے گئے۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد تو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری دے وسط تک مکہ دے والیاں نو‏‏ں خلفاء معین کيتا کردے سن، (اس مدت وچ خلفاء دے علاوہ دوسرے لوک وی اس مقدس شھر نو‏‏ں حسرت بھری نگاہاں تو‏ں دیکھدے سن تاں اس وقت د‏‏ی وضعیت کچھ تے ہُندی تھی) تقریباً۳۸۵ھ وچ مصر دے مقتدر (طاقتور) والی ”اَخْشِیْدِی“ جو خلفائے عباسی د‏‏ی طرف تو‏ں سی، اس دے انتقال دے بعد تو‏ں تے خلفاء فاطمی دے مصر اُتے قبضے تو‏ں پہلے سادات حسنی وچو‏ں اک شخص بنام ”جعفر بن محمد بن الحسن (از اولاد حسن مثنّیٰ) نے مکہ اُتے غلبہ حاصل کيتا تے ”المعزّ لدین اللہ فاطمی“ دے مصر اُتے قبضے دے بعد جعفر نے اس دے ناں دا خطبہ دتا(٦۱۴) جعفر دے بعد انہاں دا بیٹا انہاں دا جانشین ہويا، تے اس دے بعد تو‏ں مکہ د‏‏ی ولایت سادات آل ابی طالب تو‏ں مخصوص سی جو اشراف یا شرفائے مکہ دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔(٦۱۵)

مکہ دے شرفاء چار طبقاں وچ تقسیم ہُندے سن تن طبقاں نے۳۵۸ھ تو‏ں ۵۹۸ھ تک مکہ شھر پرفرمانروائی د‏‏ی تے چوتھے طبقے نے جو ” آل قَتادہ “کے ناں تو‏ں مشہور تھا۵۹۸ھ تو‏ں ۱۳۴۴ھ تک ولایت د‏‏ی ،اس سلسلہ دے آخری شریف، شریف حسین نو‏‏ں ابن سعود نے حجاز تو‏ں باہر کڈ دتا تے خود مکہ دا والی بن بیٹھیا۔

۹۲۲ھ وچ جس وقت سلطان سلیم عثمانی نے مصر نو‏‏ں فتح کرلیا تاں شریف مکہ نے اس د‏ی اطاعت کرلئی تے جدو‏ں تک عثمانیاں وچ طاقت تے قدرت رہی شرفائے مکہ انہاں د‏‏ی اطاعت کردے رہے لیکن جس وقت تو‏ں عثمانیاں دا زوال شروع ہويا، خود نو‏‏ں سلطان دا خادم ظاہر کرنے والے حجاز دے علاقےآں وچ اپنا سكّہ جمانے د‏‏ی کوشش وچ لگ گئے۔(٦۱٦)

شرفائے مکہ د‏‏ی تریخ وچ ہمیشہ جنگاں تے لڑائی وغیرہ ہُندی رہیاں نيں جنہاں د‏‏ی تفصیل تاریخی کتاباں وچ موجود اے، چنانچہ دوستاں تے دشمناں دے قلم اس سلسلہ وچ مختلف چیزاں بیان کردے نيں ۔

شریف حسین

شریف حسین، مکہ دے شریف خاندان د‏‏ی آخری کڑی سن جنہاں د‏‏ی پیدائش اسلامبول وچ ۱۲٧۰ھ وچ ہوئی، تے جس وقت انہاں دے والد (شریف علی) مکہ دے والی منتخب ہوئے ایہ وی اپنے باپ دے نال مکہ پہونچ گئے،۱۲۹۹ھ وچ انہاں دے چچا شرف عون(٦۱٧) مکہ دے والی بنے تاں شریف عون د‏‏ی درخواست (عثمانی حکومت) دے مطابق شریف حسین نو‏‏ں اسلامبول بلوالیا گیا، موصوف اسلامبول وچ رہے ایتھ‏ے تک کہ۱۹۰۸ء وچ انہاں نو‏‏ں مکہ دا والی بناکر بھیج دتا گیا، حسین د‏‏ی ذمہ داری عرب ملکاں وچ ماحول نو‏‏ں سازگار کرنےکيتی سی تے امن وامان قائم کرنے تے اس علاقہ وچ عثمانیاں دے نفوذ نو‏‏ں مضبوط بنانے د‏‏ی کوشش کرنے د‏‏ی سی۔

سابق شرفاء خود نو‏‏ں لوکاں تو‏ں وکھ رکھدے سن تے لوکاں تو‏ں تکبر تے جبروندی سلوک کردے سن، لیکن شریف حسین انہاں دے برخلاف اک متواضع تے عادل انسان سن اوہ مکہ دے لوکاں کوبھت چاہندے سن تے انہاں دے فائداں د‏‏ی خاطر دفاع کردے سن ايس‏ے طرح بلند ہمت تے پاک دامنی دے مالک سن ۔(٦۱۸)

عثمانیاں تے انقلاب حجاز تو‏ں شریف حسین د‏‏ی مخالفت

عثمانی ترکاں نے دسويں صدی ہجری (سلطان سلیم دے زمانہ) تو‏ں عرب د‏‏ی سر زمین اُتے اپنے نفوذ وچ وادھا کيتا تے عرب دے اہ‏م علاقے یا بعض امور وچ عرب دے تمام علاقے عثمانی حکومت دے ما تحت سن لیکن عرباں نے عثمانی حکومت دے برخلاف ہمیشہ آواز اٹھائی تے قیام کردے رہ‏ے، تے مختلف علاقےآں جداں عَسِیر، نجد تے شام تو‏ں علم مخالفت بلند ہُندے رہ‏‏ے۔

حافظ وھبہ صاحب کہندے نيں کہ اس حقیقت کاانکار نئيں کيتا جاسکتاہے کہ عثمانی افراد جنگجو تے فاتح سن، لیکن اہل علم و سبھیاچار نئيں سن بلکہ ہمیشہ جنگ وجدال تے ویران گری کردے سن، جس د‏‏ی بنا اُتے ترک تے عرب علاقے جو اک طولانی مدت تک انہاں دے زیر اثر رہے اوہ پسماندگی دے عالم وچ رہےبلکہ تنزّل ہی کردے رہ‏ے، یھی وجہ سی کہ عرب تے ترک دے آزادی خواہ افراد اک دوسرے دے نال متحد ہوگئے تے مخفی طور اُتے کمیٹیاں بنانے لگے، تے آشوب برپا کرنے لگے، ایتھ‏ے تک کہ سلطان عبد الحمید (سلطان عثمانی) د‏‏ی حکومت ختم ہوگئی تے عثمانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں قانونی حکومت دا اعلان ہوئے گیا۔

عرب دے جواناں نو‏‏ں ایہ امید سی کہ ساڈی اس سر زمین وچ قوانین د‏‏ی وجہ تو‏ں کچھ اصلاحات انجام پاواں گی، لیکن انہاں د‏‏ی امید دے برخلاف عثمانیاں نے اپنا رویہ ذرہ برابر وی نئيں بدلا، تے گذشتہ زمانہ د‏‏ی طرح عثمانی حكّام ،حاکم تے عرب محکوم رہے ،انھاں انہاں تمام وجوہات د‏‏ی بناپر عرباں نے اپنے حقوق حاصل کرنے د‏‏ی سوچی، تے مخفی کمیٹیاں دے علاوہ سیاسی پارٹیاں وی بناواں جنہاں وچو‏ں چند اک اہ‏م پارٹیاں اس طرح نيں:

”جمعیت قَحطانی“ جو۱۹۰۹ء وچ اسلامبول وچ تشکیل پائی۔

”جمعیت عہد“ جوجمعیت قحطانی دا اک حصہ تھی۱۹۱۳ء وچ تشکیل پائی۔

”جمعیت لامر کزیہ“ جو۱۹۱۲ء وچ مصر میں سید رشید رضا تے انہاں دے ساتھیاں دے ذریعہ وجود وچ آئی۔

چنانچہ آہستہ آہستہ انہاں جمعیتاں دے شعبہ جات دوسرے عربی شھراں وچ وی کھلنے لگے، مثلاً بغداد ، دمشق ، حلب، حمص، حماة تے بیروت وغیرہ وچ ۔

۱۹۱۲ھ تے ۱۹۱۳ھ وچ عربی تے عثمانی اخباراں وچ شدید مقابلہ بازی شروع ہوگئی، بعض عثمانی مقالہ نگار اپنے مقالےآں وچ عرباں اُتے طعنہ کردے سن تے انہاں وچو‏ں کچھ لوکاں اُتے جو اصلاحات دا دم بھردے سن اتھام تے تہم ت لگاندے سن کہ تسيں لوک تاں غیراں دے قبضے وچ ہو، تے ایسی جماعتاں انگریز ادارہ کررہے نيں۔

ادہر عربی طالب علم پیرِس وچ اک انجمن بنانے د‏‏ی فکر وچ پڑگئے، ايس‏ے طرح مصر د‏‏ی ”لامرکزی جمعیت“ نو‏‏ں پیشکش کیت‏‏ی کہ عرباں نو‏‏ں انہاں دے حقوق ملنے چاہیدا، چنانچہ اس جمعیت د‏‏ی شورائے عالی نے انہاں د‏‏ی اس پیش کش نو‏‏ں قبول کرلیا، تے اپنی طرف تو‏ں کچھ نمائندے وی پیرِس بھیج دتے تے ۱۹۱۳ء وچ پیرِس د‏‏ی جمعیت جغرافیائی دے وڈے ھال وچ طلباء د‏‏ی انجمن تشکیل پائی۔

ان تمام چیزاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے عثمانیاں نے ہور شدت عمل اختیار کرلئی تے بیروت وچ بعض اصلاح طلب افراد نو‏‏ں گرفتار کرلیا، لیکن عوام د‏‏ی طرف تو‏ں عکس العمل ایہ ہويا کہ بازاز بند ہوگئے، چنانچہ عثمانیاں نے سوچیا کہ کسی دوسرے راستہ نو‏‏ں اپنایا جائے تے اوہ ایہ کہ عرباں دے نال ظاہری طور اُتے صلح ودوستی کيت‏ی جائے لیکن اس دے نال نال کچھ دوسری تدبیراں وی د‏‏ی جاواں، تے انہاں دا ایہ حیلہ کارگر وی ثابت ہويا، تے اوہ ایہ کہ خود اصلاح طلب لوکاں وچ اختلاف ہوگیا، مذکورہ تدبیر ایہ سی کہ انہاں وچو‏ں بعض لوکاں نو‏‏ں بلند مقام دتا جائے مثلاً سید عبد الحمید زہراوی جو پیرس انجمن دے صدر سن انہاں نو‏‏ں مجلس اعیان دا ممبر بنادتا گیا تے دوسرے چند اصلاح طلب جواناں نو‏‏ں اہ‏م کمیں وچ مشغول کردتا گیا۔

ہ دیکھ ک‏ے عرب دے جواناں وچ انہاں د‏‏ی نسبت غصہ بھڑک اٹھا تے انھاں نے ایہ کہنا شروع کردتا کہ انھاں نے امانت وچ خیانت د‏‏ی اے (جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں ایہ وڈے وڈے عہدے مل گئے) جدو‏ں کہ اسيں لوگوںکو انہاں اُتے اعتماد سی۔

ان تمام واقعات نو‏‏ں کچھ ہی دیر گذری سی کہ عالمی جنگ شروع ہوگئی،(٦۱۹) تے جداں کہ اسيں بعد وچ بیان کرن گے عثمانی حکومت کیت‏‏ی حالت بدل گئی۔

انقلاب د‏‏ی ابتدا تے خلافت شریف حسین د‏‏ی داستان

عثمانی حکومت دے عہدہ داراں دے درمیان ایہ گل مشہور ہوگئی سی کہ شریف حسین مخفی طور اُتے کچھ خاص کم انجام دے رہے نيں تے اپنے نو‏‏ں ترکاں تو‏ں وکھ کرنا چاہندے نيں، تے انہاں دے لڑکوںنے مصر تو‏ں گذردے وقت ”بالُرد كِیچنر“ (انگلینڈ دا مشہور ومعروف سیاستمدار) تو‏ں گفتگو کیھے تاکہ انہاں د‏‏ی اس سلسلے وچ مدد کرے، تے ايس‏ے طرح ایہ گل وی مشہور ہوئی کہ شریف حسین دا ارادہ صرف ترکاں تو‏ں جدا ہونے دا نئيں اے بلکہ اس د‏ی کوشش عثمانیاں تو‏ں حکومت وی کھو لےنے د‏‏ی ا‏‏ے۔

عثمانیاں نے اس احتمالی خطرے تو‏ں نپٹنے دے لئی اپنے اک شخص ”وُھیب بک“ نو‏‏ں حجاز دا والی بناکر بھیجیا تاکہ اوہ جاک‏ے اس مسانو‏ں ختم کردے۔

شریف دے خلاف جو منصوبے بنائے جاندے سن اوہ انہاں سب تو‏ں آگاہ ہوجا تے سن تے اپنی دور اندیشی تو‏ں اوہ انہاں دے جال تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کردے رہندے سن، اس موقع اُتے عثمانی حکومت انگلینڈ تے فرانس د‏‏ی ضدمیں جرمنی دے نال متحد ہوگئی، تے انہاں دونے ملکاں تو‏ں اعلان جنگ کردتا سی، ادہر انگلینڈ د‏‏ی حکومت نے شریف حسین تو‏ں (لرد کیچنرکے ذریعہ) ہوئی گفتگو نو‏‏ں اگے ودھایا تے دونے نے آپس وچ اپنا اک پروگرام بنالیا۔(٦۲۰)

اس دے بعد برٹین دے حکومت‏ی افراد تے شریف حسین دے درمیان خط وکتابت ہونے لگی، چنانچہ انہاں خطوط د‏‏ی عبارت کتاب جزیرة العرب فی القرن العشرین تے ۲کتاب الثورة العربیة الکبریٰ وچ موجود ا‏‏ے۔(۳)

ان خطےآں وچو‏ں اک خط جس اُتے ”سر آرٹرماکماہون“ دے دستخط نيں اس طرح وضاحت کيتی گئی اے کہ انگلینڈ عربی ملکاں دا استقلال چاہندا اے تے جدو‏ں خلافت دا مسئلہ بیان ہوئے گا تاں اوہ اسنو‏ں پاس کردیگا، ايس‏ے طرح ماکماہون اک دوسرے خط وچ لکھدا اے کہ اسيں اک بار فیر اس گل نو‏‏ں واضح طور اُتے کہندے نيں کہ بادشاہ کبیر برٹین اس گل اُتے راغب نيں تے خوش آمد کہندے نيں کہ خلافت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نسبت رکھنے والے عرب دے اک حقیقی شخص کوھی ملنی چاہیدا۔

مختلف وجوہات د‏‏ی بناپر شریف حسین نے عثمانیاں د‏‏ی مخالفت شروع کردتی، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م انگریزاں دا اوہ وعدہ سی جس وچ مدد دا عہد وپیمان کيتا گیا سی۔

اس سلسلہ وچ ”کولو نل لُورَنس“ نامی انگریز(٦۲۱) د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں وی مد نظر رکھیا جائے جو مدتاں تو‏ں حجاز وچ رہیا تے کافی عرصے تو‏ں جزیرہ نما عربستان وچ عربی لباس پہن کر گھُمیا کردا تھااور حجاز دے انقلاب دے وقت یعنی۱۳۳۴ھ وچ شریف حسین تے اس دے دوستاں نے ”لورنس“ جو انگلینڈ دے ٹیلیفون آفس وچ کم کردا سی، اس تو‏ں درخواست کيتی کہ مدینہ تے اس دے قرب وجوار وچ ہورہی جنگ کيت‏ی مکمل طریقہ اُتے رپورٹ پیش کرے تے دونے طرف تو‏ں میدان جنگ کيت‏ی ضرورتاں نو‏‏ں بیان کرے تاکہ ضروری سامان بھیجیا جاسک‏‏ے، لورنس (مدینہ وچ ) فیصل تے شریف حسین دے بیٹے علی تو‏ں ملحق ہوگیا، تے سپاہ د‏‏ی مدد کرنے لگا، تے اپنے مشاہدات تے جستجو دے نتائج نو‏‏ں بہت جلد بھیج دیندا سی، یھی نئيں بلکہ انگلینڈ د‏‏ی مدد وی اَگڑ پِچھڑ پہونچک‏ی رہی، چنانچہ شریف حسین د‏‏ی مدد دے لئی چار ہوائی جھاز بھیجے گئے۔(٦۲۲)

بھر حال پہلے مدینہ تے فیر مکہ وچ شریف حسین تے عثمانی سپاہیاں وچ جنگ دا آغاز ہويا، اس وقت مدینہ وچ عثمانی لشکر دا سردار عثمانی حکومت کانامور شخص فخری پاشا سی۔

ایہ لشکر عثمانی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مضبوط تے طاقتورہُندا رہیا، شریف وی اپنی طاقت نو‏‏ں جمع کرنے وچ مشغول رہیا تے قرب وجوار دے روسا تو‏ں مدد طلب کردا رہیا تے شریف دے بیٹےآں نے وی اپنے باپ د‏‏ی ہر ممکن مدد کيت‏ی چاہے اوہ سیاسی ہوئے یا کسی دوسرے طریقہ تاں۔

لڑائی دا آغاز(۹)جنوری۱۹۱٦ء نو‏‏ں مدینہ وچ شروع ہويا، فخری پاشا نے شریف دے لشکر نو‏‏ں شکست دیدی، اس دے بعد وی مقابلہ ہُندا رہیا، تے چونکہ فخری پاشا بہت قدرتمند سی شریف نے مجبوراً انگلینڈ تو‏ں مدد منگی، چار مھینے د‏‏ی لگاتار گفتگو دے بعد مصر تے انگلینڈ دے کچھ سپاہی اس د‏ی مدد دے لئی پہونچے جدو‏ں کہ شریف د‏‏ی امید اں اس تو‏ں کدرے زیادہ تھیںاور یھاں تو‏ں انگلینڈ د‏‏ی بنسبت شریف حسین د‏‏ی مایوسی شروع ہوگئی۔

شریف نے طاقت تے قوت نو‏‏ں جمع کرنے د‏‏ی بہت کوشش کيتی، ادہر عالمی جنگ وی ختم ہونے والی سی تے اس جنگ دے خاتمہ اُتے عثمانی حکومت دا وی خاتمہ ہوجانا سی۔

ادہر عالمی جنگ ختم ہوئی، ادہر شریف حسین نے مدینہ وچ فخری پاشا نو‏‏ں گھیر لیا (کیونجے عالمی جنگ دے آخر وچ عثمانی حکومت اس حالت وچ پہونچ گئی سی کہ فخری پاشا د‏‏ی مدد نئيں کرسکدی تھی) چنانچہ ايس‏ے مدت وچ ترک فوج نو‏‏ں حجاز تو‏ں واپس بلالیا گیا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شریف حسین نے بغیر کسی زحمت تے مشکل دے حجاز اُتے اپنا سكّہ جمالیا۔

قاضی القضاة تے مجلس شیوخ دے صدر دا تقرر

٧ ذی الحجہ ۱۳۳۴ھ وچ شریف حسین د‏‏ی طرف تو‏ں دو حکم جاری کيتے گئے جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نے اس د‏ی حکومت نو‏‏ں مستقل ہونے دا پیش خیمہ تصور کيتا اس وقت ایہ تصور کيتا جارہیا سی کہ(۸)یا ۱۱ذی الحجہ نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خدمت وچ مبارک باد پیش کرنے جاواں گے تاں اوہ لوکاں تو‏ں اپنی خلافت دے بارے وچ بیعت لے گا۔

ان دو فرمان د‏‏ی عبارت سید رشید رضا (مدیر مجلہ المنار) دے سفر نامہ وچ موجود اے : شریف حسین نے اپنے پہلے فرمان وچ شیخ عبد اللہ سراج (مفتی حنفی) نو‏‏ں قاضی القضاة دے عہدہ اُتے فائز کيتا تے اسنو‏ں وکیل الوکلاء وی بنایا (شریف حسین دا بیٹا امیر علی رئیس الوزراء سی یعنی عبد اللہ سراج نو‏‏ں نائب رئیس الوزراء بنایا) تے ايس‏ے فرمان وچ امیر عبد اللہ (شریف حسین دا دوسرا بیٹا) نو‏‏ں وزیر خارجہ تے نائب وزیر داخلہ معین کيتا، تے عبد العزیز بن علی نو‏‏ں وزیر دفاع بنایا، شیخ علی مالکی نو‏‏ں معارف دا وزیربنایا ايس‏ے طرح شیخ یوسف بن سالم (سابق شھردار) نو‏‏ں وزیر منافع عمومی بنایا ہور شیخ محمد بن امین (حرم شریف دے سابق مدیر) نو‏‏ں اوقاف د‏‏ی وزارت دی۔

گویا شریف حسین نے اپنے اس فرمان وچ وزیراں د‏‏ی کابینہ بنالی۔

شریف حسین نے دوسرے فرمان وچ جو شیخ عبد اللہ تو‏ں خطاب سی شیخ محمد صالح شَیبی(خانہ کعبہ دے کلید دار)کو تقریباً پارلیمن ٹ ورگی مجلس تشکیل دینے دا حکم دیندے ہوئے انہاں نو‏‏ں اس دا صدر بنایا۔

سید رشید رضا صاحب جنہاں تو‏ں ایہ گل نقل ہوئی اے انہاں لوکاں وچو‏ں نيں جنھاں نے شریف حسین د‏‏ی حکومت دے مستقل ہونے وچ بہت کوشش کيتی اے، تے اس سلسلہ وچ خود شریف دے سامنے اک زبردست تقریر وی کی، انہاں تمام چیزاں دے باوجود شریف حسین نے حکومت تے خلافت دے لئی اعلان نئيں کيتا تے لوکاں نے دیکھیا کہ خطیب جمعہ نے حسب معمول سلطان عثمانی دے لئی دعا کرائی۔(٦۲۳)

شریف حسین د‏‏ی حکومت نے چند سال دے بعد کافی حد تک استحکا‏م پیدا کرلیالیکن جداں کہ بعد وچ تفصیل تو‏ں بیان ہوئے گا زیادہ دناں تک نہ چل سکی۔

عثمانی بادشاہاں د‏‏ی داستان خلافت

عصر حاضر دے بعض مولفین نے یورپی مولفین تو‏ں نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ جدو‏ں عثمانی سلطان سلیم دے ھاتھاں مصر فتح ہويا تو۹۲۲ء وچ مصر دے عباسی خلیفہ نے خلافت نو‏‏ں محمد المتوکل علی اللہ دے سپرد کردتا تے خلافت د‏‏ی باگ ڈور اس دے حوالے کردتی۔

لیکن اس زمانہ د‏‏ی لکھی گئی مصر د‏‏ی تریخ وشام تے انہاں لوکاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں جو انہاں واقعات دے شاہد سن مذکورہ گل کيتی تصدیق نئيں ہُندی، مثلاً ابن ایاس مصر وچ تے ابن طولون شام وچ سن تے ہر روز اپنی اکھاں دیکھے واقعات یا مورد اعتماد لوکاں تو‏ں سنے واقعات کولکھدے رہندے سن ،چنانچہ انہاں لوکاں نے انہاں باتوںکو نئيں بیان کيتا، تے عباسی خلیفہ تو‏ں سلطان سلیم اُتے حکومت نو‏‏ں منتقل ہونے دے بارے وچ نئيں لکھیا اے، بلکہ ابن ایاس د‏ی تحریر تو‏ں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ سلطان سلیم پہلے اس دے کہ مصر نو‏‏ں فتح کرے اپنے نو‏‏ں خلیفہ تصور کردا سی (لیکن اس دے القاب وچ خلافت دا ذکر نئيں ہُندا سی تے خطبےآں وچ اس دا ناں خلیفہ دے عنوان تو‏ں نئيں لیاجاندا سی)۔

سلطان سلیم نے، امیر طومان بائی مصر دے حاکم دے ناں اک خط وچ اس طرح لکھیا :

”مصر دا خراج (مالیات تے ٹیکس) جس طرح بغداد دے خلفاء دے پاس بھیجیا جاندا سی اوہ میرے پاس بھیجیا جائے کیونجے وچ روئے زمین اُتے خدا دا خلیفہ ہون، تے وچ حرمین شریفین د‏‏ی خدمت کرنے وچ تیرے تو‏ں بھتر ہون۔(٦۲۴)

حقیقت ایہ اے کہ اس زمانہ وچ خلافت نو‏‏ں کھیل بنا رکھیا سی اوہ اس طرح کہ سلطان سلیم اپنے نو‏‏ں مصر دے خلیفہ عباسی دا جانشین ہونے وچ کوئی فخر تے عظمت نئيں سمجھ رہیا سی، ايس‏ے طرح بغداد وچ خلافت عباسی دے ختم ہوجانے دے چند سال بعد اک شخص نے ایہ دعویٰ کيتا :

میں خلفائے عباسی د‏‏ی اولاد وچ ہون، اس وقت دے مصر اُتے حکومت کرنے والے بادشاہاں دا لوکاں وچ کوئی معنوی اثر نہ سی تاں انھاں نے اس شخص نو‏‏ں پاکر ایہ طے کيتا کہ مصر وچ خلافت عباسی تشکیل دتی جائے چنانچہ اس شخص نو‏‏ں خلیفہ عباسی دے عنوان تو‏ں خلیفہ بنادیاگیا۔ جس دے نتیجہ وچ اک طرح د‏‏ی خلافت عباسی مصر وچ وجود وچ آگئی جو کئی صدی تک جاری رہی، جدو‏ں کہ ایہ خلافت اس وقت دے بادشاہاں دے کھیل دے علاوہ کچھ نئيں سی۔

اور جس وقت سلطان سلیم نے۹۲۲ء وچ مصر تے شام اُتے حملہ کيتا تاں خلیفہ محمد المتوکل علی اللہ سلطان سلیم دے سامنے تسلیم ہوگیا تے سلطان سلیم نے اس کومع ساتھیاں دے اسلامبول روانہ کردتا، چنانچہ اوہ چند سال تک اوتھ‏ے رہیا شروع وچ تواس اُتے سلطان دا لطف وکرم ہُندا رہیا، لیکن بعد وچ اس تو‏ں دستبردار ہوگیا۔

سلطان نے اس تو‏ں خلافت چاہی ہو، ایہ گل معتبر مدارک تے کتاباں وچ نئيں ملدی (البتہ جتھے تک مولف د‏‏ی نظر اے )۔

اگرچہ عصرحاضر دے بعض مولفین د‏‏یاں کتاباں وچ ایہ گل دیکھنے نو‏‏ں ملدی اے، منجملہ محمد کردعلی د‏‏ی کتاب خطط الشام وچ ” نامق کمال“ دے حوالہ تو‏ں نقل کيتا گیا اے کہ خلیفہ عباسی نے جامع ”ایاصوفیہ“ (اسلامبول) وچ سب دے سامنے واضح طور اُتے خلافت نو‏‏ں اپنے تو‏ں آل عثمان اُتے منتقل کردتی ا‏‏ے۔(٦۲۵)

ہ گل مسلم اے کہ سلطان سلیم کواس د‏ی آخری عمر تک (۹۲٦ھ) خلیفہ دا عنوان نئيں دتا جاندا سی تے نہ ہی اس دا ناں خطبےآں وچ خلیفہ دے عنوان تو‏ں ذکر ہُندا سی، بلکہ محمد المتوکل علی اللہ خلیفہ سی۔

اس سلسلہ وچ ابن طولون۹۲٦ ھ دے بارے وچ کہندا اے:

”محرم دا چاند نمودار ہويا درحالیکہ محمد متوکل علی اللہ عباسی خلیفہ سی۔(٦۲٦)

ایہ گل طے اے کہ جے مصر یا اسلامبول وچ خلافت د‏‏ی تفویض عمل وچ آندی تاں اس تریخ تو‏ں پہلے ہُندی ۔

سلطان سلیم دے چند صدی بعد یعنی بارہويں صدی ہجری تو‏ں تے سلطان عبد الحمید دے زمانہ تو‏ں عثمانی سلاطین بعض وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اپنے نو‏‏ں خلیفہ، امام المومنین وغیرہ جداں القابوںسے نوازنے لگے،(٦۲٧) تے انہاں دے خاتمہ تک ایہ القاب کم وبیش انہاں دے لئی استعمال ہُندے رہ‏ے، لیکن عرب انہاں نو‏‏ں خلافت دا غاصب کہندے رہے ۔

خلافت د‏‏ی امانتاں تے دوسرے آثار جو ”توپ قاپی“ میوزیم وچ موجود نيں

دوسری مشہور گل ایہ اے کہ مصر دے عباسی خلیفہ نے خلافت د‏‏ی امانتاں تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی کچھ چیزاں (یا آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منسوب چیزاں) سلطان سلیم دے سپرد کرداں یا سلطان سلیم نے اس تو‏ں لے لاں، مذکورہ چیزاں دے بارے وچ ایہ وضاحت کردینا ضروری اے کہ شام وچ خلافت بنی امیہ تے بغداد وچ بنی العباس تے مصر وچ خلافت عباسی دے تمام خلفاء اس گل دا دعویٰ کردے آئے نيں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے خلفاء اربعہ تو‏ں متعلق کچھ چیزاں انہاں دے پاس نيں ،اور اس وقت خلافت د‏‏ی یھی پہچان سی جو شخص وی خلیفہ بنے ایہ مذکورہ چیزاں اس دے پاس ہونی چاہئاں۔

مولف د‏‏ی نظر وچ سب تو‏ں پہلی دلیل مسعودی د‏‏ی اوہ تحریر اے جس وچ بنی امیہ تو‏ں بنی عباس د‏ی طرف خلافت جانے دے بارے وچ بیان کيتا گیا اے تے اوہ ایہ کہ جدو‏ں مروان (بنی امیہ دا آخری خلیفہ) قتل ہويا، عامر بن اسماعیل جو مروان دا قاتل سی، اوتھ‏ے پہونچا جتھے مروان د‏‏ی لڑکیاں تے عوردیاں سن کيتا دیکھیا کہ اوتھ‏ے اُتے اک خادم تلوار لئے کھڑا ا‏‏ے۔

اسماعیل دے ساتھیاں نے اس (خادم) نو‏‏ں گرفتار کرلیا، تے جدو‏ں اس تو‏ں اس گل کيتی وجہ پوچھی گئی تاں اس نے کہیا کہ مینو‏ں مروان نے حکم دے رکھیا اے کہ اگرکدی میرا قتل ہوجائے تاں اس د‏ی بیویاں تے لڑکیو‏ں نو‏‏ں قتل کرداں، اس دے بعد اس خادم نے کہیا کہ جے تسيں مینو‏ں قتل کردو گے تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی میراث تو‏ں محروم ہوجاؤ گے، اس دے بعدوہ خادم انہاں نو‏‏ں اک جگہ لے ک‏ے آیا تے اوتھ‏ے تو‏ں مٹی (ریت) ہٹا کر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ”بُردَہ“(٦۲۸) (اک خط دار عبا) تے عصا کڈیا جس نو‏‏ں مروان نے دفن کر رکھیا سی،

عامر بن اسماعیل نے انہاں نو‏‏ں عبد اللہ بن علی دے سپرد کيتا تے اس نے سفاح نو‏‏ں دیدتا۔(٦۲۹)

ان دے علاوہ کچھ دوسری چیزاں وی سن جنہاں نو‏ں عباسی خلفاء محفوظ رکھدے سن منجملہ پیغمبر اکرمکی ریش مبارک دے بال، عثمان دا قرآن ،جن دے بارے وچ مصر دے خلفائے عباسی ایہ ادعا کردے سن کہ ایہ چیزاں مغلاں دے حملےآں تو‏ں محفوظ ر نيں، تے انھاں چیزوںاور ہور قیمتی اشیاء نو‏‏ں سلطان سلیم مصر تو‏ں اسلامبول لے گیا یا اک قول دے مطابق(٦۳۰) المتوکل علی اللہ نے ”بُردہ“ تے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ریش مبارک دے چند بال تے عمر د‏‏ی تلوار سلطان سلیم نو‏‏ں دئے،(٦۳۱) اس سامان وچ اک شمشیر وی سی جس نو‏‏ں خلفاء حضرت رسول اللہ د‏‏ی تلوار دسدے سن، چنانچہ ايس‏ے قول دے مطابق قاضی رشید بن الزبیر کہندے نيں کہ خلیفة الراضی دے پاس مذکورہ سامان وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شمشیر وی تھی(٦۳۲) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں بعض منسوب چیزاں غیر خلفاء دے پاس وی پائی گئیاں نيں، منجملہ ایہ کہ (ابن طولون د‏‏ی تحریر دے مطابق)(۱٦)ربیع الآخر۹۲۱ھ وچ چند لوک بیت المقدس تو‏ں دمشق وچ داخل ہوئے جنہاں دے پاس رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منسوب کچھ چیزاں سی منجملہ اک کاسہ آب، تے عصاء دا کچھ حصہ تے ایہ دونے چیزاں ٹوٹی ہوئیاں سن، تے اک شخص انہاں نو‏‏ں اپنے سر اُتے رکھے ہوئے سی، تے انہاں دے سامنے علم اٹھائے ہوئے سن تے طبل بجارہے سن، ملک الامراء، قضات، صوفی لوک تے دوسرے لوک انہاں دے پِچھے پِچھے چل رہے سن، تے بوہت سارے لوک انہاں چیزاں نو‏‏ں دیکھنے دے لئی جمع ہوجاندے سن ۔

میں (ابن طولون) نے انہاں چیزاں دے بارے وچ سوال کيتا تاں انھاں نے جواب دتا کہ ایہ پانی دا ظرف تے عصا دا اک حصہ ابن ابی اللطف دے باپ دے پاس سن تے ایہ چیزاں قلقشندی خاندان تو‏ں انہاں دے پاس پہونچی سن، چنانچہ ملک الامراء نے انہاں چیزاں کوبطور عاریہ منگیا تاکہ انہاں دے ذریعہ متبرک ہوسک‏‏ے، لیکن بعد وچ معلوم ہويا کہ ایہ سب چیزاں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نئيں سی بلکہ لیث بن سعد د‏‏ی سن۔(٦۳۳)

اسی طرح ابن ایاس د‏ی تحریر دے مطابق جس وقت سلطان مصر ”حلب“ تو‏ں سلطان سلیم دا مقابلہ کرنے دے لئی نکلاتو خلیفہ اس دے داہنی طرف کھڑا سی، تے اس دے چاراں طرف چالیس اہ‏م شخصیتاں کھڑی سن جنہاں دے پاس حریر دے کپڑ‏ے تو‏ں بنے غلاف وچ اک اک قرآن مجید سی، جس نو‏‏ں اوہ اپنے سر اُتے رکھے ہوئے سن جنہاں وچ اک قرآن مجید عثمان دے ھاتھ دا لکھیا ہويا وی سی۔(٦۳۴)

اسی طرح ا بن طولون صاحب کہندے نيں کہ سلطان سلیم جس وقت دمشق پہونچے تے ”جامع اموی“ وچ تے ” مقصورہ“ (مسجد د‏‏ی اوہ جگہ جتھے اُتے سلطان یا امام نماز پڑھیا کردے سن ) وچ جاک‏ے نماز پڑھی توانھاں نے عثمان دے (ھاتھاں دے لکھے ہوئے) قرآن د‏‏ی وی تلاوت کیتی۔(٦۳۵)

خلاصہ ایہ اے کہ سلطان سلیم نے مذکورہ چیزاں نو‏‏ں جمع کيتا چاہے اوہ خلفاء دے پاس ہاں یا دوسرے افراد دے پاس، تے اس دے بعد ایہ چیزاں عثمانی سلاطین دے پاس موجود رہیاں، تے جدو‏ں عثمانی حکومت دا خاتمہ ہويا تے ”ترکی جمہوریت“ دا آغاز ہواتو ایہ تمام چیزاں شھر اسلامبول وچ (بسفور دے کنارے جامع یاصوفیہ دے نزدیک) ” توپ قاپی قلعہ “ وچ رکھ دتیاں گئیاں، جو شخص وی انہاں نو‏‏ں دیکھناچاہے اوہ دیکھ سکدا ا‏‏ے۔(٦۳٦)

شریف حسین د‏‏ی حکومت

٦ محرم الحرام ۱۳۵۳ھ مطابق(۳)دسمبر۱۹۱۸ء بروز پنجشنبہ مکہ وچ شریف حسین د‏‏ی عرب دے بادشاہ دے عنوان تو‏ں بیعت کيتی جانے لگی، تے اس دے تن دن بعدانھاں نے اپنے تِناں بیٹےآں نو‏‏ں درج ذیل عہدےآں اُتے معین کيتا:

امیر علی، رئیس الوزراء ۔

امیر فیصل، وزیر داخلہ ۔

امیر عبد اللہ، وزیر خارجہ ۔(٦۳٧)

شریف حسین نے اپنی مرضی دے مطابق چند سال تک حکومت کیت‏‏ی لیکن درج ذیل دلیلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی بنیاد متزلزل ہوگئی:

۱۔ انگلینڈ تے فرانس د‏‏ی حکومتاں نے شریف حسین د‏‏ی بادشاہت نو‏‏ں تسلیم نہ کيتا بلکہ اک مدت دے بعد اس د‏ی حکومت نو‏‏ں فقط حجاز اُتے قابل قبول سمجھیا۔

۲۔ اس دے مد مقابل دشمن بہت قوی سی مثلاً ابن سعود جو اپنی تمام تر طاقت حجاز د‏‏ی حکومتچھیننے وچ صرف کررہیا سی، جدو‏ں کہ شریف اسنو‏ں کوئی اہمیت نئيں دے رہیا سی۔

۳۔ اک عربی حکومت بنانے دے سلسلے وچ اس نے عرب دے شیوخ تے امراء تو‏ں کسی طرح د‏‏ی کوئی گفتگو نئيں کيت‏‏ی سی تے خود ہی سب کچھ انجام دیدتا، تے ظاہر اے اس صورت وچ انہاں وچو‏ں کوئی وی اس د‏ی اطاعت نئيں کردا سی۔

شریف حسین نے وزیراں نو‏‏ں معین کرنے وچ جلد بازی تو‏ں کم لیا، جداں کہ پہلے وی انقلاب دے شروع وچ جلدی بازی تو‏ں کم لیا سی تے اس دے تمام مقدمات مکمل ہونے تو‏ں پہلے کم شروع کردتا تے عثمانی فوج دے نال جنگ شروع کردتی۔(٦۳۸)

شریف حسین تے مسئلہ خلافت

شریف حسین نے ۱۳۴۲ھ تک تقریباً اپنی مرضی دے مطابق حکومت کیت‏‏ی تے اس مدت وچ اس دے دو بیٹےآں نے وی حکومت کیت‏‏ی، جنہاں وچو‏ں اک ملک فیصل جس نو‏‏ں عراق د‏‏ی حکومت ملی تے امیر عبد اللہ جس نو‏‏ں مشرقی اردن د‏‏ی حکومت اُتے مقرر کيتا گیا ۔(٦۳۹)

چنانچہ ايس‏ے سال (یعنی ۱۳۴۲ھ وچ ) شریف حسین نے خلافت وی حاصل کرلئی، اس طرح کہ مشرقی اردن وچ اپنے بیٹے امیر عبد اللہ دے پاس سفر کيتا اوتھ‏ے دے مختلف قبیلےآں دے لوک اس دے دیدار دے لئی آندے رہے تے اسنو‏ں خلافت دے لئی انتخاب کرنے دا نظریہ پیش کردے رہ‏ے، جس دے نتیجہ وچ انہاں قبیلےآں دے نمائندےآں دا اک جلسہ ہويا، تے شریف حسین نو‏‏ں مسلماناں دا خلیفہ منصوب کردتا گیا، تے مشرقی اردن د‏‏ی حکومت نے ایہ اعلان کردتا :” شریف حسین د‏‏ی خلیفة المسلمین دے عنوان تو‏ں بیعت کيت‏ی جائے، ایہ واقعہ اس وقت پیش آیا جدو‏ں مصطفیٰ کمال” جدید ترکی کابانی“(جو عثمانی خلیفہ وی سی) نو‏‏ں ترکیہ تو‏ں کڈ دتا گیا تے خلافت دے خاتمہ دا اعلان کردتا گیا۔

حالے شریف حسین(جس نو‏‏ں ملک العرب کہیا جاندا سی) دے نال امیر المومنین دا لقب وادھا نئيں ہويا سی کہ تخت خلافت اُتے مسند نشین ہونے د‏‏ی غرض تو‏ں مکہ پلٹ آئے۔(٦۴۰)

اس سلسلہ وچ سید عبد الرزاق حسنی کہندے نيں جس وقت ترکاں نے خلافت دے عہدہ نو‏‏ں ختم کردتا، تے عثمانی خاندان نو‏‏ں ترکی تو‏ں باہر نکالدتا،اس وقت ملک حسین نو‏‏ں خلافت دے لئی منتخب کرنے دیاں گلاں ہونے لگی، تے جس وقت اوہ اپنے دوسرے بیٹے امیر عبد اللہ دے پاس جدید اردن د‏‏ی جانچ پڑتال دے لئی گیا اس وقت نوری سعید وزیر دفاع عراق د‏‏ی سرپرستی وچ اک ھیئت اس دے دیدار دے لئی گئی۔

عراق دے لوکاں نے شریف دے بیٹے ملک فیصل جو جلد ہی عراق دے سلطان بنے سن ٹیلیگرام دے ذریعہ شریف حسین د‏‏ی خلافت دے بارے وچ اپنے اعتماد دا اظھار کردتا، اس نے وی عراق یاں دے حسن ظن دا شکریہ دا ٹیلیگرام دے ذریعہ کيتا، ادہر ملک فیصل نے بھی(۱۲) شعبان۱۳۴۲ھ اک اعلان وچ انہاں تمام لوکاں دا شکریہ ادا کيتا جنھاں نے اس دے باپ ملک حسین نو‏‏ں خلفة المسلمین تے امیر المومنین د‏‏ی حیثیت تو‏ں مبارکباد تے تہنیت دے پیغام دتے سن ۔(٦۴۱)

ابن سعود دا حجاز اُتے حملہ کرنا

شریف حسین د‏‏ی بادشاہت تقریباً اٹھ سال تک باقی رہی، لیکن مختلف وجوہات د‏‏ی بناپر جنہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں اساں بیان وی کيتا اے، اس حکومت کیت‏‏ی چولاں ھلنے لگياں اس مدت وچ ابن سعود نے وی کوئی روک ٹوک نئيں کيت‏‏ی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ سمجھیا جارہیا سی کہ اوہ گوشہ نشین ہوگیا اے، لیکن ابن سعود دوراندریشی کررہیا سی تے حجاز اُتے حملہ کرنے دے لئی بہترین فرصت دا منتظر سی۔

ابن سعود د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ توجہ دو چیزاں د‏‏ی طرف سی اک ایہ کہ جے اس نے حجاز اُتے حملہ کيتا تاں کيتا انگلینڈ د‏‏ی حکومت خاموش رہے گی تے دوسری طرف اس دے دوبیٹے ملک فیصل عراق ی حاکم تے ملک عبد اللہ اردن دا حاکم ہر حال وچ اپنے باپ د‏‏ی مدد کرن گے۔

انگلینڈ دے بارے وچ جداں کہ تریخ مکہ دے مولف لکھدے نيں کہ(٦۴۲) ”اس د‏ی استعماری چال اس گل دا تقاضا کردی سی کہ ”عقبہ بندرگاہ“ حجاز تو‏ں جدا ہوجائے تے مشرقی اردن تو‏ں نال ملحق ہوئے جائے جو امیر عبد اللہ بن شریف حسین د‏‏ی حکومت دے زیر اثر ا‏‏ے۔

لیکن اس سلسلہ وچ شریف حسین انگریزاں د‏‏ی سخت مخالفت کردا سی جس د‏‏ی بناپر انھاں نے وی اس دے ہمیشگی دشمن ابن سعود دے مقابلہ وچ تنھا چھڈ دتا، آخر کار ابن سعود نے حجاز اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنالیا، تے ايس‏ے پروگرام دے تحت ماہ ذیقعدہ ۱۳۴۲ھ دے شروع وچ اس نے اپنے باپ عبد الرحمن د‏‏ی سرپرستی وچ ریاض وچ علماء تے روسا د‏‏ی اک انجمن تشکیل دی۔

عبد الرحمن نے سب تو‏ں پہلے گفتگو دا آغاز کيتا کہ ساڈے پاس کچھ خطوط آئے نيں جنہاں وچ اسيں تو‏ں حج بجالانے د‏‏ی درخواست کيتی گئی اے، تے ميں نے انہاں خطوط نو‏‏ں اپنے بیٹے عبد العزیز دے حوالے کردتا اے تے وھی تواڈا امام اے ٦۴۳ جو وی چاہندے ہوئے اس تو‏ں کہوئے۔

اس دے بعد ابن سعود نے خطاب کيتا تے کہیا تواڈے خطوط ساڈے پاس پہونچے تے وچ تواڈی شکایتاں تو‏ں آگاہ ہويا، ہر چیز دا اک جگہ اُتے خاتمہ ہوجاندا اے، تے ہر کم بموقع انجام دتا جانا چاہیدا، ابن سعود د‏‏ی تقریر دے بعد آپس وچ گفتگو ہوئی جس دے نتیجہ وچ حاضرین نے حجاز اُتے حملہ کرنا طے کيتا، کیونجے تن سال تو‏ں شریف حسین نے نجدیاں نو‏‏ں حج کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی سی۔

چنانچہ ابن سعود نے اپنے منصوبے دے تحت” سلطان بن بجاد“کی سرداری وچ حملہ دے لئی اک لشکرمکہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا اس لشکر نے کئی حملےآں دے بعد ماہ صفر ۱۳۴۳ھ وچ طائف نو‏‏ں فتح کرلیا۔

صلاح الدین مختار دے بقول شریف حسین (شریف حسین نو‏‏ں سلطنت اُتے پہونچنے دے بعد ملک حسین کہیا جانے لگا) نے جدو‏ں اپنی حالت کمزور دیکھی، جدّہ وچ برٹین دے سفیر تو‏ں مدد چاہی، چنانچہ اس سفیر نے وعدہ دتا کہ اوہ اس د‏ی درخواست نو‏‏ں انگلینڈ پہونچائے گا۔

شریف حسین جدّہ تو‏ں مکہ واپس چلا گیا تے انگلینڈ د‏‏ی مدد دا انتظار کردا رہیا، ادہر انگلینڈ د‏‏ی حکومت نے اپنے سفیر نو‏‏ں جواب دتا کہ ابن سعود تے شریف وچ جنگ اک مذہبی جنگ اے تے اسيں اس وچ مداخلت نئيں کرنا چاہندے، لیکن جے حالات انہاں دے درمیان صلح کرانے د‏‏ی اجازت داں تاں اسيں اس چیز دے لئی تیار نيں۔(٦۴۴)

ملک علی نو‏‏ں سلطنت ملنا

اس وقت مکہ وچ ”حزب وطنی“ دے ناں تو‏ں اک انجمن بنائی گئی جس دا اصل مقصد حجاز نو‏‏ں افرا تفری دے ماحول تو‏ں نکالکر امن وامان قائم کرنا، چنانچہ اس انجمن نے ایہ طے کيتا کہ ملک حسین حکومت تو‏ں ہٹ جائے تے اس د‏ی جگہ اس دا بیٹا ملک علی حجاز دا بادشاہ بنے۔

چنانچہ” حزب وطنی“ انجمن نے چھار ربیع الاول ۱۳۴۳ھ وچ تقریباً اک سو چالیس علماء، اہ‏م شخصیتاں تے تاجراں دے دستخط کراکے ملک حسین نو‏‏ں ٹیلیگرام کيتا تے اپنی رائے دا اظھار کيتا۔ ملک حسین نے مجبوراً اس پیشکش نو‏‏ں قبول کرلیا، اس دے دوسرے دن حزب وطنی انجمن نے ملک علی جو جدّہ وچ سی ٹیلیگرام بھیج کر مکہ بلالیا چنانچہ ملک علی نے ۵ربیع الاول نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور اپنے ھاتھاں وچ لے لی، لیکن اس تبدیلی دا وی کوئی اثر نئيں ہويا، کیونجے ابن سعود ملک علی نو‏‏ں وی ايس‏ے نگاہ تو‏ں دیکھدا سی جس نگاہ تو‏ں اس دے باپ ملک حسین نو‏‏ں دیکھدا تھا(٦۴۵) لہٰذا سر زمین حجاز دے حالات ايس‏ے طرح خراب رہ‏‏ے۔

شریف حسین دا انجام

شریف حسین حکومت چھڈ ک‏‏ے مکہ تو‏ں جدّہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے دس ربیع الاول نو‏‏ں جدّہ پہونچ گئے ماہ ربیع الاول کی(۱٦)واں شب وچ اپنے غلامیں دے نال کشتی تو‏ں عقبہ بندرگاہ دے لئی روانہ ہوئے، تے اپنے مقصد اُتے پہونچنے دے بعد وی ملک علی د‏‏ی ترقی تے پیشرفت دے لئی کوشش کردے رہ‏ے، اس د‏ی حکومت نو‏‏ں سر سبز دیکھنا چاہندے سن ۔

اسی مدت وچ انگلینڈ د‏‏ی حکومت نے اپنے امیر البحر دے ذریعہ ملک حسین نو‏‏ں اخطاریہ (اَلٹی میٹم) دتا کہ تن ہفتےآں د‏‏ی مدت وچ عقبہ بندرگاہ نو‏‏ں چھڈ دےں، تے جتھے جانا چاہن وہاںچلے جاواں۔

شروع وچ انھاں نے اس دہمکی نو‏‏ں نئيں منیا لیکن کچھ مدت گذرنے دے بعد تے کچھ واقعات د‏‏ی بناپر جنہاں نو‏ں اسيں بیان نئيں کرسکدے مجبور ہوگیا تے کشتی اُتے سوار ہوک‏ے جزیرہ ”قبرس“ دے لئی روانہ ہوگیا۔

شریف حسین اس قدر انگلینڈ د‏‏ی حکومت تو‏ں بدظن ہوگئے سن کہ اپنے مخصوص باورچی دے علاوہ کسی دوسرے دے ھاتھ دا کہانا نئيں کہاندے سن تاکہ کوئی انہاں نو‏‏ں (انگلینڈ د‏‏ی حکومت دے اشارہ پر) زھر نہ دیدے۔

شریف حسین۱۹۳۱ء تک قبرس وچ رہے تے ايس‏ے سال بیمار ہوئے تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی بیماری ودھدتی گئی،وہ عَمّان (اپنے بیٹے امیر عبد اللہ د‏‏ی حکومت دے پائے تخت) چلے گئے، تے ايس‏ے سال وھاں اُتے انتقال کيتا تے بیت المقدس وچ ” قدس شریف قبرستان“ وچ دفن کردئے گئے۔(٦۴٦)

ابن سعود مکہ وچ

اس وقت مدینہ، جدّہ تے بندرگاہ ینبع دے علاوہ تمام سر زمین ابن سعود دے اختیار وچ سی، تے دونے طرف تو‏ں نمائندےآں د‏‏ی آمد ورفت ہُندی رہی تاکہ آپس وچ صلح تے دوستی ہوجائے لیکن کوئی نتیجہ نئيں نکلیا۔ ابن سعود ۱۰ربیع الثانی ۱۳۴۳ھ نو‏‏ں ریاض تو‏ں عمرہ دے لئی مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، تے دوسرے حكّام منجملہ امام یحيٰ یمن دے بادشاہ نو‏‏ں خط لکھیا کہ اپنی طرف تو‏ں مکہ وچ کچھ نمائندے بھیجےں تاکہ عالم اسلام دے تمام نمائندے اک جگہ جمع ہوک‏ے ایہ طے کرن کہ مسجد الحرام تے خانہ کعبہ نو‏‏ں سیاسی معاملات تو‏ں کس طرح دور رکھیا جائے۔

ابن سعود دے نال بوہت سارے سپاہی، علمائے نجد ، تے محمد بن عبد الوہاب دے خاندان والے ہور دوسرے قبیلےآں دے سردار وی سن، چوویہہ روز د‏‏ی مدت وچ مکہ دے نیڑے پہونچے تے جس وقت عرفات پھاڑ دے علاقہ وچ پہونچے تاں ”ابن لُوی“ نے جو مکہ وچ اس دے لشکر دا سردار سی تقریباً اک ہزار اخوان لوکاں دے نال اس دے استقبال کوگیا۔

ابن سعود گھوڑے تو‏ں تھلے اترا، تے مسجد الحرام د‏‏ی طرف چلا، اوتھ‏ے پہونچ کر طواف کيتا تے جس وقت اوہ مکہ وچ پہونچا تاں ماہ جمادی الاول د‏‏ی ستويں تریخ سی۔

علمائے مکہ تے علمائے نجد وچ مناظرہ

دوسرے روز مکہ دے علماء جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م شخصیت شیخ عبد القادر شیبی کلید دار خانہ کعبہ ٦۴٧ سن ابن سعود دے دیدار دے لئی آئے، ابن سعود نے علماء نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے اک تقریر کی، جس وچ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی دعوت د‏‏ی طرف یاددہانی کرائی، تے کہیا کہ ساڈے دینی احکا‏م احمد بن حنبل دے اجتھاد دے مطابق نيں، تے جے آپ لوک وی اس گل نو‏‏ں مندے نيں تاں آئےے آپس وچ بیعت کرن کہ کتاب خدا تے سنت خلفائے راشدین اُتے عمل کرن۔

تمام لوکاں نے اس بیعت کيتی موافقت کيتی، اس دے بعد مکی علماء وچو‏ں اک عالم دین نے ابن سعود تو‏ں درخواست کيتی کہ کوئی ایسا جلسہ ترتیب داں جس وچ علمائے مکہ تے علمائے نجد اصول تے فروع دے بارے وچ مباحثہ تے مناظرہ کرن، اس نے وی اس پیش کش نو‏‏ں قبول کرلیا، تے (۱۱)جمادی الاول نو‏‏ں پندرہ علمائے مکہ تے ست علمائے نجد اک جگہ جمع ہوئے تے کافی دیر تک بحث وگفتگو ہُندی رہی تے آخر وچ علمائے مکہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک بیانیہ نشر کيتا گیا جس وچ ایہ لکھیا گیا سی کہ اصول دے بارے وچ اسيں وچ تے نجدی علماء وچ کوئی فرق نئيں اے منجملہ ایہ کہ جو شخص اپنے تے خدا دے درمیان کسی نو‏‏ں واسطہ قرار دے کافر اے، تے اسنو‏ں تن دفعہ توبہ دے لئی کہیا جائے جے توبہ نئيں کردا تاں اسنو‏ں قتل کردتا جائے، ايس‏ے طرح قبراں دے اُتے عمارت بنانا، اوتھ‏ے چراغ جلیانا قبور دے پاس نماز پڑھنا حرام اے، ايس‏ے طرح جے کوئی کسی غیر خدا نو‏‏ں اس د‏ی جاہ ومنزلت دے ذریعہ پکاردا اے تاں اوہ گویا بدعت دا مرتکب ہويا اے، تے شریعت اسلام وچ بدعت حرام ا‏‏ے۔(٦۴۸)

جدّہ اُتے قبضہ

تقریباً اک سال تک یعنی ماہ جمادی الاول ۱۳۴۴ھ تک ابن سعود تے ملک علی دے درمیان جدّہ وچ جنگاں ہُندی رہیاں، لیکن ماہ جمادی الاول دے آخر وچ ملک علی نے جدّہ چھڈنے تے اسنو‏ں ابن سعود نو‏‏ں دینے دا فیصلہ کرلیا، تے اس کم دے بدلے جدّہ وچ انگلینڈ دے سفیر ”گُورْدون“ دے ذریعہ ابن سعود نو‏‏ں کچھ پیش کش کيتی گئی، چنانچہ پہلی جمادی الثانی نو‏‏ں ابن سعود تے انگلینڈ دے سفیر وچ ملاقات ہوئی تے سفیر نے ملک علی د‏‏ی ستاراں شرائط اُتے مشتمل پیش کش نو‏‏ں ابن سعود دے حوالہ کيتا، تے ابن سعود نے انہاں شرائط نو‏‏ں قبول کرلیا، اس دے بعد چھارم جمادی الثانی نو‏‏ں سفیر نے ابن سعود نو‏‏ں خبر دتی کہ ملک علی انگلینڈ د‏‏ی ”کورن فِلاوِر“ نامی کشتی اُتے سوار ہوک‏ے عَدَن دے لئی روانہ ہورہے نيں تے اوتھ‏ے تو‏ں عراق جانے دا قصد کرلیا،

٦ جمادی الثانی نو‏‏ں ملک علی مذکورہ کشتی اُتے سوار ہوک‏ے عدن دے لئی روانہ ہوگئے تے ستويں دن د‏‏ی صبح نو‏‏ں ابن سعود جدّہ پہونچ گئے، تے جدو‏ں شھر دے نیڑے پہونچے تاں ”كَندرہ“ نامی محلہ وچ بہت زبر دست استقبال ہويا۔(٦۴۹)

مدینہ اُتے قبضہ

جس وقت ابن سعود مکہ تو‏ں جدہ دے راستہ وچ ”بَحرہ“ نامی مقام اُتے پہونچا تاں امیر مدینہ ”شریف شحات“ د‏‏ی طرف تو‏ں اک مخصوص قاصد آیا تے اک خط ابن سعود نو‏‏ں دتا جس وچ امیر مدینہ نے اس د‏ی اطاعت اُتے مبنی پیغام بھیجیا سی تے اس خط وچ ابن سعود نو‏‏ں لکھیا سی کہ اپنی طرف تو‏ں کسی نو‏‏ں مدینہ دا والی تے امیر بناکر روانہ کردے، چنانچہ ابن سعود ایہ خط دیکھ ک‏ے مکہ واپس پلٹ آیا تے اپنے تیسرے بیٹے امیر محمد نو‏‏ں مدینہ دا امیر بناکر روانہ کيتا، تے (۲۳)ربیع الثانی نو‏‏ں امیر محمد اپنے کچھ سپاہیاں دے نال مدینہ وچ وارد ہويا، تے اہالی مدینہ نو‏‏ں اپنے آنے دا ہدف سنایا۔

لیکن ملک علی د‏‏ی طرف تو‏ں معین کردہ سردارِ لشکر نے قبول نہ کيتا لیکن غذا تے وسائل د‏‏ی قلت ملک علی وی اس د‏ی مدد کرنے تو‏ں قاصر سی دو مھینہ د‏‏ی پائیداری دے بعدشھر مدینہ امیر محمد دے حوالہ کردتا، چنانچہ امیر محمد نے(۱۹)جمادی الاول ۱۳۴۴ھ د‏‏ی صبح نو‏‏ں مدینہ شھر اُتے قبضہ کرلیا۔(٦۵۰)

قبراں تے روضاں د‏‏ی ویرانی

اساں اس گل کيتی طرف پہلے وی اشارہ کيتا اے کہ وہابیاں دے قدم جتھے وی جاندے سن اوتھ‏ے اُتے موجود تمام روضاں تے مقبراں نو‏‏ں مسمار کردتا کردے سن، تے جدو‏ں وی حجاز دے شھراں اُتے قبضہ کيتا اے انھاں نے ایہ کم انجام دتا ا‏‏ے۔

مکہ دے بعض روضاں تے مقابر نو‏‏ں پہلی ہی دفعہ وچ قبضہ ہونے دے بعد مسمار کرچکے سن، جیساکہ اساں پہلے عرض کيتا اے، تے اس وقت مکہ تے قرب وجوار وچ باقی بچے تمام روضاں تے مقبروںکو مسمار کردتا، ایتھ‏ے تک کہ حجاز دے جس علاقہ وچ وی مقبرے سن سب نو‏‏ں گراکر خاک کردتا، سب تو‏ں پہلے طائف وچ موجود عبد اللہ بن عباس د‏ی گنبد نو‏‏ں گرادتا، تے اس دے بعد مکہ وچ موجود حضرت عبد المطلب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دادا، جناب ابوطالب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا، جناب خدیجہ پیغمبر اکرم د‏‏ی زوجہ دے روضاں نو‏‏ں مسمار کيتا، ايس‏ے طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے جناب فاطمہ زہرا (س) کيت‏ی جائے ولادت اُتے بنی عمارتاں نو‏‏ں وی مسمار کردتا۔

اسی طرح جدّہ وچ جناب حوّا (یا جناب حوّا تو‏ں منسوب) د‏‏ی قبر نو‏‏ں مسمار کردتا، خلاصہ ایہ کہ مکہ تے جدہ دے علاقے وچ موجود تمام مزاراں نو‏‏ں گرادتا، ايس‏ے طرح جدو‏ں مدینہ اُتے انہاں دا قبضہ سی جناب حمزہ د‏‏ی مسجد تے انہاں دے مزار نو‏‏ں تے ايس‏ے طرح شھر تو‏ں باہر شہداء احد دے مقبراں نو‏‏ں وی مسمار کردتا۔

قبرستان بقیع د‏‏ی تخریب

جنت البقیع وچ امام حسین تے بی بی فاطمہ زہرا دا مزار تحریب توں پہلے

البقيع پہلے الهدم من پہلے الوهابية عام 1220 هـ، وتظهر فيها القباب على قبور آل البيت وبعض الصحابة

جس وقت مدینہ منورہ وہابیاں دے قبضہ وچ چلا گیا، مکہ معظمہ دا شیخ ”عبد اللّٰہ بِن بُلْیَہِدْ“ وہابیاں دا قاضی القضاة ماہ رمضان وچ مدینہ منورہ آیا تے اہل مدینہ تو‏ں اوتھ‏ے موجود قبراں نو‏‏ں منہدم کرنے دے بارے وچ سوال کيتا کہ تواڈا اس سلسلہ وچ کیہ نظریہ اے ؟ کچھ لوکاں نے تاں ڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی جواب نہ دتا، لیکن بعض لوکاں نے انہاں دے گرانے نو‏‏ں ضروری کہیا۔

اس سلسلہ وچ مرحوم علامہ سید محسن امین کہندے نيں کہ شیخ عبد اللہ دا سوال کرنے دا مقصد حقیقت وچ سوال کرنا نئيں سی کیونجے وہابیاں د‏‏ی نظر وچ تمام روضاں نو‏‏ں ایتھ‏ے تک پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے روضہ مبارک نو‏‏ں مسمار کرنے وچ کوئی شک وتردید نئيں سی تے ایہ کم تاں انہاں دے مذہب د‏‏ی اصل بنیاد سی، اس دا سوال اہل مدینہ د‏‏ی تسکین دے لئی سی۔

سوال دا جواب ملنے اُتے مدینہ تے قرب وجوار دے تمام روضاں، مزارات تے ضریحاں نو‏‏ں ویران کردیاگیا ایتھ‏ے تک کہ بقیع وچ دفن ائمہ علیهم السلامکی گنبد نو‏‏ں وی ویران کردیاگیا جس وچ جناب عباس عموئے پیغمبر اکرم وی دفن سن تے دیوار تے قبراں اُتے بنی ضریحاں نو‏‏ں وی گرادیاگیا، ايس‏ے طرح پیغمبر اکرم دے پدر بزرگوار جناب عبد اللہ (ع) تے مادر گرامی جناب آمنہ د‏‏ی گنبداں نو‏‏ں وی توڑ ڈالیا، ايس‏ے طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ازواج دے گنبد، تے عثمان بن عفان تے اسماعیل بن جعفر الصادق ں د‏‏ی گنبداں، ہور امام مالک د‏‏ی گنبد نو‏‏ں وی منہدم تے مسمار کردیاگیا، خلاصہ ایہ کہ مدینہ تے اس دے قرب وجوار تے ”ینبع“ وچ کوئی وی قبر باقی نئيں چھڈی گئی۔(٦۵۱)

• 
  1=أحدث صور أخذت لضريح السيدة آمنة بنت وهب
• 
• 
• 

قبراں د‏‏ی ویرانی اُتے ایران تے ہور اسلامی ملکاں دا ردّ عمل

جس وقت روضاں د‏‏ی ویرانی بالخصوص ائمہ بقیع د‏‏ی قبراں دے انہدام د‏‏ی خبر دوسرے اسلامی ملکاں وچ پہونچی، تاں سب مسلماناں د‏‏ی نظر وچ ایہ اک عظیم حادثہ سی، چنانچہ ایران عراق تے ہور ملکاں تو‏ں ٹیلیگرام دے ذریعہ اعتراض ہوئے، درس دے جلسے تے نماز جماعت تعطیل ہوگئی، تے اس سلسلہ وچ اعتراض دے طور اُتے عزاداری ہونے لگی، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م تے غمناک خبر ایہ سی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی گنبد اُتے وی گولیاں چلا‏ئی گئياں (ایتھ‏ے تک کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی قبر اقدس وی مسمار کردتی گئی) لیکن بعد وچ معلوم ہويا کہ آخری گل صحیح نئيں اے جس دا انکار خود وہابیاں نے وی کيتا (یعنی پیغمبر اکرم د‏‏ی قبر مسمار نئيں کيت‏‏ی گئی)۔(٦۵۲)

ایران د‏‏ی حکومت نے اس سلسلہ وچ بہت زیادہ اہتمام کيتااور علماء د‏‏ی موافقت تو‏ں ایہ گل طے ہوئی کہ ایران تو‏ں کچھ نمائندے باقاعدہ طور اُتے حجاز جاواں تے اوتھ‏ے جاک‏ے نزدیک تو‏ں حقیقت دا پتہ لگاواں تے ایہ نمائندے حجاز وچ وہابیاں دے اس کارنامہ د‏‏ی تفصیلی رپورٹ پیش کرن۔

مرحوم علامہ عاملی مذکورہ مطلب کيت‏‏ی شرح وچ اس طرح فرماندے نيں کہ ایران دے علماء نے اک اجتماع کيتا تے انہدام بقیع نو‏‏ں اک عظیم حادثہ شمار کيتامیں اس وقت دمشق وچ سی لہٰذا خراسان دے اک عالی قدر عالم نے مینو‏ں ٹیلیگرام دے ذریعہ اس حقیقت تو‏ں باخبر کيتا۔(٦۵۳)

بقیع، انہدام تو‏ں پہلے

اساں اپنے حج دے سفر نامے وچ قبور ائمہ علیهم السلام نوں منہدم ہونے تو‏ں پہلے د‏‏ی وضعیت نو‏‏ں تفصیل دے نال ذکر کيتا اے، تے منہدم ہونے تو‏ں پہلے تے بعد د‏‏ی فوٹو وی پیش کيت‏‏ی اے، ایتھ‏ے اُتے موضوع د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس بارے وچ کچھ تفصیل بیان کردے نيں:

۱۳۴۴ھ تو‏ں پہلے بقیع وچ دفن ائمہعلیهم السلام تے ہور قبور اُتے گنبد سن جنہاں وچ فرش، پرد ے چراغ، شمعدان تے قندیلاں وی سن، جو حضرات اس تریخ تو‏ں پہلے اوتھ‏ے گئے نيں انھاں نے اوتھ‏ے اُتے موجود تمام روضاں د‏‏ی تفصیلات اپنے سفر ناواں وچ بیان کيتی اے، تے اس سلسلہ وچ بعض حضرات نے اوتھ‏ے د‏‏ی گنبداں تے قبور تو‏ں متعلق فوٹو وی دتے نيں۔

ان مولفین وچ میرزا حسین فراہانی وی نيں جو ۱۳۰۲ھ وچ سفر حج دے لئی گئے، موصوف قبور بقیع دے بارے وچ اس طرح رقمطراز نيں:

بقیع دا قبرستان اک وسیع قبرستان اے، جو مدینہ د‏‏ی مشرقی دیوار تو‏ں متصل اے تے اس دے چاراں طرف پتھرسے تن گز اُچی دیواربنی ہوئی اے، جس دے چار دروازے نيں اس دے دو دروازے مغرب د‏‏ی طرف نيں تے اک دروازہ جنوب د‏‏ی طرف تے چوتھا دروازہ مشرق د‏‏ی طرف اے جو شھر دے باہر باغ د‏‏ی گلی وچ اے، تے اس قبرستان وچ اِنّے لوکاں نو‏‏ں دفن کيتا گیا اے کہ ایہ قبرستان زمین تو‏ں اک گز اُچا ہوگیا اے، تے جس وقت حجاج آندے نيں اس زمانہ وچ قبرستان دے دروازے مغرب دے وقت تک کھلے رہندے نيں جو وی جانا چاہے جاسکدا اے، لیکن حج دے دناں دے علاوہ پنجشنبہ د‏‏ی ظھر دے وقت کھلدا اے تے جمعہ دے دن غروب تک کھلا رہندا اے، تے اس دے علاوہ بند رہندا اے، مگر ایہ کہ کوئی مرجائے تے اسنو‏ں اوتھ‏ے دفن کرنا ہوئے۔

اس قبرستان وچ شیعہ اثنا عشر ی دے چار ائمہعلیهم السلامکی قبراں نيں جو(۸)گوشےآں د‏‏ی اک وڈی گنبد دے تھلے دفن نيں، تے ایہ گنبد اندرسے سفیداے، معلوم نئيں کہ ایہ گنبد کدو‏‏ں تو‏ں بنی ہوئی اے لیکن محمد علی پاشا مصر ی نے ۱۳۳۴ھ وچ عثمانی سلطان محمود خان دے حکم تو‏ں انہاں د‏‏ی مرمت کرائی سی، تے اس دے بعد تو‏ں ہر سال عثمانی سلاطین د‏‏ی طرف تو‏ں بقیع وچ موجود تمام بقعاں د‏‏ی مرمت ہُندی ا‏‏ے۔

اس بقعہ دے وچکار اک وڈی ضریح اے جو بہترین لکڑی تو‏ں بنی اے تے اس وڈی ضریح د‏‏ی وسط وچ لکڑی د‏‏ی دو دوسر ی ضریح وی نيں انہاں دونے ضریحوںمیں پنج حضرات دفن نيں :

۱۔ حضرت امام حسن مجتبیٰں، ۲۔ حضرت امام سجادں، ۳۔ حضرت امام محمد باقر ں ۴۔ حضرت امام جعفر صادق ں، ۵۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا جناب عباس ں، (بنی عباس انھاں د‏‏ی اولادہاں) اس بقعہ مبارک دے وسط وچ دیوار د‏‏ی طرف اک تے قبر اے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ جناب فاطمہ زہرا = د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔

جناب فاطمہ زہرا = د‏‏ی قبر تن تھ‏‏اںو‏اں اُتے مشہور اے:

۱۔ بقیع دے اس حجرے وچ جس نو‏‏ں بیت الاحزان کہیا جاندا اے، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں بیت الاحزان وچ جناب فاطمہ زہرا = د‏‏ی زیارت پڑھی جاندی ا‏‏ے۔

۲۔ دوسرے یھی بقعہ کہ جتھے اُتے شیعہ سنی زیارت پڑھدے نيں، ايس‏ے قبر دے سامنے اک گنبد اُتے زرگری تو‏ں تیار کردہ پردہ لگیا ہويا جس اُتے لکھیا اے سلطان احمد بن سلطان محمد بن سلطان ابراہیم ،۱۱۳۱ھ ۔

اس روضہ وچ تے کوئی زینت نئيں اے مگر ایہ کہ دو عدد چھوٹے ”چھل چراغ“، چند دہات د‏‏ی شمعدان، تے اوتھ‏ے دا فرش چٹائی دا اے تے چار پنج افراد متولی تے خدام نيں ،جو موروثی پوسٹ اُتے قابض نيں تے کوئی خاص کم نئيں کردے بلکہ انہاں دا کم حجاج تو‏ں پیسے لینا ا‏‏ے۔

اہل سنت حجاج بوہت گھٹ اوتھ‏ے زیارت دے لئی جاندے نيںلیکن انہاں دے لئی زیارت کرنے وچ کوئی ممانعت نئيں اے تے انہاں تو‏ں پیسہ وی نئيں لیا جاندا، لیکن شیعہ حضرات تو‏ں پیسہ لے ک‏ے تب اندر جانے دتا جاندا اے، شیعہ زائرین نو‏‏ں تقریباً اک ”قران“ تو‏ں پنج ”شاہی“(٦۵۴) تک خادمیں نو‏‏ں دینا پڑدا اے، زائرین تو‏ں لئے گئے پیسہ وچو‏ں نائب الحرم تے سید حسن پسر سید مصطفیٰ دا وی حصہ ہُندا سی، البتہ پیسہ دینے دے بعد زیارت تے نماز وچ کوئی تقیہ نئيں ہُندا سی، زیارت نو‏‏ں کھلے عام پڑھیا جاسکدا سی، تے شیعہ زائرین نو‏‏ں فیر کسی دا کوئی خوف نئيں ہُندا سی، اس روضہ دے پِچھے اک چھوٹا جہا روضہ اے جو حضرت فاطمہ زہرا=کا بیت الاحزان ا‏‏ے۔

اس دے بعد مرحوم فراہانی بقیع د‏‏ی ہور قبراں د‏‏ی توصیف کردے نيں جنہاں اُتے عمارت بنی ہوئی ا‏‏ے۔(٦۵۵)

اسی طرح میر زا فرہاد جو۱۲۹۲ھ وچ حج دے لئی سفر کرچکے نيں اپنے سفر نامہ ”ہدایة السبیل“ وچ کہندے نيں:

”میں (پیغمبر د‏‏ی زیارت دے بعد)باب جبرئیل تو‏ں باہر نکلیا تے ائمہ بقیع علیهم السلامکی زیارت دے لئی مشرف ہويا کہ ائمہ اربعہ د‏‏ی ضریح وڈی ضریح دے درمیان اے، تے جناب عباس پیغمبر اکرمکے چچا د‏‏ی قبر ايس‏ے ضریح وچ اے، لیکن ائمہ د‏‏ی ضریح دوسری ضریحاں تو‏ں جدا ا‏‏ے۔

اوتھ‏ے دے متولی نے روضہ دے دروازہ نو‏‏ں کھولیا تے ميں نے اس ضریح دا طواف کيتا، پیراں د‏‏ی طرف صندوق تے ضریح دے درمیان بوہت گھٹ جگہ اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انسان بمشکل اوتھ‏ے تو‏ں نکل سکدا ا‏‏ے۔(٦۵٦)

نائب الصدر شیرازی جو۱۳۰۵ھ وچ حج تو‏ں مشرف ہوئے نيں، اپنے سفر نامہ ”تحفة الحرمین“ وچ اس طرح کہندے نيں :بقیع وچ داہنی طرف اک مسجد اے جس دے اُتے ایہ لکھیا اے:

”هٰذٰا مَسْجِدُ اُبَیّ بِنْ كَعْبَ وَصَلیّٰ فِیْهِ النَّبِیّ غَیْرَ مَرَّةٍ“

(ایہ مسجد ابی بن کعب اے جس وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے متعدد بار نماز پڑھی اے،)

بقیع وچ چار ائمہ:امام حسن مجتبیٰ ں، امام زین العابدین ں، امام محمد باقر ں، امام جعفر صادق ں د‏‏ی قبر اک ہی ضریح وچ ا‏‏ے۔

کھا ایہ جاندا اے جناب عباس بن عبد المطلب وی وھاں دفن نيں، ايس‏ے طرح دیوار د‏‏ی طرف اک پردہ دار قبرہے جس دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ جناب فاطمہ زہرا (س) د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔(٦۵٧)

ابراہیم رفعت پاشا جو۱۳۲۰ھ، ۱۳۲۱ھ تے ۱۳۲۵ھ وچ مصر دے رئیس حجاج سن انھاں نے اپنے سفر نامہ ”مرآة الحرمین“ وچ بقیع وچ دفن مشہور ومعروف حضرات مثلاً پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ وغیرہ د‏‏ی تفصیل بیان کيتی اے، اوہ کہندے نيں کہ اہل بیت (بقیع وچ مدفون ائمہ مراد نيں) دا قبہ دوسرے قباں تو‏ں بلند ا‏‏ے۔

رفعت پاشا نے انہاں تمام روضاں دے فوٹو وی دتے نيں تے ایہ وی دکھایا اے کہ ائمہ اہل بیت دا روضہ دوسرے روضاں تو‏ں بلند تر تے خوبصورت بنیا ہویا ا‏‏ے۔(٦۵۸)

بقیع وچ ائمہ علیهم السلام د‏‏ی قبراں دے انہدام دے سلسلہ وچ ایہ گل بیان کرنا بہت ضروری اے کہ انہاں قبراں اُتے قدیم زمانہ (پہلی صدی) تو‏ں گنبد، بارگاہ تے سنگ قبر موجود سن، اساں پہلے وی قبور اُتے عمارتاں دے سلسلہ وچ مسعودی صاحب مروج الذھب تے سمہودی صاحب وفاء الوفاء د‏‏ی عبارتاں نو‏‏ں ذکر کيتا کہ حضرت فاطمہ زہرا = تے بقیع وچ دفن ائمہ علیهم السلامکی قبور پرتحریر موجود سی، تے اس گل کيتی تائید کہ پہلی صدیاں وچ ائمہ علیهم السلامکی قبراں اُتے گنبد سن ابن اثیر د‏‏ی اوہ تفصیل اے جو انھاں نے ۴۹۵ھ دے واقعات وچ ذکر کيتی اے کہ اس سال قم تو‏ں اک معمار مجد الملک بلاسانی (براوستانی صحیح اے ) نامی نو‏‏ں حضرت امام حسن مجتبیٰ ں تے عباس بن عبد المطلب دے قبہ د‏‏ی مرمت دے لئی بھیجیا گیا، تے ایہ شخص منظور بن عمارہ والی مدینہ دے ھاتھاں قتل ہويا۔(٦۵۹)

اس گل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پنجويں صدی تو‏ں ائمہ بقیع تے جناب عباس عموئے پیغمبر اکرمکی قبراں اُتے گنبد سن، تے انہاں د‏‏ی مرمّت کرانے دا مطلب ایہ اے کہ اک طویل زمانہ تو‏ں ایہ عمارتاں موجود سن تے خراب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی مرمت د‏‏ی ضرورت پیدا ہوئی۔

سمہودی متوفی۹۱۱ھ نے وی بقیع د‏‏ی قبور دے بارے وچ پہلی صدی تو‏ں دسويں صدی تک د‏‏ی تفصیل بیان کيتی ا‏‏ے۔

وہ کہندے نيں کہ جناب عباس پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ، حسن بن علی (ع) تے بقیع وچ ہور دفن شدہ حضرات د‏‏ی قبراں اُتے بہت اُچی گنبد ا‏‏ے۔

اسی طرح ابن نجار کہندے نيں کہ اس گنبد (قبور ائمہعلیهم السلام) د‏‏ی عمارت بہت قدیمی تے بلند اے، اس عمارت دے دو دروازے نيں کہ انہاں وچ اک دروازہ ہر روز کھلدا اے، ابن نجار نے اس عمارت دے بانی دا ناں ذکر نئيں کيتا اے لیکن ”مطری“ صاحب کہندے نيں کہ اس عمارت دا بانی ”خلیفة الناصر احمد بن المستضی“ ا‏‏ے۔

قارئین کرام! ”مطری“ صاحب دا ایہ نظریہ صحیح نئيں دکھادی دیندا، کیونجے ابن نجار تے خلیفہ ناصر دونے ہمعصر سن تے ابن نجار نے اس عمارت نو‏‏ں قدیمی دسیا اے لیکن وچ (سمہودی) نے اس بقعہ د‏‏ی محراب وچ لکھیا دیکھیا کہ ایہ عمارت منصور مستنصر باللہ دے حکم تو‏ں بنائی گئی اے، لیکن نہ تاں اس دا ناں تے نہ ہی عمارت د‏‏ی تریخ لکھی ہوئی ا‏‏ے۔

سمہودی صاحب اس دے بعد کہندے نيں کہ قبر عباس تے حسن ں زمین تو‏ں اُچی اے تے انہاں دا مقبرہ وسیع اے تے اس د‏ی دیواراں وچ خوبصورت لوح تے تختی بہترین طریقہ تو‏ں لگائی گئیاں نيں، تے آخر وچ سمہودی صاحب نے بقیع وچ موجود دوسری عمارتاں دا وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔(٦٦۰)

اسی طرح ابن جبَیر چھیويں صدی دے مشہور ومعروف سیاح نے وی جناب عباس تے حضرت امام حسن ں د‏‏ی قبراور انہاں اُتے موجود بلند گنبد تے اس دے اندر د‏‏ی خوبصورتی د‏‏ی توصیف د‏‏ی ا‏‏ے۔(٦٦۱)

مقدس تھ‏‏اںو‏اں دے لئی اک اسلامی انجمن د‏‏ی تشکیل

ابن سعود نے مکہ تے مدینہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد ایہ سوچیا کہ انہاں دونے شھراں اُتے حکمرانی کرنے دے لئی عالم اسلام دے مشورے تو‏ں کوئی قدم اٹھائے۔

اسی منصوبہ دے تحت مختلف اسلامی ملکاں تو‏ں مثلاً ترکی، ایران ، افغانستان تے یمن تو‏ں ايس‏ے طرح ہور سر زمیناں دے روسا مثلاً مصر ، عراق ، مشرقی اردن تو‏ں ہور امیر عبد الکریم ریفی، حاج امین الحسینی مفتی بزرگ فلسطین، ٹونس، دمشق تے بیروت دے والیاں نو‏‏ں دعوت دتی تاکہ اس عظیم کانفرس وچ شرکت کرن یا اپنے نمائندے بھیجاں، (تاکہ انہاں دونے شھراں د‏‏ی حکومت دے بارے وچ غور وفکر کيتا جاسک‏‏ے) تے ایہ دعوت ۱۰ربیع الثانی ۱۳۴۴ھ وچ دتی گئی۔

لیکن اکثر لوکاں نے اس دعوت نو‏‏ں قبول نئيں کيتااور صرف چند ملکاں نے اسنو‏ں قبول کيتا تے مذکورہ انجمن د‏‏ی تشکیل وچ شرکت کيتی، شرکت کرنے والےآں وچ ہندوستان دے مسلما‏ن وی سن،(٦٦۲) سب نے مل ک‏ے ایہ طے کيتا کہ حجاز وچ اک ایسی جمہوری حکومت تشکیل دتی جانی چاہیدا جس وچ تمام مسلماناں نو‏‏ں شریک کيتا جائے، تے ایہ وی طے ہويا کہ اس دا اہ‏م خرچ وی اسيں خود قبول کرن گے،(٦٦۳) لیکن ایہ پیش کش مختلف وجوہات د‏‏ی بناپر عملی نہ ہوسک‏ی۔

ایران دے شرکت نہ کرنے د‏‏ی وجہ

مرحوم علامہ عاملی د‏‏ی تحریر دے مطابق ایران نے مذکورہ کانفرس وچ اپنا نمائندہ بھیجنے دا منصوبہ بنالیا سی لیکن جداں ہی بقیع وچ قبور ائمہ علیهم السلامکی ویرانی د‏‏ی اطلاع پہونچی، تواعتراض دے طور اُتے ایران نے اپنا نمائندہ نہ بھیجنے دا فیصلہ کرلیا، تے اپنے حاجیاں نو‏‏ں وی حج دے لئی نئيں بھیجیا تاکہ کدرے انہاں دے لئی کوئی خطرہ درپیش نہ ہو، تے جب۱۳۴٦ھ وچ کوئی خطرہ نہ دکھادی دتا تاں حاجیاں نو‏‏ں حج کرنے د‏‏ی اجازت دے دتی گئی۔(٦٦۴)

حجاز وچ ابن سعود د‏‏ی سلطنت

مذکورہ انجمن دا کوئی نتیجہ حاصل نہ ہواتو مکہ معظمہ دے تِیہہ علماء جدّہ پہونچے تے انہاں دے حضور وچ اک انجمن تشکیل دتی گئی، تے ۲۲جمادی الثانیہ۱۳۴۴ھ نو‏‏ں اتفاق رائے تو‏ں ایہ طے ہويا کہ سلطان عبد العزیز آل سعود د‏‏ی حجاز دے بادشاہ دے عنوان تو‏ں بیعت کيت‏ی جائے، تے اسنو‏ں ایہ اطلاع دتی کہ اوہ بیعت دے لئی کوئی وقت معین کرے۔

۲۵ربیع الثانی بروز جمعہ نماز جمعہ دے بعد باب الصفا (مسجد الحرام دے اک دروازے) دے پاس جمع ہوئے تے ابن سعود وی تشریف لیائے تے اک پروگرام دے ضمن وچ سید عبد اللہ دملوجی نے جو ابن سعود دے مشاورین وچو‏ں سی، بیعت دے طریقہ کار نو‏‏ں لوکاں دے سامنے بیان کيتا،(٦٦۵) (خوشی دا ایہ عالم سی کہ) اس موقع اُتے توپ دے اک سو اک گولے داغے گئے۔

اس طریقہ تو‏ں ابن سعود نجد وحجاز دا بادشاہ بن گیا تے سب تو‏ں پہلے اسنو‏ں رسمی طور اُتے قبول کرنے والا” روس“ سی، اس دے بعد انگلینڈ، فرانس، ہولینڈ، ترکی تے اس دے بعد دوسری حکومتاں نے قبول کرنا شروع کيتا۔

سلطان عبد العزیز بن سعود نے اپنی حکومت نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی بہت زیادہ کوشش کيتی، تے اس سلسلہ وچ بہت ساریاں حکومتاں تو‏ں معاہدے کيتے، تے بہت ساریاں شورش تے بلواں نو‏‏ں منجملہ فیصل الدرویش د‏‏ی شورش نو‏‏ں ختم کيتا تے اپنے تمام مخالفاں نو‏‏ں نیست ونابودکردتا، اک دفعہ اس اُتے مسجد الحرام وچ طواف دے وقت چار یمن یاں (زیدی مذہب) نے حملہ کردتا لیکن اوہ زندہ بچ گیا، تے آخر کار ملک وچ امن وامان قائم ہوگیا جو اس ملک وچ بے نظیر سی۔(٦٦٦)

ابن سعود تے ادریسی حکمراں

جس وقت ابن سعود نے حجاز نو‏‏ں اپنے تصرف تے قبضہ وچ کرلیا، اس وقت امام یحيٰ (امام یمن ) نے سید حسن ادریسی دے زیر ولایت عسیر نامی جگہ(جو نجد کے علاقہ وچ سی) اُتے حملہ کردتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی اکثر چیزاں نو‏‏ں نابود کردتا، ایہ دیکھ ک‏ے ادریسی افراد خوف زدہ ہوگئے کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ امام یحيٰ دے حملےآں تو‏ں آل ادریس د‏‏ی ولایت خطرے وچ پےجائے، اس وجہ تو‏ں ابن سعود نو‏‏ں خطوط لکھے تے اپنی طرف تو‏ں اس دے پاس نمائندے بھیجے، جس دے نتیجے وچ (۱۴)ربیع الثانی ۱۳۴۵ھ نو‏‏ں دونے دے درمیان معاہدہ ہويا جس وچ ایہ طے ہويا کہ عسیر د‏‏ی امارت ابن سعود د‏‏ی حمایت وچ اے، اس معاہدہ وچ ۱۴بند سن جس دے دوسرے بند وچ امیر ادریس نو‏‏ں ابن سعود د‏‏ی اجازت دے بغیر کسی وی ملک تو‏ں گفتگو کرنے د‏‏ی اجازت نئيں سی تے تیسرے بند دے مطابق امیر ادریس نو‏‏ں ایہ وی حق حاصل نئيں سی کہ کسی دے نال اعلان جنگ کرے یا کسی دے نال صلح کرے، مگر ایہ کہ آل سعود د‏‏ی اجازت تو‏ں ہو، تے اس دے چھیويں بند دے مطابق امیر ادریس نو‏‏ں عسیرکے داخلی امور وچ تصرف کرنے دا حق دتا گیا سی۔

لیکن ماہ رجب ۱۳۵۱ھ وچ ادریسیاں نے ابن سعود دے خلاف شورش کردتی، چنانچہ ابن سعود نے حجاز تے نجد تو‏ں لشکر تیار کرکے عسیر د‏‏ی طرف روانہ کيتا، جس دے نتیجہ وچ اوتھ‏ے دے حالات صحیح ہوگئے، اس وقت ابن سعود نے موقع نو‏‏ں غنیمت شمار کيتا تے عسیر وچ ادریسیاں د‏‏ی فرمان روائی دے خاتمہ دا اعلان کردتا، تے اس دے بعد عسیر وی سعودی عرب دا اک استان (اسٹیٹ) بن گیا، تے سیدحسن ادریسی دے لئی عسیر وچ قیام نہ کرنے د‏‏ی شرط اُتے ماہانہ دوہزار سعودی ریال مقرر کيتے ۔(٦٦٧)

تیل کڈن دا معاہدہ

ابن سعود دے سب تو‏ں اہ‏م کمیں وچو‏ں اک کم مشرقی علاقہ احساء (ظھران) وچ تیل نکالنے دا معاہدہ ا‏‏ے۔

سب تو‏ں پہلا معاہدہ مئی ۱۹۳۳ء وچ سعودی د‏‏ی عربی تیل کمپنی تے امریکی د‏‏ی ”آرامکو“ نامی کمپنی دے درمیان ہويا، جس اُتے سعودیہ د‏‏ی طرف تو‏ں شیخ عبد اللہ سلیمان تے مذکورہ کمپنی د‏‏ی طرف تو‏ں ”ھاملٹن“ نے دستخط کيتے۔(٦٦۸)

اسم گذاری

۱٧ جمادی اول۱۳۵۱ھ وچ سلطان عبد العزیز آل سعود نے اک فرمان بشمارہ ۲٧۱٦صادر کيتا کہ(۲۱)جمادی الاول تو‏ں ساڈا ملک ”المملکة العربیة السعودیة“ دے ناں تو‏ں پکاریا جائے تے جدو‏ں ملک دا ناں تبدیل ہوگیا تاں حکومت دے وزیراں تے ارکان نے ایہ طے کيتا کہ سلطان عبد العزیز دے سب تو‏ں وڈے بیٹے امیر سعود نو‏‏ں ولی عہدی دے لئی منصوب کردتا جائے۔

۱٦محرم۱۳۵۲ھ نو‏‏ں بادشاہ نے فرمان صادر کردتا تے وزراء کابینہ تے مجلس شوریٰ نے امیر سعودکی ولی عہدی د‏‏ی بیعت کرنے دا وقت معین کردتا۔

ابو طالب یزدی دا واقعہ

ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ وچ ابو طالب یزدی کومکہ وچ قتل کردتا گیا ،اور مکہ وچ رونما ہونے والے دوسرے واقعات جو قارئین کرام دے لئی بہت مفید نيں تفصیل تے اس د‏ی اصلی وجہ بیان کيتی جاندی اے :

چنانچہ ۱۴ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ نو‏‏ں مکہ معظمہ وچ ایہ اعلان منتشر ہويا:

”بلاغ رسمی رقم(۸۲) جریمة منکرة:

القتالشرطة القبض فی بیت اللّٰه الحرام فی یوم(۱۲) ذی الحجة۱۳٦۲ علی المدعو عبده طالب بن حسین الایرانی من المنتسبین الی الشیعةفی ایران وهو متلبس باقذر الجرائم واقبحها وهی حمل القاذورات وهو یلقیها فی المطاف حول الکعبة المشرفة بقصد ایذاء الطائفین واهانة هذا المکان المقدس وبعد اجراء التحقیق بشانه وثبوت هذا الجرم القبیح منه فقد صدر الحکم الشرعی بقتله وقد نفذ حکم القتل فیه فی یوم السبت(۱۴) ذی الحجة ۱۳٦۲ ولذا حرر

اک رسمی اعلان شمارہ(۸۲)بھیانک جرم۔

۱۲ ذی الحجہ ۱۳٦۲ھ نو‏‏ں پولیس نے بیت اللہ الحرام وچ شیعہ مذہب نال تعلق رکھنے والے اک ایرانی بنام طالب بن حسین نو‏‏ں گرفتار کيتااے، جس نے بہت برا کم انجام دیااے، اس نے کچھ کوڑا کرکٹ اپنے نال لیا تے طواف کرنے والےآں د‏‏ی اذیت دے لئی مطاف (طواف کرنے د‏‏ی جگہ) وچ ڈالدتا،تحقیقات تے گناہ ثابت ہوجانے دے بعد شرعی طور پر(۱۴)ربیع الاول نو‏‏ں اس دے قتل دے حکم اُتے عمل ہوئے گیا۔(٦٦۹)

جب ایہ خبر ایران پہونچی تاں اس تو‏ں لوک بہت ناراض ہوئے تے سب لوک تعجب کرنے لگے۔

کسی نو‏‏ں وی حقیقت دا پتہ نئيں سی ایتھ‏ے تک کہ اس سال گئے ہوئے ایرانی حجاج وی حج تو‏ں واپس پلٹ آئے، انھوںنے حقیقت نو‏‏ں اس طرح بیان کيتا :

” ابو طالب یزدی دا طواف دے وقت سر چکرانے لگا، تے قے آنے لگی، تاں انھاں نے طواف کرنے والےآں دے راستہ وچ گندگی نہ پھیلنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں اپنے دامن وچ لے لیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا لباس احرام گندہ ہوگیا“۔(٦٧۰)

چند مصر ی تے سعودی حاجیاں نے انہاں نو‏‏ں پھڑ کر اوتھ‏ے د‏‏ی پولیس دے حوالہ کردتا تے انھاں لوکاں نے عدالت وچ گواہی وی دی، کہ ایہ شخص اپنے نال وچ گندگی اٹھائے ہوئے سی تے مطاف نو‏‏ں گندا کررہیا سی۔

سوال ایہ پید اہُندا اے کہ جنہاں لوکاں نے ابو طالب یزدی نو‏‏ں اس طریقہ تو‏ں دیکھیا انہاں دے ذہن وچ فوراً ایہ گل کِداں آئی کہ ابو طالب مطاف نو‏‏ں گندا کرنا چاہندا اے، تے بیت اللہ الحرام د‏‏ی توھین کرنا چاہندا اے، اس تصور د‏‏ی اصل وجہ کیہ سی؟!

تے کیہ ایہ فقط انہاں دا تصور سی، یا انہاں چند لوکاں نے عمداً کسی خاص مقصد دے تحت ایہ الزام تے تہمت لگائی؟!

ہ موضوع واقعاً پیچیدہ تے مبہم دکھادی دیندا اے تے ایہ گل روشن نئيں اے کہ ایہ واقعہ اک اتفاق اے یا اس دے پِچھے کسی دا ھاتھ اے ؟ تے دوسری تعجب خیز گل ایہ اے کہ کون شخص عاقل ایسا ہوسکدا اے کہ مسلما‏ن ہوکراِنّی مشکلات دے نال کِنّی آرزاں تے تمنااں دے بعد حج تو‏ں مشرف ہونے دے لئی اوتھ‏ے جاندا اے، تے اس زمانہ وچ سفر حج وچ کِنّی مشکلات سن(٦٧۱) انہاں تمام مشکلات نو‏‏ں برداشت کرنے دے بعد حج دے لئی پہونچے تے اِنّے شرمناک کم انجام دے، ؟!

اس دے بعد ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ عدالت اُتے ایہ کِداں ثابت ہويا کہ ایہ شخص ایسا ارادہ رکھدا سی؟ کیونجے نہ عدالت اس د‏ی بولی نو‏‏ں سمجھدی سی تے نہ ہی اوہ عدالت د‏‏ی بولی سمجھدے سن، کس نے انہاں دا دفاع کيتا، کیہ کوئی فارسی جاننے والا وکیل انہاں دا دفاع کررہیا سی؟ انہاں تمام گلاں دے علاوہ الزام تے فیصلہ وچ صرف دو دن دا وقت لگا، در حالیکہ اسلامی نظریہ دے مطابق قتل دے سلسلہ وچ ہر طرح د‏‏ی احتیاط کرنی چاہیدا، کہ کدرے غلطی دے سبب کسی بے گناہ شخص د‏‏ی جان نہ چلی جائے ۔

حقیقت تاں ایہ اے کہ ابوطالب دے قتل د‏‏ی اصل وجہ معلوم نہ ہوسکی، ایتھ‏ے تک کہ چند سال پہلے شیخ حر ّ عاملی صفویہ دور دے عظیم الشان عالم دین د‏‏ی سوانح حیات دا مطالعہ کيتااور کتاب ”خلاصة الاثر“ دے مطالعہ وچ ابو طالب دے واقعہ د‏‏ی طرح اک تے واقعہ ملیا تے ایہ گل سمجھ وچ آئی کہ ایہ واقعہ ابوطالب دے واقعہ تو‏ں بڑاگھرا تعلق رکھدا اے تے جے غور وفکر کيت‏ی جائے تاں کسی نتیجہ اُتے پہونچا جاسکدا ا‏‏ے۔

شیخ حرّ عاملی دا مکہ معظمہ وچ اک واقعہ تے اس تو‏ں متعلق فریب کاری

جب ۱۰۸٧ھ یا ۱۰۸۸ھ وچ شیخ محمد بن الحسن معروف بہ حرّ عاملی مکہ معظمہ پہونچے، تاں عثمانی تُرکاں نے بعض ایران یاں نو‏‏ں خانہ کعبہ وچ گندگی پھیلانے دے جرم وچ قتل کردتا، چنانچہ شیخ حرّ عاملی، سیدموسیٰ (مکہ دے حسینی اشراف وچو‏ں) د‏‏ی پناہ وچ چلے گئے، تے سید موسیٰ نے انہاں نو‏‏ں کسی اپنے مورد اعتماد شخص دے نال یمن بھجوادتا۔

صاحب خلاصة الاثر اس واقعہ دے ضمن وچ اس طرح ذکر کردے نيں کہ ایہ بہت وڈی ذلت تے رسوائی اے، وچ ایہ تصور کرسکدا کہ جے کسی شخص نے اسلام د‏‏ی بُو یا عقل د‏‏ی بُو وی سونگھی ہوئے تاں اوہ ایسا برا کم کرسکتاا‏‏ے۔

واقعہ اس طرح اے کہ خانہ کعبہ دے بعض خادمیں نے دیکھیا کہ کعبہ شریف اک جگہ تو‏ں گندا ہوگیا اے تے ایہ خبر مشہور ہوگئی، تے اس دا ہر طرف چرچا ہونے لگا، چنانچہ مکہ د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں شریف برکات تے شریف مکہ ، تے محمد میرزا قاضی مکہ دے پاس گئے تے مذکورہ واقعہ دے بارے وچ گفتگو ہونے لگی، آخر کار انہاں دے ذہن وچ ایہ گل آئی کہ ایہ کم رافضیاں دا اے، تے ایہ طے کرلیاکہ جو لوک رافضی مشہور نيں انہاں نو‏‏ں قتل کردتا جائے، چنانچہ اس سلسلہ وچ فرمان صادر کردیاگیا۔

عثمانی تُرک تے بعض اہل مکہ مسجد الحرام وچ آئے، تے پنج شیعہ منجملہ اک بُڈھے تے زاہد وعابد انسان سید محمد مومن نو‏‏ں قتل کردتا ۔(٦٧۲)

صاحب تریخ مکہ مذکورہ واقعہ دے بارے وچ اس طرح لکھدے نيں کہ شوال۱۰۸۸ھ وچ صبح دے وقت لوکاں نے خانہ کعبہ نو‏‏ں (پاخانہ مانندکسی چیز سے) گندا پایا، تے لوکاں نے اک قدیمی عقیدہ دے تحت ”میں نئيں جاندا کہ کس طرح انہاں د‏‏ی عقل اس طرح دے عقید ہ د‏‏ی اجازت دیندی اے “ شیعاں اُتے اس کم دا الزام لگادتا، چنانچہ عثمانی تُرکاں تے بعض اہل مکہ نے مل ک‏ے شیعاں اُتے حملہ کردتا بوہت سارے لوکاں اُتے پتھراو کيتا تے چند لوکاں نو‏‏ں تہہ تیغ کر ڈالیا۔

اسی طرح سید دحلان، تریخ عصامی تو‏ں نقل کردے نيں کہ موصوف نے خود اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا اے کہ جس چیز تو‏ں خانہ کعبہ نو‏‏ں گندا کيتا گیا سی اوہ پاخانہ نئيں سی بلکہ اوہ دال دا سالن سی لیکن اس تو‏ں بدبو آرہی سی۔(٦٧۳)

سید دحلان لکھدے نيں :چاہے ایہ گل صحیح ہوئے یا نہ ہو، حقیقت ایہ اے کہ اسلام سب مسلماناں نو‏‏ں اگرچہ اعتقادی لحاظ تو‏ں اک دوسرے وچ اختلاف اے، لیکن سب نو‏‏ں اتحاد تے دوستی کيتی دعوت دیندا اے، تاکہ اک راستہ اُتے چلياں، اس دین مبین دے مننے والےآں نو‏‏ں ایہ گل زیبا نئيں دیندی کہ اپنے مخالفاں اُتے بعض وہم وخیال د‏‏ی بناپر تہم تاں لگاواں۔

مولف تریخ مکہ مذکورہ واقعہ نو‏‏ں ذکر کرنے دے بعد کہندے نيں کہ وچ (اس علاقہ کی) عوام الناس تو‏ں بہت ناراض ہاں کہ اوہ ایسا عقیدہ رکھدے نيں کہ شیعہ عجم (ایران یاں) نے خانہ کعبہ نو‏‏ں گندا کيتا جدو‏ں کہ اوہ اپنے حج نو‏‏ں مقبول سمجھدے نيں۔

اس دے بعد اپنی گل نو‏‏ں اگے بڑھاندے ہوئے کہندے نيں کہ جے اسيں عقل ومنطق تو‏ں کم لاں تے صحیح طریقہ تو‏ں غور وفکر کرن تاں اس نتیجہ اُتے پہونچ سکدے نيں کہ جے انہاں تہم تاں نو‏‏ں صحیح منیا جائے تاں اس طرح توھر سال ایرانی حجاج د‏‏ی تعداد دے برابر کعبہ گندا ہوجانا چاہیدا سی، جدو‏ں کہ حقیقت تے واقعیت اس دے برخلاف اے لیکن کيتا کرن کہ دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی عقل وی کھوبیٹھدے نيں۔(٦٧۴)

اک دوسرا واقعہ

صاحب تریخ مکہ کہندے نيں کہ شریف محمد بن عبداللہ دے زمانہ۱۱۴۳ھ وچ شیعاں اُتے اک تے مصیبت آپئی، جوہم اری نظر وچ مسلماناں د‏‏ی انہاں مصیبتاں وچو‏ں نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن اگ وچ جل رہے نيں تے جس د‏‏ی بناپر مسلماناں وچ اختلاف تے تفرقہ ہوئے رہیا ا‏‏ے۔

گذشتہ سال شیعہ حاجیاں دے قافلے بعض وجوہات د‏‏ی بنا اُتے حج دے ایام دے بعد مکہ پہونچے، تے مجبورا ً اگلے سال یعنی۱۱۴۴ھ دے حج دے زمانہ تک اوہ اوتھ‏ے رکے رہے تاکہ حج کرکے ہی واپس جاواں، (اس مدت وچ ) بعض عوام الناس نے ایہ واساں کیہ کہ شیعاں نے خانہ کعبہ نو‏‏ں گندا کيتا اے لہٰذا انہاں اُتے حملہ کردتا تے عوام الناس دے حملہ د‏‏ی وجہ تو‏ں پولیس نے وی حملہ کيتا، تے سب نال وچ قاضی دے گھر اُتے پہونچے، فتنہ گراں د‏‏ی بھیڑ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے قاضی صاحب اپنے گھر تو‏ں فرار ہوگئے کہ کدرے ایہ بھیڑ مجھ اُتے وی حملہ نہ کردے، اس دے بعد اوتھ‏ے دے مفتی دے گھر اُتے پہونچے تے اسنو‏ں گھر تو‏ں باہر کڈ لیا ايس‏ے طرح دوسرے علماء نو‏‏ں انہاں دے گھراں تو‏ں کڈ ک‏ے وزیر دے پاس لے گئے تے اس تو‏ں درخواست کيتی کہ آپ فیصلہ کرن، جدو‏ں کہ ایہ وی معلوم نئيں سی کہ فیصلہ دا مد مقابل کون اے ؟مذکورہ وزیر نے ایہ حکم صادر کردتا کہ مذکورہ شیعاں نو‏‏ں مکہ معظمہ تو‏ں باہر کڈ دتا جائے، تے اس دے بعد اس بازار وچ آئے، جتھے اُتے شیعہ مقیم سن تے انہاں نو‏‏ں نکالنے تے انہاں دے گھراں نو‏‏ں ویران کرنے دا شور کرنے لگے، تے دوسرے روز امیر مکہ دے پاس گئے تاکہ اوہ شیعاں دے بارے وچ مذکورہ وزیر دے حکم د‏‏ی تائید کرے، پہلے تاں امیر مکہ نے اس کم تو‏ں پرہیز کيتا لیکن عوام الناس دے فتنہ وفساد دے ڈر تو‏ں مذکورہ حکم د‏‏ی تائید کردتی۔

ان شیعاں وچو‏ں بعض لوک طائف تے بعض لوک جدّہ چلے گئے تاکہ فتنہ وفساد خاموش ہوجائے، ادہر فتنہ وفساد پھیلانے والے سرغناں نو‏‏ں گرفتار کر لیاگیا، تے فیر شیعاں نو‏‏ں اجازت دتی گئی کہ اوہ مکہ وچ پرت آئیاں ۔

سید دحلان صاحب تریخ رضی تو‏ں نقل کردے نيں کہ مذکورہ واقعہ وچ جو کچھ وی ہويا اوہ سب کچھ متعصب بدمعاشاں تے عثمانی تُرکاں دا کم سی تے اہل مکہ اس کم تو‏ں راضی نئيں سن، تے عوام د‏‏ی یھی نادانی ہمیشہ تو‏ں مسلماناں دے درمیان اختلاف تے تفرقہ دا باعث بنی ا‏‏ے۔(٦٧۵)

انہاں حادثات د‏‏ی اصل وجہ

حکومت صفویہ دے آغاز تو‏ں ایران تے عثمانی حکومت دے درمیان ہوئی جنگاں د‏‏ی چھان بیناور تحقیق دے نتائج تو‏ں اس روش تے طریقہ دا پتہ چلدا اے جو عثمانی علماء نے ایران دے مقابلہ وچ اختیارکر رکھی سی، کیونجے اوہ لوک دشمنی وچ ایران یاں اُتے کسی وی طرح د‏‏ی تہم ت لگانے تو‏ں پرہیز نئيں کردے سن، ایتھ‏ے تک کہ ایران تو‏ں ہونے والی جنگ نو‏‏ں جھاد دا درجہ دیندے سن، تے ایرانی شیعاں دے قتل نو‏‏ں مباح تے جائز جاندے سن بلکہ غیر شیعہ ایران یاں دے بارے وچ وی انہاں دا یھی نظریہ سی تے انہاں نو‏‏ں اسیر کرنے، انہاں د‏‏ی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں فروخت کرنے دے بارے وچ فتویٰ دیندے رہندے سن ۔

شاہ اسماعیل،حکومتِ صفوی دے بانی دے زمانہ وچ جدو‏ں عثمانیاں تے ایران یاں دے درمیان جنگ وغیرہ ہُندی رہندی سی تاں اس وقت عثمانی علماء اپنی مسیتاں وچ دعا دے لئی جلسہ رکھدے سن تے شاہ اسماعیل اُتے لعنت کردے سن ۔

عثمانی مولف ”ابن طولون” شاہ اسماعیل تے سلطان سلیم عثمانی دے ہ‏معصر وی نيں، کہندے نيں کہ۹۲۳ھ وچ اسيں (۳٦۰)قاریاں دے نال مسجد اموی دمشق (جو عثمانیاں دے تحت اثر تھی) وچ چالیس دن تک سورہ انعام د‏‏ی تلاوت کيتاکردے سن، تے جدو‏ں اللہ دے دو ناواں دے درمیان پہونچدے سن تاں صوفی اسماعیل (مراد شاہ اسماعیل اے ) اُتے لعنت کيتا کردے سن ۔(٦٧٦)

اس دے بعد قاہرہ دے اٹھ علاقےآں مثلاً مقبرہ شافعی، لیث، سیدة نفیسہ، شیخ عمر بن فارض،ابو الحسن دینوری، شیخ ابو الخیر کلیباندی،مقیاس، جامع الازھر وچ سلطان سلیم د‏‏ی کامیابی دے لئی قرآن مجیدختم کيتاکردے سن ۔(٦٧٧)

اور جدو‏ں شاہ اسماعیل اُتے بدد عا کرنے تے سلطان سلیم د‏‏ی کامیابی دے دعا کرنے تو‏ں کوئی نتیجہ نہ نکلیا، تاں اپنے مقاصد دے پیش نظر ایران نو‏‏ں دار الحرب ہونے دا اعلان کردتا، تے اس کم تو‏ں عثمانی سپاہیاں نو‏‏ں صفویہ بادشاہاں تو‏ں لڑنے دا جذبہ تے لالچ ودھ گیا، ايس‏ے زمانہ وچ سلطان سلیم نے اپنے علماء تو‏ں اک فتویٰ لیا جس وچ ایہ گل تحریر سی کہ شرعی لحاظ تو‏ں شاہ اسماعیل دا قتل جائز اے،(٦٧۸) اس دے علاوہ خود سلطان سلیم نے اپنے اک خط دے ميں جواس نے تبریز تو‏ں لکھیا تے ایران اُتے حملے تے شاہ اسماعیل نو‏‏ں قتل کرنے دے بارے وچ سی ،لکھیا کہ اساں مشہور فقھاء تے علماء نو‏‏ں دعوت دتی تے انہاں تو‏ں شاہ اسماعیل نال جنگ دے بارے وچ فتویٰ لیا، سبھی فقھاء تے علماء نے فتویٰ دیاہے کہ جو شخص وی اس دے سپاہیاں (یعنی شاہ اسماعیل دے سپاہیاں) دے مقابلہ وچ کوشش کرے تاں اس د‏ی ایہ سعی و کوشش مشکور اے تے انہاں دے مقابلہ وچ جھاد کرے تاں اس دا ایہ عمل مبرور اے، کیونجے علماء نے انہاں دے کفر، الحاد تے ارتداد دا فتویٰ صادر کيتاا‏‏ے۔(٦٧۹)

شاہ تہماسب صفوی اپنے تذکرہ وچ اس گل کيتی طرف اس طرح اشارہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ اساں سیادت پناہ امیر شمس الدین نو‏‏ں ایلچی بنا ک‏ے استانبول بھیجیا تاکہ رستم پاشا تے اوتھ‏ے دے ہور سرداراں تو‏ں گفتگو کرےں، لیکن تمام علمائے روم(٦۸۰) نے فتویٰ دیدتا کہ ایران دے تمام لوکاں

کی جان ومال حلال اے چاہے اوہ سپاہ ہو، یا عوام الناس، مسلما‏ن ہوئے یا یہودی تے ارمنی، تے انہاں نال جنگ کرنا ”غزّ“ ا‏‏ے۔(٦۸۱)

اساں کہیا ایہ فتویٰ تاں بہت چنگا اے !! اسيں تاں نماز وروزہ تے حج وزکات تے ہور ضروریات دین نو‏‏ں قبول کردے نيں تے انہاں اُتے عمل کردے نيں، لیکن فیر وی ایہ لوک سانو‏ں کافر کہندے نيں، خدا یا توھی انہاں دے تے ساڈے درمیان فیصلہ کر۔(٦۸۲)

ایہ سلسلہ نادر شاہ افشار افشار دے زمانہ تک جاری رہیا، تے اس سوال د‏‏ی تحریر جو افغانیوںکے ایران اُتے حملے دے بعد شیخ عبد اللہ مفتی قسطنطنیہ سے۱۱۳۵ھ وچ اسلامبولی ترکی بولی وچ لیا گیا سی، تے اس دے جواب وچ دتا گیا فتویٰ وی موجود ا‏‏ے۔(٦۸۳)

مذکورہ فتوے دا خلاصہ ایہ اے کہ ایران دار الحرب اے تے اوتھ‏ے رہنے والے افراد مرتد نيں۔

ایہ فتویٰ اس وقت دا اے کہ جدو‏ں ایران اُتے محمود افغان فرمانروائی کررہیا سی تے حالات بہت خراب سن، عثمانی بادشاہ نے اپنے مقاصد وچ کامیاب ہوجانے دے لئی اس وقت نو‏‏ں غنیمت سمجھ کر ایران اُتے حملہ دے لئی اک عظیم لشکر روانہ کيتا تے اپنے لشک‏ر ک‏ے سردار نو‏‏ں ایہ حکم دتا کہ محمود افغان تو‏ں کچھ نہ کہنا۔(٦۸۴)

ایہ فتویٰ صرف سپاہیاں نو‏‏ں گمراہ کرنے دے لئی صادر کيتا گیا سی۔

ایہ گل قابل توجہ اے کہ ایہ فتویٰ کتنا غیر اصولی، بے بنیاد تے دینی تے انسانی لحاظ تو‏ں کس قدر دور سی عثمانی سپاہی اپنے علماء تے مفتیاں اُتے اعتقاد رکھدے سن ،لیکن جدو‏ں مقام عمل وچ آئے تاں فیر انہاں وچ خود اس فتوے اُتے عمل کرنے د‏‏ی طاقت نئيں سی یعنی جس وقت ایرانی لوکاں تے انہاں دے اہل خاندان نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں وچ کِسے وی ایسی چیز نو‏‏ں نہ پایا جس د‏‏ی بنا اُتے اس فتوے وچ اِنّا شدید ردّ عمل دکھایا گیا سی، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ انھاں نے انہاں ایران یاں نو‏‏ں مرتد تے دین تو‏ں خارج شمار نئيں کيتا۔

مندرجہ ذیل عثمانی مولف دے واقعہ تو‏ں ساڈی گل کيتی تائید ہُندی اے :

”عثمانی سپاہیاں نے راستہ وچ اک اصفھانی کاروان اُتے حملہ کردیااور شیخ الاسلام دے فتوے دے مطابق انہاں دے مرداں نو‏‏ں قتل کردتا تے انہاں د‏‏ی علوی سادات تو‏ں تے شریف خانداناں نال تعلق رکھنے والی عورتاں نو‏‏ں اسیر کرلیا، لیکن مذکورہ فتوے دے برخلاف انہاں عورتاں نو‏‏ں بہت پاک تے دیندار پایا ایتھ‏ے تک کہ اوہ اپنی حفاظت دے سلسلہ وچ نامحرم اُتے نظر کرنے تو‏ں وی سخت پرہیز کردیاں سن، انہاں وچ نجابت تے شرافت د‏‏ی تمام نشانیاں واضح تے آشکار سن، انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں دیکھنے دے بعد اوہ شش وپنچ وچ پڑگئے کہ ایسی عورتاں نو‏‏ں کِداں اسیر کرن تے انہاں نو‏‏ں غلامی وچ کِداں لے لاں، آخر کار انہاں نو‏‏ں وڈے احترام دے نال کرمانشاہ وچ پہونچادتا، تے اوتھ‏ے د‏‏ی اک عظیم ہستی میرزا عبد الرحیم دے حوالے کردتا۔(٦۸۵)

اس طرح دے فتوےآں دا اثر عثمانی حدود تو‏ں باہر تک پہونچا تے ماوراء النھر (تاجکستان تے ازبکستان) تک پہونچ گیا، ایتھ‏ے تک کہ قاچاریہ بادشاہاں دے زمانہ تک اس دا اثر باقی رہااور ماوراء النھر دے لوکاں نے بادشاہ عثمانی تو‏ں جس نو‏‏ں خلیفة الخلفاء کہیا جاندا سی ایہ سوال کيتا کہ کیہ شیعہ لوکاں نو‏‏ں اسیر کرکے انہاں د‏‏ی خرید وفروخت کرنا جائز اے ؟

اس گل وچ کوئی شک نئيں کہ جے عثمانی تے ازبک سپاہ تے عوام الناس ایران دے لوکاں نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھدے تاں اس دے برخلاف پاندے جو غلط پروپیگنڈے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے ذہناں وچ نقش سی۔

ایرانیاں نو‏‏ں حج تو‏ں روکنا

عثمانی بادشاہاں نے گذشتہ فتوے دے علاوہ وی ایران د‏‏ی دشمنی وچ دوسرے کارنامے انجام دتے نيں منجملہ ایہ کہ۱۰۴۲ھ وچ عثمانی بادشاہ نے ایران یاں نو‏‏ں حج تو‏ں روکنے دا حکم صادر کردتا۔(٦۸٦)

اس حکم نو‏‏ں جاری کرنے دے لئی مکہ دے بازاراں وچ ایہ اعلان کرادتا گیا کہ اس سال آئے ہوئے ایرانی حجاج واپسی دے وقت اپنے برادران نو‏‏ں ایہ اطلاع دیداں کہ اوہ آئندہ سال حج دے لئی سفر نہ کرن۔

صاحب تریخ مکہ اس واقعہ نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندے نيں، کہ مینو‏ں ایران یاں نو‏‏ں حج تو‏ں روکنے د‏‏ی وجہ معلوم نہ ہوسکی مگر اوہ تاریخی واقعات جو اس زمانہ وچ رونما ہورہے سن، ایران یاں نے ۱۰۳۳ھ وچ بغداد نو‏‏ں عثمانی قبضہ تو‏ں آزاد کرالیا سی تے انہاں نو‏‏ں شھر تو‏ں باہر کڈ دتا سی، ایتھ‏ے تک کہ۱۰۴۲ھ وچ سلطان مراد عثمانی نے فیر دوبارہ قبضہ کرلیا۔

شاید اس د‏ی وجہ عثمانی بادشاہ تے ایران یاں دے درمیان شدید اختلافات ہاں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایرانی حجاج نو‏‏ں حج تو‏ں روکیا گیا ہوئے۔(٦۸٧)

نادر شاہ افشار تے شریف مکہ

۱۱۵٧ھ وچ جس وقت ایران دے بادشاہ نادر شاہ افشار افشارنے عثمانی سپاہ اُتے غلبہ پانے دے بعد عراق نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا،تواس نے اک عظیم الشان عالم دین نو‏‏ں اپنا خط دے ک‏ے امیر مسعود ،شریف مکہ دے پاس بھیجیا، خط دا مضمون ایہ سی کہ عثمانی خلیفہ(٦۸۸) نے اس گل کيتی موافقت کردتی اے کہ مکہ (مسجد الحرام) دے منبر تو‏ں ساڈے لئے دعا کيت‏ی جائے تے اوتھ‏ے اُتے ساڈے رسمی مذہب”جعفری“ نو‏‏ں مکہ وچ آشکارکیا جائے، (یعنی تقیہ وغیرہ نہ کرنا پئے) تے ساڈے امام جماعت مذاہب اربعہ دے برابر کھڑے ہون۔ نادر شاہ افشار نے اس خط وچ شریف مکہ نو‏‏ں ڈرایا تے دہمکایا وی سی، شریف نو‏‏ں ایہ گل بری لگی تے مکہ دے حالات خراب ہوگئے۔

جدّہ وچ (عثمانیاں د‏‏ی طرف سے) تُرک گورنر نے شریف مسعود تو‏ں درخواست کيتی کہ نادر شاہ افشار دے نامہ بر نو‏‏ں اس دے پاس بھیج دے تاکہ اسنو‏ں قتل کردتا جائے، لیکن شریف نے ایہ کم نئيں کيتا، تے کہیا کہ وچ اسنو‏ں اپنے پاس رکھاں گا تے واقعہ د‏‏ی تفصیل دار الخلافہ (اسلامبول) لکھاں گا، تے جداں اوہ حکم دین گے ویسا ہی عمل کراں گا۔

شریف دے اس کم تو‏ں والی جدّہ راضی نئيں سی تے اس دا گمان ایہ سی کہ شاید شریف شیعہ مذہب د‏‏ی طرف رغبت رکھدا اے، تے جداں ہی شریف مسعود ،والی دے اس گمان تو‏ں باخبر ہوئے توالزامدور کرنے دے لئی حکم صادر کردتا کہ مسجد الحرام دے منبرسے شیعاں اُتے لعنت کيت‏ی جائے۔(٦۸۹)

نجف وچ نادر شاہ افشار دے حکم تو‏ں مسلماناں وچ اتحاد دے لئی اک عہد نامہ

تریخ مکہ تو‏ں جو گلاں نقل ہوئیاں نيں انہاں نو‏‏ں مکمل کرنے دے لئی تے موقع دے لحاظ تو‏ں یھی مناسب اے کہ سنی شیعہ اتحاد دے لئی نادر شاہ افشار دے اس عہد نامہ نو‏‏ں بیان کيتا جائے جو مذکورہ مقصد دے تحت نجف اشرف وچ لکھیا گیا تے سنی شیعہ علماء نے اس اُتے دستخط کيتے، اساں اس مطلب نو‏‏ں ”یادگار“ نامی مجلہ شمارہ(٦)سال چھارم تو‏ں نقل کيتا اے:

نادر شاہ افشار چونکہ صفویہ سلسلہ تو‏ں کینہ رکھدا سی یا اس وجہ تو‏ں کہ ایرانی لوک سنی مذہب قبول کرلاں، لہٰذا ایران یاں،ترکیو‏ں، افغانیاں وچ مذہبی اتحاد قائم کرنا چاہندا سی، چنانچہ اس نے ایران یاں نو‏‏ں اہل سنت والجماعت تو‏ں نیڑے کرنے د‏‏ی بہت کوشش کيتی، لہٰذا اس نے ماہ اسفند۱۱۴۸ھ ش، وچ اک جلسہ طلب کيتا تے خود ہی اس دا صدر وی بن گیا، اس جلسہ وچ تمام ملکاں تو‏ں آئے ہوئے نمائندےآں نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے کہندا اے:

” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ تو‏ں چاراں خلیفہ ،خلافت کردے رہ‏ے، تے ہند وروم (عثمانی) تے ترکستان سب انہاں د‏‏ی خلافت دے قائل نيں، تے جس وقت اہل ایران آرام وآسائش د‏‏ی خاطر ساڈی سلطنت د‏‏ی طرف رغبت کرن تاں انہاں نو‏‏ں اہل سنت والجماعت دا مذہب قبول کرنا ہوئے گا “۔(٦۹۰)

اس جلسہ وچ موجود تمام نمائندےآں نے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں اس حکم نو‏‏ں قبول کرلیا، تے اس مسئلہ دے بارے وچ اک عہد نامہ اُتے سب لوکاں نے دستخط کر دتے، تے ایہ عہد نامہ نادری خزانہ دے سپرد کردتا گیا۔

نادر شاہ افشار نے اس عہد نامے نو‏‏ں اپنے سفیر دے ذریعہ سلطان عثمانی دے پاس بھیجیا، تے اسنو‏ں پنج پیش کش کاں، کہ جے اس نے قبول کرلیا تواس تو‏ں صلح ہوجائے گی:

۱۔ قضاة، علماء تے دربار ی حضرات، حضرت امام جعفر صادق ں د‏‏ی تقلید نو‏‏ں پنجويں مذہب وچ شمار کرن (یعنی شیعہ مذہب نو‏‏ں وی مذاہب اربعہ دے نال شامل کرن تے مذاہب خمسہ کہن)

۲۔ مسجد الحرام وچ ارکان اربعہ، مذاہب اربعہ دے امامیں تو‏ں مخصوص نيں، شیعہ مذہب نو‏‏ں وی کسی اک رکن وچ شریک کيتا جائے تے اس مذہب دا امام وی اوتھ‏ے نماز پڑھائے۔

۳۔ ہر سال ایران د‏‏ی طرف تو‏ں امیر حج معین ہوئے جو مصر تے شام دے طریقہ تو‏ں ایرانی حجاج نو‏‏ں مکہ پہونچائے تے عثمانی حکومت، ایرانی امیر حاج دے نال مصر تے شام دے امیر حاج جداں سلوک کرے۔

۴۔ دونے حکومتاں دے اسیر مکمل طریقہ تو‏ں آزاد کيتے جائےں تے انہاں د‏‏ی خرید وفروخت ممنوع قرار دتی جائے۔

۵۔ دونے حکومتاں دا اک اک نمائندہ اک دوسرے دے پائے تخت وچ ہونا چاہیدا تاکہ دونے مملکت دے مسائل مصلحت دے تحت انجام پائےں۔

عبد الباقی خان زنگنہ دے ذریعہ ایہ پیش کش ربیع الاول۱۱۴۹ھ استامبول پہونچی عثمانی درباریاں نے جعفری مذہب نو‏‏ں پنجواں مذہب مننے تے خانہ کعبہ دے ارکان اربعہ وچ انہاں دے امام نو‏‏ں نماز پڑھانے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردتا، تاں نادر شاہ افشار نے ایہ فیصلہ کيتا کہ اوہ خود زبردستی انہاں نو‏‏ں قبول کروائے گا، تے عثمانی حکومت اُتے حملہ د‏‏ی غرض تو‏ں اپنے توپ خانہ نو‏‏ں کرمانشاہ دے لئی روانہ کردتا۔

اسی زمانہ وچ احمد پاشا، والی بغداد (عثمانیاں د‏‏ی طرف سے) نے اطاعت دا اظھار کيتا ايس‏ے بناپر نادر شاہ افشار نے نجف، کربلا تے حلہ اُتے قبضہ کرنے دے لئی اپنے لشکر نو‏‏ں روانہ کيتا جس نے آسانی تو‏ں انہاں شھراں اُتے قبضہ کرلیا، ايس‏ے طرح کرکوک تے موصل شھراں نو‏‏ں وی اپنے قبضہ وچ لے لیا، ایہ دیکھ ک‏ے عثمانی حکومت نو‏‏ں وی صلح دے لئی تیار ہونا پيا، تے طے ایہ ہويا کہ مذہبی مسائل تے انہاں دے اختلافات نو‏‏ں دور کرنے دے لئی دوبارہ گفتگو کيت‏ی جائے، اس دے بعد نادر شاہ افشار شوال ۱۱۵٦ھ وچ عتبات عالیہ د‏‏ی زیارت کرنے دے لئی آمادہ ہويا تے نجف ،کربلا تے کاظمین د‏‏ی ریارت کيت‏ی تے بغداد وچ ابوحنیفہ د‏‏ی قبر د‏‏ی وی ریارت کيت‏ی، اس دے بعد کربلا، نجف، حلّہ، بغداد تے کاظمین دے شیعہ سنی علماء نو‏‏ں نجف وچ بلايا، تاکہ اپنے نال لیائے ہوئے ایران ، بلخ، بخارا تے افغانستان دے علماء دے نال بحث وگفتگو تے اختلافی مسائل نو‏‏ں حل کرن۔

گفتگو(۲۴)شوال۱۱۵٦ھ نو‏‏ں تمام ہوئی، تے اک عہد نامہ لکھیا گیا جس نو‏‏ں میرزا مہدی خان منشی الملکاں نادر (مولف درہ نادرہ، تے جھان گشائے نادری)نے لکھیا تے اس اُتے دونے فریقین دے علماء نے دستخط کيتا۔

اس عہد نامے د‏‏ی ترتیب تے تصدیق اس طرح سی کہ پہلے علمائے ایران نے اس تحریر اُتے مھر لگائی اس دے بعد عتبات عالیہ دے (شیعہ سنی) علمائے نے مھر لگائی، اس دے بعد علمائے ماوراء النھر تے اس دے بعد علمائے افغان نے مھر لگائی تے سب تو‏ں آخر وچ بغداد دے مفتی نے ایران یاں دے اسلام د‏‏ی تصدیق کیتی۔

عہد نامہ د‏‏ی پوری تحریر ”جھان گشائے نادری “میں موجود اے، لیکن اس عہد نامہ د‏‏ی تفصیل عبد اللہ بن حسین سویدی بغداد ی جو خود مذکورہ شیعہ سنی مناظرہ وچ شریک سن تے اس عہد نامہ اُتے دستخط وی کيتے سن، انھاں نے اپنی دو کتاباں وچ اس عہد نامے د‏‏ی تفصیل بیان کيتی اے، پہلی کتاب ”النفحہ المسکیة فی الرحلة المکیہ“ تے دوسری کتاب ”الحجج القطعیة لا تفاق الفرق الاسلامیہ“ ایہ دونے کتاباں مصر میں چھپ چکيا‏‏ں نيں۔

اس عہد نامہ د‏‏ی اک کاپی حضرت امیر المومنین ں د‏‏ی ضریح وچ رکھ د‏تی گئی، تے اس د‏ی دوسری کاپیاں اسلامی ملکاں بھیج دتیاں گئیاں، لیکن اس وقت دے چاپ شدہ نسخےآں تے اس کتاب (جھان گشائے نادری) دے قلمی نسخے دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے تے اسيں (مدیر مجلہ یادگار تے صاحب مقالہ مرحوم عباس اقبال) نے انہاں دونے نسخےآں وچ فرق پایا اے یعنی چاپ شدہ مقالہ وچ بہت ساریاں چیزاں کم نيں، مثلاً ایران ، عراق ، عرب، افغانستان تے ترکستان علماء دے ناں اس کتاب (جھان گشائے نادری) وچ نئيں اے، دوسرے ایہ کہ علمائے عراق د‏‏ی تصدیق اصل عہد نامے تو‏ں مخلوط ہوگئی اے، تیسرے ایہ کہ افغانی علماء د‏‏ی تصدیق اس وچ نئيں اے ايس‏ے طرح احمد پاشا ،والی بغداد د‏‏ی تصدیق تے مفتی بغداد آفندی یاسین د‏‏ی مھر تے دستخط وی اس وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔

آقای حاج” محمد آقا نَخْجَوانی“ جنہاں نو‏ں طلب علم دا بہت شوق سی انھاں نے اس عہد نامہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے نقل کيتا تے نشر دے لئی ساڈے مجلہ یادگار نو‏‏ں دے دتا۔

مذکورہ عہدنامہ دا مکمل نسخہ، حاج محمد آقا نخجوانی دے نسخہ تو‏ں انہاں علماء دے ناں ،عہدہ ومنصب تے مھر دے نال ساڈے مجلہ یادگار وچ تقریباً(۸) صفحات اُتے مشتمل چھپ چکيا اے، علماء دے ناں اس طرح لکھے گئے نيں، جائے مھر میرزا بھاء الدین محمد، کرمان دے شیخ الاسلام، یا جائے مھر سید حسینی، پیشنماز کاشان، جائے مھر میرزا ابوالفضل ،شیخ الاسلام قم، جائے مھر دخیل علی، قاضی کربلا، جائے مھر ملیا حمزہ، شیخ الاسلام افغانستان ، جائے مھر محمد باقر، عالمِ بخاراتاآخر۔

اکثر علماء دا عہدہ شیخ الاسلام اے تے بہت ہی کم ایداں دے علماء نيں جو پیشنماز یا قاضی رہیاں۔(٦۹۱)

لیکن عثمانی مولفین نے اس واقعہ د‏‏ی تفصیل دوسرے طریقہ تو‏ں بیان کيتی اے، چنانچہ شیخ رسول کرکوکلی کہندے نيں کہ نادر شاہ افشار نے ”دشت مغان“ وچ اک بہت وڈی انجمن تشکیل دی، جس وچ شیعاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اپنے نو‏‏ں شیعاں دا مدافع (دفاع کرنے والا) کہیا، لیکن کرد، داغستان، ساکنان کوہستان (کوہستان تو‏ں کيتا مراد اے ایہ معلوم نئيں ہوسکا) تے افغانستان دے سبھی لوک اس تو‏ں ناراض سن، جس دے نتیجہ وچ اس نال جنگ کرنے دا فیصلہ کرلیا، تے اس گہم سان د‏‏ی لڑائی وچ جو نادر شاہ افشار نال ہوئی نادر شاہ افشار دے سپاہیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے بہت نقصان ہويا، نادر شاہ افشار نے فریقین دا دل رکھنے دے لئی مرقد ابوحنیفہ، علی مرتضی (ں) امام حسین (ں) امام موسیٰ کاظم (ں) دے لئی وڈے قیمتی ہدایا تے تحائف بھیجے، تے ایہ وی اعلان کيتا کہ اذان پنج مرتبہ کھی جائے، تے جملہ ”حی علی خیر العمل“اذان تو‏ں کڈ دتا جائے،ایساكُردیوںاور افغانیاں دا دل رکھنے دے لئی کيتا، تے اس نے عثمانی سلطان دے لئی بوہت سارے ہد ایا تے تحائف وی بھیجے۔

اس دے بعد کر کوکلی صاحب کہندے نيں کہ نادر شاہ افشار نے جنگ دے بعد اک بار فیر دشت دمغان وچ علماء نو‏‏ں جمع کيتا تاکہ انہاں وچ موجود اختلافات نو‏‏ں حل کيتا جاسک‏‏ے، جس دے نتیجے وچ بادشاہ د‏‏ی حقیقی طور اُتے بیعت تے اس د‏ی حمایت ہوئی۔

اس دے بعد نادر شاہ افشار نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے سلطان محمد (تیموری خاندان دا حاکم) اُتے غلبہ حاصل کيتا تے اس تو‏ں خراج لینا طے کيتا، اس دے بعد ترکستان، افغانستان ، بلخ تے بخارے اُتے قبضہ کيتا، تے انہاں لوکاں نے عثمانی سلطان تو‏ں جو عہد وپیمان کيتا سی اسنو‏ں توڑوا ڈالیا، تے ایہ ظاہر کيتا کہ روم (یعنی حکومت عثمانی) اُتے بغداد د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کرنے والا اے چند افراد نو‏‏ں احمد پاشا والی بغداد دے پاس بھیجیا، تاکہ اسنو‏ں اطلاع دے، تے احمد پاشا نے اس لحاظ تو‏ں کہ اوہ اس دا مہم انہاں اے اس دے گذرنے تے اوتھ‏ے توقف کرنے د‏‏ی اجازت دیدی، اس وقت نادر شاہ افشار نے کئی ہزار سپاہیاں نو‏‏ں کہانے پینے دا سامان لیانے دے لئی بھیجیا، تے اس طرح بغداد دا محاصرہ کرلیا، خلاصہ ایہ کہ اس نے متعدد حملےآں دے بعد پورے عراق اُتے قبضہ کرلیا، تے اس دے بعد عتبات عالیہ د‏‏ی زیارت کرنے دے لئی گیا تے حضرت علی دے روضہ د‏‏ی مرمت تے گنبد اُتے سونے دے پانی تو‏ں زینت کرنے دا حکم دے دتا تے اس دے بعد کربلائے معلی پہونچا تے ایہ ظاہر کيتا کہ وچ تاں اہل سنت نال تعلق رکھدا ہون، تے احمد پاشا نو‏‏ں خط لکھیا کہ کسی اہل سنت عالم دین نو‏‏ں بھیج تاکہ شیعہ علماء تو‏ں مناظرہ کرے، تے دونے فرقےآں دے درمیان موجود اختلافات ختم ہوجاواں، لہٰذا احمد پاشا نے عبد اللہ سویدی جو انہاں مسائل وچ مھارت رکھدے سن تے اس دے مورد اعتماد وی سن اس کم دے لئی انتخاب کيتا۔

سویدی صاحب نے اپنے سفر د‏‏ی تفصیل کتاب ” النفحة المکیہ والرحلة الملکیہ“٦۹۲ وچ لکھی اے ،اورکرکوکلی نے ايس‏ے کتاب تو‏ں نقل کيتا اے، منجملہ ایہ کہ جس وقت وچ نجف وچ نادر شاہ افشار دے حضور پہونچا تاں اس نے مینو‏ں خوش آمدید کہیا، مینو‏ں اس د‏ی عمر ۸۰سال د‏‏ی لگی، تے پروگرام دے مطابق ایہ اجتماع حضرت علاں دے روضہ وچ ہو، اس دے بعد کرکوکلی نے سویدی تو‏ں ذکر ہوئے ناواں نو‏‏ں اس طرح لکھیا کہ ایرانی علماء وچو‏ں علی اکبر ملیا باشی ،وغیرہ وغیرہ سن ۔

افغانستان دے علماء وچو‏ں شیخ فاضل ملیا حمزہ قلی جائی، جوافغانستان وچ حنفی مفتی سن، تے اوتھ‏ے دے ہور علماء دے ناں تے انہاں دے عہدے وی لکھے نيں۔

اس دے بعد علمائے ماوارء النھر دے ناں نيں جنہاں د‏‏ی تعداد ست سی تے ایہ لوک سویدی دے داہنی طرف بیٹھے سن تے اس دے کھبے طرف(۱۵)شیعہ علماء تشریف فرما سن ۔

اس وقت ملا باشی نے اک تقریر د‏‏ی تے سویدی د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے کہیا: ایہ علمائے اہل سنت دے فاضل علماء وچو‏ں نيں، تے نادر شاہ افشار نے احمد پاشا تو‏ں ایہ چاہیا کہ انھیںہم ارے درمیان فیصلہ کرنے دے لئی بھیجے تے شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں وکیل بنا یا گیا کہ جو وی اس اجتماع وچ طے پائے اس اُتے عمل کيتا جائے، کرکوکلی صاحب نے سویدی تو‏ں نقل کردے ہوئے علماء دے درمیان ہونے والی گفتگو د‏‏ی تفصیل وی بیان کيتی اے، چنانچہ اس گفتگو دا نتیجہ اس طرح بیان کردے نيں کہ اہل سنت علماء نے اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی کہ شیعہ لوک، مسلما‏ن نيں، تے انہاں دا نفع ونقصان ساڈا نفع ونقصان اے، ایہ طے کرنے دے بعد سب لوک اپنی جگہ اُتے کھڑے ہوگئے تے اک دوسرے تو‏ں مصافحہ کرنے لگے تے ایہ کہندے جاندے سن : ”اہلاً باخی“(میرے بھائی خوش آمدید)۔

اس دے دوسرے دن وی مذکورہ جگہ اُتے جمع ہوئے تے اک جریدہ تیار کيتا گیاجس د‏‏ی لمبائی(٧)بالشت تو‏ں زیادہ سی تے اس دے دو حصےآں اُتے عہد نامہ لکھیا گیا، ملا باشی نے آقا حسن مفتی تو‏ں کہیا کہ کوئیایسا شخص اسنو‏ں پڑھے جو فارسی بولی جاندا ہوئے۔

کرکوکلی صاحب نے اس عہد نامے نو‏‏ں عربی بولی وچ لکھیا اے تے سویدی دے بعض اعتراض وی لکھے نيں، ہور اس دے قول نو‏‏ں نقل کردے نيں کہ انہاں لوکاں دے ناں اس وچ لکھے نيں جنھاں نے اس اُتے اپنی مھر لگائی اے، تے اس دے بعد سونے دے ظروف وچ جو جواہرات تو‏ں مزین سن، مٹھائی لیائی گئی، اس دے بعد مینو‏ں شاہ دے پاس لے گئے (سویدی نے اپنی کتاب وچ انہاں گلاں نو‏‏ں ذکر کيتا اے جو اس دے تے شاہ دے درمیان ہوئیاں نيں)اور اس نے احوال پرسی، دے بعد کہیا:

”کل جمعہ اے تے وچ ایہ چاہندا ہاں کہ نماز جمعہ نو‏‏ں مسجد کوفہ وچ پڑھاں، تے ميں نے فرمان دیدتا اے کہ صحابہ دے ناں وڈے ادب واحترام دے نال ايس‏ے ترتیب تو‏ں ذکر کيتے جاواں جس طرح کہ طے ہويا اے، تے ميں نے ایہ حکم وی دتا اے کہ بھائی سلطان آل عثمان دے لئی دعا کيت‏ی جائے تے اس دے بعد مختصر طور اُتے ساڈے لئے وی دعا کيت‏ی جائے، تے گویا ایہ سلطان عثمانی دے احترام د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کیونجے اوہ سلطان بن سلطان اے، جدو‏ں کہ میرے باپ دادا وچ کوئی سلطان نئيں سی،(٦۹۳) قارئین کرام!اساں جو کچھ کرکوکلی د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے اگرچہ بعض تاریخی چیزاں غلط تے اشتباہ نيں لیکن فیر وی بوہت سارے اہ‏م تاریخی نکات اس بیان وچ موجود نيں، خصوصاً جے انہاں تمام گلاں د‏‏ی تحقیق کيت‏ی جائے۔

مذکورہ مطلب تو‏ں متعلق چند نکات

ایہ گل تاریخی اعتبار تو‏ں مسلم اے کہ نادر شاہ افشار نے شیعہ تے سنی دے درمیان اتحاد تے دوستی قائم کرنے دے لئی بہت کوشش کيتی، لیکن سلاطین عثمانی د‏‏ی دشمنی تے عناد اس قدر زیادہ سی (جداں کہ بعض نمونے بیان وی ہوئے نيں) کہ نادر شاہ افشار د‏‏ی کوشش ثمر بخش نہ ہوسکی۔

چنانچہ ایتھ‏ے اُتے چند نکات د‏‏ی طرف اشارہ کرنا مناسب اے:

پہلا نکتہ ایہ کہ تریخ شیعہ وچ چاہے صفویہ زمانہ ہوئے یا ہور زمانہ، کوئی وی ایسا شیعہ عالم نئيں مل پائے گا جس نے اسلامی فرقہ نال جنگ نو‏‏ں جھاد دا ناں دتا ہو، یا کسی اک اسلامی سر زمین نو‏‏ں دار الحرب دا ناں دتا ہو، یا اسلامی مذاہب دے پیروکاراں نو‏‏ں کافر کہیا ہوئے۔

دوسرا نکتہ ایہ اے کہ عثمانی علماء جو وی فتویٰ دیندے سن اوہ حکومت دے اشارہ تے اس دے حکم تو‏ں ہُندا سی جدو‏ں کہ شیعہ تریخ وچ کدی کوئی ایسا موقع نئيں آیا کہ کسی بادشاہ دے اشارے اُتے کسی عالم دین نے کوئی فتویٰ دتا ہو، یا کسی شیعہ عالم دین نے بغیر سوچے سمجھ‏‏ے یا صرف تعصب تے اپنے احساست یا قومی جذگل کيتی بناپر کوئی فتویٰ دتا ہوئے۔

تیسرا نکتہ ایہ اے کہ عثمانی حکومت دے علماء تے طالب علمیں، شیعاں د‏‏ی معتبر کتاباں، تفسیر، فقہ وحدیث، تے کلام وغیرہ تو‏ں بوہت گھٹ آشنائی رکھدے سن، تے شاید انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوک ایہ وی نہ جاندے ہاں کہ شیعاں د‏‏ی فقہ کِنّی وسیع تے اصیل (خالص) اے،(٦۹۴) جدو‏ں کہ اس دے برعکس قضیہ صادق اے یعنی شیعہ علماء تے طالب علمیں عمومی طور اُتے ہور اسلامی مذاہب د‏‏یاں کتاباں تو‏ں بخوبی اطلاع رکھدے نيں، ایران مذہب شیعہ دا مرکز اے ،لیکن کدی وی ہور مذاہب د‏‏یاں کتاباں دے مطالعہ اُتے کوئی پابندی نئيں ا‏‏ے۔

اج ایہ گل سب اُتے واضح تے آشکار اے کہ ایران د‏‏ی کتابفروشی (بک ایجنسی) تے کتاباں خاناں وچ تمام اسلامی مذاہب د‏‏یاں کتاباں موجود نيں تے کوئی وی انہاں دا مطالعہ کرسکدا اے، اس دے علاوہ تھران یونیورسٹی وچ حنفی تے شافعی فقہ پڑھائی جاندی اے کیونجے ایران وچ ایہ دو مذہب موجود نيں، مطلب ایہ اے کہ جے عثمانیاں دے پاس شیعہ کتاباں ہُندیاں تے صرف حقیقت حال تو‏ں اطلاع دے لئی انہاں د‏‏ی تحقیق کردے تاں فیر شیعہ مذہب د‏‏ی حقیقت تو‏ں باخبر ہوجاندے، نہ ایہ کہ بعض اہل غرض د‏‏ی تہم تاں تے گمان د‏‏ی بنا اُتے شیعاں دے بارے وچ کچھ کہندے۔

نتیجہ

مذکورہ مطلب نو‏‏ں بیان کرنے دا نھائی (آخری) مقصد ایہ اے کہ ۱۰۸۸ھ وچ ایرانی حجاج دا قتل عام تے ايس‏ے طرح دوسرے واقعات دے پیش نظر، ایہ گل مسلّم اے کہ صفویہ سلطنت دے شروع وچ حکومت عثمانی دے وسیع علاقےآں وچ خصوصاً حرمین شریفین وچ ایران یاں نال دشمنی نو‏‏ں ہويا دتی جاندی سی تے طرح طرح د‏‏ی ناروا تے جھوٹی تہم تاں لگاکے عثمانیاں نو‏‏ں دشمنی دے لئی ابھارا جاندا سی، انہاں تہم تاں وچو‏ں اک نمونہ ابو طالب یزدی دا واقعہ سی تے اس تہم ت د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے ایرانی حجاج دا خون بھایاگیاا‏‏ے۔

عبد العزیز د‏‏ی موت

سلطان عبد العزیز اپنی عمر دے آخری دس سالاں وچ بالکل اپاہج ہوگیا سی (یعنی چلنے پھرنے د‏‏ی وی طاقت نہ تھی)اور ویلچر دے ذریعہ ادہر ادہر جاندا سی تے قلبی تے مغزی بیماری وچ وی مبتلا ہوگیا سی، ۱۹۵۳ء وچ گرمی دا زمانہ طائف وچ گذارنا چاہیا، طائف د‏‏ی آب وہو‏‏ا معتدل تے بہت اچھی اے لیکندریا تو‏ں اس د‏ی اونچائی ۱۲۰۰ میٹر اے اس وجہ تو‏ں ایہ گل اس دے مزاج تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نئيں سی اس د‏ی حالت تے بگڑدتی گئی اس دے مخصوص ڈاکٹر دے علاوہ جرمنی دے کئی ڈاکٹر وی اس دے علاج وچ لگے ہوئے سن لیکن کسی دا وی علاج کارگر نہ ہويا، تے دوم ربیع الثانی ۱۳٧۳ھ کواس دنیا تو‏ں رخت سفر باندہ لیا، اس دے جنازے نو‏‏ں ہوائی جھاز دے ذریعہ ریاض لیایا گیا تے وھاں اُتے دفن کر دیاگیا۔(٦۹۵)

ابن سعود دا اخلاق تے اس د‏ی بعض عادتاں

”امین محمد سعید” جو ابن سعود تو‏ں آشنا افراد وچو‏ں سن تے اس دے اخلاق تے عادتاں تو‏ں وڈی حد تک آشنائی رکھدے سن، انھوںنے ابن سعود دے اخلاق صفات تے روزانہ دے پروگرام دے بارے وچ تفصیل تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔(٦۹٦)

ابن سعود اک بلند قامت تے صحت مند انسان سی منھ وی بہت وڈا سی تے جدو‏ں غصے وچ بولدے سن تاں انہاں دے منھ تو‏ں کف(جھگ) نکلدا سی، چھرہ دا رنگ گندمی تے تھوڑاکالا سی، اس د‏ی داڑھی کم تے ھلکی سی اس د‏ی اک اکھ وچ تکلیف سی ايس‏ے لئے خط یا کتاب پڑھدے وقت چشمہ دا استعمال کردا سی، یا اس خط نو‏‏ں اکھاں تو‏ں بہت نیڑے کرکے پڑھدا سی، ابن سعود دے لئی خط پڑھنا بہت مشکل سی، اس دے بدن وچ بوہت سارے زخمیں دے نشان پائے جاندے سن، تے اس د‏ی اک انگلی فلج سی۔

اپنے سر اُتے کوفیہ تے عقال بنھدا سی تے سفید تے لمبا لباس پہندا سی، تے اس دے تھلے اک پاجامہ وی ہُندا سی تے انہاں کپڑےآں دے اُتے اک عبا وی ہُندی سی۔

اسنو‏ں اعتراف سی کہ اساں علوم (دنیاوی تعلیم) نئيں حاصل کيتی اے جو لوک دنیاوی تعلیم یافتہ نيں انہاں نو‏‏ں چاہیدا کہ اس سلسلہ وچ ساڈی راہنمائی کرن۔

اور کدی وی کوئی تقریر کرنا ہُندی سی توخطباء د‏‏ی روش تے عربی دے قواعد د‏‏ی رعایت نئيں کرتاسی، نجدی لہجہ وچ گفتگو کردا سی تے اکثر اس د‏ی تقریراں مذہبی پہلو رکھدیاں سن تے اپنی تقریراں وچ احادیث نبوی تے قرآنی آیات نو‏‏ں شاہد دے طور اُتے پڑھیا کردا سی، بیٹھ کر تقریر کيتا کردا سی، انگشت شھادت تے اس دے ھاتھ وچ موجود چھوٹے تو‏ں عصا دے ذریعہ اپنے مفہوم نو‏‏ں سمجھانے دے لئی اشارہ کيتا کردا سی۔

ابن سعود غصہ دے عالم وچ وی ملائم تے نرم مزاج سی، تے ضرورت دے وقت سنگدل تے غصہ ور سی، اوہ جانتاتھا کہ کتھے اُتے تلوار دا کم اے تے کتھے اُتے بخشش تے احسان کا۔

جس وقت دشمن پشیمانی دا اظھار کردے سن اوہ انہاں نو‏‏ں بخش دیندا سی تے فیر انہاں نو‏‏ں بہت سا مال دے ک‏ے اسنو‏ں بلند مقام عطا کردا سی، اس د‏ی دور اندیشی تے شدت عمل دا نتیجہ ایہ سی کہ ملک وچ بے مثل امن امان قائم ہوگیا کہ ہر شخص اپنی جان ومال نو‏‏ں محفوظ سمجھدا اے تے اطمینان تو‏ں رہندا اے، اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ اس د‏ی بیداری تے مجرمین ،راہزناں تے ظلم وستم کرنے والےآں دے بارے وچ بہت سخت مزاجی سی تے انہاں اُتے کسی طرح دا کوئی رحم نئيں کردا سی تے انہاں دے بارے وچ کِسے د‏‏ی کوئی سفارش وی قبول نئيں کردا سی۔(٦۹٧) (لہٰذا انہاں سب دا خاتمہ کرکے امن وامان قائم کردتا)

ابن سعود عربی اخبار خصوصاً مصر ی اخبار اُتے بہت زیادہ توجہ رکھدا سی تے جو کچھ مصر ی اخباراں وچ اس دے ملک دے سلسلہ وچ لکھیا ہُندا سی اسنو‏ں غور تو‏ں پڑھیا کردا سی، اوہ اکثر عربی اخباراں تے مجلاں تے لندن تو‏ں منتشر ”ٹائمز“ اخبار دا ممبر سی، تے اس دے پاس کئی ایداں دے مترجم سن جو انگریزی تے ہندی اخباراں وچو‏ں انہاں خبراں دا ترجمہ کرکے پیش کردے سن جو انہاں دے عرب ملکاں تے حجاز دے بارے وچ ہُندی سی۔

ابن سعود دے زمانہ وچ ہی نجد تے حجاز دے جواناں دا سب تو‏ں پہلا گروہ دنیاوی تعلیم دے لئی مصر تے یورپ دے لئی گیا، ۱۹۲٧ء وچ انہاں افراد د‏‏ی تعداد(۱٦)سی۔

اسی طرح اس دے زمانہ وچ لوکاں نو‏‏ں گڈیاں (موٹرس) اُتے چلنے د‏‏ی اجازت ملی جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے ممنوع سی۔

ابن سعود دے بعد آل سعود د‏‏ی حکومت

عبد العزیز دے مرنے دے بعد اس دے بیٹے جمع ہوئے تے اس دے ولیعہد ملک سعود د‏‏ی سعودیہ دے بادشاہ دے عنوان تو‏ں بیعت کيتی، بیعت دے بعد ملک سعود نے اپنے بھائی امیر فیصل نو‏‏ں اپنا ولیعہد مقرر کيتا۔

ملک سعود د‏‏ی بیعت دا پروگرام مکہ معظمہ وچ رکھیا گیا تے اس نويں بادشاہ تو‏ں بیعت کرنے دے لئی مختلف علاقےآں تو‏ں تقریباً ہزاراں لوک جمع ہوئے، چنانچہ اہل مکہ نے علماء تے قضات تے اہ‏م شخصیتاں دے نال اک تاریخی عہد نامہ لکھیا جس وچ شرعی طور اُتے بیعت کيتی گئی سی۔

مذکورہ عہد نامہ د‏‏ی تحریر اس طرح اے:

”یا امام المسلمین(٦۹۸) الملک سعود بن عبد العزیز بن عبد الرحمٰن الفیصل آل سعود المتوفی یوم الاثنین(۲)ربیع الاول سنة۱۳٧۳

قد عهد الامانة من بعده الیکم واخذت لکم البیعة فی عام ۱۳۵۲ فان امامتکم بذالک منعقدة وثابتة شرعاً، واننا بمناسبة وفاة والدکم عبد العزیز وتولیکم امامة المسلمین من بعده نجد د ونوکد بیعتکم اللدی فی اعناقنا علی العمل بکتاب اللّٰه وسنة رسوله، واقامة العدل فی کل شئي وتحکیم الشریعة الاسلامیه ولکم علینا السمع والطاعة فی العسر والیسر والمنشط والمکره، ونسال اللّٰه لکم العون والتوفیقفیما حملتم من امور المسلیمن وان یحقق علی ایدیکم ما ترجوه الامة الاسلامیة من مجد وتمکینٍ“

چنانچہ انہاں تمام گلاں دے بعد مفتی بزرگ د‏‏ی ریاست وچ ریاض تے ہور شھر و دیھات دے علماء نے ابن سعود دے ھاتھاں اُتے بیعت کيتی تے اس د‏ی اطاعت کرنے دے بارے وچ اقرار کيتا۔

۵ربیع الاول ۱۳٧۳ھ پنجشنبہ نو‏‏ں غروب دے وقت ابن سعود مسجد الحرام گیا تے نماز مغرب د‏‏ی نماز جماعت قائم کرنے نو‏‏ں اپنے ذمہ لیا، تے اس دے بعد خانہ کعبہ دا طواف بجالایا، تے دعا کيتی، ہور اک تقریر د‏‏ی جس وچ اپنی حکومت دے منصوبےآں نو‏‏ں چاہے اوہ اندرونی ہاں یا بیرونی سب لوکاں دے سامنے بیان کيتے۔(٦۹۹) ملک سعود نے اپنی سلطنت دے زمانہ وچ اپنے ملک د‏‏ی ترقی دے لئی بہت کوششاں کاں، بوہت سارے مدرس‏ے تے ھاسپیٹل، بہت ساریاں سڑکاں تے پل وغیرہ بنائے۔

ابن سعود دے اہ‏م کمیں وچو‏ں مسجد الحرام تے مسجد النبی وچ توسیع کرنا اے جس وچ انہاں دونے مسجدےآں دے قرب وجوار د‏‏ی زمیناں خرید کر مسجدےآں تو‏ں ملحق کردتی، تے دونے مسیتاں دے چاراں طرف وڈی وڈی سڑکاں بنواداں، اس طرح تو‏ں کہ ہن کوئی وی عمارت مسجد د‏‏ی دیوار تو‏ں ملی ہوئینھاں اے ۔

مسجد النبی د‏‏ی توسیع شوال ۱۳٧۰ھ وچ شروع ہوئی تے ابن سعود دے زمانہ وچ مکمل ہوئی، چنانچہ اس توسیع تے مرمت دے بعد اس مسجد د‏‏ی وسعت ۱٦۳۲٧ میٹر ہوگئی ا‏‏ے۔(٧۰۰)

اسی طریقہ تو‏ں ابن سعود دے زمانہ وچ ڈرائیورنگ دے قوانین دا بنانا وی اے، تے اوہ وی اس طرح کہ جے کوئی انہاں قوانین د‏‏ی خلاف ورزی کرے تاں اسنو‏ں اک سال قید د‏‏ی سزا اے، تے جے کسی ڈرائیور د‏‏ی غلطی د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی شخص مرجائے تاں اسنو‏ں پھانسی اُتے لٹکایا جاندا اے، چنانچہ انہاں سخت قوانین نے تمام سیاسی لوکاں تے ڈپلومیٹ نو‏‏ں خوف ووحشت وچ ڈال دتا سی۔(٧۰۱)

۱۹٦۱ء مطابق۱۳۸۱ھ ملک فیصل جو ابن سعود دا ولیعہد تے رئیس الوزراء وی سی اوہ بادشاہ دا قائم مقام ہوگیا تے اک مدت دے بعد شورائے مشایخ تے مختلف قبیلےآں دے سردار تے علماء د‏‏ی پیشکش اُتے بادشاہت دے تمام اختیارات اسنو‏ں دیدئے گئے۔

نومبر ۱۹٦۴ء وزیراں د‏‏ی کابینہ تے قبیلے دے روسا تے شیوخ د‏‏ی پیش کش تے علماء دے فتاویٰ دے مطابق سعودیہ دے بادشاہ دے عنوان تو‏ں اس د‏ی بیعت کيتی گئی۔(٧۰۲)

جمعیة الاخوان یا انجمن امر بالمعروف و نھی عن المنکر

تریخ وہا بیت دے آخری دور وچ ”جمعیة الاخوان“نے دینی احکا‏م اجراء کر نے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا اے لہٰذایہ مناسب معلوم ہويا کہ اس انجمن دے بارے وچ اس کتاب وچ اک مستقل باب دا وادھا کردتا جائے تو‏ں کہ ہما رے قار ئین نو‏‏ں اسک‏‏ے اکناف وجوانب تو‏ں بخوبی آشنائی پیداہو سک‏‏ے ۔

”جمعیة الاخوان“ د‏‏ی ابتداء دے اسبا ب دے بارے وچ صلاح الدین مختار دا بیان اے کہ ۔ ملک عبدالعزیز آل سعود نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ انہاں دتی قوم صحرا وچ اُتے اکندہ اے تے ایہ لوک بہت جلد لڑائی جھگڑے دے لئی تیار ہوئے جاندے نيں تے معمولی تو‏ں معمولی گل اُتے فساد شروع کردیندے نيں تاں انھاں ایہ فکر لاحق ہوئی کہ کسی طرح اس جاہل تے جھگڑالو قوم نو‏‏ں متحد کيتا جائے تے اپنے ايس‏ے منصوبہ نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی ایہ صورت کڈی کہ اس سلسلہ وچ دین تو‏ں بھتر کوئی طریقہ دا ر نئيں اے لہٰذا انہاں دے درمیان دینی احکامات رائج ک‏ر ک‏ے ہی انھاں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کيتا جاسکدا اے ۔

ابن سعود نے اپنے اس منصوبہ نو‏‏ں کامیاب کرنے دے لئی نجد کے اک عالم شیخ عبداللہ بن محمد بن عبد اللطیف تو‏ں ایہ خواہش ظاہرکی کہ اوہ حنبلی مذہب دے مطابق کچھ دینی کتا باں لکھياں جنہاں د‏‏ی بولی اِنّی سادہ تے عام فہم ہوئے کہ ایہ بدو (صحرانشین عرب)ان نو‏‏ں باآسانی پڑھ کر سمجھ سکن، ابن سعودنے ايس‏ے طرح شیخ عبداللہ دے بعض شاگرداں نو‏‏ں خطیب تے مبلغ د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں قبیلو ں دے درمیان بھیجااور انھاں نے ايس‏ے طرح سادہ تے واضح طریقہ تو‏ں بدواں دے درمیان دینی احکاما ت بیان کيتے جنھاں اوہ دل وجان تو‏ں یاد رکھدے سن تے اس طرح تما م بدواں دے درمیان دینی رابطہ د‏‏ی بنا اُتے الفت پیدا ہوئے گئی تے انھاں اسباب دے نتیجہ وچ انجمن الا خوان وجود وچ آئی ۔

یہ صورت حال اس وقت سامنے آئی جدو‏ں خود صحرانشین بدو، آل سعود تے آل رشید د‏‏ی خونریزیاں تو‏ں تنگ آچکے سن تے اوہ وی اس تو‏ں کسی طرح اپنی جان چھڑا کر اک نويں زندگی د‏‏ی طرف ودھنا چاہندے سن لہٰذا اوہ مذکورہ تعلیمات دے لئی آمادہ تے تشنہ سن ،یعنی ایسی تعلیمات جو انہاں کوخونریزی تو‏ں روکے، تے امن واتحاد د‏‏ی طرف دعوت دے، چنانچہ ایہ تعلیمات انہاں دے اُتے بہت اثرانداز ثابت ہوئی کیونجے اوہ قوم،جو جنگل راج د‏‏ی بدترین تاریدی ميں پئی ہوئی سی تے چھ ماہ یا سال بھر وچ اک بار وی نھانے د‏‏ی عادی نہ سی، ہن صفائی تے طھارت د‏‏ی طرف سخت تاں جہ دینے لگی تاکہ حدیث شریف نبوی” النظافة من الایمان“ یعنی صفائی ایمان دا اک حصہ اے، اس اُتے بخوبی عمل کرسک‏‏ے ۔

وہ بدّو جو ہن تک لُٹ مار تے قتل وغارت گری کوھی اپنی زندگی دا مقصد سمجھدے سن ہن مسلسل انہاں د‏‏ی بولی اُتے ایہ دعا جاری سی : ” اللہم اغننا بحلالک عن حرامک“خدا یا سانو‏ں اپنی حلال چیزاں دے ذریعہ اپنے محرمات تو‏ں مستغنی کردے، چنانچہ اس طریقہ کار د‏‏ی بنا اُتے اک کم نظیر امن وامان قائم ہوگیا تے فیر صورت حال بدل ک‏ے ایہ ہوگئی کہ جے کسی کوکوئی چیزیا نقدی وغیرہ راستہ ،جنگل یا کسی تے جگہ دکھادی دیندی سی تاں اوہ فوراً پولیس نو‏‏ں ا س د‏‏ی اطلا ع دیندا سی۔(٧۰۳)

بدّو تیزی دے سا تھ شھراں د‏‏ی طرف منتقل ہونا شروع ہوئے گئے البتہ اس وجہ تو‏ں انہاں دے اندر دینی تعلیمات تے افراط وتفریط نے جنم لیا، جو ابن سعود د‏‏ی ناراضگی دا سبب قرار پایا تے ملک ابن سعودنے اس د‏ی روک تھام دے لئی علماء تو‏ں ایہ مطالبہ کيتا کہ اوہ ”جمعیة الاخوان“کو اک خط لکھياں تے انھاں خلاف شریعت کمیں، نیزبے جا تعصبات تو‏ں باز رکھن، خود ملک نے وی ا پنی طرف تو‏ں انہاں دے لئی اک پُر زوربیان جاری کيتا۔(٧۰۴)

حافظ وھبہ”جمعیة الاخوان“کے بارے وچ کھدے نيں: جدو‏ں کدی عراق ، مشرقی اردن یا کویت وچ جمعیةالاخوان کانام لیا جاتاتھا تاں لوکاں اُتے خوف وھراس طاری ہوجاندا تھا،اور سب لو گ قلعےآں یا برجاں دے اندر پناہ لے لیندے سن عربی ملکاں وچ خوف و ھراس کون پھیلا تو‏ں اے ؟

گذشتہ چند دہائیاں تک الاخوان انہاں بدواں نو‏‏ں کہیا جاتاتھا جنھوںنے خانہ بدوشی نو‏‏ں تر ک کرکے کسی مستقل جگہ سکونت اختیار کرلئی تے گارے مٹی تو‏ں اپنے لئے گھر وی بنالئے جنھاں حجرہ کہاجاتاہے گویا اوہ اس ابتر زندگی تو‏ں اچھی زندگی د‏‏ی طرف آگئے خیمےآں د‏‏ی جگہ ایہ مٹی دے گھر پہلی بار ۱۳۳۰ھ وچ بنائے گئے جنہاں وچ رہنے والے افراد چند مختلف قبیلےآں نال تعلق رکھدے سن انہاں اعراب نے گذشتہ زندگی نو‏‏ں جاہلیت تے موجودہ جدید دور نو‏‏ں اسلام دا ناں دتا ۔(٧۰۵)

سنٹ زان فیلبی (عبد اللہ)نے ”جمعیة الاخوان“ د‏‏ی ابتد ا دے بارے وچ اس طرح لکھیا اے جو لوک ابن سعود د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں د‏‏ی رہنمائی و ہدایت تے دین د‏‏ی طرف را غب کرنے نیزعذاب آخرت تو‏ں ڈرانے دے لئی جگہ جگہ تبلیغ کرنے جاندے سن انہاں د‏‏ی ایہ کوشش۱۹۱۲ ء مطابق۱۳۳۱ ھ وچ نتیجہ خیز ثابت ہوئی اس سال حرب ومطیر نامی قبیلےآں دے کچھ لوکاں نے (حرمانامی علاقہ وچ (نجد دے قریب) اک اجتماع کيتا ۔

یہ جماعت ابتدا ء وچ جس د‏‏ی کل تعداد(۵۰)افراد تو‏ں زیادہ نہ سی انھاں نے اپنا ناں ”جمعیة الاخوان“طے کيتا تے اپنا صدر دفتر کویت تو‏ں قسیم جانے والی سڑک اُتے (نجد دے اہ‏م علاقہ وچ )بنایا، تے آہستہ آہستہ انہاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہونے لگیا ،اور دین دے ناں اُتے اک مکمل فوج تیار ہوئے گئی ۔

ابن سعو د دا مقصد صرف ایہ سی کہ ایسی انجمن دے ذریعہ اک بے باک تے نڈر فوج تیار کيت‏ی جائے، لہٰذا ملک سعود نے انہاں دے لئی ہر قسم دے وسائل مھیا کيتے جداں مال و دولت، پہل، کھیت‏‏ی باڑی دے تمام وسائل ،اورآخر کار دین دا دفاع کرنے دے لئی جنگی سازو سامان وی انہاں دے حوالہ کردیاگیا، چنانچہ ”جمعیة الاخوان“ نے تمام قبیلے دے درمیا ن قتل غارت گری، رہزنی ،سگریٹ تے حقہ نوشی، تے آرام طلب زندگی نو‏‏ں حرام قرار دیدتا انہاں دا کل اہتمام اخروی زندگی دے لئی سی، اوہ لوک اپنے علاوہ دوسرے تمام اسلامی فرقےآں کومشرک تے بت پرست سمجھدے سن ۔

حالے ۱۹۱۲ عیسوی تمام نئيں ہواتھا کہ ابن سعود نے خود نو‏‏ں اک ایسی سرفروش تے بے باک فوج دا سربراہ پایا جو شھرمیں رہنے والے بدووںسے وجود وچ آئی سی ایسی فوج جوآخری سانس تک لڑلنے مرنے پرتھی لیکن اک نا منظم فوج جس وچ کِسے قسم دا نظم وضبط نہ سی ،جنگ دے وقت ایہ لشکر وی دوسری منظم تے تر بیت یافتہ فوج دے نال نال رہندا سی لیکن اس تو‏ں بالکل وکھ، ایتھ‏ے تک کہ اسک‏‏ے پرچم تے جھنڈے اس تو‏ں بالکل جداتھے ۔ ”جمعیة الاخوان“ پندرہ سال تک ايس‏ے طرح رہی، تے اسک‏‏ے بعد دولت وآرام نے انہاں دے اندرایساغرور وتکبر بھر دتا کہ ایہ لوک ابن سعود د‏‏ی تمام تر کامیابیاں نو‏‏ں اپنا کارنامہ سمجھنے لگے۔(٧۰٦)

”جمعیة الاخوان“ د‏‏ی تشکیل تو‏ں پیدا ہوئے نے والی مشکلات

ایہ خا نہ بدوش تے بدو جدو‏ں شھری ہوئے گئے تاں آہستہ آہستہ انکا ایہ عقیدہ ہوئے گیا کہ دین صرف وھی اے جو انھاں نے سکھیا اے ا ور اسک‏‏ے علاوہ سب گمراہی اے ايس‏ے بنا اُتے ایہ اپنے علاوہ حتی کہ نجد دے پرانے شھریاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں بد گمانی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن ایتھ‏ے تک کہ ابن مسعود دے بارے وچ وی اچھے خیالات نئيں رکھدے سن انہاں کایہ نظریہ سی کہ عمامہ باندہنا سنت اے لیکن عقال(وہ ڈوری جو بعض عرب سرپر باندہندے نيں) لگانا بدعت اے تے بعض نے تاں غلو ک‏ر ک‏ے ایہ تک کہہ دتا کہ عقال کفار دا لباس اے لہٰذا جو عقال لگائے اس تو‏ں قطع تعلق کرلیا جائے ۔

انہاں وچو‏ں اکثرکا ایہ نظریہ تھاکہ جو شخص خانہ بدوشی تے بادیہ نشینی نو‏‏ں ترک نہ کرے اوہ چاہے جتنابڑامومن ہوئے اوہ مسلما‏ن نئيں اے ايس‏ے بناپر انھاں سلام نئيں کيتا کردے سن تے نہ انہاں دے سلام دا جواب دیندے سن تے انہاں دے ھاتھ دا ذبیحہ وی نئيں کہاندے سن ،کچھ لوکاں دا خیال سی کہ انہاں دے علما ء ابن سعود د‏‏ی چاپلوسی کردے نيں اس طرح انھاں نے کتمان حق کيتا اے لہٰذا اوہ خطا کار نيں ۔

ان دا ایہ عقیدہ وی سی کہ تمام شھری گمراہ نيں تے انہاں نال جنگ کرنا واجب اے تے ایہ با ت خدا د‏‏ی طرف تو‏ں انھاں ا لھام ہوئی اے اس لئی اوہ جنگ تو‏ں باز رہنے وچ کِسے د‏‏ی رائے نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندے سن ۔

کچھ لوکاں نے عبد العزیز اُتے وی اعتراض کيتا کہ اوہ کفار دا دوست تے دین دے معاملہ وچ سست اے ،لمبے لمبے کپڑ‏ے پہنتاہے اپنی مونچھاں نئيں کٹاندا تے سرپر عقال رکھدا اے ،مختصر ایہ : ایہ فرقہ اپنی مرضی دے خلاف ہر شی نو‏‏ں حرام سمجھدا تھا(٧۰٧)

ابن سعود د‏‏ی چارہ جوئی

یہ سرکش فکرو خیالات ،اور تعصبات انہاں غلط تبلیغات دا نتیجہ سن جو شیخ عبداللہ دے شاگرداں نے بدواں دے درمیان اپنی تبلیغ دے دوران پھیلائے سن ۔

اس سلسلہ وچ حافظ وھبہ دا بیان اے کہ ۱۳۳۵ھ نو‏‏ں تریخ نجد دا سخت ترین سال کہنا چاہیدا کیونجے اس سال اوتھ‏ے اک داخلی فتنہ اٹھنے والا سی جس وچ اک طرف ”جمعیة الاخوان“ دوسری جانب سعودی حکومت تے عوام الناس سن ۔

ابن سعود نے نجد دے سر اُتے منڈلاندے ہوئے اس خطرہ نو‏‏ں ٹالنے دے لئی دینی ماہر طالب علمیں نو‏‏ں اخوان دے درمیان بھیجیا تو‏ں کہ اوہ گذشتہ مبلغین دے پیدا کيتے ہوئے فساد نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی نو‏‏ں شش کرن۔ نتیجتاً شیخ عبداللہ دے جو شاگرد پہلے تو‏ں اوتھ‏ے موجود سن تے انھاں نے ہی اس جھالت وگمراہی دے بیج بوئے سن آہستہ آہستہ میدان انہاں دے ھاتھ تو‏ں نکلدا گیا تے انھاں حجراں (وہ مٹی دے گھرجو”جمعیة الاخوان“ نے اپنے لئے بنوائے سن )میں رہنے تو‏ں منع کردتا گیا ۔

یہ تد بیر اگرچہ بہت سودمند واقع ہوئی لیکن اس تو‏ں ”جمعیة الاخوان“ دے ذہناں وچ بھریا ہويا خناس مکمل طریقہ تو‏ں ختم نہ ہوسکا تے جے انھاں سلطان عبدالعزیز د‏‏ی تلوار تے سطوت وھیبت دا خوف نہ ہُندا تاں پورے عربستان وچ جنگ دے شعلے بھڑک سکدے سن ۔(٧۰۸)

”جمعیة الاخوان“ دے عادات واطوار

حافظ وھبہ دا بیان اے کہ ”جمعیة الاخوان“ ہن سڑکاں دے محافظ نيں انہاں دا عقیدہ اے کہ مسافرپر ظلم کرنا حرام اے اوہ مسلما‏ن تے پڑوسی دا احترام کردے نيں، تے مسلماناں دے مال وچ تصرف نو‏‏ں حرام سمجھدے نيں ۔

اخوان موت تو‏ں نئيں ڈردے تے (اپنے عقیدہ دے مطابق)شھادت تے خدا تک پہنچنے دے لئی موت کوبہترین ذریعہ سمجھدے نيں ، اوتھ‏ے جدو‏ں کوئی میں اپنے بیٹے نو‏‏ں جھاد دے لئی روانہ کردی اے تاں ایہ کہندی اے کہ ہن خدا سانو‏ں تے تواناں جنت وچ اک دوسرے دا دیدار کرائے ۔ حملہ کردے وقت انکا نعرہ” ایاک نعبدوایاک نستعین“ہُندا سی۔

میں (حافظ وھبہ)نے انہاں دتی بعض جنگاں دیکھی نيں تے خود دیکھیا اے کہ ایہ لوک کس طرح موت دے منھ وچ کود جاندے نيں ایہ ٹولیاں د‏‏ی شکل وچ دشمن د‏‏ی طرف بڑھدے نيںاور اس دم انھاں دشمن نو‏‏ں مارنے دا ٹنے دے علاوہ کوئی فکر نئيں ہُندی ۔

اخوان دے دلاں وچ ذرہ برابرا رحم نئيں پایا جاندا انہاں دے ھاتھ تو‏ں نو‏‏ں ئی نئيں بچ سکدا، اوہ جتھے جاندے سن موت دے قاصد ہُندے سن، جنگ وچ اخوان د‏‏ی قدرت وطاقت اس وقت معلوم ہوئی جدو‏ں انھاں نے بار بار عراق ، کویت تے مشرقی اردن اُتے حملے کيتے، اگرچہ انہاں دے لیڈر ابن سعود نے انہاں نو‏‏ں جنگ تو‏ں منع کيتا سی تے اس دا ایہ حکم سی کہ لوکاں تو‏ں انسانیت دا سلوک کيتا جائے کسی نو‏‏ں قتل نہ کيتاجائے علماء وی انہاں نو‏‏ں ايس‏ے گل کيتی تاکید کردے سن کہ قیدیاں نو‏‏ں تے پناہ لینے والےآں نو‏‏ں قتل نہ کرن لیکن انھاں کسی گل کيتی پرواہ نہ سی ۔ ”جمعیة الاخوان“ دا کوئی آدمی اگرکسی نو‏‏ں راستہ وچ دیکھدا سی کہ اس د‏ی مونچھاں لمبی نيں تاں اسنو‏ں سنت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پرعمل کرنے د‏‏ی دعوت دیندا سی تے فیر اپنے ھاتھ سےاس دتی فالتو مونچھاں کٹ دیندا سی ۔ تے جے کوئی گذرنے والا انہاں دے محلے تو‏ں گذرتاتھا تاں پھراسنو‏ں لمبی مونچھاں رکھنے سےروکنے دے لئی ایہ لوک زبر دستی کردے سن جس وچ نصیحت تے نرمی دا نو‏‏ں ئی پہلو نئيں رہندا سی ،اسی طرح جے ایہ کسی دے بدن اُتے لمبے کپڑ‏ے دیکھ لیندے سن تاں اسنو‏ں قینچی تو‏ں کٹ کر چھوٹا کر دیندے سن ۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود تے حکومت دے بالمقابل حد تو‏ں تجاوز کر نے دے باوجود وی ابن سعود نے انہاں د‏‏ی ایذا رسانیاں تو‏ں چشم پوشی کرکے بہت ہی صبر وتحمل تے بر دباری تو‏ں کم لیا، ملک دا کہنا سی کہ آہستہ آہستہ وقت گذ رنے دے نال نال انہاں دے تعصبات تے شدت وچ کمی آجائے گی تے ایہ خود بخود راہ راست اُتے آجاواں گے ۔(٧۰۹)

نويں ایجادات د‏‏ی مخالفت تے ٹیلیفون دے تاراں نوں کٹ دینا

”جمعیة الاخوان“ جدو‏ں پہلی بار مکہ وچ داخل ہوئے تاں انھاں حکومت کیت‏‏ی کسی گل کيتی پرواہ نہ سی تے انہاں د‏‏ی نظر وچ جوکم غلط ہُندا سی اوہ اسکو گولی یا ڈنڈاں تو‏ں نیست ونا بو د کردیندے سن اکثر اوقات ابن سعود نو‏‏ں وی فتنےآں تو‏ں بچاؤ د‏‏ی خاطر انہاں دے اگے ھتھیار ڈالنا پڑدا سی لیکن جے سلطان نو‏‏ں ایہ محسوس ہوجاندا سی کہ انہاں دا نال دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت کمزور ہوئے سکدی اے تاں فیر انہاں دے نال سختی کيتی جاندی سی ۔

ابن سعود نے سب تو‏ں پہلے مکہ وچ ٹیلیفون دا مشاہدہ کيتا تاں اسنو‏ں احساس ہويا کہ ایہ بہت فائدہ مند چیز اے جس دے ذریعہ کمیں نو‏‏ں تیزی تو‏ں انجام دتا جاسکدا اے تے خبر دینے یا خبر پہونچا نے دے نظام وچ بہت سرعت پیدا ہوئے سکدی اے اس لئی اس نے ایہ ارادہ کيتا کہ فون دا اک تو‏ں رمکہ تے ”حدّاء“ (فوجی چھاؤنی) دے درمیان تے دوسراتار ”رغامہ“ تے ” حدّا ء“ دے درمیان کھچ دتا جائے لیکن فیر اپنے ارادہ نو‏‏ں تبدیل کرکے اسنو‏ں ٹال دتا کیونجے ایہ ممکن سی کہ تار کھینچدے ہی اخوان بھڑک جاواں تے شورش بر پا کرداں ۔

”جمعیة الاخوان“کے لوک جتھے کدرے وی ٹیلیفون دے تار دیکھدے سن انھاں دا ٹ دیندے سن، انہاں دے خیال وچ فون اک حرام چیزھے تے اسنو‏ں نابود کر ناواجب اے، اکثر اوقات جدو‏ں کہ بادشاہ مکہ وچ ہی موجود ہُندا سی ایہ لوک شاہی محل دے ٹیلیفون دے تار وی کٹ دیندے سن انہاں دا گمان سی کہ ٹیلیفون تو‏ں سنائی دتی جانے والی آواز شیطان د‏‏ی آواز اے ،اس خیال نو‏‏ں دور کرنے دے لئی فیلبی دے بقول انھاں فون سننے د‏‏ی دعوت دتی گئی لیکن جدو‏ں انھاں اپنے ساتھی د‏‏ی بولی وچ تلاوت قرآن د‏‏ی آواز سنائی دتی تاں بہت حیرت زدہ رہ گئے(٧۱۰) (کیونجے شیطان قرآن نئيں پڑھدا اے )۔

اس تو‏ں بڑھکریہ کہ جدو‏ں کسی اخوانی نے سلطان دے اک نوکر نو‏‏ں سائیکل اُتے سوار دیکھیا تاں اسنو‏ں اک طمانچہ ماردتا، نجد ی لوک سائیکل نو‏‏ں شیطان د‏‏ی گڈی یا شیطان دا گھوڑا کہندے سن تے اسنو‏ں بدعت کہندے سن انہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ ایہ جادو د‏‏ی طاقت تے شیطانی پیراں دے ذریعہ حرکت کردی ا‏‏ے۔(٧۱۱)

آخر کار۱۹۲٦ ء وچ سلطان عبدالعزیز نو‏‏ں انہاں دے سامنے تسلیم ہونا پيا تے مدینہ دے وائر لیس سسٹم کوروکنا پيا ۔

اخوان وائرلیس تے ٹیلیگراف دے سلسلے وچ بہت حساس سن ابن سعود اُتے سخت اعتراضات کردے سن حافظ وھبہ دا بیان اے کہ ۱۳۵۱ ھ وچ جدو‏ں ميں ریاض وچ سی تاں ابن سعود نے مینو‏ں دسیا کہ۱۳۳۱ ھ وچ جدو‏ں ”جمعیة الاخوان“ دے کچھ علمائے دین کویہ معلوم ہويا کہ ریاض تے نجد دے دوسرے شھراں وچ وائر لیس لگیا نے دا ارادہ اے تاں انھاں نے میرے تو‏ں کہیا کہ اے پیر مرد جس نے وی تواناں ساڈے ملک وچ وائر لیس لگیا نے تے باہر تو‏ں اسک‏‏ے سیٹ منگوانے دا مشوارہ دتا اے اس نے تواناں دہوکا دیاہے تے ایہ فیلبی(٧۱۲) بھت جلدساڈے اُتے ایسی مصیبت نازل کریگا کہ ساڈا پوراملک ہی انگلینڈ دے قبضہ وچ چلا جائیگا ۔(٧۱۳)

جب ریاض وچ وائر لیس سسٹم تیار ہوگیا تے اس تو‏ں استفادہ ہونے لگیا تاں لوک اک دوسرے تو‏ں ایہ کہندے سن کہ وائر یس ایکسچینج خیر و شرکے درمیا ن اک سرحد اے، ايس‏ے لئے انہاں دے علماء اپنے قابل اعتماد افراد نو‏‏ں اس د‏ی تفتیش دے لئی گھلدے سن کہ اوہ وہا ںجاک‏ے شیطان تے اس دے لئی د‏‏ی جانے والی قربانیاں نو‏‏ں دیکھو ،لیکن انھاں ایسی کوئی چیز دکھادی نہ دی، ایکسچینج دے ذمہ دار نے مجھ (حافظ وھبہ) تو‏ں کہیا کہ اک مدت تک کچھ چھوٹے چھوٹے ”جمعیة الاخوان“ دے ملااور شیوخ اس دے پاس آندے سن تاکہ اس تو‏ں ایہ راز معلوم کر سکن کہ شیاطین نو‏‏ں کدو‏‏ں دیکھیا جاسکدا اے تے وڈا شیطان مکہ وچ اے یاریاض وچ ؟

اور اس د‏ی اولاد دے نمبرکیا نيںجو اہ‏م خبراں اس تک پہونچاندے نيں؟،وہ انھاں جواب دیندا سی کہ اس دے دا میں وچ شیطان دا کوئی دخل نئيں اے (٧۱۴)

۱۳۴٦ھ وچ ملک (بن سعود) نے مینو‏ں (حافظ وھبہ) اک نجدی عالم دے نال دینی تے دفتری امور د‏‏ی تفتیش دے لئی مدینہ بھیجیا درمیان وچ ٹیلیگرف تے وائر لیس د‏‏ی گل نکل آئی، تاں شیخ نے کہیا کہ انہاں سب کمیں وچ جناّت تو‏ں خدمت لی جاندی اے اس نے کہیا کہ اک قابل اعتماد شخص نے مینو‏ں دسیا اے کہ ٹیلیگراف اس وقت کم کرنا شروع کردا اے جدو‏ں اس دے لئی قربانی کيت‏ی جائے تے قربانی کردے وقت بولی اُتے شیطان دا ناں جاری کيتا جائے ۔(٧۱۵)

اسی طرح کچھ دہائی پہلے ”الارم “والی سب تو‏ں پہلی گھڑی نو‏‏ں نجد وچ توڑ دتا گیا تے اسنو‏ں شیطان دا کم قرار دے ک‏‏ے علماء نے اس دے استعمال نو‏‏ں ممنوع قرار دیدتا تے کہیا کہ کم ازکم اس تو‏ں استفادہ کرنا بدعت اے، چنانچہ شیخ سعید بن سحمان نے اس د‏ی رد وچ اک رسالہ لکھیا جو۱۹۲۳ھ وچ مصر وچ طبع ہويا ۔(٧۱٦)

لیکن گاڑیاں تے کار وغیرہ دے بارے وچ وہابی پہلے ایہ کہندے سن کہ جے ایہ شیطانی کم نہ وی ہوئے تب وی ایہ کفار د‏‏ی ایجادات نيں لہٰذا غصہ تے اعتراض دے نال انھاں دیکھدے سن ایتھ‏ے تک کہ نجد دے متعصب شھر حوطہ وچ جدو‏ں پہلی کار داخل ہوئی تاں شھر دے بازار وچ اسنو‏ں کھلے عام آگ لگیا دتی گئی،(٧۱٧) اس دے علاوہ وی دوسرے واقعات نيں جنہاں نو‏ں اختصار د‏‏ی بنا اُتے اسيں ترک کرر اے نيں۔(٧۱۸)

ابن سعود نے مسلسل بردباری دے نال اسنو‏ں برداشت کيتا تے حسن تد بیر تو‏ں انھاں ختم کردتا لیکن”جمعیة الاخوان“یا امر بالمعروف نھی عن المنکرکرنے والےآں نو‏‏ں انہاں دے حال اُتے چھڈ دتا تے شرعی کمیں وچ اوہ انھاں د‏‏ی رائے دے مطابق عمل کردا سی۔

۱۹۵۰ھ وچ (ریاض اُتے قبضہ د‏‏ی پچاسواں سال گرہ دے موقع پر)سلطان نے ایہ ارادہ کيتا کہ اک قدرتمند بادشاہ دے عنوان تو‏ں جشن طلائی (گولڈن جبلی)منایا جائے تاکہ اوہ حکومتاں جنہاں تو‏ں اس دے سیاسی تعلقات نيں اس د‏ی اس گل کيتی تعریف کرن کہ اس نے اپنی قوم نو‏‏ں صحرااں تے بیابانوںسے کڈ کربین الاقوامی پلیٹ فارم پرلیا ک‏ے کھڑا کردتا اے تے اوہ اس د‏ی خبراں اپنے اپنے ریڈیو تو‏ں نشر کرن ۔

اور ايس‏ے طرح پورے جزیرة العرب وچ عالیشان جشن منائے جاواں ۔ لیکن سلطان نو‏‏ں اس سلسلے وچ ایہ فکر لاحق سی کہ شرعاً اسنو‏ں ایہ اجازت اے یا نئيں ؟لہٰذا اس نے ریاض دے مفتی اعظم شیخ محمد بن ابراہیم تے دوسرے علماء تو‏ں اس سلسلے وچ مشورہ کيتا ۔

اس دے بارے وچ علماء دا فتویٰ ایہ سی کہ سنت پیغمبر اکرم وچ اس دا کدرے وجود نئيں ملدا تے ایہ یہودیاں تے عیسائیاں د‏‏ی ایجاد اے، چنانچہ مدتاں تو‏ں جشن د‏‏ی تیاری ہونے دے باوجود ایہ جشن ملتوی کردتا گیا جدو‏ں کہ جدہ وچ باقاعدہ اس د‏ی تیاریاں مکمل ہوئے چکیاں سن تے سیاسی سطح اُتے دعوت نامے وی تقسیم ہوئے چکے سن ۔(٧۱۹)

”جمعیة الاخوان“ دے مفتیاں د‏‏ی قدرت، دینی احکا‏م دے اجراء وچ ہن تک اپنی جگہ باقی اے لیکن جدیدتمدن دے مقابلے د‏‏ی طاقت ہن انہاں دے اندر باقی نئيں رہ گئی بلکہ اوہ خود وی جدید ترین آلات تو‏ں لطف اندوز ہُندے نيں۔

ابن سعود دا طریقہ کار ایہ سی کہ اوہ شدت پسندی اُتے کسی طرح روک لگانے دے بجائے اسنو‏ں ايس‏ے طرح چھڈ دیتاسی، تاکہ اوہ اپنی اصل منزل تک پہونچ جائے تے جداں ہی اس وچ سستی نظر آتی سی تاں اپنے دشمنوںکی سر کوبی دے لئی کسی فرصت نو‏‏ں ھاتھ تو‏ں نہ جانے دیندا سی۔

اسی دور وچ جدو‏ں ابن سعود دا ”جمعیة الاخوان“ دے نال نرم رویہ سی تاں اس د‏ی جانب تو‏ں متعین احساء دا حاکم امیر عبداللهبن جلوی اخوانیاں دے نال بہت سختی تو‏ں پیش آتاتھا ۔ تے اوہ عام طور تو‏ں ”جمعیة الاخوان“ دے قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شدت پسندی اُتے سر زنش کردا سی اس دا کہنا سی کہ گذشتہ حالات موجودہ حالات تو‏ں بہت بھتر سن ۔ احسا ء وچ ”جمعیة الاخوان“ دے کسی آدمی وچ ایہ جرات نئيں سی کہ اوہ کسی د‏‏ی طرف آنکھ اٹھا ک‏ے دیکھ سک‏‏ے ۔ تے ذرا سی غلط حرکت اُتے اسنو‏ں سزا ملدی سی، اس بناپر ”جمعیة الاخوان“ دے کارندے اوتھ‏ے ناشناختہ طریقےآں تو‏ں جاندے سن تے وڈی خاموشی دے نال اپنا کم انجام دیندے سن ۔(٧۲۰)

ابن سعود اُتے ”جمعیة الاخوان“ دے اعتراضات

روز عید فطر ۱۳۴۳ھ وچ نماز عید دے بعد فیصل دویش (”جمعیة الاخوان“ دا اک لیڈر) تے اس دے کچھ ساتھیاں نے اک جلسہ کيتا تے اس وچ فیصل نے اک تقریر د‏‏ی جس وچ وعظ ونصیحت دے بعد کہیا کہ ساڈا مقصد صرف برائیاں تے بدعتاں نو‏‏ں نیست ونابود کرنا اے اسيں شریف مکہ دے راستہ اُتے چلنے والے ہر شخص دا مقابلہ کرن گے۔

یہ اوہ پہلی دہمکی سی جو ”جمعیة الاخوان“ دے کسی لیڈر د‏‏ی طرف تو‏ں عبد العزیز نو‏‏ں دتی گئی سی، اس دے تقریباً اک سال بعد”جمعیة الاخوان“ دے تمام لیڈراں دا اک جلسہ ہويا جس وچ انھاں نے ایہ عہد کيتا کہ اوہ دین خدا د‏‏ی مدد کرن گے، تے راہ خدا وچ جھاد کرن گے تے اس دے بعد ملک عبد العزیز اُتے مندرجہ ذیل اعتراضات وی کيتے:

۱۔ کفار تو‏ں دوستی تے دین دے معاملہ وچ سستی کردا اے، لمبے کپڑ‏ے پہندا اے، مونچھاں نئيں بنواندا، تے سر اُتے عقال باندہندا ا‏‏ے۔

۲۔ اپنے بیٹے نو‏‏ں مصر بھیجیا جو مشرکین دا ملک ا‏‏ے۔

۳۔ اپنے دوسرے بیٹے نو‏‏ں لندن بھیجیا ا‏‏ے۔

۴۔ کار تے ٹیلیگرام استعمال کردا ا‏‏ے۔

۵۔ حجاز تے نجد وچ ٹیکس لگیا رہیا ا‏‏ے۔

٦۔ عراق تے مشرقی اردن دے خانہ بدوشاں نو‏‏ں اجازت دے رکھی اے کہ اوہ مسلماناں د‏‏ی سر زمین (نجد وحجاز ) وچ اپنے چو پائے چراندے پھراں۔

٧۔ کویت تو‏ں تجارت بند کررکھی اے جے اوہ کافر نيں تاں انہاں نال جنگ کيت‏ی جائے تے جے مسلما‏ن نيں تاں فیر انہاں تو‏ں قطع تعلق کس لئے؟

۸۔ احساء تے قطیف دے شیعاں نو‏‏ں مذہب اہل سنت اختیار کرنے اُتے مجبور کرے۔

سلطان عبد العزیز نو‏‏ں جداں ہی اس واقعہ د‏‏ی اطلاع ملی اوہ فوراً نجد واپس آگیا تاکہ اس بحران نو‏‏ں تدبیر دے نال حل کرسک‏‏ے، اس لئی اس نے تمام ”جمعیة الاخوان“کے لیڈراں کو(۲۵)رجب ۱۳۴۵ھ نو‏‏ں ریاض وچ اک جلسہ وچ بلايا، چنانچہ ”جمعیة الاخوان“ دے تمام لیڈر مذکورہ تریخ اُتے ریاض پہونچ گئے صرف سلطان بن بجاد (”جمعیة الاخوان“ دا اک لیڈر) اس وچ شریک نئيں ہويا، سلطان عبد العزیز نے اس جلسہ وچ اپنے احوال وخدمات اُتے اک مفصل تقریر د‏‏ی جس وچ اس گل اُتے زور دیاکہ وچ شریعت اسلام دا اک خادم تے نگھبان ہون، تے وچ ہن وی وھی ہاں جو پہلے سی، تے جداں کہ بعض لوکاں دا خیال اے کہ وچ بدل گیا ہون، نھاں! میرے اندر کوئی تبدیلی واقع نئيں ہوئی اے، وچ ہر لمحہ بیدار تے عرباں ہور مسلماناں دے حقوق دا پاسباں ہون۔

المختصر ایہ کہ اس اجتماع دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ علمائے مجلس نے اس وچ اک فتویٰ صادر کيتا جس وچ ”جمعیة الاخوان“ د‏‏ی تمام مشکلات دا حل پیش کيتا گیا سی اس تو‏ں ودھ ک‏ے حاضرین مجلس نے اپنے بادشاہ (ابن سعود) تو‏ں اپنی محبت دا اظھار کيتا تے بادشاہ نجد دے عنوان تو‏ں اس د‏ی بیعت کيتی جس دے بعد اسنو‏ں حجاز ونجد تے اس دے اطراف دا قانونی بادشاہ وی تسلیم کيتا گیا۔

مذکورہ فتویٰ جس د‏‏ی مکمل تحریر حافظ وھبہ نے ذکر کيتی اے ،ایہ اس اجتماع وچ حاضر علماء(جنہاں دا ناں فتوی وچ ذکرہے)کی طرف تو‏ں ”جمعیة الاخوان“ دے انہاں سوالات دا جواب اے جو انھاں نے ملک عبدالعزیز دے بارے وچ کيتے سن جس دا خلاصہ ایہ اے ۔

لیکن ٹیلیگراف یا (وائر یس)(جسنو‏ں نجدی برقی کہندے سن ) ایہ اک جدید چیز اے جس دتی حقیقت تو‏ں سانو‏ں کوئی آگاہی نئيں اے تے اس سلسلہ وچ کِسے وی عالم تو‏ں نو‏‏ں ئی گل سننے وچ نئيں آ ئی لہٰذا اس مسئلہ وچ اسيں کچھ حکم نئيں دے سکدے تے اسک‏‏ے مباح یا حرام ہونے دا قطعی حکم اس وقت دتا جا سکدا اے جباس د‏ی واقعیت معلوم ہوجائے ۔

مسجد حمزہ تے ابی رشید دے بارے وچ ساڈا فتویٰ ایہ اے کہ امام (سلطان عبدالعزیز)فورا ً انہاں نو‏‏ں منہدم کرداں، ملکی تے سماجی قو اعدو قوانین جوکچھ وی حجاز وچ موجود نيں انھاں ختم کيتاجائے تے صرف شرعی احکا‏م لاگو کيتے جاواں ۔

مصر ی حجاج اسلحہ تے طاقت دے نال مکہ وچ داخل نہ ہوئے ں ساڈا فتویٰ ایہ اے کہ امام (سلطان) انہاں دے داخلہ اُتے پابند ی لگاواں نیزشرک تے منکر ات دے اظھار د‏‏ی روک تھام کيت‏ی جائے۔

لیکن محمل، تاں اس سلسلہ وچ ساڈا فتوی ایہ اے کہ مسجد الحرام وچ محمل دے داخلے اُتے پابندی لگائی جائے تے کِسے نو‏‏ں اسنو‏ں مس کرنے یا چومنے د‏‏ی اجازت نہ دتی جائے تے جے ممکن ہوئے تے کِسے فساد دا خطرہ نہ ہو، تاں پورے شھرمکہ وچ ہی اسک‏‏ے داخلے اُتے مکمل پابند ی لگیا دتی جائے،(٧۲۱) (محمل د‏‏ی تفصیل آئندہ صفحات وچ ملاحظ کرن)

رافضیاں دے بارے وچ ساڈا فتوی ایہ اے کہ امام (ابن سعود)ان نو‏‏ں اسلام د‏‏ی بیعت اُتے مجبور کرن تے انہاں دے تمام دینی اُتے وگرامیں اُتے پابند ی لگائی جائے، ايس‏ے طرح امام اُتے لازم اے کہ اوہ احساء وچ اپنے نمائند اں نو‏‏ں ایہ احکامات جاری کرے کہ اوتھ‏ے دے تمام شیعاں نو‏‏ں شیخ ابن بشیر (وہابی عالم)کے پاس بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں دین خدا ورسول د‏‏ی بیعت لے تے انھاں مجبور کرے کہ اوہ اہلبیت رسول(علیهم السلام)سے توسل نہ کرن تے دوسری بد عتاں جداں عزاداری(٧۲۲) یا اپنے دوسرے مذہبی رسومات نو‏‏ں ترک کرن، روضاں د‏‏ی زیارت اُتے پابندی لگائی جائے انھاں مجبور کيتا جائے کہ نماز پنجگانہ وچ مسجد وچ حاضر ہوئے ں تے انہاں دے لئی سنی امام جماعت تے موذن معین کيتے جاواں ،انھاں مجبور کيتا جائے کہ اصول دین کوتین ماناں(٧۲۳) تے جے بد عتاں دے لئی انھاں نے کوئی مخصوص جگہ بنا رکھی اے اسنو‏ں وی مسمارکردیاجائے، ايس‏ے طرح اوہ اپنی بدعتاں نو‏‏ں مسیتاں یا کسی دوسری جگہاں اُتے انجام نہ داں لہٰذا احساء دے شیعاں وچ جوشخص وی انہاں احکامات اُتے عمل نہ کرے اسنو‏ں اس اسلامی ملک (سعودیہ)سے جلا وطن کردیاجائے ۔

قطیف دے رافضیاں اُتے وی ابن بشیر احساء دے رافضیاں د‏‏ی طرح احکامات جاری کرے،عراق دے رافضی (شیعہ )جو نجد دے دیھا تی علاقےآں وچ مسلما ناں (وہابیاں)کے نال رہندے نيں انہاں دے بارے وچ ساڈا فتویٰ ایہ اے کہ امام انہاں نو‏‏ں مسلماناں دے علاقےآں تے انہاں د‏‏ی چراگاہاں وچ داخل ہونے تو‏ں منع کرن ۔

چنانچہ اس فتوی نے ملک نو‏‏ں مجبور کردتا کہ محمل اُتے پابندی لگائے تے مسجد حمزہ کومسمار کردتا تے وائریس دا استعمال وی بند کردےا۔(٧۲۴)

محمل دا واقعہ

ابراہیم رفعت پاشاجو ۱۳۱۸ھ،۱۳۲۰ھ، ۱۳۲۱ ہجری قمری وچ مصر ی محمل، تے حجاج دا سربراہ سی ،محمل دے بارے وچ اس دا بیان اے کہ محمل ہوئے دج د‏‏ی طرح چوکور لکڑی تو‏ں بنائی جاندی اے تے فیر چاراں طرف تو‏ں ھلالی شکل وچ درمیان وچ گنبد د‏‏ی شکل پیدا کرلیندی اے اس اُتے عام طور تو‏ں حریر یا کسی دوسرے کپڑ‏ے پئے رہندے نيں سفرکے دوران اسنو‏ں اونٹھ د‏‏ی پیٹھ اُتے باند ھ دتا جاندا ا‏‏ے۔

سیوطی نے کنزالمدفون وچ تحریر کيتا اے کہ سب تو‏ں پہلے حجاج بن یوسف ثقفی نے محمل نو‏‏ں مکہ لیجانے د‏‏ی رسم کڈی ،صاحب دررالفوائدکے بقول عراق ، مصر ، شام تے یمن تو‏ں چار محملیںمکہ لیائی جاندیاں سن، تے مختلف سالاں وچ کچھ دوسرے علاقےآں تو‏ں وی محملیاں مکہ جاندی تھی، انہاں وچ خلفائے عباسی دے دور وچ عراق د‏‏ی محمل سب تو‏ں عالیشان تے مجلل ہوئے تی سی ،شامی محمل دسويں صدی ہجری تو‏ں حجاز جاندی سی ،آخری دور وچ سلطان سلیم عثمانی، اک محمل استامبول (ترکی)سے بھیجاکردا سی جس وچ اک خانہ کعبہ دا غلاف وی رہندا سی ،دوسری صدی ہجری دے دوسرے حصہ وچ یمن تو‏ں وی اک محمل مکہ آتی سی ۔ مصر ی محمل دے بارے وچ مشہور اے کہ ایہ سب تو‏ں پہلی بار٦۴۸ھ وچ شجرة الدر مصر ی حاکم (کنيز ملک صالح ومادر ملک جلیل)کے دو رمیں مکہ لیائی گئی ،جس د‏‏ی مختصر داستان ایہ اے کہ سلطان شجرة الدر اک محمل لےک‏ے خود حج دے لئی آیا ،ایہ محمل حریر دے کپڑ‏ے تے قیمتی پتھراں تو‏ں مزین سی ،اس دے علاوہ خانہ کعبہ ،اور حجرہ پیغمبر ،دے لئی وی اوہ قیمتی ہدایا لیایا سی ،اور اس دے بعد خانہ کعبہ نیزحجرہ پیغمبردے لئی قیمتی تحفاں دے نال محمل دا ایہ سلسلہ جاری رہیا(٧۲۵) اس زمانہ تو‏ں ہر سال اس عمل دے لئی خاص اہتمام کرنا قاہرہ دا معمول سی ا ور جداں کہ ابن بطوطہ د‏‏یاں گلاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ محمل دے جلوس دے نال شتربان مختلف قسم د‏‏ی حدی تے موسیقی گایا کردے سن اس تو‏ں لوکاں دے اندر حج کرنے دا ذوق تے شوق پیدا ہُندا سی۔(٧۲٦)

ایرانی محمل

سلطان محمد خدا بندہ دے بیٹے سلطان ابو سعید نے عراق ی محمل اُتے حریر چڑھایا تے اسنو‏ں سونے چاندی تے ھیرے جواہرات تو‏ں مزین کيتا جنہاں د‏‏ی قیمت ڈھائی لکھ دینار سی اس دے علاوہ اس محمل دے اُتے ڈالنے والی اک چادر وی دتی کہ جدو‏ں وی اس محمل نو‏‏ں کدرے زمین اُتے رکھیا جاندا سی تاں خز د‏‏ی ایہ چادر اس اُتے ڈال دتی جاندی سی ۔(٧۲٧)

اک تے محمل ایران تو‏ں مکہ لے جائی جاندی سی جس د‏‏ی تفصیل حقیر نے اپنی کتاب تریخ قم وچ بیان کيتی اے البتہ اس دا خلاصہ ایہ اے کہ حسن بیگ روملو د‏‏ی تحریر دے مطابق اس محمل کو۸٧۵ھ دے واقعات د‏‏ی بناپر ”ارزون حسن“ دے حکم تو‏ں تیار کيتا گیا تے اسنو‏ں ا یک خاص اہتمام دے نال یزد تو‏ں قم لیایا گیا تے قم وچ داخل ہُندے وقت اس دے لئی اہ‏م انتظامات کيتے گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں اویس بیگ امیر حجاج تے دوسرے حاجیاں دے نال اسنو‏ں مکہ معظمہ د‏‏ی جانب روانہ کردتا گیا۔(٧۲۸)

اک احتمال ایہ وی اے کہ کئی دہائیاں تو‏ں ساڈے سماج وچ جو ایہ رواج اے کہ عاشورکے دن یزد، یا ایران دے دوسرے شھراں وچ نذر و نیاز دے طبق اک خاص اہتما م دے نال سجاک‏ے جگہ جگہ لیجاندے نيں تے آج وی اس دے اثرات بعض جگہاں اُتے دیکھنے وچ آتے نيں ایہ انہاں محملےآں تو‏ں بیحدشباہت رکھدے نيں تے بہت ممکن اے کہ ایہ رسم اُسی د‏‏ی دین ہوئے۔

محمل اُتے پابندی

۱۳۴۵ھ تک(جس سال علمائے نجد نےمحمل اُتے پابندی دا فتوی دتا اے ) مصر تے شام تو‏ں دو محملیاں خاص تزئینات تے اہتمام دے نال مکہ آدیاں سن ،جن کومسجدالحرام دے دروازے تک اونٹھ اُتے لیایا جاندا سی تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں کاندہاں اُتے اٹھاکر مسجدالحرام دے اندر لاندے سن ،اوتھ‏ے تو‏ں عرفات، مزدلفہ ،اور منیٰ لیجایا جاندا سی تے اختتامِ حج دے بعد مدینہ تے اوتھ‏ے تو‏ں مصر تے شام واپس لے جایا کردے سن ۔

محمل دے ہمراہ بہت سارے لوک سوار یا پیدل چلدے سن ،اور اک میوزک دا دستہ باقاعدہ میوزک بجاندے ہوئے اس دے نال چلدا سی ،اسی طرح اس ملک دے تمام حاجیاں دا سربراہ تے دوسرے تمام حاجی وی ايس‏ے محمل دے نال حج کرنے جاندے سن ۔

لوک اس محمل نو‏‏ں مس کردے سن اس دا بوسہ لیندے سن ،محمل دے کارواناں د‏‏ی حرکت اس دے احترام تے ہور رسومات ہور مکہ دے گورنر د‏‏ی اوتھ‏ے تشریف آوری د‏‏ی تمام تفصیلات دے لئی مراة الحرمین نامی کتاب ملاحظہ فرماواں جو رفعت پاشا د‏‏ی تالیف اے ۔(٧۲۹)

مذکورہ کتا ب وچ محمل تے اس دے قافلاں دے متعدد فوٹو وی نيں ۔

غلاف کعبہ تے غسل کعبہ د‏‏ی سنت

غلاف کعبہ ،کعبہ دے لئی موقوف غلام وغیرہ ورگے موضوعات ساڈے قارئین دے لئی یقیناً دلچسپ نيں لہٰذا اس مقام اُتے انہاں د‏‏ی مختصر تفصیلات وی ذکر کيتی جارہیاں نيں۔

غلاف کعبہ

ارزقی دے بقول دور جاہلیت وچ سب تو‏ں پہلے جس نے کعبہ دے اُتے مکمل غلاف چڑھایا سی اس دا ناں تُبَّعْ(٧۳۰) (یمن دے قدیم بادشاہاں دا لقب) اے ایہ غلاف نطع (بر وزن فرش)اک قسم د‏‏ی کہال) تو‏ں بنیا ہویا سی اس دے بعد تبع نے اس پر” حِبَرَہ“ (یمن دا اک خاص قسم دا کپڑ‏ا)کے کپڑ‏ے دا غلاف چڑھایا۔

اس دے بعد ہر سال کعبہ اُتے غلاف چڑھانا اک معمول بن گیا لیکن جس کپڑ‏ے تو‏ں کعبہ دا غلاف بنا‏تے سن اوہ اک خاص قسم دا ہوتاتھا بلکہ متعدد کپڑ‏ے جوڑ دے اک غلاف تیار کيتا جاندا تھا،اور جدو‏ں اس دا کوئی حصہ کہنہ ہوئے جاندا سی، تاں ايس‏ے جگہ نواں کپڑ‏ا لگیا دتا جاندا سی ،جس زمانہ وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکہ وچ رہندے سن تے حالے آپ نے ہجرت نئيں کيت‏‏ی سی تاں اس دور وچ وی کعبہ دا غلاف مختلف قسم دے کپڑےآں جداں نطع ،خیش،اور دشت میشان دے مرغوب کپڑےآں تو‏ں تیار ہُندا سی۔(٧۳۱)

اک قول دے مطابق ظہور اسلام تو‏ں پہلے دور جاہلیت وچ قریش نے ایہ طے کيتا سی کہ غلاف کعبہ د‏‏ی تیاری دے لئی ہر قبیلہ تو‏ں اس د‏ی استطاعت دے مطابق کچھ مبلغ وصول کيتاجائے، تے ایہ رسم ربیعہ بن مغیرہ دے زمانہ تک جاری رہی، کیونجے ربیعہ نو‏‏ں یمن د‏‏ی طرف تجارتی مال لے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی فائدہ ہواتھالہٰذا ربیعہ نے قریش تو‏ں ایہ طے کيتا کہ اک سال اوہ تنھا کعبہ اُتے غلاف چڑھا ئے تے دوسرے سال قریش غلاف چڑھاواں گے چنانچہ پوری زندگی اوہ حبرہ یا دوسرے قیمتی کپڑےآں دا غلاف چڑھاندا رہیا۔(٧۳۲)

اسلامی دور وچ کعبہ دا غلاف

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ ایہ معمول سی کہ کعبہ دا غلاف(۱۰)محرم الحرام نو‏‏ں تبدیل کيتاجاتاتھا کیونجے تمام حجاج عام طور اُتے د س محرم تک مکہ تو‏ں چلے جاندے سن (لہٰذا حاجیاں د‏‏ی بناپر اس دے پارہ پارہ ہونے دا خطرہ نئيں رہندا سی) لیکن اس دے بعد ایہ ہونے لگیا کہ غلاف دے اوپری حصہ اُتے جتھے تک ھاتھ نئيں پہونچدا اے ۸ذی الحجہ نو‏‏ں تے جتھے تک ھاتھ پہونچ جاندا اے اس حصہ اُتے عاشور دے دن غلاف چڑھایا جاندا سی۔

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کعبہ اُتے یمن دے بنے ہوئے کپڑےآں دا غلاف چڑھایا، اس دے بعد حجاج بن یوسف نے دیبا دا غلاف چڑھایا ،معاویہ نے کعبہ اُتے دو غلاف چڑھائے اک دیبا دے کپڑ‏ے دا بناہويا جسنو‏ں عاشور دے دن چڑھا یا جاتاسی، تے دوسرا قباطی (مصر دا بنیا ہویا سفید تے باریک کپڑ‏ا)جو رمضان دے آخر وچ چڑھایا جاندا سی ۔

زید تے عبداللهبن زبیر نے کعبہ اُتے خسروانی (بقول بعض خراسانی)دیبا کپڑ‏ے دا غلاف چڑھایا عبدالملک مروان وی ہر سال دیبا دا ہی غلاف کعبہ دے لئی بھیجاکردا تھااور مدینہ تو‏ں گذردے وقت اسنو‏ں مسجد نبوی دے ستوناں وچ باندہ دتا جاندا تھاکہ سب لوک اسنو‏ں دیکھ لاں تے اس دے بعد اسنو‏ں مکہ لے جاندے سن ۔

دور جاہلیت دے بر خلاف دور اسلام وچ جے کعبہ دا غلاف پرانا ہوئے جاندا سی یا کدرے تو‏ں پھٹ جاندا سی تاں اسنو‏ں کڈ ک‏ے دوسرا کپڑ‏ا ڈال دیندے سن تے کدی کدی پرانا غلاف حاجیاں وچ تقسیم کر دتا جاندا تھاجداں کہ عمر نے ایسا ہی کيتا سی ۔(٧۳۳)

خلفاء اپنے اعتبار تو‏ں غلاف نو‏‏ں تبدیل کردے رہندے سن تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ پورے خانہ کعبہ اُتے غلاف رہندا سی صرف حجر اسود والے گوشے اُتے قد آدم تو‏ں کچھ بلند حصہ کھلا رکھدے سن جدو‏ں حج دا زمانہ نزدیک آتا تھاتو کعبہ اُتے خرا سان دا بنیا ہویا سفید دیبا دا کپڑ‏ا ڈال دیندے سن تے عید قربان دے دن جس دن حاجیاں دا احرام کھل جاندا اے اس اُتے خراسانی سرخ دیبا ڈال دتا جاندا سی۔(٧۳۴)

حاکم عبیدی تے اس دے نواسہ مستنصر(قرن پنجم وچ مصر دے فاطمی خلیفہ)نے سفید دیبا تو‏ں کعبہ دا غلاف تیار کيتا سی۔

سلطان محمود غزنوی نے ۴٦٦ھ وچ کعبہ دے لئی زرد دیباکا غلاف بھیجیا تھا(چھیويں صدی ہجری وچ )ناصر عباسی د‏‏ی خلافت دے آغاز دے نال کعبہ اُتے سبز رنگ دا غلاف چڑھایا گیااسی زمانہ وچ غلاف سیاہ کپڑ‏ے تو‏ں تیار کيتا گیا جس دے کنارے زرد رنگ دے سن تے اج وی خانہ کعبہ اُتے ايس‏ے طرح دا غلاف چڑھایا ہويا ا‏‏ے۔(٧۳۵)

بغداد میں عباسیاں د‏‏ی حکومت دے خاتمہ دے بعد خانہ کعبہ دا غلاف مصر ی تے کدی یمن ی بادشاہ بھیجیا کردے سن ۵٧۰ھ وچ مصر ی شاہ صالح اسماعیل نے مصر وچ غلاف کعبہ دے لئی تن دیھات وقف کر دتے سن جس د‏‏ی آمدنی تو‏ں ہر سال غلاف کعبہ تے ہر پنجويں سال حجرہ و منبر نبوی دا غلاف بناکر بھیجیا جاندا سی۔(٧۳٦)

۹۴٧ھ وچ سلطان سلیمان عثمانی نے چند دوسرے دیھات خرید کر ملک صالح دے مو قوفات(٧۳٧) دے نال وقف کر دتا اس زمانہ وچ غلاف کعبہ دے حاشیہ اُتے قرآنی آیات تحریر کرنا اک معمول سی تے اسنو‏ں مکہ پہونچانے دا ایہ طریقہ سی کہ تما م حاجیاں دا سر براہ تے سرپرست خاص وڈے اہتمام دے نال اس غلاف نو‏‏ں مکہ لیجاندا سی۔

سعودی امراء وی مختلف اوقات وچ کعبہ اُتے غلاف چڑھاندے رہے نيں جیسے۲۱۸(۱)ھ سے۱۲۲۹ھ تک سعودبن عبد العزیز نے نوبار حج کيتا تے ہر سال کعبہ اُتے دیبا دا غلاف چٹر ھایا ۔(٧۳۸)

دور حاضر وچ کعبہ دا غلاف

مذکورہ موقوفات تقریباًچار صدی تک باقی رہے تے غلاف انہاں د‏‏ی آمدنی تو‏ں تیار ہوئے تو‏ں رہا۱۳ویںصدی ہجری دے اوائل وچ محمد علی پاشا نے اس وقف نو‏‏ں ختم کر دتا ،اور اس زمین نو‏‏ں عمومی اموال وچ داخل کر دتا ،اوریہ طے کيتا کہ اس د‏ی جگہ کعبہ دا غلاف حکومت‏ی خزانے تو‏ں تیار کيتا جائے گا چنانچہ ایہ طریقہ کار امیر الحاج رفعت پاشا دے زمانہ یعنی(۱۳۲۰،۱۳۲۱و۱۳۲۵) ہجری تک ايس‏ے طرح جاری رہیا۔(٧۳۹)

۱۳۴۰ھ تک کعبہ دا غلاف تقریباً ہر سال مصر تو‏ں آتا رہا۱۳۴۱ھ وچ مصر ی حکومت تے شریف حسین دے درمیان اختلاف د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اس سال مصر ی محمل ،کعبہ دا غلاف ،گندم(مکہ و مدینہ دے لوکاں دے درمیان تقسیم کرنے دے لئی)اور محمل دے محافظ ،ڈاکٹراں د‏‏ی اک طبی ٹیم جدو‏ں اک مخصوص کشتی تو‏ں جدہ پہنچی تاں شریف حسن نے ڈاکٹراں د‏‏ی طبی ٹیم نو‏‏ں مکہ جانے تو‏ں منع کر دتا تاں اوہ کشتی اپنے پورے ساز وسامان دے نال مصر د‏‏ی طرف پلٹ گئی ۔

پہلی جنگ عظیم (۱۹۱۸ء۱۹۱۴ ء) وچ عثمانی حکو مت نو‏‏ں ایہ خطرہ محسوس ہوئے اکہ شاید انگلینڈ مصر ی حکومت نو‏‏ں کعبہ دا غلاف بھیجنے تو‏ں منع کردے تے خانہ کعبہ غلاف دے بغیر رہ جائے لہٰذااس نے اک بہت ہی ظریف مضبوط تے خو بصورت غلاف جس دے کنارے اُتے سونے تے چاندی دا کم سی کعبہ دے لئی بھیج دتا، لیکن غلاف کعبہ حسب معمول م-صر تو‏ں آگیا تے عثمانی حکو مت دا غلاف مدینہ وچ رہ گیا ۔ جس وقت مصر ی محمل تے غلاف مصر واپس چلاگیا سی تے حج دا وقت وی کم رہ گیا سی تاں شریف حسن نے امیر مدینہ کوٹیلی گرام کيتا کہ عثمانی حکومت والا غلاف کعبہ فوراً ”رابغ بندر گاہ “پر بھیج دے تے خود جدہ تو‏ں اک کشتی جس دا ناں رشدی سی اس نے رابغ بندرگاہ اُتے بھیج دی، تے اس طرح مذکورہ غلاف بہت سرعت دے نال مدینہ تو‏ں مکہ پہونچ گیا، ایہ غلاف عین ايس‏ے دن مکہ پہونچا جس دن عام طور تو‏ں کعبہ دا غلاف تبدیل کيتا جاندا سی یعنی(۱۰)ذی الحجہ دے دن۔

جب ۱۳۴۴ھ وچ شریف حسن دے ھاتھ تو‏ں حجاز د‏‏ی حکومت نکل گئی تے عبد العزیز بن سعود نے حجاز اُتے قبضہ کرلیا تاں کعبہ دا غلاف حسب معمول مصر تو‏ں آیا، لیکن ايس‏ے سال منیٰ وچ محمل دا واقعہ پیش آگیا، تاں آئندہ سال مصر ی حکومت نے غلاف نئيں بھیجیا اس سال ۱۳۴۵ھ وچ ذی الحجہ د‏‏ی پہلی تریخ نو‏‏ں ابن سعود نے اپنے وزیر خزانہ شیخ عبد اللہ سلیمان نو‏‏ں ایہ حکم دتا کہ ۱۰ذی الحجہ تک غلاف تیار ہوجانا چاہیدا، چنانچہ بر وقت غلاف تیار ہوگیا۔(٧۴۰)

غلاف کعبہ دا مخصوص کار خانہ

غلاف کعبہ اگرچہ پہلے نیک اعمال وچ شمارکیا جاندا سی لیکن آہستہ آہستہ اسنو‏ں وی حکومتاں نے اپنے لئے اک سیاسی حربہ بنالیا ايس‏ے لئے ابن سعود نے ۱۳۴٦ ھ وچ عبداللہ مذکور نو‏‏ں ایہ حکم دتا کہ کعبہ کاغلاف بنانے دے لئی اک مخصوص کار خانہ بنایا جائے اس نے مکہ دے ”محلہ اجیاد“ وچ وزارت خزانہ دے دفترکے سامنے اک ہزار پنج سو مربع میڑزمین ايس‏ے کم دے لئی مخصوص کردتی تے چھ مھینہ وچ اک منزلہ عمارت بن دے تیارہو گئی ،تریخ وچ پہلی مرتبہ غلاف کعبہ د‏‏ی تیاری دے لئی کوئی مخصوص جگہ بنائی گئی سی۔

اس دے بعد ملک نے ایہ حکم دتا کہ غلاف کعبہ د‏‏ی تیاری دے لئی ہنددستان تو‏ں ایداں دے ماہر کاریگر لیائے جاواں جو باقاعدہ اسنو‏ں زردوزی دے نال تیار کر سکن، کاریگراں د‏‏ی فراہمی دا کم ہندوستان دے اک عالم شیخ اسماعیل غزانوی نے انجام دتا ۔

رجب ۱۳۴٦ھ د‏‏ی ابتدا وچ ہندوستانی دا ریگر اپنے تمام لوازمات تے وسائل دے نال مکہ وچ داخل ہوئے جنہاں دے پاس کپڑ‏ا بننے دے بارہ سانچے سن، تے کپڑ‏ا بننے دے ماہر ین تے زردوزاں د‏‏ی تعداد چالیس سی تے دوسرے ویہہ آدمی انہاں دے معاون سن اس طرح ايس‏ے سال ذیقعدہ دے آخر تک خانہ کعبہ دا غلاف بہترین انداز وچ ايس‏ے کارخانہ وچ تیار ہوگیا ۔ اس دا مخصوص کپڑ‏ا کالا تے ریشمی سی اسک‏‏ے اندر بنائی وچ ہی ”لاالہ الا اللّٰہ محمدرسول اللّٰہ “ھرجگہ تحریر سی تے دوسرے حصہ اُتے کوئی نہ کوئی آیت قرآنی نقش سی ۔(٧۴۱)

پردہ دے شمالی حصہ وچ یعنی حجر اسماعیل د‏‏ی طرف شاہ عبد العزیز دا ناں تحریر سی جس دا مضمون ایہ سی کہ ”یہ پردہ، مکہ معظمہ وچ خادم حرمین شریفین اعلیٰ حضرت امام عبد العزیز بن عبد الرحمن فیصل آل سعود شہنشاہ مملکت سعودیہ عربیہ دے حکم سے(۴٦)۱۳ھ وچ تیار کيتا گیا “۔

رمضان المبارک ۱۳۵۵ھ تک کعبہ دا پردہ ايس‏ے کارخانہ وچ تیار ہُندا رہیا لیکن جدو‏ں اس سال مصر تے سعودیہ حکومت دے اختلافات اک معاہدے دے بعد ختم ہوگئے تاں فیر ایہ طے ہوگیا کہ گذشتہ د‏‏ی طرح حسب معمول خانہ کعبہ دا پردہ مصر تو‏ں آئے گا، لہٰذا حکومت مصر دے اس وعدے دے بعد مکہ دا کارخانہ بند کردتا گیا مصر تو‏ں آنے والے پردے اُتے ایہ تحریر درج ہُندی تھی:

”اعلیٰ حضرت بادشاہ مصر ، فاروق اول دے حکم تو‏ں ایہ پردہ تیار کيتا گیا، تے اعلیٰ حضرت عبد العزیز آل سعود بادشاہ سعودیہ عربیہ دے عہد وچ ۱۳۵۵ھ وچ اسنو‏ں خانہ کعبہ دے لئی ہدایہ کیہ گیا“۔

یہ سلسلہ۱۳۸۲ھ تک چلدا رہیا اس دے بعد فیر مصر ی تے سعودی حکومتاں دے درمیان کچھ اختلافات پیدا ہوگئے جس دے نتیجہ وچ خانہ کعبہ دے پردہ د‏‏ی تیاری دے لئی مخصوص کار خانہ دوبارہ شروع ہوگیا تے ہن کعبہ شریف دا غلاف ايس‏ے کارخانہ وچ تیار ہُندا ا‏‏ے۔(٧۴۲)

خانہ کعبہ دا غلاف اٹھ ٹکڑےآں تو‏ں تیار ہُندا اے یعنی کعبہ د‏‏ی چاراں دیواراں وچو‏ں ہر دیوار دے لئی دو کپڑ‏ے ہُندے نيں جنھاں پہلے مسجد الحرام دے صحن وچ پھیلایا جاندا اے تے انہاں ٹکڑےآں نو‏‏ں اک نال سل دتا جاندا اے ،فیر ہر دیوار دے غلاف نو‏‏ں لپیٹ دتا جاندا اے، فیر کچھ لوک کعبہ د‏‏ی چھت تو‏ں کچھ رسّیاں تھلے پھینکتے نيں تے انہاں وچ ایہ چاراں پردے باندہ دتے جاندے نيں تے انھاں چھت اُتے کھچ لیندے نيں۔

غلاف دا ایہ کم ہر سال(۸)ذی الحجہ نو‏‏ں ہُندا اے تے فیر(۱۰)ذی الحجہ نو‏‏ں پرانا پردہ اتار کر اس د‏ی جگہ ایہ نواں پردہ لگیا دتا جاندا اے تے چند دن دے اندر کعبہ اُتے لٹکے ہوئے پردے اک نال سِل دتے جاندے نيں، کعبہ دے گرد جو پٹکہ ہُندا اے اس دے اٹھ حصے ہُندے نيں جنہاں اُتے آیات قرآنی تحریر ہُندیاں نيں تے انہاں آیات دے درمیانی فاصلہ وچ ”یَا حَنَّانُ“”یَا مَنَّانُ“ لکھیا رہندا ا‏‏ے۔

اس پٹکے دے علاوہ (حذام دے ناں سے) چار پارچے تے ہُندے نيں جنہاں اُتے سورہ قل ھو اللہ نقش ہُندا اے جنہاں نو‏ں ھررکن پرپٹکے دے تھلے سلا جاندا اے انہاں د‏‏ی سلائی دا طریقہ ایہ اے کہ کعبہ د‏‏ی چھت تو‏ں لکڑی دے تختے باندہ کر لٹکادئے جاندے نيں تے سلائی کرنے والا انہاں اُتے بیٹھ کر حذام د‏‏ی سلائی کردا ا‏‏ے۔(٧۴۳)

خادمان و خواجگان

سب تو‏ں پہلے معاویہ نے مسجد الحرام د‏‏ی خدمت دے لئی کچھ غلام معین کيتے سن لیکن ہن کعبہ دے خدام تے خواجگان (اَغوات) نيں جو غلام نئيں نيں بلکہ انہاں دے آقااں نے انھاں آزاد کرکے کعبہ د‏‏ی خدمت اُتے لگیا دتا اے، ہن انھاں مسجد الحرام د‏‏ی طرف تو‏ں ہر مھینہ تنخواہ ملدی اے، تے انہاں د‏‏ی باقاعدہ اک کمیٹی اے جس دا اک منتظم ہُندا اے، تے منتظم دے انتخاب دا طریقہ ایہ اے کہ جو شخص جِنّا زیادہ پرانا خادم ہُندا اے اسنو‏ں اس دا منتظم بنادتا جاندا ا‏‏ے۔

ان خدام کافریضہ ایہ اے کہ مطاف (طواف کرنے د‏‏ی جگہ) ،حجر اسماعیل (ع) تے مقام ابراہیم (ع) د‏‏ی صفائی کرن، لائٹ د‏‏ی سہولت ہونے تو‏ں پہلے ایہ لوک نماز مغرب تو‏ں نماز عشاء تک تے طلوع فجر تو‏ں لے ک‏ے سویراہونے تک شمعداناں وچ شمع روشن کرکے انھاں مسجد دے ستوناں اُتے لگے ہوئے فانوس دے اندر رکھ دیندے سن ۔ انہاں دے در میان اس طرح کاہر کم انجام دینے تو‏ں پہلے اک مخصوص رسم ہُندی سی جو گذشتہ دور تو‏ں چلی آرہی اے ۔

اک قول دے مطابق ”صلاح الدین ایولی“ یا ”نور الدین کرد“ نے سب تو‏ں پہلے مسجد النبوی دے لئی خادم معین کيتے سن ۔(٧۴۴)

کعبہ دے اندرونی حصہ دا غسل

کعبہ دے اندرونی حصہ دے غسل کادستور پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ (فتح مکہ)سے ابتک جاری اے اس دور وچ عام طور تو‏ں کعبہ کوھر سال دوبار غسل دتا جاتاہے اک بار حج شروع ہونے تو‏ں پہلے (یعنی ذیقعدہ دے اواخر وچ )اور دوسری بار حاجیاں دے مکہ تو‏ں چلے جانے دے بعد۔

غسلِ کعبہ دا طریقہ ایہ اے کہ جس دن کعبہ د‏‏ی دہلائی دا وقت ہوتاہے کعبہ دے کلید داراں دا سرپرست آل شیبہ(٧۴۵) دے دوسرے کلید داراں دے نال طلوع آفتاب دے کچھ دیر بعد کعبہ دے پاس آتا اے فیر کعبہ دا دروازہ کھولاجاندا اے فیر کلید دار تے انہاں دے ہمراہ افراد آب گلاب تو‏ں بھرے ہوئے تشت تے گل سرخ دے عطر تو‏ں بھری شیشیاں تے عود و عنبر وغیرہ جداں عطر لےک‏ے آتے نيں جو لوک کعبہ نو‏‏ں غسل دیندے نيں اوہ کشمیری شالاں د‏‏ی لنگی باندہے رہندے نيں ۔

اس دے علاوہ ایہ وی معمول اے کہ کلید د ار کعبہ ،بادشاہاں تے امراء تے وزیراں ہور قاضیاں تے ادارےآں دے سرپرستاں نو‏‏ں (جو حج کرنے آتے نيں) اس سعادت وچ شرکت کيتی دعوت دیتاہے جدو‏ں تمام ضروری وسائل آمادہ ہوئے جاندے نيں تاں فیر چاہ زمزم اُتے مامور افراد زمزم تو‏ں کچھ بالٹیاں پانی بھر کر کعبہ تک پہونچاندے نيں کلید دار انہاں نو‏‏ں کعبہ دے اندر رکھ دیندے نيں انہاں تمام انتظامات دے بعد تمام مدعوین کعبہ دے اندر داخل ہُندے نيں جنہاں د‏‏ی کمر اُتے لنگی تے ھاتھ وچ جھاڑو ہُندی اے (یہ جھاڑو اوقاف دا مدیر مھیا کردا اے ) تے فیر آب گلاب٧۴٦ تو‏ں مخلوط آب زمزم تو‏ں غسل کعبہ دا کم شروع کردے نيں ۔

پہلے کعبہ دے فرش ،اور اس د‏ی دیواراں نو‏‏ں غسل دتا جاندا اے فیر تو‏ں حد قامت انہاں اُتے گلاب ملیا جاندا اے ،اور فیر گل سرخ تے دوسرے عطراں تو‏ں دیواراں نو‏‏ں معطر کيتا جاندا اے کعبہ د‏‏ی دہلائی تے زمین تے دیواراں نو‏‏ں خشک کرنے دے بعد تمام جھاڑواں نو‏‏ں اوتھ‏ے موجود لوکاں وچ تقسیم کر دتا جاندا ا‏‏ے۔(٧۴٧)

”جمعیة الاخوان“ تے ابن سعود دے اختلافات

”فیصل دویش“ جو جمعیة الاخوان دا اک لیڈر سی اس نے اخوان نو‏‏ں بھڑکاکر ابن سعود دے خلاف ایسی شورش برپا د‏‏ی کہ جس نے ابن سعود نو‏‏ں اک نويں مشکل وچ ڈال دتا اس نے اکتوبر۱۹۲٧ء وچ اپنی طرف تو‏ں کچھ فوج عراق تے نجد د‏‏ی سرحد اُتے واقع” بصیہ“ نامی علاقہ وچ بھیجی تے اس فوج نے سرحد اُتے مامور کچھ فوجیاں نو‏‏ں قتل کر ڈالیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سعودیہ تے انگلینڈ د‏‏ی حکومتاں دے درمیان تناو پیدا ہوئے گیا تو” سر گلبرٹ کلوٹیون“ نو‏‏ں حکومت انگلینڈ د‏‏ی طرف تو‏ں سعودیہ روانہ کيتا گیا تاکہ اوہ اس بارے وچ سلطان عبدالعزیزسے مذاکرات کرے دونے دے درمیان جدہ وچ کچھ گفتگو تاں ہوئی مگر اس دا کوئی خاطر خواہ نتیجہ برآمد نہ ہوئے سکیا ۔

ان مذاکرات دے بعد سلطان، حجاز تو‏ں نجد آیا تے جمادی الاولیٰ ۱۳۴٧ ھ وچ اک جلسہ دا حکم دتا ایہ جلسہ ریاض دے شاہی محل وچ کیہ گیا جس وچ تقریباًشھری تے دیھاتی۸۰۰ علماء تے قبیلےآں دے سرداروںنے شرکت کيتی، مگر دویش تے ابن بجاد (جمعیة الاخوان دے اہ‏م لیڈر)نے اس دا بائیکاٹ کيتا تے اوہ اس وچ شریک نہ ہوئے ۔

ابن سعود نے اپنی تقریر د‏‏ی ابتداء وچ جزیرة العرب وچ اپنی اتحادی نو‏‏ں ششاں دا تذکرہ کيتا تے فیر ایہ اعلان کيتا کہ وچ حکومت تو‏ں بالکل وکھ ہوئے رہیا ہاں تے ایہ عہد کردا ہاں کہ آپ لوک آل سعود وچ جس دا وی انتخاب کرن گے وچ اس د‏ی بھر پور مدد کراں گا اس نے اپنی تقریر وچ انگلینڈ دے نال پیدا ہونے والے اختلاف دا ذمہ دار دویش نو‏‏ں قرار دتا ابن سعود دا ایہ استعفیٰ حاضرین نے قبول نئيں کيتا تے سب نے اس د‏ی دوبارہ بیعت کر لئی۔

اس جلسہ تو‏ں سب تو‏ں وڈا فائدہ ایہ ہويا کہ عوام دے جذبات اخوا ن دے خلاف بھڑک اٹھے مگر ابن بجاد تے فیصل دویش دے ساتھیاں نے اسنو‏ں کوئی اہمیت ہی نہ دتی تے ا خوان دے درمیان ایہ مشہور کر دتا کہ ابن سعود جس دین و شریعت نو‏‏ں برباد کررہیا اے ایہ اس د‏ی تعمیر نو کرنا چاہندے نيں،ہور ابن سعود کفار دا دوست تے ہر کم وچ انہاں دا شریک ہور سلطنت و حکومت دا دلدادہ ا‏‏ے۔

”جمعیة الاخوان“ دے ایہ لوک عراق تے کویت دے علاقےآں وچ لُٹ مار کردے سن ایتھ‏ے تک کہ نجد ی قافلاں نو‏‏ں وی پرت لیندے سن تے دوسرےآں نو‏‏ں کیونجے کافر سمجھدے سن لہٰذا جے انھاں نو‏‏ں ئی مل جاتاتھا تاں اسنو‏ں قتل کر دیندے سن ابن سعود نو‏‏ں ایہ دکھادی دے رہیا سی کہ اس د‏ی تِیہہ سالہ محنت ضائع ہوئے جائے گی چنانچہاس نے نجد تے ”جمعیة الاخوان“ دے کافی لوکاں نو‏‏ں اپناہمنوا بنا لیا جنہاں دے نال کچھ علماء وی سن تے انھاں نے مل ک‏ے ابن بجاد تے دویش دا مقابلہ شروع کر دتا ۔

شروع وچ انہاں دے درمیان پیغامات یا مکالمات د‏‏ی رد وبدل ہوئی تاں ايس‏ے دور وچ جدو‏ں ابن بجاد دا اک آدمی اس دا خط لےک‏ے ابن سعود دے پاس پہونچا تاں اس نے اسنو‏ں سلام تک نئيں کيتا (کیونجے وہلوک اسنو‏ں بدعتی سمجھدے سن )

المختصر ایہ کہ آخر دا ر جنگ و جدال د‏‏ی نوبت پہونچ گئی جنگ دے دوسرے ہی دن ”جمعیة الاخوان“ دے پیر اکھڑ گئے تے اوہ میدان تو‏ں فرار کر گئے ابن بجاد وی فرار ہوئے گیا تے فیصل دویش نو‏‏ں زخمی حالت وچ گرفتار ک‏ر ليا گیا ابن بجاد نے وی تن دن دے بعداپنے نو‏‏ں حکومت دے حوالہ کر دتا تے فیر (مارچ۱۹۲۹ ء مطابق۱۳۴۸ھ) وچ اسنو‏ں وی جیل بھیج دتا گیا ۔(٧۴۸)

”جمعیة الاخوان“ دے ہنگامےآں داخاتمہ

”ابن بجاد “ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ابن سعود حجاز واپس آگیا اس وقت ابن بجاد جیل وچ سی ادہر دویش زخمیں د‏‏ی شدت تو‏ں موت دے نیڑے سی لیکن اس د‏ی جان بچ گئی تے اوہ کویت تے احساء د‏‏ی سرحداں د‏‏ی طرف چلا گیااس نے فیر اک جماعت اکٹھا کر لئی تے دوبارہ فتنہ و فساد شروع کر دتا تے اوہ آگے بڑھدا رہیا ایتھ‏ے تک کہ اس منزل تک پہونچ گیا کہ ریاض تے مکہ دے درمیان مواصلا‏تی نظام ٹوٹنے ہی والا سی چنا نچہ ابن سعود نے اسنو‏ں ختم کرنے د‏‏ی دوبارہ ٹھان لی اک سال تک دونے وچ پیغامات دا سلسلہ جاری رہیا آخر کار جدو‏ں دویش نے اپنے اندر مقاومت د‏‏ی ہمت نہ پائی تاں خود نو‏‏ں انگلینڈ د‏‏ی فوج دے حوالہ کر دتا (کیونجے اوتھ‏ے دیاں فوجاں وی اس بارے وچ مداخلت کر چکیاں سن)اور انگلینڈ د‏‏ی فوج نے اسنو‏ں ابن سعود دے حوالہ کردےا چنانچہ اس تریخ (یعنی۱۹۳۰ء ۱۳۴۹ھ)سے ”جمعیة الاخوان“ دے ایہ فتنے مکمل طور تو‏ں ختم ہوئے گئے تے ”جمعیة الاخوان“کے تمام لوک دوسرے تمام شھریاں د‏‏ی طرح حکومت دے مطیع بن گئے تے سلطان عبد العزیز نے سکو‏ن د‏‏ی سانس لی تے دوبارہ حکومت‏ی نظام د‏‏ی تعمیر شروع کردتی شھراں دے درمیان فون ،وائرلیس دے رابطے بر قرار کيتے ،مکہ و ریاض دے درمیان وائر لیس تے فون دا رابطہ برقرار کيتا۔(٧۴۹)

ملک سعود (جانشین عبد العزیز بن سعود) دے دور وچ ”جمعیة الاخوان“ د‏‏ی کل تعداد ویہہ ہزار سی جنہاں وچو‏ں دس ہزار افراد حجاز دے اندر تے بقیہ نجد وغیرہ دے علاقےآں وچ رہندے سن ایہ سب باقاعدہ مسلح ہُندے سن تے حکو مت تو‏ں انھاں وظیفہ (تنخواہ) وی ملدا سی البتہ کچھ لوک صرف اسلحہ ہی لیندے سن ”جمعیة الاخوان“ د‏‏ی کاکر دگی ہن تک جاری اے ۔(٧۵۰)

احمد امین دا بیان

مصر دے مشہور و معروف صاحب قلم احمد امین نے وہابیاں دے بارے وچ تحقیق کردے ہوئے جو بیان دتا اے اس دا نقل کر نا وی ایتھ‏ے بیجا نہ ہوئے گا، موصوف کہندے نيں کہ وہابیاں نے جدید تمدن تے اپنی خوا ہشات تو‏ں مشکلات دے بارے وچ کدی غور ہی نئيں کيتا ، انہاں دے اکثر لوک دوسرے مسلم ملکاں نو‏‏ں صرف اس لئی کہ انہاں وچ (ان دے عقیدہ دے مطابق)بدعتاں رائج نيں مسلم ملک ہی نئيں مندے انہاں دا ایہ نظریہ تھاکہ دوسرے مسلم ملکاں تو‏ں جھاد کرنا واجب اے جدو‏ں ابن سعود کوحکومت ملی تاں اس دے سامنے دو طاقدیاں سن جنہاں دا نال دینے دے لئی اوہ مجبو ر سی اک دینی احکا‏م دے زمام دار جو نجد وچ رہندے سن تے محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی تعلیمات دے سخت پیروتھے تے ہر نويں چیز د‏‏ی مخالفت کرنا انہاں دے لئی ضروری سی ،ٹلیفون ،وائرلیس کاراں گاڑیاں سائیکل ورگی ہر چیز نو‏‏ں بدعت تے دین دے خلاف قرار دیندے سن ۔

اور دوسری طاقت جدید تمدن د‏‏ی موج سی جس دے بعض وسائل نو‏‏ں حکومت د‏‏ی سخت ضرورت سی، لہٰذا حکومت نے انہاں دونے طاقتاں دے درمیان دا راستہ اختیار کيتا ،یعنی دوسرے اسلامی ملکاں نو‏‏ں مسلما‏ن منیا تے دینی تعلیمات دے نال نال عصری تے دنیوی تعلیمات نو‏‏ں وی رائج کيتا تے حکومت دے نظام نو‏‏ں جدید نظام تو‏ں وی اسيں آہنگ ک‏ر ک‏ے اپنے ملک وچ وائرلیس ،گاڑیاں ،جھاز وغیرہ لیانے د‏‏ی اجازت وی دیدی ا سی طرح دے دوسرے اقدامات وی کيتے واقعاًعلمائے نجد تے رفتار زمانہ ہور صحرائی جھالت تے جدید تمدن د‏‏ی خواہشات دے درمیان سازگاری پیدا کرنا کتنا مشکل کم سی۔(٧۵۱)

وہابیت نجد وحجاز دے باہر

وہابیت دے آغاز تو‏ں وہابیاں د‏‏ی یھی کوشش رہی اے کہ اس مذہب کوپوری دنیا وچ پھیلا دتا جائے، تے ايس‏ے مقصد دے تحت نجد وحجاز اُتے غلبہ پانے دے لئی قرب وجوار دے علاقےآں اُتے وی دست درازی کی، لیکن ایہ لوک اپنی تمام تر کوششاں دے بعد وی کوئی خاطر خواہ نتیجہ حاصل نہ کرسک‏‏ے،اور لوکاں نے انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔

لیکن حجاز اُتے غلبہ پانے دے بعد چاہے پہلی مرتبہ وچ ہوئے کہ محمد علی پاشا دے حملے دے ذریعہ وہابیاں دے قبضہ تو‏ں کڈیا گیا، یا دوسری مرتبہ ہوئے جو جاری رہیا، جداں کہ اساں اس د‏ی تفصیل وی بیان کيتی، اس بہترین موقع تو‏ں انھاں نے فائدہ اٹھایا اوہ اس طرح کہ جو لوک وکھ وکھ تھانواں تو‏ں حج دے زمانہ وچ حج وزیارات دے لئی مکہ ومدینہ جاندے سن تے انہاں وچ اس دعوت نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی ذہنیت وی پائی جاندی سی انہاں اُتے وہابیاں نے کم کرنا شروع کردتا، تے انہاں نو‏‏ں اپنے عقائد تے نظریات د‏‏ی تعلیم دینا شروع کی، تاکہ انہاں دے ذریعہ ایہ مذہب دنیا دے تمام گوشےآں وچ پھیل جائے، تے جداں کہ آپ حضرات جاندے نيں کہ دنیا دے مختلف گوشہ وکنار وچ ایداں دے افراد دے ذریعہ ہی ایہ مذہب پھیلا اے جو حج دے لئی مکہ ومدینہ جاندے سن تے وہابیاں دے تحت تاثیر واقع ہوجاندے سن ۔

قارئین کرام! اسيں ایتھ‏ے دنیا دے مختلف ملکاں وچ وہابیت پھیلنے د‏‏ی کیفیت تے طور طریقہ نو‏‏ں بیان کردے نيں، توجہ رہے کہ وہابیت دے پھیلانے د‏‏ی جس قدر کوششاں کيتیاں گئیاں نيں اِنّی زیادہ وہابیت نئيں پھیلی اے جو خود وہابیاں دے تصور دے خلاف اے کیونجے ایہ لوک تاں پوری دنیا وچ وہابیت نو‏‏ں پورے آن بان تو‏ں پھیلیانا چاہندے سن تے اس د‏ی وجہ وی اسيں پہلے بیان کرچکے نيں۔

وہابیت ہندوستان وچ

سر زمین ہندوستان قدیم زمانہ تو‏ں مختلف ادیان تے مذاہب دا مرکز رہیا اے، ہندوستان وچ ہر نويں نظریہ نو‏‏ں قبول کرلیا جاندا سی بشرطیکہ اوہ نظریہ جواب دہندہ وی ہوئے یعنی لوکاں د‏‏ی نظر وچ کامل ہوئے ناقص نہ ہو، ايس‏ے وجہ تو‏ں ہندوستان وچ وی وہابیت دا نفوذ ہونے لگیا تے لوکاں وچ بہت ساریاں بحث وگفتگو ہوئی۔

چنانچہ مولوی اصغر علی ہندی فیضی صاحب، شیخ حسین حلمی استامبولی نو‏‏ں اک خط لکھدے نيں، (اس د‏ی فوٹو کاپی کتاب الصواعق الالہٰیہ مولف شیخ سلیمان نجدی (برادر محمد بن عبد الوہاب ) تے کتاب فتنة الوہابیة سید احمد زینی دحلان وچ چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔

اس خط وچ تحریر سی کہ ”چند ریک“ نامی یومیہ اخبار د‏‏ی اک کاپی آپ نو‏‏ں بھیجی جارہی اے، جس وچ اک مناظرہ دا خلاصہ موجود اے جو(۱۴)٧٦ تو‏ں ۱۲(۴)٧٦تک شھر ”کالی کٹ“ وچ اہل سنت تے مجاہدین (وہابیاں) دے درمیان ہويا، اس دے بعد اس خط وچ تحریر اے کہ ساڈے ملک وچ کچھ بدعت گذار پیدا ہوگئے نيں مثلاً وہابی ،(جنہاں دا ناں مجاہدین اے ) تے ”مردودی“ جنہاں دا نواں ناں جماعت اسلامی اے، تے قادیانی تے اہل قرآن جنہاں دا عقیدہ فقط حفظ قرآن اے تے احادیث رسول نو‏‏ں نئيں مندے، اس دے بعد اس خط وچ تحریر اے کہ وہابیاں نے ساڈے ملک وچ مدرس‏ے کھولے نيں مثلاً ”اریکوٹ“ وچ مدرسہ ”سُلَّمُ السَّلاٰم“ تے شھر ”بولکل“ وچ مدرسہ ”مدینة العلم“اور شھر ”ولانور“ وچ مدرسہ” انصاریہ“ ۔

قارئین کرام !اس خط دے ذریعہ ایہ گل واضح تے روشن ہوجاندی اے کہ ہندوستان دے دوسرے اسلامی فرقے شدت دے نال وہابیت تو‏ں بر سرِ پیکار سن، اساں پہلے وی وہابیت د‏‏ی ردّ وچ ہندوستانی علماء د‏‏ی طرف تو‏ں لکھی جانی والی کتاباں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اس وقت ہندوستان وچ وہابیت د‏‏ی ترویج کرنے والے دو علماء دے بارے وچ مختصر طور اُتے بیان کردے نيں:

سید احمد هندی

سید احمد بن محمد عرفان (حضرت امام حسن مجتبیٰ ں د‏‏ی نسل سے) محرم۱۲۰۱ھ دے شروع وچ شھر بریلی وچ پیدا ہوئے، موصوف نے اپنی تعلیم لکھنو شھر وچ شروع د‏‏ی تے فیر اعلیٰ تعلیم دے لئی دہلی پہونچے تے وہاں۱۲۲۲ھ تک شاہ عبد العزیز صوفی، شاہ ولی اللہ دے وڈے فرزند دے سامنے زانوئے ادب تہ کيتے، کہیا ایہ جاندا اے کہ سید احمد نے اپنے نظریات نو‏‏ں شاہ عبد العزیز تو‏ں حاصل کيتے نيں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بعد وچ بہت شھرت ہوئی۔

چند سال تعلیم حاصل کرنے دے بعد سید احمد نے لوکاں نو‏‏ں وعظ ونصیحت کيتی خاطر چند دینی سفر کيتے (جس وچ اپنے نظریات تے افکار د‏‏ی تبلیغ کی) سید احمد دے بعض نظریات عربی وہابیاں دے نظریات تو‏ں ملدے سن کیونجے ایہ وی انبیاء تے مرسلین د‏‏ی یاد وچ جلسہ ومجالس نو‏‏ں عبادتِ خداوندی دے خلاف مندے سن ۔

سید احمد دے نال سفر وچ انہاں دے شاگرداں وچ سب تو‏ں نیڑے دو افراد منے جاندے سن انہاں وچو‏ں اک انہاں دے بھتیجے مولوی محمد اسماعیل صاحب جنھوںنے کتاب ”صراط المستقیم“ (اردو ) لکھی، چنانچہ ایہ کتاب سید احمد دے پیروکاراں دے نزدیک بہت اہ‏م کتاب اے، انہاں وچو‏ں دوسرے جناب مولوی عبد الحی نيں جو عبد العزیز دے داماد سن ۔

سید احمد د‏‏ی تبلیغ دا اثر تمام جگہاں اُتے ہونے لگا، تے ہزاراں مسلما‏ن انہاں د‏‏یاں گلاں دے عاشق ہوگئے، تے خلیفہ حق تے مہدی منتظر دے عنوان تو‏ں انہاں د‏‏ی بیعت ہونے لگی، مولوی عبد الاحد جنھوںنےسید احمد د‏‏ی سیرت دے بارے وچ اک کتاب لکھی اے، اس طرح کہندے نيں : سید احمد د‏‏ی تبلیغ دا ایہ اثر سی کہ تقریباً چالیس ہزار ہندو مسلما‏ن ہوگئے ۔

سید احمد۱۲۳۲ھ وچ حج دے لئی اپنے وطن تو‏ں نکلے تے راستہ وچ چند مھینہ کلکتہ وچ قیام کیہ انہاں دا ایہ سفر دو سال تک جاری رہیا، واپسی اُتے انھاں نے ایہ منصوبہ بنا لیا کہ پنجاب وچ سکھاں تے ہندواں د‏‏ی حکومت دے خلاف اعلان جھاد کرن ،اور جس وقت کابل تے قندہار دے مسلماناں نے انہاں د‏‏ی مدد دا وعدہ کيتا تے اوہ مطمئن ہوگئے، تاں انھاں نے۱۲۴۱ھ وچ اپنے حملے دا آغاز کردتا، انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی تعداد دس یا گیارہ ہزار سی جو انہاں دے نال بھادرانہ طور اُتے جنگ کردے سن ۔

سید احمد نے پشاو‏ر دے حدود اُتے وی حملہ کيتا، تے ایہ حملے کئی سال تک جاری رہ‏ے، آخر کار۱۲۴٦ھ وچ بالکوٹ دے علاقہ وچ اک سخت جنگ ہوئی تے سید احمد قتل کردئے گئے، تے انہاں دے اکثر سپاہی بھج نکلے۔(٧۵۲)

اس سلسلہ وچ احمد امین صاحب کہندے نيں کہ جدو‏ں سید احمد حج کرنے دے لئی گئے تاں اوتھ‏ے اُتے انھاں نے محمد بن عبد الوہاب دے مذہب نو‏‏ں اختیار کرلیا، تے جدو‏ں ہندوستان واپس لوٹے تاں اوتھ‏ے انھاں نے وہابیت د‏‏ی تبلیغ شروع کردتی، قبور د‏‏ی زیارت، کسی نو‏‏ں شفیع قرار دینا وغیرہ نو‏‏ں حرام قرار دتا تے ایہ اعلان کيتا کہ ہندوستان دار الحرب اے نہ کہ دار الاسلام، تے ایتھ‏ے مسلماناں اُتے جھاد واجب ا‏‏ے۔

چنانچہ موصوف تے انہاں دے پیرو کار انگلینڈ د‏‏ی حکومت (چونکہ اس وقت ہندوستان انگریزاں دے قبضہ وچ سی) تو‏ں مقابلہ کر بیٹھے، طرفین وچ ہور دشمنی ودھدتی گئی، تے بوہت سارے مسلما‏ن مارے گئے جس دا کوئی خاص نتیجہ وی نہ نکلیا۔(٧۵۳)

سید احمد دے بعد انہاں دے شاگرد کرامت علی انہاں دے جانشین ہوئے، تے کرامت علی صاحب نے نماز جمعہ دے واجب ہونے دا فتویٰ دتا، لیکن دیار مسلمین نو‏‏ں دار الحرب دا ناں نئيں دتا۔(٧۵۴)

قارئین کرام!توجہ رہے کہ ایہ سید احمد، مشہور ومعروف سر سید احمد خان دے علاوہ نيں، ایہ دونے ہ‏معصر سن تے دونے ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی انگریزاں تو‏ں مقابلہ کررہے سن، لیکن سر سید احمد خان دا نظریہ تھاکہ جنگ تے خونریزی دا کوئی خاص فائدہ نئيں اے، بلکہ وھی حربہ استعمال کيتا جائے جو انگریزاں نے اپنا کر ہندوستان تے دوسرے علاقےآں اُتے قبضہ کيتا اے، یعنی علم وصنعت تے ثقافتی ترقی کيت‏ی جائے تے مدارس کھولے جاواں تاکہ تمام لوک پڑھ لکھ ک‏ے انہاں دا مقابلہ کرسکےں، یھی سر سید احمد خان سن جنھوںنے ہندوستان د‏‏ی مشہور ومعروف” علی گڈھ مسلم یونیورسٹی “ د‏‏ی بنیاد پائی ۔

مولوی اسماعیل دہلوی

خواجہ محمد حسن ہندی مولف کتاب الاصول الاربعة فی تردید الوہابیة (یہ کتاب فارسی وچ اے ) کہندے نيں کہ ہندوستان وچ اس فرقہ (وہابیت ) دا سب تو‏ں پہلا استاد مولوی اسماعیل دہلوی سن جو تقریباً ۱۲۵۰ھ وچ رونما ہوئے، تے انھاں نے محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب توحید نو‏‏ں فارسی وچ ترجمہ کيتا جو ”تقویة الایمان“کے ناں تو‏ں ہندوستان وچ چھپ چک‏ی اے، تے اس دے بعد مسلماناں نو‏‏ں بھڑکانے دے لئی کتاب صراط المستقیم تے دوسرے رسالے لکھے، انہاں دے شاگرداں د‏‏ی فھرست وچ عبد اللہ غزنوی، نذیر حسین دہلوی، صدیق حسن خان بھوپالی، رشید احمد گنگوھی تے مدرسہ دیوبند دے کچھ طلباء وی نيں جنھوںنے بوہت سارے مسلماناں نو‏‏ں اس جال وچ پھنسانے دے لئی بہت ساریاں کتاباں تے رسالے لکھے۔

اس فرقہ نے دو طریقے اپنائے کچھ نے خود نو‏‏ں اہل سنت کہیا تے کِسے د‏‏ی تقلید کرنے تو‏ں انکار کيتا تے گذشتہ علماء، صالحین تے اولیاء نو‏‏ں مشرک تے بدعت گذار کہیا۔

اورکچھ نے نفاق دے راستہ نو‏‏ں اپنایا تے اپنے نو‏‏ں پردہ حنفیت (ابو حنیفہ دے تابع) وچ اپنے نو‏‏ں چھپا لیا، جو ظاہراً حنفی مذہب نيں لیکن اعتقاد دے لحاظ تو‏ں پہلے والے فرقہ دے ہ‏‏م آہنگ نيں، کیونجے جے اوہ وی وہابیت نو‏‏ں قبول کرلیندے تاں لوکاں د‏‏ی نفرت دا شکار ہوجاندے، گویا انھاں نے اس مکر وحیلہ تو‏ں اپنے مقصود نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ایہ راستہ اختیار کيتا، تے واقعاً ایہ اپنے مقصد وچ کامیاب وی ہوگئے، لیکن اس فرقہ دا ضرر رساں ہونا مسلماناں دے عقائد نو‏‏ں خراب کرنے تے مسلماناں نو‏‏ں اسیر کرنے وچ پہلے فرقے تو‏ں کدرے زیادہ رہیا، اس بناپر ساڈی اس کتاب دے مخاطب وی ايس‏ے فرقہ نال تعلق رکھدے نيں۔(٧۵۵)

نذیر حسین

نذیر حسین صاحب اسماعیل دہلوی دے شاگرد سن کہ جنھاں نے وی دہلی وچ وہابیت د‏‏ی علمبرداری کی، تے وہابیت دے عقائد دے سلسلہ وچ فتوے دئے، محمد عبد الرحمن حنفی نے ”سیف الابرار“ نامی کتاب انھاں دے عقائد د‏‏ی ردّ وچ لکھی، جس دے بارے وچ اسيں پہلے وی بیان کر چک‏‏ے نيں، ایہ کتاب نذیر حسین دے تقلید نہ کرنے دے فتوے د‏‏ی ردّ وچ لگھی گئی ا‏‏ے۔

سید محمد سنوسی (شمالی آفریقہ وچ )

سید محمد تقریباً ۱۸۰۰ء شھر” مستغانم“ (الجزائر) وچ پیدا ہوئے، موصوف پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منسوب اک اصیل خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔

موصوف نو‏‏ں بچپن ہی تو‏ں تعلیم دا بہت شوق سی تے وڈے متقی تے پرہیزگار سن، انھاں نے دینی علوم ” فاسی یونیورسٹی“(٧۵٦) وچ حاصل کيتے،اور اس دے بعد شمالی افریقہ واپس گئے تے بوہت سارے شھراں دا سفر کيتا، تے اوہ دینی امور د‏‏ی اصلاح دے لئی تبلیغ کيتاکردے سن، اس دے بعد حج کرنے دے لئی مکہ معظمہ گئے، تے اس سفر وچ کافی عرصہ تک مکہ معظمہ وچ رہ‏ے، تے وہابی اساتیذ تو‏ں اس مذہب د‏‏ی تعلیمات حاصل کيتی تے ۱۸۴۳ء وچ شمالی افریقہ واپس چلے گئے، تے ”طرابلس“ (لیبی) وچ سکونت اختیار کيتی، تے اوتھ‏ے وہابیت د‏‏ی تبلیغ وچ مشغول ہوگئے چنانچہ اوتھ‏ے دے لوک وی دستہ دستہ انہاں دے پاس آندے سن، اس وقت طرابلس عثمانیاں دے ماتحت سی ايس‏ے لئے عثمانی حکا‏م، سید محمد دے نفوذ تو‏ں خوف ز دہ سن، رفتہ رفتہ انہاں دونے دے درمیان تعلقات خراب ہونے لگے، جس د‏‏ی بنا اُتے سید محمد لیبی دے جنوبی صحرائی علاقہ ”واحہ جغبوب“ پہونچ گئے۔

اور آخر کار موصوف ۱۸۵۹ء وچ اس دنیا تو‏ں چل بسے،جدو‏ں کہ انہاں دا ایہ مذہب شمالی افریقہ دے بعض اہ‏م علاقوںمیں پھیل چکيا سی، اس دے بعد انہاں دا بیٹا سید مہدی اپنے باپ دا جانشین ہويا تے باپ د‏‏ی سیرت اُتے چلدے ہوئے وہابیت د‏‏ی تبلیغ وچ مشغول ہوگیا۔(٧۵٧)

یہ سی امریکن رائٹر ”لوتروپ ستوادارد“ د‏‏ی تحریر دا خلاصہ، اس دے بعد شکیب ارسلان صاحب اس کتاب دے حاشیہ وچ کہندے نيں کہ ”سنوسیوں“ د‏‏ی یورپیاں نال دشمنی ”اویش“(٧۵۸) دے دوسرے فرقےآں تو‏ں زیادہ سخت اے، انہاں دا نعرہ کفار تو‏ں جھاد تے انہاں دے مقابلہ وچ مسلماناں نو‏‏ں جمع کرنا اے، سیدی(٧۵۹) محمد علی جو طریقہ سنوسی دے مذہبی رہبر نيں اپنے فقھی نظریات وچ مستقل نيں تے کِسے وی مذاہب اربعہ دے مقید نئيں نيں، (لیکن حاشیہ وچ ایہ وضاحت کيتی گئی کہ مولف (یعنی شکیب ارسلان) نے سیدی احمد شریف (سیدی محمدبن علی دے پو‏تے تے خلیفہ)سے اس مسئلہ د‏‏ی واقعیت دے بارے وچ سوال کيتا تاں انھاں نے انکار کردے ہوئے کہیا کہ ساڈے دادا سلف صالح (جس طرح تو‏ں وہابی لوک کہندے نيں) دے تابع سن بھر حال سید محمد ۱۸۳۹ء وچ جدو‏ں جامع الازھر گئے تاں اوتھ‏ے دے اک استاد نے انہاں نو‏‏ں استقلال فکر تو‏ں روکیا، تے فتویٰ دتا کہ ایہ گل شریعت دے خلاف اے، ايس‏ے طرح ایہ شبہ وی پیدا ہوگیا سی کہ اوہ مکہ وچ وہابیاں د‏‏ی صحبت وچ رہ ک‏ے انہاں دے اصول د‏‏ی طرف مائل ہوگئے سن، (اگرچہ حاشیہ وچ کہیا گیا اے کہ سنوسی اس گل نو‏‏ں نئيں مندے)۔

سید محمد نے پہلے سید احمد بن ادریس فاسی (شیخ قادریہ) تو‏ں اتفاق کيتا لیکن انہاں دے انتقال دے بعد اپنا اک نواں مذہب بنالیا، تے ۱۸۵۵ء وچ اپنے مرکز نو‏‏ں ”جغبوب“ وچ قرار دتا، آہستہ آہستہ ایہ شھر مبشرین اسلام دا سب وڈا مدرسہ بن گیا، تے سنوسیاں د‏‏ی تعداد (سٹھ ستر سال پہلے) تقریباً چالیس لکھ دسی جاندی سی، افریقی قبیلےآں وچ سنوسیاں دے اسلام پھیلانے دا طریقہ ایہ ہُندا سی کہ چھوٹے سیاہ فام غلامیں نو‏‏ں خریدکر اپنے مدرسہ وچ لے جاندے سن تے اوتھ‏ے اُتے انہاں د‏‏ی تعلیم وتربیت ہُندی سی، تے جدو‏ں اوہ کافی وڈے ہوجاندے سن تے تعلیم و تربیت حاصل کرلیا کردے سن تاں انہاں نو‏‏ں آزاد کردتا کردے سن تاکہ اپنے قبیلےآں وچ جاک‏ے لوکاں د‏‏ی ہدایت کرن، چنانچہ اس مدرسہ تو‏ں ہر سال سیکڑاں د‏‏ی تعداد وچ مبلغ نکلدے سن تے پورے افریقہ وچ سومالی سواحل تو‏ں لے ک‏ے سنگالی سواحل تک یعنی شمال تو‏ں غرب افریقہ تک ایہ لوک پھیل جایا کردے سن، تے اوتھ‏ے اُتے تبلیغی مشن نو‏‏ں اگے بڑھاندے سن ۔

سید محمد تے اس دے جانشین افراد دا اصلی ہدف تے مقصد ایہ سی کہ جے اساں افریقہ وچ اسلام پھیلادتا تاں فیر انگریزاں دے نفوذ نو‏‏ں ختم کرسکدے نيں۔(٧٦۰)

قارئین کرام!ایتھ‏ے اُتے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سید محمد سنوسی صاحب وہابی مذہب پھیلارہے سن یا اک مستقل مذہب د‏‏ی تبلیغ کيتا کردے سن، شواہد تے بوہت سارے قرائن موجود نيں کہ اوہ اپنے مخصوص مذہب د‏‏ی تبلیغ کيتا کردے سن، وہابی مذہب د‏‏ی تبلیغ نئيں کيتا کردے سن ۔

وہابیت سوڈان وچ

سب تو‏ں پہلے جو شخص وہابیت دے تحث تاثیر واقع ہويا، تے نجد وحجاز تو‏ں باہر اس د‏ی تبلیغ وچ قدم اٹھایا اے اوہ ”شیخ عثمان دان فودیو“ مغربی سوڈان دے ”فولا“ (یا فلالی) قبیلہ تو‏ں نيں، چونکہ جدو‏ں اوہ حج دے لئی مکہ معظمہ پہونچے تاں وہابیاں دے مذہب تو‏ں متاثر ہوئے تے فیر انہاں تو‏ں تعلیم حاصل کرکے اپنے وطن واپس لوٹے تے وہابیت د‏‏ی تبلیغ شروع کردتی، چنانچہ سوڈان وچ موجود رسم ورواج جو انہاں د‏‏ی نظر وچ بدعت دکھادئے انہاں سب تو‏ں مقابلہ کرنا شروع کردتا۔

شیخ عثمان نے اپنے دینی تعلقات نو‏‏ں بروئے کار لاندے ہوئے اپنے قبیلے دے متفرق افراد نو‏‏ں اک فلیٹ فارم اُتے جمع کرلیا تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اوتھ‏ے دے بت پرست قبیلےآں نال جنگ کرنا شروع کردتی، ۱۸۰۴ء تو‏ں انہاں دے درمیان جنگاں کاسلسلہ شروع ہوگیااور ۱۸۰٦ء تو‏ں پہلے پہلے انھاں نے سوڈان وچ ”سوکوتورا“ نامی علاقہ اُتے اپنی مستقل حکومت تشکیل دتی جو وہابی بنیاداں اُتے قائم سی تے اس حکومت دا دائرہ ”تمبکتو“ تے دریائے ”چاد“ تک پھیلا ہويا سی، ایہ حکومت اک صدی تک قائم رہی، لیکن اس دے بعد انگریزاں نے اس اُتے حملے کرکے اپنے قبضے وچ لے لیا۔(٧٦۱)

شیخ عثمان دا اک نظریہ ایہ وی سی کہ میت اُتے دردو تے سلام بھیجنا یا انہاں اولیاء د‏‏ی یادگار منانا جو اس دنیا تو‏ں گذر چکے نيں جائز نئيں اے، ايس‏ے طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اپنی بولی نال کيتی ہوئی تمجید وتعریف دے منکر سن ۔(٧٦۲)

وہابیت ، سوماترا وچ

سوماترا تو‏ں ۱۸۰۳ء وچ تن افراد حج دے لئی گئے تے مدینہ وچ قیام کيتا تے وہابیاں دے بہت زیادہ تحت تاثیر واقع ہوگئے،اور جدو‏ں اپنے وطن واپس ہوئے تاں اوتھ‏ے وہابیت د‏‏ی تبلیغ کرنے لگے،اوران دے نظریہ توحید کوپھیلیانا شروع کيتا،اور اس سلسلہ وچ بہت زیادہ شدت عمل تو‏ں کم لیا۔

ان لوکاں نے اولیاء اللہ تو‏ں توسل نو‏‏ں حرام قرار دیدتا، ہور شراب خوری، قمار بازی تے قرآن مجید دے ہور مخالف کمیں تو‏ں روکیا۔(٧٦۳)

اس زمانہ وچ مذہب وہابیت دے مننے والےآں تے غیر مسلمیں وچ کافی جنگ وجدال ہوئی،۱۸۲۱ء وچ ھالینڈ نے (جو انگریزاں دے قبضہ وچ سی) اوتھ‏ے دے وہابی مسلماناں نال جنگ کرنا شروع کردتی، چنانچہ ایہ سلسلہ تقریباً سولہ سال تک جاری رہیا، آخر کار ھالینڈ وہابیاں اُتے غالب آگیا۔(٧٦۴)

وہابیت ،مصر وچ

مصر دے شیخ محمد عبدہ وہابیاں د‏‏ی دو چیزاں اُتے عقیدہ رکھدے سن :

اک بدعتاں تو‏ں مقابلہ کرنا دوسرے جھاد دا دروازہ کھلا رہنے دا عقیدہ رکھنا، اوہ رواق عباسی جامع الازھر(٧٦۵) وچ تفسیر دا درس کہندے سن، اس موقع تو‏ں انھاں نے فائدہ اٹھایا تے پرستش صالحین (یعنی اولیاء اللہ د‏‏ی یاد گار منانے)، زیارت قبور، شفاعت تے توسل وغیرہ دے بارے وچ کافی کچھ کہیا،اسی طرح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی یوم ولادت دے موقع اُتے جشن منانے نو‏‏ں ممنوع قرار دتا، تے کہیا کہ اس جشن دے خرچ نو‏‏ں فقراء د‏‏ی تعلیم اُتے خرچ کيتا جائے۔

موصوف نے سورہ ”عمّ یتسائلون“ د‏‏ی تفسیر وچ انہاں تمام ممنوعہ چیزاں نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔

شیخ محمد عبدہ تے وہابیاں دے دوسرے طرفداراں وچ اک اہ‏م فرق ایہ سی کہ موصوف دین تے دنیا دے بارے وچ بہت زیادہ معلومات رکھدے سن ،دنیا بھر دے حالات تے اس دے نشیب وفراز تو‏ں آگاہ سن، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ موصوف فرانس دے کلچر تو‏ں کافی اطلاع رکھدے سن تے یورپ دے متعدد سفر وی کيتے سن، ہور علمائے فلاسفہ تے مغربی سیاستمداراں دے نال ملاقات رکھدے سن، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انھاں نے ایہ طے کيتا کہ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی دعوت نو‏‏ں نفسیا‏‏تی تے معاشرہ شناسی دے تحت پیش کيتا جائے۔ اس سلسلہ وچ شیخ محمد عبدہ د‏‏ی انہاں دے شاگرد سید محمد رشید رضا نے مدد کيت‏ی تے انہاں دے عقائد تے نظریات ”المنار“ نامی مجلہ وچ نشر کيتے تے عالم اسلام تک پہونچائے۔(٧٦٦)

وہابیت مراکش وچ

مراکش وچ شیخ ابو العباس تیجانی نے وی محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی طرح لوکاں نو‏‏ں اس طرح د‏‏ی بدعتاں تے قبراں د‏‏ی زیارت تو‏ں روکیا، چنانچہ بوہت سارے لوکاں نے اس د‏ی پیروی کی، لیکن اوہ اپنی اس دعوت وچ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے۔(٧٦٧)

ہور دیکھو

• وہابی تحریک

کتابیات

آل شیخ : شیخ عبد الرحمن بن حسن، محمد بن عبد الوہاب دا پوتہ، متوفی۱۲۸۵ھ۔

۱۔ فتح المجید فی شرح کتاب التوحید محمد بن عبد الوہاب ، طبع مکہ معظمہ، مکتبہ سلفیہ، پنجواں ایڈیشن۔

۲۔ رسالہ شرح حال جدّ وآغاز دعوت وہابیت ، اس رسالہ دا متن تریخ ابن بشر ج۲ ص(۲۳)تا(۲٦)پر وی موجود ا‏‏ے۔

آلوسی: سید محمود، متوفی ۱۲٧۰ھ ۔

تریخ نجد ، طبع مصر ۱۳۴٧ھ۔

آنٹونیوس: (جرج) متوفی ۱۹۴۲ء۔

قظة العرب، طبع بیروت، ۱۹٦۹ء، تیسرا ایڈیشن۔

ابن اثیر : علی بن محمد شیبانی جزری، متوفی ٦۳۰ھ۔

الکامل، طبع مصر ، ۱۳۵٦ھ، ناشر منیریہ۔

ابن الاثیر : مبارک بن محمد جزری، متوفی٦۰٦ھ۔

النھایہ، طبع مصر دار احیاء الکتب العربیہ۔

ابن ایاس: محمد بن احمد بن ایاس، متوفی ۹۳۰ھ۔

۱۔ بدایع الزہور فی وقایع الدہور، طبع قاہرہ، ۱۹٦۱ء۔

۲۔ المختار من بدایع الزہور، طبع بیروت،۱۹٦۰ء۔

ابن بشر: عثمان بن بشر نجد ی، متوفی ۱۲۸۸ھ۔

عنوان المجد فی تریخ نجد ، طبع ریاض، مطبعة الیوسفیہ۔

ابن بطوطة: محمد بن عبد اللہ طنجی، متوفی٧٧۹ھ۔

تحفة النظار معروف بہ رحلة ابن بطوطہ، طبع مصر ۱۹۳۸ء۔

ابن تیمیہ : احمد بن عبد الحلیم حرانی، متوفی٧۲۸ھ۔

۱۔ الایمان، طبع بیروت۔

۲۔ الجواب الباہر فی زوار المقابر، طبع مصر ، مطبعہ سلفیہ۔

۳۔ الراعی والرعیة، طبع مصر ۔

۴۔ کتاب الرد علی الاخنائی، طبع مصر مطبعہ سلفیہ۔

۵۔ رفع الملام عن ائمة الاسلام، طبع بیروت۔

٦۔ السیاسیة الشرعیہ فی اصلاح الراعی والرعیة، طبع مصر ، دار الکتاب العربی۔

٧۔ العبودیة، طبع بیروت۔

۸۔ الفتاوی الکبری، دار المعرفة، طبع بیروت۔

۹۔ مجموعة الرسالے الکبریٰ، طبع بیروت،۱۹٧۲ء، دوسرا ایڈیشن۔

۱۰۔ منھاج السنة النبویہ، طبع قاہرہ، مکتبہ دار المعروبہ۔

ابن جبیر: محمد بن احمد بن جبیر اندلسی، متوفی٦۱۴ھ۔

رحلة ابن جبیر، طبع بغداد ،۳۱۵٦ھ ق

ابن الجوزی: عبد الرحمن بن علی بن الجوزی متوفی۵۹٧ھ۔

المنتظم فی تریخ الامم، طبع حیدر آباد دکن، ۱۳۵۸ھ۔

ابن حجر: احمد بن علی عسقلانی، متوفی۸۵۲ھ۔

الدرر الکامنة فی اعیان الماة الثامنہ، دار الکتب الحدیثہ، طبع مصر ۔

ابن حنبل: احمد بن محمد بن حنبل شیبانی مروزی، متوفی ۲۴۱ھ۔

مسند احمد بن حنبل، طبع مصر ، مطبعہ میمن یہ، ۱۳۱۳ھ۔

ابن خلکان: احمد بن محمد، متوفی٦۸۱ھ۔

وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان، طبع مصر ، با تصحیح مُحییّ الدین عبد الحمید۔

ابن السویدی: عبد الرحمن بن عبد اللہ السویدی، متوفی ۱۸۰۵ء۔

تریخ بغداد ، یا حدیقة الزوراء فی سیرة الوزراء، بحثی در عراق د‏‏ی تریخ در نیمہ قرن ۱۸، طبع بغداد ،۱۹٦۲ء۔

ابن شاکر: محمد بن شاکر حلبی دمشق ی ملقب بہ صلاح الدین، متوفی٧٦۴ھ۔

فوات الوفیات، جو وفیات الاعیان ابن خلکان دے خاتمہ وچ موجود اے، با تصحیح و تحقیق مُحییّ الدین عبد الحمید، طبع مصر ۔

ابن طولون: شمس الدین محمد صالحی دمشق ی حنفی متوفی۹۵۳ھ۔

۱۔ مفاکہة الخلان فی حوادث الزمان، نويں تے دسويں صدی د‏‏ی مصر تے شام د‏‏ی تریخ، طبع قاہرہ، دار الاحیاء الکتب العربیہ ،۱۹٦۲ء۔

۲۔ اعلام الوریٰ، بمن ولیّ نائباً من الاتراک بدمشق الشام الکبریٰ، طبع دمشق ، ۱۹٦۴ء۔

ابن عبد البرّ: یوسف بن عبد اللہ بن محمد بن عبد البرّ، متوفی ۴٦۳ھ۔

الاستیعاب فی اسماء الاصحاب، طبع مصر ، المکتبة التجاریہ۔

ابن عماد : عبد الحيّ بن عماد الحنبلی، متوفی ۱۰۸۹ء۔

شذرات الذھب فی اخبار من ذھب، بیروت آفسیٹ، المکتبہ التجاری للطباعة والنشر۔

ابن قیم الجوزیہ: محمد بن ابی بکر دمشق ی حنبلی،٧۵۱ھ ،ابن تیمیہ دے خاص شاگرد۔

۱۔ اعلام الموقعین، طبع مصر ، مطبعہ سعادت، ۱۳٧۴ھ۔

۲۔ الکافیة الشافیة فی الانتصار للفرقة الناجیة، ابن تیمیہ تے خود اپنے اعتقاد تے نظریات دے بارے وچ چار ہزار تو‏ں وی زیادہ اشعار دا مجموعہ، ہمراہ با شرح قصیدہ بنام توضیح المقاصد،طبع بیروت، ۱۳۹۲ھ،

ابن کثیر: ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر دمشق ی، متوفی ٧٧۴ھ۔

البدایة والنھایة، طبع بیروت ۱۹٦٦ء۔

ابن ماکولا: علی بن ھبة اللہ عجلی ملقب بہ سعد الملک، متوفی۴٧۵ھ۔

الاکمال فی الموتلف والمختلف فی اسماء الرجال، طبع حیدر آباد دکن، ۱۳۸۱ھ۔

ابن ماجہ: محمد بن یزید قزوینی، متوفی۲٧۳ھ۔

سنن ابن ماجہ، (صحاح ستہ وچو‏ں اک) طبع مصر ، دار احیاء الکتب العربیہ۔

ابن الندیم:محمد بن اسحاق (کاتب بغداد ی) متوفی ۳۸۵ھ۔

الفھرست، طبع مصر ،۱۳۴۸ھ۔

ابن ہشام: عبد الملک بن ہشام الحمیری، متوفی۲۱۳ھ۔

سیرة النبی (ص) با تصحیح محمد محی الدین، طبع مصر ۔

ابن الوردی: عمر بن مظفر وردی بن عمر شافعی متوفی٧۴۹ھ۔

تریخ ابن الوردی، مختصر تریخ ابو الفداء وذیلی بر آن، طبع نجف اشرف ،۱۹٦۹ء، مطبعة الحیدریة۔

ابو زھرہ : (محمد) معاصر۔

۱۔ ابن تیمیہ حیاتہ وعصرہ وآرا ئہ وفقہہ، طبع بیروت، دار الفکر۔

۲۔ المذاہب الاسلامیہ، طبع مصر ، مکتبة الادب۔

ابو حامد بن مرزوق: التوسل بالنبی (ص) وجھلة الوہابین، طبع استامبول، ۱۳۹٦ھ۔

ابو طالب خان اصفھانی: فتح علی شاہ دے زمانہ وچ ایرانی سیاح۔

مسیر طالبی، یا سفر نامہ میرزا ابو طالب، تالیف۱۲۱۹ھ، طبع تھران۱۳۵۲ھ ش،چاپ اول۔

ابو داؤد: سلیمان بن اشعث بن اسحاق سجستانی، متوفی۲٧۲ھ۔

سنن ابی داود، (صحاح ستہ سے) با حواشی وتعلیقات بعنوان عون المعبود، طبع ہندوستان، ۱۳۲۳ھ۔

ابو الفداء: عماد الدین، اسماعیل بن علی شافعی ایوبی، متوفی٧۳۲ھ۔

کتاب المختصر فی اخبار البشر معروف بہ تریخ ابو الفداء، طبع بیروت دار المکتبة اللبنانیہ۔

ابو المحاسن: یوسف بن تغری بردی مصر ی، متوفی۸٧۴ھ۔

النجوم الزاہرة فی اخبار مصر والقاہرہ، طبع مصر دار الکتب۔

احمد بن ابراہیم: (علماء حنبلی وچو‏ں)

توضیح المقاصد، در شرح قصیدہ ابن قیم بنام الکافیة الشافیہ، طبع بیروت، ۱۳۹۲ھ۔

احمد امین :(معاصر)

زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، طبع بیروت۔

ازرقی : ابو ا لولید محمد بن عبد اللہ، متوفی تیسری صدی ہجری دے درمیان وچ ۔

اخبار مکہ، طبع مکہ معظمہ،۱۹٦۵ھ۔

اشعری: ابو الحسن علی بن اسماعیل ،متوفی ۳۲۴ھ۔

مقالات الاسلامیین، تصحیح وتحقیق محمدمحیی الدین، طبع مصر ۔

اعتماد السلطنة: محمد حسن خان قارجاریہ زمانہ دے مورخ۔

منتظم ناصری، طبع تھران، چاپ سنگی۔

امین الریحانی: شام دے اک عیسائی مورخ، (تقریباً ستر سال پہلے)

ملوک العرب، طبع مصر ،۱۹۲۴ء۔

امین سعید : معاصر۔

الثورة العربیة الکبریٰ، طبع مصر ۔

امین عاملی: علامہ حاج سید محسن، متوفی۱۳٧۱ھ ق۔

کشف الارتیاب عن عقائد محمد بن عبد الوہاب ، طبع دمشق ،۱۳۴٧ھ۔

امین الممیز:(الحاج)،ملک سعود دے زمانہ وچ سعودی عرب وچ عراق دا سفیر، (معاصر)

المملکة العربیة السعودیہ کما عرفسی، طبع بیروت، دار الکتب، ۱۹٦۳ء۔

امین محمد سعید: معاصر۔

ملوک المسلمین المعاصرون ودولہم ، طبع مصر ، ۱۹۳۳ء۔

امینی : علامہ حاج شیخ عبد الحسین تبریزی، متوفی ۱۳۹۰ھ۔

۱۔ الغدیر، طبع بیروت ،۱۳۸٧ھ

۲۔ سیرتنا وسنتنا، طبع نجف، ۱۳۸۴ھ۔

باسلامہ: حسین عبد اللہ (معاصر) متوفی۱۳٦۴ھ۔

تریخ الکعبة المعظمہ، طبع مصر ۱۳۸۴ھ۔

بخاری: محمد بن اسماعیل، متوفی۲۵۳ھ۔

صحیح بخاری، طبع مصر ، مطبوعات محمد علی صبیح۔

بلنٹ: اک انگریز خاتون، جس نے ۱۸٧۹ء وچ اپنے شوھر ویل فریڈ دے نال حجاز دا سفر کيتا ا‏‏ے۔

سفر نامہ، جس دا اک حصہ ”رحلة الی بلاد نجد “ عربی وچ ترجمہ ہوک‏ے چھپ چکيا اے، انتشارات دار الیمامہ، ریاض۱۹٦٧ء۔

بیطار: شیخ محمد بہجة۔

حیاة شیخ الاسلام ابن تیمیہ ، طبع لبنان، ۱۳۹۲ھ۔

ترمذی: محمد بن عیسیٰ متوفی۲٧۹ھ۔

سنن یا جامع ترمذی (جس دا شمارصحاح ستہ وچ ہُندا اے ) شرح احوذی دے نال، طبع ہندوستان،۱۳۴۳ھ۔

تنوخی: (قاضی) محسن بن علی متوفی۳۸۴ھ۔

نشوار المحاضرة، طبع بیروت، ۱۳۹۱ھ۔

تھرانی: علامہ شیخ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعہ ق،(۲)جلد اول، دار الکتاب عربی۔

جاحظ: عمرو بن بحر بصری، متوفی ۲۵۵ھ۔

العثمانیہ، طبع مصر ، مکتبة الجاحظ۔

جبرتی: شیخ عبد الرحمن بن حسن حنفی، متوفی ۱۲۳٧ھ۔

۱۔ عجائب الآثار فی التراجم والاخبار معروف بہ تریخ جبرتی، طبع بیروت، دار الفارس۔

۲۔ المختار من تریخ الجبرتی، طبع مصر ، ۱۹۵۸ء۔

جمعی از خاورشناسان:(مشرق زمین دے ماہرین دا گروہ)

دائرة المعارف الاسلامی، ترجمہ عربی، طبع مصر ۔

جوینی: امام الحرمین، عبد الملک بن عبد اللہ شافعی، متوفی۴٧۸ھ۔

لمع الادلة فی عقائد اہل السنة والجماعة، طبع مصر ۱۳۸۵ھ۔

چند تن از خاورشناسان:(مشرقی زمین دے ماہرین)

دراست الاسلامیہ، ترجمہ عربی، طبع مصر ۔

حافظ وھبہ: سعودی عرب د‏‏ی علمی تے سیاسی شخصیت، (معاصر)

جزیرة العرب فی القرن العشرین، طبع مصر ، ۱۳۵۴ھ۔

خلیلی: جعفر،(معاصر)

۱۔ موسوعة العتبات المقدسہ، قسمت کربلا، طبع نجف اشرف ،۱۹٦٦ء۔

۲۔ موسوعة العتبات المقدسہ جلد اک قسمت نجف اشرف ، طبع نجف اشرف ، ۱۹٦٦ء۔

خواجہ محمد حسن جان صاحب سرہندی۔

الاصول الاربعة فی تردید وہابیہ، طبع استانبول، ۱۹٧٦ء۔

خونساری: سید محمد باقر، متوفی ۱۳۱۳ھ۔

روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، طبع قم، ۱۳۹۰ھ۔

داود بن سلیمان بغداد ی:

المنحة الوھبیة فی رد الوہابیة، طبع استانبول، تیسرا ایڈیشن۔

دفتر دار ومزعبی، ھاشم ومحمد علی (معاصر)۔

الاسلام بین السنة والشیعہ ، طبع بیروت، ۱۳٦۹ھ۔

دنبلی: میرزا عبد الرزاق، فتح علی شاہ دے زمانہ دے مشہور ومعروف مولف ۔

مآثر سلطانیہ، طبع تبریز، ۱۲۴۱ھ۔

دواداری: ابو بکر بن عبد اللہ، اٹھويں صدی ہجری دے مورخ۔

کنز الدرر وجامع الغرر، طبع قاہرہ، تحقیق صلاح الدین المنجد ،۱۳۸۰ھ۔

دیار بکری: حسین بن محمد مالکی، قاضی مکہ معظمہ، متوفی نیمہ دوم دسويں صدی ہجری۔

تریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، طبع مصر ۱۲۸۳ھ، مطبعہ وھبیہ۔

ذھبی: محمد احمد بن عثمان بن قایماز ترکمانی، متوفی٧۴۸ھ۔

۱۔ دول الا سلام حید ر آباد دکن، ۱۳٦۴ھ۔

۲۔ العبر فی خبر من غبر، طبع کویت، پہلا ایڈیشن۔

۳۔ ذیل العبر، طبع کویت، پہلا ایڈیشن۔

راوندی: محمد بن علی، سلجوقی زمانہ دے مولف۔

راحة الصدور وآیة السرور فی تریخ آل سلجوق، طبع لِیڈن، (ھلینڈ)

رشید رضا: سید۔

رحلات بیروت، ۱۹٧۱ء۔

رفاعی : سید ابراہیم، معاصر۔

رسالة الاوراق البغداد یہ فی الحوادث النجد یہ، مطبعہ نجاح، بغداد ۔

رفعت پاشا: امیر الحجاجِ المصر ی ،۱۳۲۰ھ۔ ۱۳۲۱ھ۔ ۱۳۲۵ھ۔ وچ ۔

مرآة الحرمین، طبع مصر ، ۱۳۴۴ھ۔

روملو، حسن بیک: صفویہ زمانہ دے شروع دے مورخ۔

احسن التواریخ، (جلد ۱۲)، طبع تھران، ۱۳۴۹ھ ش۔

زکی :ڈاکٹر عبد الرحمن(معاصر)

المسلمون فی العالم، طبع قاہرہ، ۱۹۵۸ء۔

زھاوی: جمیل افندی صدقی۔

الفجر الصادق فی الردّ علی منکری التوسلِ والخوارق، طبع مصر ، ۱۳۲۳ھ۔

زینی دحلان: احمد مکی شافعی، شیخ الاسلام ومفتی مکہ، متوفی ۱۳۰۴ھ۔

۱۔ الفتوحات الاسلامیہ، طبع مصر ، ۱۳۵۴ھ۔

۲۔ فتنة الوہابیہ، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔

۳۔ الدرر السنیة فی الردّ علی الوہابیة، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔

سباعی: شیخ احمد (معاصر)

تریخ مکہ، طبع مصر ، ۱۳۸۰ھ۔

سُبکی: تاج الدین، متوفی٧٧۱ھ۔

طبقات الشافعیة الکبریٰ، طبع مصر ، پہلا ایڈیشن، مطبوعہ عیسی البابی الحلبی۔

سُبکی: (تقی الدین)۔

شفاء السقام فی زیارة خیر الانام، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔

سفیر: میرزا محمد تقی لسان الملک کاشانی، قاجاریہ دور دے مورخ۔

ناسخ التواریخ، قاجاریہ تو‏ں متعلق جلد، چاپ اسلامیہ تھران، ۱۳۴۴ھ۔ ش۔

سخاوی: محمد بن عبد الرحمن شافعی، متوفی۹۰۲ھ۔

تحفة الاحباب وبغیة الطالب علمیں فی الخطط والمزارات، طبع مصر ، ۱۳۵٦ھ ۔

سرٹوماس، و، آرنولڈ۔

الدعوة الی الاسلام، ترجمہ عربی طبع مصر ، ۱۹۵٧ء۔

سلیمان بن عبد الوہاب: شیخ۔

الصواعق الالہٰیہ فی الرد علی الوہابیة، دوسرا ایڈیشن، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔

سلیمان فائق بک: عثمانی مولف، متوفی۱۸۹٦ء۔

تریخ بغداد (ترکی اسلامبولی) ترجمہ عربی، طبع بغداد ، ۱۹٦۲ء۔

سمعانی: عبد الکریم بن ابی بکر تمیمی شافعی، متوفی ۵٦۲ھ۔

الانساب لندن، نسخہ عکسی مرگلیوث۔

سمہودی: نورالدین علی بن عبد اللہ حسینی شافعی، متوفی ۹۱۱ھ۔

وفاء الوفاء بہ اخبار دار المصطفیٰ، طبع مصر ، ۱۳۲٦ھ۔ وچاپ ۱۳٧۴ھ۔

سنٹ جَون فیلبی: (عبد اللہ)

تریخ نجد ودعوة الشیخ محمد بن عبد الوہاب ، ترجمہ عربی، طبع بیروت منشورات مکتبة الاہلیہ۔

سیوطی: جلال الدین عبد الرحمن ابی بکر شافعی، متوفی(۹۱۰)ھ۔

۱۔ تریخ الخلفاء، طبع مصر ، ۱۳۵۱ھ۔

۲۔ الخصائص الکبریٰ، طبع مصر ، دار الکتب الحدیثة۔

شاہ طہم اسب صفوی: صفویہ زمانہ دے مشہور ومعروف بادشاہ۔

تذکرة برلن۔

شافعی: محمد بن ادریس، شافعی مذہب دے پیشوا تے امام، متوفی ۲۰۴ھ۔

کتاب” الام“، طبع بیروت، دار المعرفة۔

شاہ فضل رسول،قادری۔

سیف الجبار المسلول علی اعداء الابرار، طبع اسلامبول، ۱۳۹۵ھ۔

شلتوت: محمود، جامع الازھر دے سابق صدر، (معاصر)

الاسلام عقیدة وشریعة، طبع قاہرہ، دار القلم۔

شوشتری: سید عبد اللطیف، قاجاریہ زمانہ دے مورخ۔

ذیل تحفة العالم (ذیل التحفة)، طبع بمبی

شوکانی: محمد بن علی یمن ی صنعانی، متوفی ۱۲۵۰ھ۔

۱۔ ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من الاصول، طبع مصر ، ۱۳۵٦ھ۔

۲۔ البدر الطالع، طبع مصر ، ۱۳۴۸ھ۔

۳۔ نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، شرح منتقی الاخبار، طبع بیروت، ۱۹٧۳ء۔

شیروانی: حاج زین العابدین متخلص بہ تمکین، فتح علی شاہ دے معاصر۔

۱۔ بستان السیاحة، طبع تھران، پہلا ایڈیشن۔

۲۔ حدائق السیاحة، طبع تھران، ۱۳۴۸ھ،ش۔

صفدی: صلاح الدین، خلیل بن ایبک شافعی، متوفی٧٦۴ھ۔

الوافی بالوفیات، طبع بیروت، ۱۹٦۹ھ، پیش کش جماعتِ ماہرین علم ودانش۔

صلاح الدین مختار : (معاصر)

تریخ المملکة العربیة السعودیہ، طبع بیروت، ۱۳۹۰ھ۔

طبری: محمد بن جریر آملی، متوفی ۳۱۰ھ۔

تریخ الرسل والملوک، معروف بہ تریخ طبری، طبع لیڈن، (ھلینڈ)

ظاہر شاہ، ابن عبد العظیم:

ضیاء الصدور لمنکر التوسل باہل القبور، طبع استانبول۔

عاملی: علامہ سید محمد جواد غروی، متوفی ۱۲۲٦ھ۔

مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، طبع مصر ، پہلا ایڈیشن۔

عباسی: شیخ احمد دسويں صدی ہجری،کے علماء وچو‏ں اک۔

عمدة الاخبار، طبع مصر ، مکتبة التجاریہ۔

عباس محمود العقاد: (معاصر)

الاسلام فی القرن العشرین، طبع بیروت،۱۹٦۹ء۔

عبد الرزاق حسنی: سید، عراق ی عالم۔

۱۔ تریخ الوزارات العراق یہ، طبع لبنان، تیسرا ایڈیشن،۱۳۸۵ھ۔

۲۔ العراق قدیماً وحدیثاً، طبع بیروت، ۱۳۹۱ھ۔ چوتھا ایڈیشن۔

عبد القاہر بغداد ی: ابو منصور شافعی، متوفی۴۲۹ھ۔

الفرق بین الفِرق، با تصحیح محمد محیی الدین عبد الحمید، طبع مصر ۔

عبد العزیز المحمد السلمان:

الاسئلة والاجوبة علی العقیدة الواسطیہ، (عقیدة الواسطیہ تو‏ں مراد ابن تیمیہ دے عقائد نيں)، طبع کویت،۱۳۹۰ھ۔

علامہ حلّی: حسن بن المطھر، ستويں تے اٹھويں صدی ہجری دے بزرگ شیعہ عالم دین، متوفی٧۲٦ھ۔

۱۔ منھاج الکرامة، اس کتاب د‏‏ی پوری عبارت ابن تیمیہ د‏‏ی کتاب منھاج السنة د‏‏ی پہلی جلد وچ (طبع تھران دے مطابق) بیان کيتی گئی اے، طبع قاہرہ، ۱۳۸۴ھ۔ ۔

۲۔ شرح تجرید الاعتقاد خواجہ نصیر الدین طوسی، طبع قم۔

فاسی: تقی الدین محمد بن احمد حسینی مکی، متوفی۸۳۲ھ۔

شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، طبع مصر ، ۱۹۵٦ء۔

فراہانی: سید حسین، ناصر الدین شاہ دے ہ‏معصر۔

سفر نامہ حج، طبع تھران، ۱۳۴۲ھ ش۔

فرہاد میرزا: (حاج) زمانہ قاجاریہ دے شہزادے۔

سفر نامہ حج، بنام ہدایة السبیل، طبع تھران، ۱۲۹۴ھ۔

فریدی وجدی: (معاصر)

دائرة المعارف القرن العشرین، طبع مصر ، دوسرا ایڈیشن۔

فلیب حتی:

تریخ عرب ترجمہ فارسی ابوالقاسم پایندہ، طبع تبریز، ایران ۔

قادری: عامر، مدارج السنیة فی ردّ علی الوہابیة (اردو بولی وچ ) باترجمہ عربی، طبع کراچی، پاکستان،۱۹٧٦ء۔

قلقشندی: احمد بن علی، شھاب الدین شافعی، متوفی۸۲۱ھ۔

صبح الاعشیٰ فی صناعة الانشاء، طبع مصر ، چاپ عکسی از طبع امیری۔

کحالہ، عمر رضا: (معاصر)

جغرافیة شبہ جزیرة العرب، طبع مصر ، دوسرا ایڈیشن، ۱۳۸۴ھ۔

کرد علی : محمد۔

خطط الشام، طبع بیروت، ۱۹٧۰ء۔

کردتی: (محمد طاہر مکی شافعی) معاصر۔

التریخ القویم لمکة وبیت اللہ الکریم، طبع بیروت، ۱۳۸۵ھ۔

کرکو کل لی: شیخ رسول، متوفی۱۲۴۰ھ۔

دوحة الوزراء، (اسلامبولی ترکی بولی وچ ) مترجم عربی نورس، طبع بیروت، مطبعہ کرم۔

کلیددار:

تریخ کربلا وحائر حسین ں، مترجم فارسی : صدر ھاشمی، طبع اصفھان۔

گلدزیھر:

العقیدة والشریعة فی الاسلام مترجمان عربی:ڈاکٹر محمد یوسف موسیٰ، ڈاکٹر حسن علی عبد القادر، عبد العزیز عبد الحق، طبع مصر ، دوسرا ایڈیشن۔

لوٹروپ استوڈارڈ: امریکن مستشرق۔

حاضر العالم اسلامی، ترجمہ وتعلیقات مفصل شکیب ارسلان، طبع بیروت، دار الفکر۔

لیڈی ڈرور: اک انگریز خاتون، پہلی عالمی جنگ دے بعد عراق وچ ہونے والے واقعات دے درمیان ایہ خاتون عراق وچ سی تے اس د‏ی کتاب عراق ی تریخ دے مدارک وچ شمار ہُندی ا‏‏ے۔

دجلہ وفرات: انگریزی کتاب دا (عربی) ترجمہ، بتوسط فواد جمیل، بنام فی بلاد الرافدین، طبع بغداد ، ۱۹٦۱ء۔

مالک بن انس:پیشوا وبانی مذہب مالکی، متوفی۱٧۴ھ۔

الموطا طابع مصر ،۱۳۸٧ ھ۔

محبیّ :محمد امین بن فضل اللہ حموی حنفی متوفی۱۱۱۱ ھ۔

خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، طبع بیروت، مکتبہ خیاط۔

محمد عبد الرحمن حنفی:

سیف الابرار المسلول علی الفجار، طبع کانپور، ہندوستان، ۱۳۰۰ھ۔

محمد بن عبد الوہاب  : بانی مذہب وہابی، متوفی ۱۲۰٦ھ۔

۱۔ کتاب التوحید (متن فتح المجید، ہور رسالہ دہم از مجموعہ کتاب توحید)

۲۔ ثلاث رسالے فی العقیدة الاسلامیہ، طبع مکہ۔

۳۔ عقیدة الفرقة الناجیہ، طبع بیروت، ۱۳۹۱ھ۔

۴۔ کشف الشبھات، طبع مکہ۔

۵۔ مجموعة التوحید، محمد بن عبد الوہاب تے ہور علماء دے سولہ رسالے اُتے مشتمل، طبع قطر۔

٦۔ مختصر سیرة الرسول، طبع قطر۔

٧۔ مسائل الجاہلیة، طبع قطر۔

۸۔ ہدیہ طیبہ، (مجموعہ توحید دے ضمن وچ ) طبع قطر۔

محمد بن ثابت : (مصر ی)معاصر۔

جولة فی ربوع شرق الادنٰی، مصر ، ۱۹۵۲ء، تیسرا ایڈیشن۔

مسعودی : علی بن الحسین متوفی ۳۴۵ھ۔

مروج الذھب ومعادن الجوھر، طبع بیروت، دار الاندلس۔

مسکویہ: احمد بن محمد بن یعقوب رازی اصفھانی، متوفی۴۲۱ھ۔

تجارب الامم، طبع مصر ، ۱۳۳۳ھ۔

مسلم بن حجاج نیشاپوری قشیری: متوفی۲٦۱ھ۔

جامع صحیح، معروف بہ صحیح مسلم، طبع مصر ، مکتبہ محمد علی صبیح۔

مطیعی: شیخ محمد نجیب، از علماء جامع الازھر۔

تطھیر الفواد من دنس الاعتقاد، طبع استانبول، ۱۳۹٦ھ۔

مغینہ: شیخ محمد جواد لبنانی، معاصر۔

ھذی ہی الوہابیہ، طبع بیروت، ۱۹٦۴ء۔

مقدسی: بشاری فلسطینی، چوتھ‏ی صدی ہجری دے مشہور سیاح۔

احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، طبع لیڈن (ھلینڈ)۱۹۰٦ء۔

مقریزی: احمد بن علی مصر ی، متوفی(۸۴۵)ھ۔

۱۔ خطط، طبع بیروت، منشورات دار احیاء العلوم۔

۲۔ السلوک لمعرفة دول الملوک جلد اول ازقسم سوم، طبع قاہرہ،۱۹۳۹ء۔

مناوی: محمد بن علی مصر ی، متوفی۱۰۳۱ھ۔

شرح جامع صغیر سیوطی، طبع مصر ،۱۳٧۳ھ۔

نائب الصدر الشیرازی حاج: (ناصر الدین شاہ دے زمانہ دے مولف)

تحفة الحرمین، سفر نامہ حج، طبع بمبی۔

ناصر خسرو: ابو معین ناصر بن خسرو قبادیانی، مشہور ومعروف سیّاح، متوفی(۴۸۱)ھ۔

سفر نامہ، طبع تھران، ۱۳۳۵ھ،ش۔

نبھانی : شیخ یوسف بن اسماعیل۔

شواہد الحق فی الاستغاثہ بسید الخلق، طبع بیروت، ۱۳۵۰ھ۔

نجفی: شیخ عبد الحسین، معاصر۔

ماضی النجف وحاضرہیا، طبع نجف اشرف ، ۱۳٧۸ھ ۔ ۔

نویری احمد بن عبد الوہاب: متوفی٧۳۲ھ۔

نھایة الارب فی فنون الادب، طبع مصر ، دار الکتب۔

واقدی: محمد بن عمر : متوفی۲۰٦ھ۔

کتاب المغازی، لندن، ۱۹٦٦ء۔

ہدایت: رضا قلی خان، قاچاریہ زمانہ دا مورخ۔

روضة الصفائے ناصری، (تین جلداں جنہاں نو‏ں ہدایت صاحب نے میر خواند د‏‏ی روضة الصفا تو‏ں ملحق کيتا اے ) طبع تھران۔

افعی: عبد اللہ بن اسعد شافعی، متوفی٧۵۵ھ۔

مرآة الجنان، طبع حیدر آباد، ہند ۱۳۳۸ھ۔

اقوت: ابن عبد اللہ رومی حموی، شھاب الدین، متوفی٦۲٦ھ۔

۱۔ ارشاد الاریب الی معرفة الادیب، معروف بہ معجم الادباء، با تصحیح مرگلیوث، طبع مصر ، ۱۹۳۰ء۔

۲۔ معجم البلدان، طبع لایپزیگ،۱۸٦٦ء۔

عقوبی: احمد بن ابی یعقوب معروف بہ ابن واضح، متوفی۲٧۸ ھ، ۲۸۴ھ دے درمیان وچ ۔

تریخ یعقوبی، طبع بیروت،۱۳٧۹ھ۔

کتاب ھذا وچ درج ذیل اخباراں تے مجلاں تو‏ں وی استفادہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

امّ القری اخبار، طبع مکہ۔

مجلہ البلاد السعودیہ، طبع مکہ۔

البلاد اخبار طبع جدّہ۔

عکاظ اخبار طبع جدّہ۔

مجلہ قافلة الزیت، طبع ظھران۔

مجلہ المنھل، طبع مکہ۔

مجلہ یاد گار، طبع تھران۔

مذکورہ کتاباں دے علاوہ دوسری کتاباں تے مدارک تو‏ں وی استفادہ کيتا گیا جنہاں دا ذکر صفحات دے تھلے کردتا گیا ا‏‏ے۔